1

1
Yeejleer³e ûeeceerCe meceepe
mJeªHe DeeefCe JewefMeäîes

Heeþe®eer ªHejs<ee
1.0 Heeþe®es GÎsMe
1.1 ÒeemleeefJekeÀ
1.2 ûeeceerCe meceepee®ee DeY³eeme
1.3 ûeeceerCe meceepee®es mJeªHe
1.4 ûeeceerCe meceepee®³ee J³eeK³ee
1.5 Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®eer JewefMeäîes
1.6 mJeeO³ee³e

1.0 Heeþe®es GÎsMe

- Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®ee DeY³eeme keÀjCes.
- ûeeceerCe meceepee®es mJeªHe mecepeeJetve IesCes, IeìkeÀ mecepeeJetve IesCes.
- ûeeceerCe meceepee®³ee mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjCes.
- ûeeceerCe mecegoe³ee®eer JewefMeäîes DeY³eemeCes.

1.1 ÒeemleeefJekeÀ

ûeeceerCe meceepepeerJevee®ee DeY³eeme Yeejlee®³ee ¢äerves efJeMes<e cenÊJee®ee þjlees. keÀejCe KeN³ee
DeLee&ves Yeejle ne ûeeceJeemeer³eeb®ee®e osMe mecepeuee peelees. Mesleer ne®e ³esLeerue ÒecegKe J³eJemee³e Deens.
2001 ®³ee efMejieCeleervegmeej Yeejleele 78 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ ûeeceerCe #es$eele jenle Demetve l³eeHewkeÀer 74
ìkeÌkesÀ ueeskeÀ MesleerJej GHepeerefJekeÀe keÀjleevee efomeleele. Yeejleele 6 ueeKe 5 npeej Kes[er Deensle.
Yeejlee®ee DeefleÒee®eerve Fefleneme eqkeÌueä DeMeer meceepej®evee, Yeejleer³e Oeeefce&keÀ peerJeve Je mebmke=Àleer
³ee®es DeekeÀueve nesC³eekeÀefjlee ³ee meceepeeleerue ûeeceerCe #es$eeme DeeOeej ceevetve l³ee®es meKeesue DeO³e³eve
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
 2
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe, veeiejerkeÀjCe, Heeef½eceel³e efJe®eejmejCeer ³eecegUs mJeleb$e Je mJe³ebHetCe& Demeuesu³ee
Yeejleer³e ûeeceerCe, DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ peerJeveele Deepe peueoieleerves HeefjJele&ve nesle Deensle. lemes®e
efJe®eejÒeCeeueer, jenCeer, JesMeYet<ee, jerefleefjJeepe Je mebmkeÀejele yeoue nesle Demeu³eevesner ³ee #es$ee®³ee
Meeðeer³e DeY³eemee®es cenÊJe efoJemeWefoJeme Jee{le Deens.

Yeejleer³e meceepee®eer cenÊJee®eer leerve JewefMeäîes - ûeeceerCe meceepe, peeleerJ³eJemLee, kegÀìgbyemebmLee,

MebYej keÀesìeRntve DeefOekeÀ ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee DeeHeu³ee osMeeceO³es ner JewefMeäîes meeJe&ef$ekeÀ Dee{Uleele.
DeeHeu³ee osMeeleerue Demee SkeÀner ÒeosMe veener, keÀer p³ee efþkeÀeCeer ner JewefMeäîes Dee{Ule veenerle. cnCetve
l³eebvee Keeme JewefMeäîes mebyeesOeC³eele Deeuesues Deens.

³eeHewkeÀer ûeeceerCe meceepee®ee DeeHeCeeuee DeY³eeme keÀjeJe³ee®ee Demetve ³ee meceepee®ee DeLe& DeeefCe
Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®eer JewefMeäîes ³ee ieesäeRJej efJeMes<e Yej osC³eele Deeuesuee Deens.

1.2 ûeeceerCe meceepee®ee DeY³eeme

meJe&meeOeejCeHeCes ûeeceerCe mecetne®es mHeäerkeÀjCe veeiejer mecetne®³ee meboYee&le kesÀues peeles. pes
veeiejer veener les ûeeceerCe Demes cnCelee ³esF&ue. jeä^er³e peveieCevesle ûeeceerCe Je veeiejer mecetnele pevemebK³es®³ee
DeeOeejeJej Yeso kesÀuee peelees. DecesefjkesÀle p³ee mecetneme 2500 Hes#ee keÀceer ueeskeÀmebK³ee Deens l³ee
mecetneme ûeeceerCe mecegoe³e ceeveleele, lej Yeejleele 5000 Hes#ee keÀceer ueeskeÀmebK³ee Demeuesues #es$e
ûeeceerCe þjles. DeLeebie DeMee Kes[gleeb®³ee ueeskeÀmebK³esves Jemeuesu³ee Yeejleer³e ûeeceerCe meceepeeuee Deepe
DeveskeÀ ÒeMveebveer ûeemeuesues Demetve ³ee ÒeMveeb®eer mees[JeCetkeÀ keÀjC³ee®³ee keÀeceer Meemeve meJe&leesHejer keÀefìye×
Deens. efvej#ejlee, DebOeÞe×e, oeefjêîe, Jee{leer ueeskeÀmebK³ee, Deveejesi³e, Jesþefyeieejer ³ee mecem³ee ûeeceerCe
meceepee®³ee ÒecegKe mecem³ee Deensle. ûeeceerCe meceepeMeeðe ner SkeÀ meceepeMeeðee®eer MeeKee Demetve meceepee®ee
Meeðeer³e ¢efäkeÀesveeletve DeY³eeme 1916 Heemetve keÀjC³eele ³esT ueeieuee. ³ee®e keÀeueKeb[ele ûeeceerCe
meceepepeerJeveeJej efJe®eejJebleebveer efJeHegue uesKeve kesÀues DeeefCe ³ee efJe<e³eele ceesuee®eer Yej Ieeleueer. meesjesefkeÀve,
efPeccejceve, ie@equJeve, ìsuej Fl³eeoer DecesefjkeÀve efJe®eejJebleeb®³ee yeewef×keÀ Òe³elveecegUs ûeeceerCe meceepee®³ee
DeY³eemeeuee ®eeuevee efceUeueer. Deepe DeeHeCe p³ee ûeeceerCe meceepeeceO³es JeemleJ³e keÀjlees l³ee ûeeceerCe
meceepeeuee npeejes Je<ee¥®ee Fefleneme Deens. ceeveJeer pevceeHeemetve F. HetJe& 5000 He³e¥le Fefleneme keÀeU
mebyeesOeuee peelees. megªJeeleeruee ceeveJe pevceeuee Deeuee l³eeJesUer lees jeveìer DeJemLesle neslee. lees keÀ®®es
DeVe Keele neslee. JeukeÀues vesmele neslee. veJ³ee DeMce³egieeceO³es F. meve HetJe& 1500 ceO³es Oeev³e Hesju³eeveblej
GieJeles DeeefCe Oeev³e ³esles. ³ee ieesäer®ee ceveg<³eeuee MeesOe ueeieuee. ojc³eeve®³ee keÀeUele l³eeuee Deiveer®ee
MeesOe ueeieuee. l³eecegUs ceeveJee®eer Ye´cebleer®eer DeJemLee mebHeueer l³eeuee mLew³e&lJe ÒeeHle Peeues. ke=À<eer J³eJemee³e
ûeeceerCe meceepee®ee ÒecegKe Hee³ee þjuee. Kes[îee®³ee efveefce&leer®³ee ¢äerves ner Ieìvee peyeeyeoej þjueer. lees
meceepeJ³eJemLee efvecee&Ce keÀªve JeemleJ³e keÀª ueeieuee. mebmeejemeeþer DeeJeM³ekeÀ ieesäeR®eer lees peceJeepeceJe
keÀª ueeieuee. keÀuee, leÊJe%eeve ³ee ieesäeRvee l³eeves pevce efouee. JewJeeefnkeÀ veeles mebyebOe efvecee&Ce keÀª
ueeieuee DeeefCe Mesleer J³eJemee³eeletve Kes[îee®es peerJeve megª Peeues Mesleer J³eJemee³eeletve mebmke=Àleer efvecee&Ce
Peeueer.

peieeleerue mebmke=Àleer®eer efveefce&leer ner veoerkeÀeþer Peeuesueer Dee{Ules. Hejbleg meJe&®e Kes[er keÀener
veoerkeÀeþer veenerle. keÀener Kes[er Ieveoeì pebieuee®³ee Heefjmejele, lemes®e [eWiej Hee³eL³eepeJeU Jemeuesueer
Dee{Uleele. ³ee meboYee&le Òee®eerve Oece&ûebLeeceO³es GoenjCeeLe& - $eÝiJeso, ceneYeejle, cevegmce=leer,
keÀewefìu³ee®³ee DeLe&Meeðeele, ûeeceerCe meceepeMeeðee®es DeefleMe³e megjsKe JeCe&ve kesÀuesues Dee{Ules.
 3
1.3 ûeeceerCe meceepee®es mJeªHe
ûeeceerCe meceepee®³ee p³ee þUkeÀ yeeyeeR®ee ûeeceerCe meceepeMeeðeeves mJeleb$eHeCes DeY³eeme kesÀuesuee
Deens. l³eeuee®e ûeeceerCe meceepee®es mJeªHe Demes cnìues Deens.

peieeleerue yengleebMe ueeskeÀ ûeeceerCe mecegoe³eele JeemleJ³e keÀjleele. l³eeb®es peerJeve Menjer mecegoe³eeleerue
ueeskeÀeb®³ee leguevesves ceeieemeuesues Dee{Ules. efkeÀl³eskeÀ ûeeceJeeefme³eeb®³ee Heg{s Deepe DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee
meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e mecem³ee GY³ee Deensle. DeMee HeefjefmLeleerle ûeeceerCe
peveles®³ee mecem³ee mecepeeJetve IesTve l³ee mees[efJeC³eemeeþer Òe³elveMeerue jenCes efvekeÀ[er®es þjues Deens.
l³eekeÀefjlee ûeeceerCe meceepee®³ee DeY³eemeeJej ue#e keWÀefêle keÀªve, l³eeÜejs ûeeceerCe peerJeveeleerue efJeefJeOe
Ieìvee Je Òeef¬eÀ³ee ³eeb®es meKeesue DeO³e³eve keÀjC³ee®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer Deens.

ûeeceerCe meceepeeceO³es Dee{UCeeN³ee þUkeÀ yeeyeeR®ee DeY³eeme keÀjCes cnCepes®e ûeeceerCe meceepee®es
mJeªHe mecepeeJetve IesCes nes³e. ûeeceerCe Je veeiejer meceepeeleerue Yeso, HeejbHeefjkeÀ ûeeceerCe meceepe Kes[îeeleerue
kegÀìgbyemebmLee, peeleerJ³eJemLee, yeueglesoejerHe×leer, ûeeceerCe DeeefLe&keÀ peerJeve, ûeeceerCe ceveesjbpeve, ûeeceerCe
Oece&, ûeeceerCe Jeie&j®evee, ûeeceerCe Hegvej&®evee Je peceerve megOeejCee, Yetoeve ®eUJeU, ûeeceerCe efMe#eCe, Heb®ee³ele
jepe F. þUkeÀ yeeyeeR®ee meKeesue DeY³eeme keÀjCes DeefveJee³e& þjles. ³ee keÀefjlee SkeÀe efJeefMeä Meeðee®ee
pevce Peeuee Demetve l³eeuee ûeeceerCe meceepeMeeðe Demes cnìues Deens.

ûeeceerCe meceepee®ee DeY³eeme keÀjleevee ³ee MeeKeeves Heg{erue ieesäeRJej efJeMes<e ue#e JesOeues Deens.

ûeeceerCe mecegoe³ee®ee DeY³eeme :

ûeeceerCe meceepeeleerue meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, Mew#eefCekeÀ, Oeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, YeeweflekeÀ, DeYeeweflekeÀ

peerJevee®ee, ûeeceerCe meceepee®³ee JewefMeäîeeb®ee DeY³eeme ûeeceerCe meceepeMeeðeele kesÀuesuee Dee{Ulees.

ûeeceerCe meceepej®evee :

ûeeceerCe meceepepeerJevee®ee DeY³eeme keÀjleevee YeeweflekeÀ j®evesvegmeej Kes[îee®es pes JesieUs ÒekeÀej
He[leele l³eeb®eener efJe®eej ûeeceerCe meceepeMeeðeele kesÀuee peelees.

ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebIeìvee :

ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebIeìvee cnìues keÀer, l³eeb®³eeceO³es kegÀìgbye, efJeJeen, peeleer, Jeie&, F. ®ee
meceeJesMe Dee{Ulees. l³eeb®eer JewefMeäîes, keÀe³ex, l³eeb®es yeoueles mJeªHe ³ee meJee¥®ee DeY³eeme ûeeceerCe
meceepeMeeðe keÀjles.

ûeeceerCe DeeefLe&keÀ mebIeìvee :

ke=Àef<eÒeOeeve DeLe&J³eJemLes®ee HeÀej ceesþe ÒeYeeJe ûeeceerCe meceepeeJej He[uesuee Dee{Ulees. ³ee
DeLe&J³eJemLes®ee DeY³eeme ûeeceerCe meceepeMeeðe keÀjles.
 4
ûeeceerCe jepekeÀer³e mebIeìvee :
ûeeceerCe meceepeeleerue jepekeÀer³e mebmLee, l³eeleerue vesle=lJe, meceepe peerJeveeJej l³ee®ee He[uesuee
ÒeYeeJe ³ee meJee¥®ee DeY³eeme ûeeceerCe meceepeMeeðeele kesÀuee peelees.

ûeeceerCe Oece& :

De%eeve Je efvej#ejlee ³eecegUs ûeeceerCe ceveg<³e owJeJeeo Je Oece&YeesUsHeCee ³eeb®³ee Deenejer iesuee Deens.
ûeeceerCe peerJevee®³ee Òel³eskeÀ YeeieeJej Oeeefce&keÀ keÀuHeveeb®ee ÒeYeeJe He[uesuee Dee{Ulees. ³ee efMeJee³e ûeeceerCe
meceepeMeeðe ûeeceerCe Oecee&®eener DeY³eeme keÀjles.

meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee :
ûeeceerCe meceepeMeeðe menkeÀej, mHeOee&, mebIe<e&, mecee³eespeve DeeefCe meceeJesMeve ³eemeejK³ee Òeef¬eÀ³eeb®ee
osKeerue DeY³eeme keÀjles.

ûeeceerCe HeefjJele&ve :
ûeeceerCe meceepee®³ee keÀesCekeÀesCel³ee #es$eele keÀesCeles HeefjJele&ve Peeues Deens ? HeefjJele&ve nesC³eemeeþer
keÀesCekeÀesCeles IeìkeÀ peyeeyeoej Deensle ? ³ee ieesäeR®ee DeY³eemeosKeerue ³ee Meeðeeletve kesÀuee peelees.

ûeeceerCe Hegvej&®evee :
ûeeceerCe meceepeeuee melele Yes[meeJeCeeN³ee mecem³ee keÀesCel³ee Deensle ? l³ee mees[efJeC³eemeeþer
keÀesCekeÀesCeles GHee³e ³eespee³euee nJesle? ³ee meJee¥®ee DeY³eeme ûeeceerCe meceepeMeem$e keÀjles.

DeeleeHe³e¥le®³ee efJeJes®eveeJeªve ûeeceerCe meceepee®es mJeªHe efJemle=le Demetve l³eeceO³es DeveskeÀ yeeyeeR®ee
DebleYee&Je keÀjC³eele Deeuesuee Deens.

1.4 ûeeceerCe meceepee®³ee J³eeK³ee

ûeeceerCe meceepe cnCepes keÀe³e? ns HeenC³eemeeþer Kes[îeeb®³ee efJeefJeOe J³eeK³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes
peªjer®es Deens.

HegjeCeele ieeJeeb®eer eEkeÀJee ûeeceerCe mecegoe³ee®eer keÀuHevee Heg{erueÒeceeCes mHeä kesÀuesueer Dee{Ules.

1) ``efpe®³ee YeesJeleer keÀero&meeo - Jeeefnleeruee ³eesi³e - peceerve Deens DeeefCe efpe®³eeceO³es ceeleyyej
MeslekeÀjer Je DeveskeÀ cepetj Deensle, DeMee Jemleeruee ieeJe cnCeleele.''

³ee®e DeeOeejeJej ef$e.vee. De$es ³eebveer ûeeceerCe mecetne®eer keÀuHevee Heg{erueÒeceeCes mHeä kesÀueer Deens.
les cnCeleele,

2) Kes[Ces cnCepes peceerve keÀmeCes DeeefCe Kes[tle cnCepes peceerve keÀmeCeeje lesJne Kes[glee®eer peer
Jemleer les Kes[s, p³eeceO³es ÒeOeeve Oeboe Mesleer Je p³eeceO³es YejC³ee®eer Jemleer MeslekeÀN³ee®eer Demeles
l³ee ieeJeeuee ueeskeÀ Kes[s eEkeÀJee ieeJeþs cnCeleele.
 5
3) efYeVelee oeKeefJeCeeN³ee efJeefMeä veeJeecegUs megmHeä DeesUKeuee peeCeeje efYeVe meeceeefpekeÀ IeìkeÀ
cnCetve ogmejs ueeskeÀ DeeefCe mJele : p³ee meceepeeleerue jefnJeemeer ceeveleele Demee Iejeb®ee mecetn
cnCepes Kes[s nes³e.

4) keÀener JesUe meecegoeef³ekeÀ DeMee ueeieJe[³eesi³e peceerve meceeJesMekeÀ Demeuesu³ee efveef½ele YetÒeosMeele
keÀe³ece®es JeemleJ³e keÀjCeeN³ee DeveskeÀ kegÀìgbyee®ee meceg®³e³e cnCepes ûeeceerCe meceepe nes³e. ÒeecegK³eeves
Mesleer J³eJemLee, vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeeMeer Ieefveÿ mebyebOe, Deble&iele ÞesCeer j®evee, meeceeefpekeÀ
ieefleMeerueles®ee DeYeeJe Fl³eeoer JewefMeäîes ûeeceerCe meceepee®³ee meboYee&le Dee{Uleele.

5) Dictionary of Social Science ceO³es ûeeceerCe mecetneme keÀener JewefMeäîee®³ee DeeOeejeJej

HeefjYeeef<ele kesÀues Deens. les cnCeleele, keÀesCel³eener mecetoe³eeme veeiejer mecegne®³ee leguevesle ûeeceerCe
mecegoe³eele Heg{erue JewefMeäîeeb®ee DeeOeejeJej þsJelee ³esF&ue. ueeskeÀmebK³es®es keÀceer IevelJe, meeceeefpekeÀ
efJeYesovee®ee DeYeeJe, meeceeefpekeÀ Je mLeeefvekeÀ ieefleMeerueles®ee DeYeeJe, meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®eer
ceboieleer, ke=À<eer J³eJemee³ee®es ÒeeOeev³e Je peefceveerJejerue DeefOekeÀejevegmeej jepeveweflekeÀ Je DeeefLe&keÀ
J³eJemLee.

6) Encyclopaedia of social Sciences ceOeerue Village Community ³ee

uesKeele Prak ³eebveer ûeeceerCe mecegoe³ee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes kesÀueer Deens.

ûeeceerCe mecegoe³e HejmHejmebyebefOele DeLeJee DemebyebefOele DeMee J³ekeÌleer®ee mecetn Deens. pees SkeÀ
kegÀìgbyeeHes#ee ceesþîee kegÀìgbyeele peJeUpeJeU eEkeÀJee SkeÀe®e ieuueerle jenlees. meeceev³ele : ke=À<eer
³eesi³e peefceveerJej Mesleer keÀjlees. Heef[le peefceveerJej iegjs ®eejlees Je SkeÀe efveef½ele meercesHe³e¥le ns ieeJe
Je ner peceerve Deece®eer Deens DeMeer DeefOekeÀeje®eer YeeJevee l³eeuee Demeles.

7) efmecme ³eebveer ûeeceerCe mecegoe³ee®ee GuuesKe ÒeecegK³eeves MeslekeÀN³eeb®eer Jemleer Demee®e kesÀuee Deens
lej Þeer. cegkeÀpeea ûeeceerCe mecegoe³ee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes keÀjleele.

8) ûeece ne Demee mecegoe³e Deens p³eele legueveelcekeÀ¢äîee meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ meceevelee,

DeewHe®eeefjkeÀlee, ÒeeLeefcekeÀ mecetne®es ÒeeOeev³e Je pevemebK³es®eer keÀceer IevelJe ner JewefMeäîes Dee{Uleele.
Mesleer ne ÒecegKe J³eJemee³e Demelees.

ûeeceerCe #es$ee®³ee Jejerue J³eeK³eebJeªve mHeä nesles keÀer kegÀìgbyee®ee ÒekeÀej meeceeefpekeÀ mebyebOe
efJeefMeä mJeªHe Je J³eJemee³eeyeeyeele ne mecegoe³e mJele:®es SkeÀ mJeleb$e DeefmlelJe mHeä keÀjlees. Òel³eskeÀ
osMee®³ee meebmke=ÀeflekeÀ Òeefleceevee®es SkeÀ JesieUs JewefMeäîe Demetve l³eeb®es ÒeefleeEyeye l³ee l³ee osMee®³ee mecegoe³eele
He[uesues efomeles. cnCetve®e Flej osMeeleerue ûeeceerCe mecetnele Dee{Utve ³esCeeN³ee meJe&meeOeejCe
JewefMeäîeebJ³eefleefjkeÌle Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®eerner keÀener mJeleb$e JewefMeäîes Dee{Utve ³esleele. ³ee
JewefMeäîeeb®ee Lees[ke̳eele GuuesKe Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.

1.5 Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®eer JewefMeäîes

1) kegÀìgbyeeJej DeeOeeefjle meceepepeerJeve Je meb³egkeÌle kegÀìgbyeHe×leer :
ûeeceerCe meceepej®evesle kegÀìgbye ns keWÀêmLeeveer Demetve meceepepeerJeveele l³eeme Del³eeefOekeÀ cenÊJe
 6
Deens. Yeejleer³e ûeeceerCe meceepeele J³ekeÌleeruee ÒeeOeev³e vemetve l³ee®eer meeceeefpekeÀ Òeefleÿe yeN³ee®e ÒeceeCeele
l³eeb®³ee kegÀìgbyeeJej DeJeuebyetve Demeles. J³ekeÌleer DecegkeÀ SkeÀe kegÀìgbyee®eer meYeemeo cnCetve DeesUKeueer peeles.
meeceeefpekeÀ efve³eb$eCee®³ee ¢äervesosKeerue kegÀìgbye®e cenÊJee®es þjles. J³ekeÌleerHes#ee kegÀìgbyeeJej®e DeefOekeÀ
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Demeles. Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ Je jepeveweflekeÀ #es$eebleosKeerue kegÀìgbyee®³ee meJe&
meYeemeoele SkeÀer Je meceevelee Dee{Ules. ûeeceerCe #es$eele kegÀìgbyee®es meJe& meYeemeeo DeefOekeÀ ÒeceeCeele
kegÀìgbyeeJej DeJeuebyetve Demeleele. DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ iejpeeb®eer Hetleea keÀjC³ee®es keÀe³e&
kegÀìgbye®e keÀjerle Demeu³eeves J³ekeÌleerJej keggÀìgbyee®ee meJee&le DeefOekeÀ ÒeYeeJe Demeuesuee efomelees.

Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³eele meb³egkeÌle kegÀìgbyeHe×leer ÒeecegK³eeves Dee{Ules. ceelee, efHelee l³eeb®eer
cegues Je DeveskeÀ efHe{îeebHe³e¥le®es meom³e SkeÀe®e Iejele, SkeÀe®e meeceeefpekeÀ ceeueceÊesJej DeeHeueer
GHepeerefJekeÀelcekeÀ keÀjleevee efomeleele. Yeejleeleerue meb³egkeÌle kegÀìgbyeHe×leer efHele=meÊeelcekeÀ Deens. kegÀìgbyeeleerue
Je=× J³ekeÌleer kegÀìgbyee®ee keÀlee& cnCetve DeesUKeueer peeles. Mesleer ne ÒeOeeve J³eJemee³e Demeuesu³ee peerJeveeme
Hees<ekeÀ DeMeer®e ner kegÀìgbyeHe×leer Demeu³eecegUs Deieoer megªJeeleerHeemetve Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³eele leer
Dee{Utve ³esles.

DeûeieC³e meceepeMeeðe%e mejesefkeÀve Je efpecejcesve ³eebveer meebefieleuesues ûeeceerCe mecegoe³e HegjsHetj ueeiet
He[les. `kegÀìgbyeJeeoe®eer' keÀuHevee mHeä keÀjleevee mejesefkeÀve Je ieeuHeerle cnCeleele, ``kegÀìgbye ûeeceerCe
meceepe peerJevee®eer SkeÀ cetueYetle meeceeefpekeÀ mebmLee Demeu³eecegUs ûeeceerCe kegÀìgbyeeleerue JewefMeäîeeb®eer íeHe
³ee ke=Àef<emecetne®³ee meJe& meeceeefpekeÀ mebIeìveeJej He[u³eeme veJeue veener. ogmeN³ee Meyoele Demes cnCelee
³esF&ue keÀer, Flej meJe& meeceeefpekeÀ mebmLee Je cetueYetle meeceeefpekeÀ mebyebOe ûeeceerCe keÀewìgbefyekeÀ mebyebOeeÜejs
efveef½ele Je efveOee&efjle Peeuesues efomeleele. DeMee ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ mebIeìvesme mebyeesefOekeÀ keÀjC³eekeÀefjlee
`kegÀìgbyeJeeo' (Familism) ³ee Meyoe®ee JeeHej kesÀuee peelees. meJe& ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ mebmLee Je
meeceeefpekeÀ mebyebefOe³eeJej keÀewìgbefyekeÀ mebyebOee®eer íeHe He[uesueer Demetve jepeveweflekeÀ #es$eeleosKeerue jepee Je
Òepes®ee mebyebOe efHelee-Heg$ee®³ee mebyebOeemeejKee DemeeJee, p³eele MeemekeÀ ÒepeskeÀefjlee efHel³ee®eer YetefcekeÀe
JeþJeerle Demelees. Lees[ke̳eele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, Yeejleer³e ûeeceerCe J³ekeÌleer®³ee peerJeveeleerue meJe&
DebieeJej kegÀìgbyee®ee HetCe& ÒeYeeJe Demeuesuee efomelees.''

2. peeefleÒeLesJej DeeOeeefjle meceepej®evee :

Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³eele meb³egkeÌle kegÀìgbyeeme efpelekesÀ cenÊJe Deens eflelekesÀ®e cenÊJe peeefleÒeLesuee
osKeerue Deens. DeepeosKeerue ûeeceerCe mecegoe³eele Heo, opee& Je meeceeefpekeÀ mebyebOee®es mJeªHe peeleervegmeej®e
efveef½ele Peeuesues efomeles. mebHetCe& mecegoe³e peeleer®³ee DeeOeejeJej®e DeveskeÀ Keb[eble efJeYeeefpele Peeuesuee
efomelees. kegÀìgbyee®³ee efve³eceeFlekesÀ®e peeefleefve³ecee®es Je®e&mJe ûeeceerCe ueeskeÀebJej Deens.

J³eJemee³ee®es jnm³e DeeHeu³ee®e peeleerle jeneJes ³ee GÎsMeeves Òel³eskeÀ peeleer®es meom³e mJele :®ee
SkeÀ mJeleb$e J³eJemee³e keÀjerle Demetve ûeeceerCe DeeefLe&keÀ peerJeveele ³ee meJe& peeleer HejmHejebJej DeJeuebyetve
Demeu³ee lejer Òel³eskeÀ peeleer®ee l³eeb®³ee HejbHejeiele J³eJemee³eeJej SkeÀeefOekeÀej Demeuesuee efomelees. Mesleer®ee
J³eJemee³e cee$e ³eeuee DeHeJeeo Deens.

Kes[îeeleerue #es$eer³e efJeYeeieCeerosKeerue peeleer®³ee DeeOeejeJej®e Peeuesueer Demeles. [e@. FjeJeleeryeeF&

keÀJex ³eebveer kesÀuesu³ee ûeeceerCe #es$ee®³ee DeO³e³eveele l³ee cnCeleele SKeeÐee ûeeceerCe efJeYeeiee®ee vekeÀeMee
Heeefnu³eeme Demes efometve ³esles keÀer, Òel³eskeÀ peeleer®es JeemleJ³e Kes[îee®³ee SkeÀe efJeefMeä Yeeieele efomeles.
 7
keÀener efveJe[keÀ peeleer®³ee ueeskeÀeb®eer Iejs ieeJeele SkeÀceskeÀeb®³ee peJeU Demeleerue. Hejbleg DemHe=M³e peeleer
cee$e ieeJeeHeemetve Lees[s otj, JesieUs JeemleJ³e keÀjleele. ye´eïeCeDeeUer, meesveejDeeUer, kegbÀYeejJee[e ner
veeJes ³ee®eer®e ÐeeslekeÀ Deensle. cenejeä^eleerue Òel³eskeÀ Kes[îeele cenejJee[e Dee{Utve ³eslees Je lesLes®e
cenejpeeleer®³ee ueeskeÀeb®eer Jemleer Demeles, Demes Dee{Utve ³esles. ieeJeele Òel³eskeÀ peeleer®es JesieUs efveJeememLeeve
DemeC³ee®³ee ³ee ÒeJe=Êeer®es mHeäerkeÀjCe peeleer®eer Þesÿ, keÀefveÿlee, Meg× - DeMeg×les®eer YeeJevee eEkeÀJee
Òel³eskeÀ J³eJemee³eekeÀefjlee DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer peeiee ³eeb®³ee DeeOeejeJej keÀjlee ³esF&ue. [e@. FjeJeleeryeeF&
keÀJex®³ee celes, Yeejleer³e mebmke=Àleerle mJele :®ee SkeÀ mJeleb$e ieì keÀªve JesieUs jenC³ee®eer ÒeJe=Êeer cegUele®e
Deens.

ûeeceerCe vesle=lJee®es mJeªHeosKeerue yeN³ee®e ÒeceeCeele peeleer®³ee DeeOeejeJej®e efveef½ele nesles. ûeeceerCe
#es$eele DeepeosKeerue HejbHejeiele vesle=lJeeme efJeMes<e mLeeve Deens. yeouel³ee meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleerle
G®®epeeleerkeÀ[tve ns vesle=lJe ogmeN³ee peeleerkeÀ[s peele Deens, HeCe veJeerve vesle=lJe p³ee peeleerletve efJekeÀefmele
nesle Deens l³ee peeleermebK³es®³ee ¢äerves ÒeyeU DeMee®e Deensle.

Lees[ke̳eele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, opee&, Heo, meeceeefpekeÀ mebyebOe, J³eJemee³e,efveJeememLeeve,
ûeeceerCe vesle=lJe ³ee meJe& yeeyeleerle Deepener Yeejleer³e ûeeceerCe peerJeveele peeleeRvee efJeMes<e mLeeve Deens.

3) ûeeceerCe mecegoe³ee®es SkeÀekeÀer mJeªHe :

Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®ee yee¿e peieeMeer HeÀej®e Lees[e mebyebOe neslee. He=LekeÀ mJe³ebHetCe& Je
SkeÀekeÀer Demes meceepepeerJeve ns Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®es DeeieUs efJeefMeäîe Deens. Charles Metcalf
cnCeleele, ûeeceerCe mecegoe³e ueneveMee mebIejep³ee®³ee mJeªHeele Deensle. l³eeb®³eepeJeU l³eeb®³ee iejpeeb®³ee
Hetleea®eer meeOeves HetCe& Demetve yee¿e mebyebOeeHeemetve les HetCe&le : mJeleb$e Deensle.

ûeeceerCe mecegoe³eele ne JesieUsHeCee efvecee&Ce nesC³ee®es cenÊJee®es keÀejCe cnCepes ³ee #es$eeleerue
DeLe&J³eJemLee Deens. peerJeveeme DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee efvejefvejeȳee Jemlet®es GlHeeove ûeeceerCe #es$eele
efvejefvejeȳee peeleeRkeÀ[tve nesle Demeles. DeeefLe&keÀ¢äîee ûeeceerCe #es$eele efvejefvejeȳee peeleeRkeÀ[tve nesle
Demes. DeeefLe&keÀ¢<ìîee ûeeceerCe mecegoe³e ne mJe³ebHetCe& ieì neslee. DeeHeu³ee meJe&meeOeejCe iejpeeb®³ee HetleeakeÀefjlee
³ee mecegoe³eeme ogmeN³ee mecegoe³eeJej DeJeuebyetve jeneJes ueeiele veJnles. Oeev³e, keÀeHe[ Je Iejs yeebOeC³eekeÀefjlee
ueeieCeejs meeceeve l³ee l³ee mecegoe³eele®e GHeueyOe nesle Demes. l³ee®³ee iejpeeosKeerue l³ee keÀeUele ce³ee&efole®e
nesl³ee.

ceveesjbpeve, efMe#eCe Je meeceeefpekeÀ megj#es®es keÀe³e& kegÀìgbyemebmLee keÀjerle nesleer. l³eemeeþer FlejebJej
DeJeuebyetve jeneJes ueeiele veJnles. jepekeÀer³e #es$eeleosKeerue peeleerHeb®ee³eleeRvee Je ûeeceHeb®ee³eleeRvee l³ee efJeefMeä
ûeeceerCe #es$eeyeeyele HetCe& DeefOekeÀej osC³eele Deeues Deensle. jepee ûeeceerCe #es$ee®³ee keÀesCel³ee®e J³eJenejele
{JeUe{JeU keÀjerle veJnlee. Iejs me[keÀe, yeepeej, mceMeeveYetceer, osJeUs, efJeefnjer, leueeJe, kegÀjCes Fl³eeoer
meJe& yeeyeeRJej ûeeceÒecegKee®es efve³eb$eCe Demes. ûeeceHeb®ee³eleer, ûeecemebj#eCee®es, v³ee³eoevee®es keÀe³e& keÀjerle.
keÀj Jemetue keÀªve mejkeÀejer Keefpev³eele YejC³ee®es keÀe³e&osKeerue l³ee®es®e nesles. ûeeceHeb®ee³eleer Fleke̳ee
MekeÌleer Meeueer nesl³ee keÀer, jepeeves efkeÀleerner keÀj yemeefJeues lej l³eeHewkeÀer keÀesCeles pevelesJej ueeiet keÀjeJesle.
³ee yeeyele®es DeefOekeÀej l³eeb®es nesles. DeMee leNnsves jepekeÀer³e #es$eele SkeÀe mJe³ebHetCe& mebmLes®³ee mJeªHeele
ûeeceHeb®ee³ele Je peeefleHeb®ee³ele keÀe³e& keÀjerle Demeu³eecegUs ³ee ¢äervesosKeerue SkeÀe ûeeceerCe mecegoe³ee®ee
Flej #es$eebMeer HeÀej®e keÀceer mebyebOe ³esle neslee.
 8
ûeeceerCe mecegoe³ee®³ee SkeÀekeÀer mJeªHee®es eflemejs cenÊJee®es keÀejCe cnCepes JeenletkeÀ meb®eejmeeOeveeb®ee
DeYeeJe ns Deens. Deepe®³ee IeìkesÀueeosKeerue Yeejleeleerue yejer®eMeer ûeeceerCe #es$es JeenletkeÀ meeOeveebveer HejmHejebMeer
pees[uesues veenerle. GHeueyOe Demeuesu³ee yewueiee[erle ³ee JeenletkeÀ meeOevee®³ee mee¿eeves SkeÀe ce³ee&efole
#es$eele ³esCes-peeCes nesle Deens. meeOeveeb®³ee DeYeeJeecegUs osKeerue ûeeceerCe mecegoe³e Flej mecegoe³eeHeemetve
JesieUs He[uesues efomeleele. lemes®e efMe#eCee®³ee DeYeeJeecegUs Jele&ceeveHe$es, ceeefmekesÀ, jsef[Dees ³ee mebosMeJeenkeÀ
meeOeveeb®eeosKeerue efJeMes<e Òemeej ûeeceerCe #es$eele Peeuesuee veJnlee. l³eecegUs kesÀbêele keÀesCee®es mejkeÀej Deens.
keÀesCel³ee jep³eele keÀesCe cegK³eceb$eer Deens. ³ee ÒeMveele ûeeceerCe #es$eeleerue ueeskeÀebvee efJeMes<e jme veener. l³eeb®es
ieeJe ns®e l³eeb®es efJeée nesles. Hejbleg efoJemeWefoJeme ner HeefjefmLeleer yeouele Deens. mecegoe³eele HeefjJele&ve nesle
Deens Demes efomeles.

4. kegÀìgbye DeLe&J³eJemLee :
Yeejleer³e ûeeceerCe #es$eele ke=À<eer ne®e ÒecegKe J³eJemee³e Deens. SketÀCe ueeskeÀmebK³es®³ee 75 ìkeÌkesÀ
ueeskeÀ Òel³e#eele MesleerJej DeJeuebyetve Deensle Je 5 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ MesleerMeer mebyebefOele DemeCeeN³ee Flej J³eJemee³eeJej
DeeHeueer GHepeerefJekeÀe keÀjleele. cenejeä^emeejK³ee DeewÐeesefiekeÀ¢äîee efJekeÀefmele ÒeebleeleosKeerue 64 ìkeÌkesÀ
ueeskeÀ Mesleer keÀjleele. ³ee J³eJemee³ee®es meJee&le cenÊJee®es JewefMeäîe cnCepes ³ee J³eJemee³eeleerue ceveg<³ee®ee
mebyebOe peerefJele Je efJekeÀefmele JemletbMeer cnCepes Òel³e#e efvemeiee&Meer Demelees.

ûeeceerCe #es$eeleerue yengleskeÀ meJe& ueeskeÀ J³eJemee³eeves MeslekeÀjer Demeues lejer DeeefLe&keÀ opee&, l³eeb®³ee
keÀecee®es mJeªHe, jenCeer ³eeyeeyele efYeVelee Demeles. keÀener ueeskeÀebpeJeU DeefOekeÀ Mesleer Demeles, lej keÀeneRpeJeU
keÀceer. keÀener ueeskeÀlej Meslecepegjer keÀªve®e DeeHeueer GHepeerefJekeÀe keÀjleele. lemes®e ûeeceerCe #es$eele Demesner
keÀener ueeskeÀ Demeleele keÀer pes Òel³e#e Mesleer keÀjerle veenerle. Hejbleg l³eeb®ee J³eJemee³e MesleerMeer mebyebefOele
Demelees. Goe. ueesnej, megleej, ®eebYeej.

ûeeceerCe #es$eeleerue DeLe&J³eJemLes®ee efveJee&ner DeLe&J³eJemLee (Substance Economy) cnCetve

GuuesKe keÀjlee ³esF&ue. peerJeveeleerue keÀceerlekeÀceer Je DeefveJee³e& iejpeeb®eer Hetleea ner J³eJemLee keÀjles. J³eJemLesle
mejU meesH³ee meeOeveeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. ³ee DeLe&J³eJemLesle mecegoe³e mJe³ebHetCe& Demelees. Yeejleer³e
ûeeceerCe DeLe&J³eJemLesle ner meJe& JewefMeäîes Dee{Uleele. GHeYeesieekeÀefjlee GlHeeove ns leÊJe efveJee&ner
DeLe&J³eJemLesle Demeles. Hejbleg yeouel³ee HeefjefmLeleerle ner JewefMeäîes nUtnUt keÀceer nesle Deensle. Deepe
MeslekeÀjer J³eeHeejer ¢äer keÀesveeletve Mesleer keÀjleevee efomelees. ûeeceerCe #es$eele Peeuesuee ne SkeÀ ®eebieuee yeoue
cnCeeJee ueeiesue.

5. efJeMes<eerkeÀjCee®ee DeYeeJe :
J³eJemee³e efJeMes<eerkeÀjCee®³ee keÀuHevesme DeewÐeesefiekeÀ Òeieleer Je veeieefjkeÀ ³ee Heemetve®e KeN³ee DeLee&ves
ÒeejbYe Peeuee. veeiejer #es$eele SkeÀe®e J³eJemee³ee®³ee DeveskeÀ Yeeieele efJeefMeä ueeskeÀ®e keÀe³e& keÀjleele Je
l³ee®e #es$eele les ÒeeJeerC³e efceUefJeleele. Goe. keÀeHe[ le³eej keÀjCeejs Je ceMeerve ogªmle keÀjCeejs JeieUs
Demes efJeMes<eerkeÀjCe efomeles. Hejbleg ûeeceerCe #es$eele cee$e Mesleer ne SkeÀ®e J³eJemee³e Demetve ³ee J³eJemee³eeleerue
veebiejCes, HesjCes, ceUCes ³ee meJe& ef¬eÀ³ee SkeÀ®e J³ekeÌleer keÀª MekeÀles. Òemebieer DeeHeu³ee DeJepeejeb®eer
ogªmleerosKeerue lees mJele:®e keÀªve IesF&ue. Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³eele Depetve cnCeeJee eflelekeÀe ³eb$eeveer
ÒeJesMe kesÀuesuee veener. ³eecegUs HejbHejeiele He×leer®³ee Mesleeleerue meJe& ef¬eÀ³eeb®eer ceeefnleer SkeÀe®e J³ekeÌleeruee
Demeuesueer efomeles. HeCe p³eeJesUer ì^@keÌìj, ceesìj HebHe, ceUCeer®eer ³ebef$ekeÀ meeOeves ³esleerue l³eeJesUer keÀoeef®ele
efJeMes<eerkeÀjCee®ee Òemeej ³eener #es$eele nesF&ue.
 9
6. meeceeefpekeÀ SkeÀªHelee :

meeceeefpekeÀ mJeªHee®³ee ¢<ìerves ûeeceerCe mecegoe³ee®eer DeJemLee DeeefoJeemeer peceeleer Je veeiejermecegoe³e

³eeb®³eeceOeerue Deens. ³eele oesneW®eerner keÀener ue#eCes Dee{Uleele. DeeefoJeemeer peceeleerle Dee{Utve ³esCeejs
meeceeefpekeÀ SkeÀªHeles®es leÊJe ³eele DeefOekeÀ ÒeceeCeele Je veeiejer mecegoe³eele Dee{UCeejs meeceeefpekeÀ efJe<eceles®es
leÊJe keÀceer ÒeceeCeele Dee{Ules.

ûeeceerCe meceepe ne MeslekeÀN³eeb®ee meceepe Demeu³eeves meJe& ueeskeÀ SkeÀe®e J³eJemee³eele Demeleele.
SkeÀe®e efþkeÀeCeer yeje®e keÀeU JeemleJ³e Je Flej mebmke=Àleer®ee keÀceer mebyebOe ³eecegUs meebmke=ÀeflekeÀ HejbHeje
jefleefjJeepe, Oeeefce&keÀ efJeéeeme, veerleer-Deveerleer®³ee keÀuHevee, Yee<ee, meCe ³ee meJe& yeeyeleerle l³eeb®³eele
SkeÀªHelee efvecee&Ce Peeuesueer efomeles. J³eJemee³e meceeve Demeu³eecegUs J³eJemee³eeleerue megKe-og:Kes osKeerue
meceeve Demeleele. veiejeÒeceeCes efYeVe efþkeÀeCe®es, efYeVe peeleer®es Je Oecee&®es ueeskeÀ ³esLes ³esTve mLeeef³ekeÀ nesle
veenerle. l³eecegUs ûeeceerCe meceepepeerJeveele SkeÀªHelee efomeles.

7. meeceeefpekeÀ ieefleMeerueles®ee DeYeeJe ë

meceepeMeeðeele ieefleMeeruelee cnCepes mlejerkeÀjCee®³ee J³eJemLesle ieleer eEkeÀJee efmLeleerceO³es HeefjJele&ve.
pej ³ee ieleer eEkeÀJee efmLeleerceOeerue ³ee HeefjJele&vee®es opee& Je YetefcekesÀle yeoue nesle Demesue, HeCe meeceeefpekeÀ
Jeiee&®³ee opee&®³ee efmLeleerle HeefjJele&ve nesle vemesue lej l³eeme mecemlejer³e Horizontal HeefjJele&veMeeruelee
Demes cnCeleele. pej ³ee Heo Je YetefcekesÀleerue HeefjJele&veeves meeceeefpekeÀ Jeiee&®³ee efmLeleerle HeefjJele&ve nesle
Demesue, lej ³ee HeefjJele&veMeeruelesme eEkeÀJee ieefleMeeruelesme (vertical) efJe<ecemlejer³e ieefleMeeruelee Demes
cnCeleele.

ieefleMeerueles®³ee Jejerue J³eeK³esJeªve Demes efomeles keÀer, HeefjJele&vee®³ee yeeyeleerle ûeeceerCe Je veeiejer
#es$eele HeÀej ceesþs Deblej Deens. ûeeceerCe #es$eele ner ieefleMeeruelee DeefleMe³e keÀceer Deens. kegÀìgbyee®ee pees
J³eJemee³e Demesue lees®e efHe{îeevedefHe{îee megª Demelees Je l³ee J³eJemee³eevegmeej efceUCeeje opee&osKeerue
lemee®e keÀe³ece Demelees. peeleervegmeej eEkeÀJee pevceevegmeej J³eJemee³e Je meeceeefpekeÀ opee& ne DeeOeej
Demeu³eeves ieefleMeeruelee keÀceer efomeles. ³ee Gueì veeiejer #es$eele cee$e mebHeÊeer, keÀewMeu³e, yeg×er ³eeb®³ee
DeeOeejeJej meeceeefpekeÀ opee& efceUle Demeu³eeves Heo eEkeÀJee opee& yeoueefJeCes meesHes Demeles. lemes®e meeceeefpekeÀ
Òeef¬eÀ³es®ee ne efve³ece Deens keÀer, meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ JeeleeJejCeele pesJne HeefjJele&ve nesleele lesJne
TOJe&cegKeer Vertical ieefleMeerueles®es DeveskeÀ ceeie& ceeskeÀUs nesleele. veeiejer #es$eeHes#ee ûeeceerCe #es$eele
meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&ve DeefleMe³e cebo Deens. l³eecegUs ieefleMeeruelesuee efJeMes<e mebOeer veener.

#es$eer³e HeefjJele&vee®eer ieleerosKeerue ûeeceerCe #es$eele keÀceer®e Deens. ûeeceerCe mecegoe³e yeN³ee®e ÒeceeCeele
mJe³ebHetCe& Demeu³eeves Je HejbHejeiele Mesleer ne J³eJemee³e Demeu³eecegUs J³eJemee³ee®³ee efveefceÊeeves eEkeÀJee J³eJemee³e
MeesOeC³eemeeþer SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer peeC³ee®eer ÒeJe=Êeer ûeeceerCe #es$eele keÀceer®e efomeles.
lemes®e kegÀìgbyee®³ee yebOeveele J³ekeÌleer FlekeÀer yeebOeueer iesueer Demeles keÀer DeeHeues kegÀìgbye mees[tve otj peeC³ee®eer
keÀuHevee efleuee menveosKeerue nesle veener. ³ee Gueì veeiejer #es$eele J³eJemee³e Je J³eeHeejeefveefceÊe J³ekeÌleer
SkeÀe ef"keÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer peeC³eeme menpe le³eej nesles.

8. yeueglesoejer®eer J³eJemLee :
Yeejleer³e meceepepeerJeveele peeefleJ³eJemLesle cenÊJee®es mLeeve Deens. l³eecegUs peeefleJ³eJemLesJej
 10
DeeOeeefjle yeueglesoejer J³eJemLeeosKeerue Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³eele cenÊJee®eer ceeveueer peeF&. FlekesÀ®e
veJns lej Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®es ns DeeieUs®e JewefMeäîe Deens. ³ee J³eJemLes®es mHeäerkeÀjCe keÀjleevee
Dee@keÌmej uesefyeme cnCeleele, ``³ee J³eJemLesceO³es ieeJeeleerue Òel³eskeÀ peeeflemecetnekeÀ[tve DeMeer DeHes#ee kesÀueer
peeles keÀer, les ogmeN³ee peeeflekegÀìgbyee®eer efve³eesefpele mesJee keÀjleerue''. ³ee ÒeLesvegmeej SkeÀe efJeefMeä mecegoe³eele
jenCeeN³ee efJeefYeVe peeleeR®³ee ueeskeÀebveer Flej peeleeR®eer keÀener ÒeceeefCekeÀ mesJee keÀjeJeer Je ³ee mesJes®³ee ceesyeou³eele
Flej peeleeRveer l³eeb®³ee GojefveJee&ne®eer J³eJemLee keÀjeJeer. Goe. meesveej oeefieves le³eej keÀjerle, ueesnej
Mesleermeeþer ueesKeb[er DeJepeejs, megleej ueekeÀ[er DeJepeejs le³eej keÀjerle Je l³eeb®³ee ceesyeou³eele ³epeceeveekeÀ[tve
Je<ee&letve SkeÀoe eEkeÀJee oesveoe Oeev³ee®³ee mJeªHeele efve³eesefpele ceesyeouee Iesle Demele. mesJee keÀjCeeN³eebvee
yeuetlesoej Demes cnCele. peeleerleerue Òel³eskeÀ kegÀìgbyeeme keÀener Iejs Jeeìtve efouesueer Demele Je efHe{îeevedefHe{îee
les l³eeb®eer mesJee keÀjerle Demele. mesJee keÀjC³ee®ee ne DeefOekeÀej ceeueceÊesmeejKee SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee
efHe{erme efceUle Demes. efHel³eeb®³ee ce=l³etveblej mesJes®es DeefOekeÀej cegueebvee efceUle. efnmmes JeeìCeer®³ee JesUer
³epeceeve kegÀìgbyee®eerosKeerue JeeìCeer nesF&. SKeeÐee kegÀìgbyeeme SkeÀ®e cegueieer Demeu³eeme les DeefOekeÀej cegueer®³ee
Heleerme efceUle. DeeHeues yeueglesoejer®es DeefOekeÀej yeueglesoej efJeketÀosKeerue MekeÀle neslee. DeMee jerleerves mesJee
keÀjCes Je mesJee IesCes ne DeefOekeÀej ceeveuee peeF&. mJele :®³ee F®ísvegmeej yeueglesoej SKeeÐee kegÀìgbyee®eer mesJee
veekeÀeª MekeÀle veJnlee eEkeÀJee yeueglesoejeme keÀe{t MekeÀle veJnlee l³eeJej peeleerHeb®ee³eleer®es efve³eb$eCe nesles.
DeMee jerleerves ³ee ÒeLesves ûeeceerCe #es$eeleerue menpeeleer HejmHej DeefOekeÀej keÀle&J³ee®³ee (Mutual
obligation) peeefCeJesves SkeÀceskeÀebMeer yeebOeu³ee nesl³ee.

meeceeefpekeÀ megj#ee GÊejoeef³elJeHetCe& meeceeefpekeÀ yebOeve, keÀceerlekeÀceer J³eeJemeeef³ekeÀ mHeOee&, meeceeefpekeÀ

efve³eb$eCee®es ÒeYeeJeer meeOeve ns ³ee ÒeLes®es keÀener iegCe meebielee ³esleerue. Hejbleg HeefjJele&vee®³ee DeesIeele pesJne
G®®epeeleeRvee ³ee ÒeLes®³ee veeJeeKeeueer keÀefveÿ peeleeR®eer efHeUJeCetkeÀ megª kesÀueer lesJne HejmHej menkeÀe³ee&®³ee
GÎsMeeves megª Peeuesueer ner ÒeLee meceepeele pee®ekeÀ þjueer. yeoueuesu³ee meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleerle efle®es
Òe³eespeveosKeerue Gjues veener. l³eecegUs Deepe ner ÒeLee peJeUpeJeU veä HeeJeu³eemeejKeer®e Deens.

9) pevecelee®es DeefOekeÀ cenÊJe :

ûeeceerCe mecegoe³e DeekeÀejeves ueneve Demelees. l³eeleerue meom³eeb®eer mebK³ee ce³ee&efole Demeles Je meJe&
meom³e SkeÀceskeÀebvee Òel³e#e DeesUKeCeejs Demeleele. Lees[ke̳eele cnCepes ne mecegoe³e ÒeeLeefcekeÀ mecetne®³ee
mJeªHeele DeeHeues peerJeve J³eleerle keÀjlees. J³eeqkeÌlepeerJevee®³ee Òel³eskeÀ DebieeMeer mecetne®ee Òel³e#e mebyebOe
Demeu³eecegUs ûeeceerCe mecegoe³e pevecelee®ee efJeMes<e Deeoj kesÀuee peelees. ieeJeeleerue Je=×eb®³ee Je meJe&meeOeejCe
peveles®³ee celee®³ee efJeª× peeTve keÀesCelesner keÀe³e& keÀjC³eeme J³ekeÌleer Oepele veener. ÒeeLeefcekeÀ mJeªHee®eer
efve³eb$eCeMekeÌleer ûeeceerCe mecegoe³eele Dee{Utve ³esles. peeefleHeb®ee³eleer®³ee eEkeÀJee ûeeceHeb®ee³eleer®³ee efMe#es®eer,
MespeeN³eeb®³ee eEveos®eer meJee¥vee Yeerleer Jeeìle Demeles, keÀejCe jep³ee®³ee v³ee³eeue³eele Peeuesu³ee efMe#esHes#ee
ner efMe#ee peerJeIesCeer Jeeìles.

10) Oece&, ª{er Je HejbHejeb®ee DeefOekeÀ ÒeYeeJe

veeiejer #es$eeHes#ee ûeeceerCe meceepeeJej Oece&, ª{er Je HejbHejeb®ee DeefOekeÀ Heie[e Demeuesuee efomelees.
ûeeceerCe meceepeele Oecee&®³ee yeeyeleerle lekeÀe&Hes#ee Þe×suee®e DeefOekeÀ cenÊJe Deens. Oecee&®es mJeªHe HejbHejsves Je
mebmke=Àleer®ee Jeejmee cnCetve l³eeb®³eekeÀ[s pemes ®eeuele Deeues lemes®e les efomeles. mel³e-Demel³e eEkeÀJee ³eesi³e
De³eesi³eles®eer MeneefveMee keÀjC³ee®eer l³eebvee iejpe Jeeìle veener. osJeosJeleebyeeyele®³ee l³eeb®³ee keÀuHevee
ceeveJeerke=Àle Anthropomorphic Deensle. DeeefoJeemeer meceepeele Dee{Utve ³esCeejer DeelceJeeoe®eer
 11
peeogìesC³ee®eer keÀuHevee Yeejleer³e ûeeceerCe vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®³ee #es$eele Deepener Oecee&®es SkeÀ Debie þjues
Deens. Deepe®³ee efJeMeeue ³egieeleosKeerue vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®³ee JesUer F&éejekeÀ[s OeeJe IesC³ee®eer, HetpeeDe®ee&,
Oeeefce&keÀ Devegÿeves keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer ûeeceerCe #es$eele efomeles.
Yeejleeleerue ûeeceerCe #es$eele ÒeecegK³eeves eEnot, cegmeueceeve Je yeew× Oecee&®es ueeskeÀ jenleele. Hejbleg
Oeeefce&keÀ GlmeJeeb®³ee JesUer ns meJe& ueeskeÀ SkeÀmeeLe Yeeie Iesleevee efomeleele. Oecee&ves eEnot Demetve cegmeueceeve
Heerj, oiee& ³eeb®³eeHeg{s veJeme keÀjCeeN³eeb®eer mebK³ee Deepener keÀceer veener eEkeÀJee eEnogosJeleeb®³ee HeeueKeerkeÀefjlee
ojJe<eea keÀener keÀªve osCeejs cegmeueceeve HegpeejerosKeerue keÀceer veenerle. Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³eeJej Oecee¥®ee
SJe{e ÒeYeeJe DemeC³ee®es cegK³e keÀejCe cnCepes HetCe&le : efvemeiee&Jej DeJeuebyetve DemeCeeje l³eeb®ee Mesleer®ee
J³eJemee³e, Tve, HeeTme, JeeoU ³ee efvemeiee&®³ee KesUeyejesyej l³eeme Òel³e#e meecevee keÀjeJee ueeielees.
ûeeceerCe J³ekeÌleer®³ee Oeeefce&keÀ ÒeJe=Êeer®es mHeäerkeÀjCe ce@keÀ Dee³eJnj (Mac iver) ³eebveer ceesþîee ceeefce&keÀ
jerleerves kesÀues Deens. MeslekeÀjer efvemeiee&keÀ[s keÀueekeÀeje®³ee meeQo³ee&lcekeÀ ¢efäkeÀesveeletve Heenle veener eEkeÀJee
Jew%eeefvekeÀe®³ee ef®eefkeÀlmekeÀ ¢efäkeÀesveeletve l³eeceeieerue jnm³ee®ee MeesOe IesC³ee®ee lees Òe³elve keÀjerle veener,
lej efvemeiee&keÀ[s lees efce$e eEkeÀJee Me$et, Oeev³e efHekeÀefJeCeeje, HeeTme Hee[Ceeje eEkeÀJee JeeoU, Hetj DeeCeCeeje
³ee ¢efäkeÀesveeletve Heenlees. ce@keÌme mHe=uej®³ee celes Yeejleele Fbê, JeªCe met³e&, ®ebê Fl³eeoeRvee osJelee ceevetve
l³eeb®eer Hetpee keÀjC³ee®es keÀejCeosKeerue ns®e Deens.
11. ûeeceerCe keÀuee :
Yeejleer³e ûeeceerCe keÀuesJejosKeerue Oece&, efvemeie& Je kegÀìgbyeeb®ee yeje®e ÒeYeeJe Demeuesuee efometve ³eslees.
ûeeceerCe mecegoe³eele l³eeb®eer ef®e$ekeÀuee, cetefle&keÀuee, ueeskeÀieeLee, ve=l³e, veeìkeÀ Deeoer meJe&®e l³eeb®³ee
Oeeefce&keÀ efJeéeemeeme DevegketÀue Demes®e Demeleele. keÀues®³ee #es$eele veeiejer #es$eeÒeceeCes SKeeoer J³ekeÌleer®e
veJns lej meJe& kegÀìgbye®³ee kegÀìgbye®e Òeefme× Demeles. ûeeceerCe keÀuee l³eeb®³ee meeO³ee Je mejU peerJevee®es KeN³ee
DeLee&ves ÒeefleefveefOelJe keÀjles. Goe. mebieerlee®³ee #es$eele JeeHejueer peeCeejer GHekeÀjCes Deieoer meeOeer Je
ieeJeeleu³ee keÀejeefiejebveer yeveefJeuesueer Demeleele. veeìkesÀ GIe[îee cewoeveele nesleele Je peeieeosKeerue HegÀues,
Heeves, efHemes ³ee vewmeefie&keÀ meeOeveebveer®e Me=bieejuesueer Demeles. efvejefvejeUer ueeskeÀieerles eEkeÀJee ve=l³eieerlesosKeerue
ueeJeCeer, keÀeHeCeer, ceUCeer®³ee JesU®eer eEkeÀJee $eÝletbMeer mebyebefOele DeMeer®e Demeleele. l³eele veeiejer keÀJeer®es
Meyoeb®es DeJe[byej veener lej meeOeer Yee<ee, mejU Je meesHes YeeJe l³eele efomeleele. GHecee Deeoer DeuebkeÀej
Demeues lejer lesosKeerue Heeves, HegÀues, HeÀU, veoer, Dees{e ³ee vewmeefie&keÀ yeeyeeRMeer mebyebefOele Demes®e Demeleele.
12.eqðe³eeb®ee efvecve meeceeefpekeÀ opee& :
HetJeea®³ee keÀeUer Yeejleer³e ûeeceerCe meceepe ðeer®ee opee& Hegª<eeb®³ee leguevesle efvecve Òeleer®ee®e neslee.
efHe$e=meÊeelcekeÀ kegÀìgbyeJ³eJemLee Demeu³eeves meJe& DeefOekeÀej Hegª<eeb®³ee neleer®e keWÀefêle Peeues nesles. keÀesCel³eener
J³eJenejele ðeer®es cele Iesleues peele vemes. efle®³ee celeeuee eEkeÀceleosKeerue veJnleer. efle®es #es$e cegueeb®es HeeueveHees<eCe
Je Iejiegleer keÀeceeHegjles®e ce³ee&efole nesles. yeeueefJeJeene®eer ÒeLee ª{ nesleer. mecepe ³esC³eeDeieesoj®e efle®ee
efJeJeen nesle Demes. pees[eroeje®³ee efveJe[eryeeyeleosKeerue efle®es cele Iesleues peele vemes. eqm$e³eebvee efMe#eCe
vemes. leer HetCe& DebMeeves Hegª<eeJej DeJeuebyetve nesleer. Deepe l³eele yejs®e yeoue nesle Deensle.
13. efvecve Mew#eefCekeÀ Je DeeefLe&keÀ opee& :
Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³eele efMe#eCee®ee DeYeeJe®e Deens. Yeejleer³e Meeues³e efMe#eCee®ee Òemeej
Fbûepeer Deeceoeveerle®e Peeuee Je leesosKeerue veeiejer #es$eele®e. ûeeceerCe #es$ee®eer Mew#eefCekeÀ Òeieleer keÀjC³ee®es
Òe³elve mJeeleb$³eesÊej keÀeUele nesle Deensle, Hejbleg l³eeme cnCeeJes eflelekesÀ ³eMe ueeYeues veener.
 12
Yeejleer³e ûeeceerCe peveles®ee DeeefLe&keÀ opee&osKeerue efveke=Àä Deens. eflejebmeeþer Oeev³e efHekeÀJeCeeje
MeslekeÀjer mJele: DeOe&Heesìer jenlees. ûeeceerCe #es$eeleerue ³ee efveOe&veles®es ÒecegKe keÀejCe cnCepes Mesleer®es ceeiemeuesues
leb$e Deens. Flej osMeeyejesyej Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®³ee oj[esF& Jeeef<e&keÀ GlHeVee®ee DeY³eeme kesÀuee
Demelee ns GlHeVe DeefleMe³e ce³ee&efole Demeu³ee®es efometve ³esles. cenejeä^ jep³eele keÀeskeÀCe efkeÀveejHeÆerleerue
efpeu¿ee®es oj[esF& GlHeVe lej HeÀej®e DeuHe Demeu³ee®es efometve ³esles. l³ee®es keÀejCe Yeejleeleerue yengmebK³e
ûeeceerCe Yeeieeleerue MeslekeÀN³eevee veJeerve leb$eeb®es %eeve veener. Mesleerle ueeJee³euee Yeeb[Jeue veener. Deesefuelee®eer
mees³e veener Je l³eecegUs Mesleer HetCe&le: efvemeiee&Jej DeJeuebyetve Deens. peceerveoej, meeJekeÀejMeener ¿eemeejK³ee
ÒeLeebcegUs osKeerue Yeejleer³e MeslekeÀjer DeefOekeÀ efveOe&ve Je keÀpe&yeepeejer Peeuesues Deens.

14. meeOes Je ÒeeceeefCekeÀ peerJeve :

ûeeceerCe meceepeeceO³es Depetvener yengmebK³e efþkeÀeCeer HeejbHeefjkeÀ Mesleer leb$ee®ee®e JeeHej kesÀuee peelees.
leb$e%eevee®ee DeJeuebye kesÀuee peele veener. l³eecegUs Mesleer J³eJemee³eeletve pescelesce GlHeVe efceUles. DebOeÞe×e,
efvej#ejlee, Jesþefyeieejer, osJeYeesUsHeCee F. keÀejCeebcegUs ³ee meceepee®³ee ÒeieleerceO³es ceesþs De[mej efvecee&Ce
Peeues Deensle. DeefleMe³e ce³ee&efole GlHeVeeceO³es ueeskeÀebvee peerJeve peieeJes ueeiele Deens. ÒeeLeefcekeÀ mebyebOeeb®eer
leerJe´lee DeefOekeÀ Demeu³eeves DeeHeuee meceepe Je DeeHeues kegÀìgbye ³eeb®³eeMeer ÒeeceeefCekeÀ jenC³ee®eer efMekeÀJeCe
l³eebvee ÒeLeceHeemetve efoueer peeles.

15.vewmeefie&keÀ JeeleeJejCee®ee ÒeYeeJe :

Mesleer ÒeOeevelescegUs ûeeceerCe ueeskeÀeb®ee efvemeie&MekeÌleerMeer peJeU®ee mebyebOe ³eslees. ûeeceJeemeer³eeb®³ee

owvebefove peerJeveeJej vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®ee ÒeYeeJe Demeuesuee efometve ³eslees. ns ueeskeÀ efvemeie&MekeÌleerMeer
meecevee keÀjle Demeuesues Dee{Uleele. ³ee mebIe<ee&le l³eebvee efkeÀl³eskeÀoe nejner HelkeÀjeJeer ueeieles. l³eecegUs
l³eeb®³ee ceveele owJeerMekeÌleer®es ÞesÿlJe efvecee&Ce Peeuesues efometve ³esles. ÒeefleketÀue vewmeefie&keÀ HeefjefmLeleerMeer
vesnceer®e cegkeÀeyeuee keÀjC³ee®ee Òemebie l³eeb®³eeJej ³esle Demeu³eeves efvemeie&MekeÌleerMeer mebIe<e& keÀjC³eeSsJepeer
l³ee MekeÌleeruee MejCe peeCes les DeefOekeÀ Hemeble keÀjleele. efvemeie&le: efvecee&Ce Peeuesu³ee JevemHeleer®eer HeÀUs
®eeKeCes, kebÀocegUs mebkeÀefuele keÀjCes, Deew<eOeer JevemHeleerHeemetve efJeefJeOe ÒekeÀej®eer Deew<eOes yeveefJeCes ns ueeskeÀ
Hemeble keÀjleele. keÀener Je=#eebvee osJe ceeveCes, l³eeb®eer YeeqkeÌleYeeJes Hetpee keÀjCes ³eener ieesäeRvee ÒeeOeev³e
osC³eele Deeuesues efometve ³esles.

Jejerue efJeJes®eveeJeªve ns mHeä nesles keÀer, Yeejleer³e ûeeceerCe peerJevee®eer mJele :®eer keÀener JesieUer
JewefMeäîes Deensle. peer Flej osMeeble Dee{Ule veenerle. efvecve Mew#eefCekeÀ Je DeeefLe&keÀ opee&, lemes®e eqðe³eeb®eer
efveke=Àä DeJemLee Demeueer lejer ûeeceerCe keÀewìgbefyekeÀ peerJeve cee$e DeefOekeÀ efmLej Je meceeOeeveer Deens.

1.6 mJeeO³ee³e
1. Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®es mJeªHe mHeä keÀje.
2. ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeerme peyeeyeoej DemeCeeN³ee IeìkeÀeb®eer meefJemlej ®e®ee& keÀje.
3. ûeeceerCe meceepee®eer J³eeK³ee meebietve Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®eer JewefMeäîes meebiee.

♦♦♦
 13

2
Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®es IeìkeÀ
(DeeefoJeemeer - ûeeceerCe - Menjer)

Heeþe®eer ªHejs<ee
2.0 Heeþe®es GÎsMe
2.1 ÒeemleeefJekeÀ
2.2 DeeefoJeemeer mecegoe³e
2.3 Yeejleeleerue DeeefoJeemeer DeeefCe l³ee®eer JemeeflemLeeves
2.4 DeeefoJeemeer mecegoe³ee®eer JewefMeäîes
2.5 ûeeceerCe mecegoe³e
2.6 ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeerme peyeeyeoej IeìkeÀ
2.7 Menjer mecegoe³ee®eer JewefMeäîes
2.8 mJeeO³ee³e

2.0 Heeþe®es GÎsMe

- Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®es IeìkeÀ DeY³eemeCes.

- DeeefoJeemeer mecegoe³e DeeefCe DeeefoJeemeer mecegoe³ee®eer JemeeflemLeeves DeY³eemeCes.
- DeeefoJeemeer mecegoe³ee®³ee JewefMeäîeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
- ûeeceerCe mecegoe³ee®ee DeY³eeme keÀjCes.
- ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeVeeme peyeeyeoej DemeCeejs IeìkeÀ DeY³eemeCes. Menjer mecegoe³e DeeefCe
MenjJee{er®es IeìkeÀ DeY³eemeCes.
- Menjer mecegoe³ee®³ee JewefMeäîeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

2.1 ÒeemleeefJekeÀ

Yeejle ne Keb[Òee³e osMe Deens. DeveskeÀ peeleer - Oecee¥®es, HebLee®es ueeskeÀ DeeHeu³ee osMeeceO³es efþkeÀefþkeÀeCeer
JeemleJ³e keÀjleele. efJeefJeOe Yee<ee yeesueCeejs efYeVe mebmke=Àleer®es ueeskeÀ DeeHeu³ee osMeeceO³es meJe&$e Dee{Uleele.
Yeejleer³e meceepee®ee DeY³eeme keÀjleevee DeveskeÀefJeOe mebmke=Àleer®es Je meeceeefpekeÀ J³eJenejeb®es megboj ef®e$e
DeeHeCeeuee HeeneJe³eeme efceUles. DeeHeu³ee osMee®eer peeieeflekeÀ HeeleUerJej Flej osMeebyejesyej leguevee keÀjleevee
 14
ueeskeÀmebK³es®³ee yeeyeleerle peieeceO³es DeeHeuee osMe oesve vebyej®ee osMe cnCetve DeesUKeuee peelees. 2001
®³ee DeekeÀ[sJeejervegmeej peiee®³ee ueeskeÀmebK³es®³ee 16.2 ìkeÌkesÀ FlekeÀer ueeskeÀmebK³ee DeeHeu³ee Yeejle
osMee®eer Deens. efoJemeWefoJeme ³ee ueeskeÀmebK³esceO³es Jee{ nesle ®eeueueer Deens. SketÀCe Yet#es$eHeÀUe®ee efJe®eej
keÀjlee ns #es$eHeÀU peiee®³ee #es$eHeÀUe®³ee 2.4 ìkeÌkesÀ FlekesÀ Deens. DeeHeuee Yeejleer³e meceepe ne mece=×lesves
DeeefCe efJeefJeOelesves veìuesuee Demetve JesieJesieȳee ª{erHejbHejeb®ee ÒeYeeJe Yeejleer³e, meceepeeJej He[uesuee
efometve ³eslees. DeMee ³ee efJeefJeOelesves veìuesu³ee Yeejleer³e meceepee®ee DeY³eeme keÀjleevee meceepeMeem$e%eebveer
DeY³eeme efJe<e³ee®³ee mees³eermeeþer SketÀCe Yeejleer³e meceepee®es DeeefoJeemeer, ûeeceerCe DeeefCe veeiejer meceepe
Demes leerve ÒekeÀejebceO³es JeieeakeÀjCe kesÀuesues Deens. ³eeHewkeÀer ûeeceerCe meceepe ne meJe&$e Dee{Ulees. DeeefoJeemeer
meceepe cee$e GÊej, oef#eCe Yeeieele Dee{Ulees, lej veeiejer meceepeosKeerue efþkeÀefþkeÀeCeer Dee{Ulees.

mebK³eeyeUe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej ûeeceerCe meceepeeceO³es 70 ìkeÌke̳eeb®³ee peJeUHeeme Yeejleer³e

pevelee JeemleJ³e keÀjles. veeiejer meceepeeceO³es 25.71 ìkeÌkesÀ JeemleJ³e keÀjles. yeekeÀer®eer ueeskeÀmebK³ee
DeeefoJeemeer meceepeeceO³es JeemleJ³e keÀjles. efoJemeWefoJeme veeiejer meceepeeceO³es JeemleJ³e keÀjCeejer pevelee
Jee{t ueeieueer Deens. DeeefoJeemeer meceepeeleerue yengmebK³e pevelee ûeeceerCe lemes®e Menjer meceepeeceO³es JeemleJ³eeme
³esT ueeieueer Deens. ³ee eflevner meceepee®es ef®e$e DeefOekeÀeefOekeÀ mHeä JneJes. He³ee&³eeves Yeejleer³e meceepee®eer
j®evee O³eeveele ³eeJeer ³ee ¢äerves DeeefoJeemeer ûeeceerCe DeeefCe veeiejer meceepee®ee DeLe& DeeefCe JewefMeäîes ³ee
ieesäebrJej osCes Del³eeJeM³ekeÀ Deens.

2.2 DeeefoJeemeer mecegoe³e

YeejleemeejK³ee Keb[Òee³e osMee®³ee meceepepeerJevee®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej YeewieesefuekeÀ efJeefJeOelescegUs

Je efYeVe YeewieesefuekeÀ He³ee&JejCeecegUs efJeefJeOe ÒekeÀej®es mecetn peerJeve DeefmlelJeele Deeu³ee®es efometve ³esles
DeveskeÀ íesìîee íesìîee ìesȳeeb®es Jemeleer mLeeve HeJe&lee®³ee Hee³eL³eeMeer Deefleotj pebieueele efpeLes megOeejCes®es
Jeejs Depetvener peeTve Heesnes®euesues veener. DeMee efþkeÀeCeer Demeu³ee®es Dee{Ules. Deeefoce eEkeÀJee jeveìer
meceepee®es ueeskeÀ cnCetve ³eeb®ee GuuesKe kesÀuee peelees. 1991 ®³ee efMejieCeleervegmeej DeeHeu³ee osMeeceO³es
DeeefoJeemeeR®eer ueeskeÀmebK³ee keÀesìer ue#e FlekeÀer nesleer. FbûepeerceO³es Tribal cnCetve p³ee®ee GuuesKe kesÀuee
peelees. l³eebvee Deeefoce, ìesUerJeeues F. veeJeebveer DeesUKeues peeles. Òeefme× meceepeMeem$e%e [e@ Oeg³ex ³eebveer
l³eebvee ceeieemeuesues efnbot Demes cnìues Deens.

DeeefoJeemeer cnCepes jeveìer, vejceebme Ye#ekeÀ, melele Peie[s keÀjCeeje, Del³eble ceeieeme Demes
HeMegJele peerJeve peieCeeje, DeOe&veive jenCeeje, keÀesCelesner efJeefOeefve<esOe ve yeeUielee KeeJes-H³eeJes-YeesieeJes
DeMee Je=Êeer®ee DeMeer efJeefJeOe SkeÀebieer ®egkeÀer®eer celes Deieoer efMekeÀuesueer ceeCemesosKeerue J³ekeÌle keÀjleele. HeCe
meeceeefpekeÀ ceevemeMeem$e%eebveer DeeefoJeemeer®³ee Jemlegevf eÿ Je Meeðeer³e DeY³eemeeJej Yej efouee Deens. Yeejlee®³ee
GÊej, ceO³e DeeefCe oef#eCe efJeYeeieele Keeueerue ìesUîee Dee{Uleele.

GÊej efJeYeeie - ieÎer, iegpej, uesHe®ee, DeukeÀe, [sHeÀuee, ieejes, Keemeer, kegÀkeÀer, veeiee.

ceO³e efJeYeeie - cegb[e nes ieeW[e yesiee Yegef³e³ee, efYeueg, keÀesUer.

oef#eCe efJeYeeie - keÀeveej, lesªJee, keÀoej, keÀesìe, ceeueJeove ®eW®et, Gjeueer F. peceeleer JesieJesieȳee
efJeYeeieeble Dee{Uleele.
 15
keÀeneRvee DeeefoJeemeeR®eer Yeerleer Jeeìles, keÀeneRvee l³eeb®eer efkeÀUme Jeeìles, lej keÀeneRvee l³eeb®³ee
yeÎue Del³eble menevegYetleer Jeeìles. DeeefoJeemeer meceepee®ee DeY³eeme keÀjCeeN³ee efJeefJeOe ceevemeMeeðe%eebveer
DeeefoJeemeer meceepee®³ee Meeðeer³e J³eeK³ee efouesu³ee Deensle. l³eeHewkeÀer keÀener cenÊJee®³ee J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes.

1) [e@. [er.Sce. cegpegceoej ³eeb®³ee celes, `DeeefoJeemeer cnCepes meceeve veeJe OeejCe keÀjCeeN³ee SkeÀe
efJeefMeä YetÒeosMeeJej efveJeeme keÀjCeeN³ee SkeÀe®e ÒekeÀej®eer Yee<ee yeesueCeeN³ee, efJeJeen, J³eJemee³e ³ee yeeyeleerle
meceeve efve<esOe efve³eceeb®es Heeueve keÀjCeeN³ee Je efveef½ele DeMee cetu³eeb®³ee efJe®eejeb®eer peesHeemevee keÀjCeeN³ee
kegÀìgbyee®ee mecetn nes³e.'

2) [e@. efjJnme& ³eeb®³ee celes, `DeeefoJeemeer mecetn ne meeOee mejU meeceeefpekeÀ mecetn Demetve
l³eeleerue meom³e ns SkeÀe®e meceeve yeesueer Yee<es®ee JeeHej keÀjleele DeeefCe ³eg× Jeiewjs meceeve GefÎäeb®³ee
Hetle&lesmeeþer SkeÀ$e ³esTve keÀe³e& keÀjleele.'

3) efieueerve DeeefCe efieueerve ³eeb®³ee celes, `SkeÀe efJeefMeä YetÒeosMeeJej jenCeeje, meceeve yeesueerYee<ee
yeesueCeeje, meceeve meebmke=ÀeflekeÀ peerJeve peieCeeje. Hejbleg De#ej DeesUKe vemeuesu³ee mLeeefvekeÀ ieìe®es
SkeÀ$eerkeÀjCe cnCepes DeeefoJeemeer meceepe nes³e.'

4) efye´efìMe jepeJeìerle efye´efìMeebveer Òeefme× kesÀuesu³ee FbefHeefjDeue ie@Pesefì³ej Dee@HeÀ Fbef[³ee ³ee
ûebLeevegmeej, `meceeve veeJe OeejCe keÀjCeeje, meceeve yeesueerYee<ee yeesueCeeje, SkeÀe®e YetYeeieeJej jenCeeje
DeeefCe HetJeea pejer DeeblejefJeJeen DemeC³ee®eer Meke̳elee Demeueer lejer Deelee DeeblejefJeJeen vemeuesu³ee kegÀìgbyee®ee
meceg®®e³e cnCepes DeeefoJeemeer meceepe nes³e.'

2.3 Yeejleeleerue DeeefoJeemeer Je l³eeb®eer JemeeflemLeeves

Yeejleele DeeefoJeemeeR®eer mebK³ee HeÀej®e keÀceer Demeueer lejer les meJe& YeejleYej Dee{Uleele. les otj
[eWiejeU Yeeieeletve, oN³eeKeesN³eeletve, jeveeJeveebletve jenleele. cnCetve®e l³eebvee Jev³e peeleer - pevepeeleer,
JeveJeemeer, efieefjpeve Demes cnìues peeles. efjmeues, SequJeve, efûe³emeve, þkeÌkeÀj yeeHHee, ceeefì&ve Fl³eeoeRvee
Yeejleeleerue DeeefoJeemeer ns Yeejleeleerue cetU®es efveJeemeer Deensle, Demes ceeveues Deens. JeemleJe l³eebvee les
`Deieoer cetU®es jefnJeeMeer' Deiej `DeefleÒeeef®eve (Aburiginal) Demes cnCeleele (Aborigines) nìveves
l³eebvee `Deeefoce' Deiej `DeeefoJeemeer' (Primitive Tribes) Demes cnìues Deens.

SketÀCe Yeejleer³e ueeskeÀmebK³es®³ee leguevesle DeeefoJeemeer®es ÒeceeCe 8.08 FlekesÀ Deens. veeieeueB[,
cesIeeue³e, efcePeesjece, DeªCee®eue ÒeosMe ³ee jep³eebleerue yengmebK³e ueeskeÀ DeeefoJeemeer Deensle. Deesefjmee,
ceO³e ÒeosMe, efyenej, Deemeece, GÊej ÒeosMe ³esLes DeeefoJeemeeR®eer mebK³ee ceesþîee ÒeceeCeele Deens. ceO³e
ÒeosMeele meJee&le peemle DeeefoJeemeer jenleele.

2.4 DeeefoJeemeer mecegoe³ee®eer JewefMeäîes

1) efJeefMeä YetÒeosMe :
meJe&meeOeejCeHeCes [eWiejeU ÒeosMe Ieveoeì pebieue Jee HeeC³eeves Jes{uesues yesì DeMeemeejK³ee efJeefMeä
Yet-ÒeosMeeJej l³eeb®es keÀe³ece efveJeememLeeve Demeles. pejer keÀener DeeefoJeemeer peceeleer Yeìke̳ee Demeu³ee
 16
lejerner l³eeb®es Yeìke̳ee®es #es$e efJeefMeä Yet- ÒeosMe®e Demelees.

Goe. kegÀkeÀer, Keemeer, veeiee Jewiewjs.

2) ÒeceeCe ueIeglee :
meJe&meeOeejCeHeCes DeeefoJeemeeR®eer ueeskeÀmebK³ee HeÀej®e ce³ee&efole Demeles. keÀener DeeefoJeemeeR®eer mebK³ee
lej MebYej®³ee Deele-yeensj Dee{Ules. HeefjCeeceer, l³eeb®³eeleerue meeceeefpekeÀ mebHekeÀe&®es ÒeceeCeosKeerue ce³ee&efole
jenles.

3) meceeve veeJe Je SkeÀ®e jkeÌlemebyebOeerHeCee®eer Þe×e :

DeeefoJeemeer peceeleeruee efle®es mJeleb$e Demes veeJe Demeles. Flej peceeleerHeemetve DeeHeues JesieUsHeCe Je
mJeeleb$³e l³eecegUs metef®ele nesles. l³ee®eÒeceeCes DeeHeueer efveefce&leer ner SkeÀe®e HetJe&peeHeemetve Peeueer. DeMee
efJeéeemeecegUs les HejmHejebvee jkeÌlemebyeOeer ceeveleele. l³eecegUs HejmHejeble Deelceer³elee, DeeHeguekeÀer Je Òescee®es
yebOe efvecee&Ce Peeuesues Demeleele.

4) meeOeer DeLe&J³eJemLee :
Fvnevme efÒe®e[&ves meeOeer DeLe&J³eJemLee ns DeeefoJeemeeR®es SkeÀ ÒeYesokeÀ ue#eCe ceeveues Deens. HeesìeHegjles
DeLeexlHeeove ns l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJevee®es JewefMeäîe Deens. Jemlet efJeefvece³ee®³ee meene³³eeves les HejmHejeb®³ee
DeeefLe&keÀ iejpeeb®es efvejekeÀjCe keÀjleele. l³eecegUs l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ peerJeveele keÀceeuee®eer meeceeefpekeÀ
mecelee Dee{Ules. l³eeb®eer DeLe&J³eJemLee efvemeie& efve³ebef$ele DeMeer Deens. ÞeceefJeYeepeve eEueieYesoeJej DeeOeejuesues
Deens. meJe&meeOeejCeHeCes keÀener keÀeces eqðe³eeb®eer Je keÀener Hegª<eeb®eer Demes þªve iesuesues Demeles. l³eecegUs
J³eeJemeeef³ekeÀ efJeMes<eerkeÀjCee®ee DeYeeJe Dee{Ulees.

5) ce³ee&efole leb$eefJeÐee :
Je<ee&vegJe<ex Del³eble Hegjeleve He×leer®eer®e leb$eefJeÐee l³eebvee DeJeiele Deens. ceemesceejer, efMekeÀej, HeMegHeeueve
Deiej keÌJeef®ele Mesleer ³eemeeþer lees peer nl³eejs, Dee³egOes DeJepeejs JeeHejlees leer Del³eble ceeieemeuesueer Je
Deesye[Oeesye[ Deensle.

6) meceeve yeesueerYee<es®ee JeeHej; uesKevekeÀues®ee DeYeeJe :

Òel³eskeÀ DeeefoJeemeer peefceveerle meceeve yeesueerYee<ee Demeles. l³eeb®³eeleerue mecetn YeeJevee ¢{ keÀjC³eele
Je l³ee®es meceeve meebmke=ÀeflekeÀ DeefmlelJe Flej peceeleerHeemetve JesieUs jeKeC³eele ner meceeve yeesueerYee<ee
ÒeYeeJeer keÀejCe þjueer Deens. cee$e l³eeb®³eele uesKevekeÀues®ee DeYeeJe Deens. meenefpekeÀ®e l³eeb®³ee %eeve,
keÀuee, Oece&, meeefnl³e Fl³eeoer yeeyeeRJej DeeefCe l³eeb®³ee ÒeieleerJej KetHe®e ce³ee&oe He[leele. l³eecegUs l³eeb®³ee
mebmke=Àleer®es nmleeblej keÀjC³ee®eer keÀeceefiejer l³eeb®eer ueeskeÀieerles, ueeskeÀkeÀLee, ueeskeÀve=l³e, keÀes[er, cnCeer,
GKeeCes, ³eeÜejs Heej Hee[ueer peeleele.

7) meceeve Oece& Je peeotìesC³ee®ee ÒeYeeJe:

DeeefoJeemeeRvee efvemeiee&leerue Ie[ecees[erleerue keÀejCe - keÀe³e&mebyebOe keÀUle vemeu³eeves les efvemeiee&®eer
 17
l³ee®eyejesyej HetJe&peeb®eer, YetleeKesleeb®eer Hetpee keÀjleele. DeveekeÀueveer³e Ie[ecees[eRJej DeeHeues ÒeYeeJeer efve³eb$eCe
jeneJes Je DeeHeu³ee keÀe³ee&le ³eMe ³eeJes cnCetve les peeotìesCee Je ceb$eleb$e ³eeb®ee Þe×eHetJe&keÀ JeeHej keÀjleele.

8) meceeve Je FlejebkeÀ[tve JesieUer peerJeveHe×leer :

DeeefoJeemeerleerue meeceeefpekeÀ mebyebOe DeewHe®eeefjkeÀ Je keÀjejelcekeÀ vemeleele. jkeÌlemeyebOe Je meeceeefpekeÀ
opee& ³eeJej les DeeOeejuesues Demeleele. l³eecegUs l³eeb®³ee peerJeveele kegÀìgbye Je DeeHlemebyebOeebvee cenÊJee®es
mLeeve Demeles. J³ekeÌleer®ee opee&osKeerue kegÀìgbye Je DeeHlemebyebOeerleeb®ee opee& ³eeJeªve þjle Demelees. SkeÀerkeÀ[s
l³eebvee KetHe mJeeleb$³e DemetveosKeerue l³ee®es peerJeve meecetefnkeÀ mJeªHee®es Demeles. meceepeeleerue efJeefJeOe
mebmLee, efve³eceve J³eJemLee, jerefleefjJeepe ³eeb®³eekeÀ[tve l³ee®es peerJeve efve³ebef$ele Peeuesues Demeles. Þece&Þe×e,
peeotìesCee, owvebefove Dee®eej-efJe®eej, KeeCes-efHeCes, kesÀMeJes<eYet<ee ³eele keÀceeueer®eer meec³elee Dee{Ules.
SJe{s®e veJns lej l³eeb®ee peerJeveefJe<e³ekeÀ ¢efäkeÀesveosKeerue meceeve yeveuesuee Demelees. meceepeeves Ieeuetve
efouesues keÀe³eoskeÀevet Je efve<esOe efve³eceve ³eeb®³eecegUs l³eeb®³ee J³ekeqkeÌleceÊJee®eer pe[CeIe[CeosKeerue leMeer
yeveuesueer Demeles, keÀer meceepeceev³e peerJeveHe×leerHes#ee JesieUer peerJeveHe×leer peieC³ee®ee efJe®eej l³eeb®³ee
ke=Àleerle GlejCes kesÀJeU DeMeke̳eÒee³e Demeles. SKeeÐeeves pejer l³ee®es GuuebIeve kesÀues lejer meceepee®³ee leerJe´
efMe#esuee l³eeuee meeceesjs peeJes ueeieles. l³eecegUs Flej keÀesCel³eener meceepeele ve Dee{UCeeN³ee meeceeefpekeÀ
Sske̳eYeeJee®ee DeeefJe<keÀej DeeefoJeemeer meceepeele efometve ³eslees.

9) peceelekeWÀêer³e Deelceer³elee :
DeeefoJeemeeR®³eele SkeÀ efJeue#eCe DeMeer peceele keWÀêer³e Deelceer³elee efvecee&Ce Peeuesueer Demeles. l³eeb®³ee
Dee®eej-efJe®eejele, peerJeveefJe<e³ekeÀ ¢efäkeÀesveele keÀceeueer®eer SkeÀJeeke̳elee efometve ³esles. HeefjCeeceer, l³eeb®³eele
efvecee&Ce Peeuesuee meeceeefpekeÀ SkeÀefpevemeerHeCee ne Flej meceepeele Dee{Ule veener. pevceeHeemetve ce=l³etHe³e¥le
Ie[CeeN³ee keÀesCel³eener IeìvesefJe<e³eer l³eeb®eer Òeefleef¬eÀ³ee meejKeer®e Demeles. l³eele celeYeso Dee{Ule veenerle.

10) peceeleÒecegKe :
Òel³eskeÀ DeeefoJeemeer peceeleerle peceeleÒecegKe Demelees. lees l³ee peceeleer®ee vee³ekeÀ, veslee ceeveuee
peelees. l³ee®ee Meyo ne l³ee DeeefoJeemeeRmeeþer DeKesj®ee Meyo Demelees. l³ee®es meJe&peCe Heeueve keÀjleele.
lees ÒeecegK³eeves jepekeÀer³e mJeªHee®eer keÀe³ex Heej Hee[le Demelees. Goe : ³eg×, mebj#eCe, Debleie&le J³eJemLee
ÒeLeeiele keÀe³eÐee®es peceeleerkeÀ[tve Heeueve, v³ee³eefveJee[e F.

FJnevme efÒe®e[& cnCeleele l³eeÒeceeCes DeeefoJeemeeR®³ee JewefMeäîeebcegUs l³eebvee SkeÀ efJeefMeä Demes
DeebleefjkeÀ cetu³e (Intrinsic Value) ueeYeues Deens. l³eeb®³ee peerJeveele JesieUer DeLe&HetCe&lee Deeueer Deens.
SkeÀ DeveesKee meceleesue meeOeuee Deens. ³ee Oejleer®³ee ueskeÀjebvee, ³ee pebieuee®³ee jepeebvee Yeues efueefnlee
Jee®elee ³esle vemesue, ÒeefleketÀue HeefjefmLeleerle keÀäkeÀªve osKeerue DeOe&Heesìer, DeOe&veive jeneJes ueeiele
Demes, Hejbleg keÀener yeeyeleerle cee$e Òeiele mecepeu³ee peeCeeN³ee meceepeeHes#ee les Del³eble Deeveboer Je efJeue#eCe
meceeOeeveer Deensle.

11) jepekeÀer³e mebIeìve :

DeeefoJeemeeRceO³es Heb®ee³ele ÒeCeeueer meJe&$e Dee{Ules. Heb®ee³eleerle Je=× Je DevegYeJeer J³ekeÌleeR®ee meceeJesMe
neslees. Heb®ee³ele peceeleer Debleie&le Meeblelee, megJ³eJemLee, v³ee³eoeve, Yeeb[Celebìs mees[efJeCes, ob[ keÀjCes,
 18
DeMeer keÀeces Heej Hee[les. keÀener peceeleerle jepesMeener He×leer nesleer. Goe. ieeW[, ceneosJe, keÀesUer, veeiee
Jeiewjs peceeleerMeer Demeuesu³ee mebyebOee®es efveOee&jCe Heb®ee³eleerceeHe&Àle nesle nesles.

12) Mew#eefCekeÀ ceeieemeuesHeCee :

DeeefoJeemeer mecegoe³eele kegÀìgbye, meJebie[er lemes®e Me³eveeieejeletve DeveewHe®eeefjkeÀ peerJeve efMe#eCe
osC³eele ³esles. ³ee efMe#eCeele ceewefKekeÀ He×leerJej Yej Demelees. HeÀUs cegUs ieesUe keÀjCes, ceemesceejer, HeMegHe#eer
HekeÀ[Ces, efMekeÀej keÀjCes, ve=l³e, JeeÐes le³eej keÀjCes, JeepeefJeCes Fl³eeoer ³ee efMe#eCeemeceJesle DeewHe®eeefjkeÀ
efMe#eCe osCeeN³ee MeeUe megª Peeu³ee Deensle. peceeleerle DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®es ÒeceeCe keÀceer Deens. ogie&ce
ÒeosMe, efMe#eCee®³ee cenÊJee®³ee peeefCeJes®ee DeYeeJe, ieUleer®es ÒeceeCe peemle Jeiewjs ÒecegKe keÀejCes Deensle.
(DeHeJeeo veeieeueB[)

13) efueefKele meeefnl³ee®ee DeYeeJe :

DeeefoJeemeer mecegoe³ee®³ee Yee<eebvee efueHeer veJnleer. l³eecegUs ueeskeÀkeÀLee, ieeCeer, DevegYeJe efueHeerye×
keÀjC³eele Deeuesues veJnles. SskeÀCes DeeþJeCeerle þsJeCes DeeefCe Flejebvee keÀLeve keÀjCes (Þegleer-mce=leerGkeÌleer)
³ee He×leerves DevegYeJe %eevee®es meb¬eÀceCe ®eeueuesues nesles.

FequJevemeejK³ee mebMeesOekeÀeves peceeleerleerue ieeCeer jesceveefueHeerle mebkeÀefuele kesÀueer Deensle. Jejerue

JewefMeäîeeÒeceeCes peceeleerle MeesOee®eer ceboieleer Dee{Ules. ce³ee&efole iejpee YeeieefJeC³eemeeþer HejbHejeiele meeOeves
leb$ee®ee GHe³eesie keÀjC³eele ³eslees. Jej efouesu³ee meeceev³e JewefMeäîeele DeeOegefvekeÀ keÀeUele yeoue nesle
Deens. ns ue#eele IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

2.5 ûeeceerCe mecegoe³e

Deepe DeeHeCe p³ee ûeeceerCe meceepeeceO³es JeemleJ³e keÀjlees l³ee ûeeceerCe meceepeeuee npeejes Je<ee¥®ee
Fefleneme Deens. Kes[îeeb®³ee Feflenemee®ee oesve yeepetbveer efJe®eej kesÀuesuee Dee{Ulees. ceeveJeer pevceeHeemetve F.
HetJe& 5000 He³e¥le FeflenemeHetJe& keÀeU mebyeesOeuee peelees. F. meve HetJe& 5000 veblej®³ee keÀeUele Fefleneme
keÀeU cnCetve mebyeesOeues peeles. megªJeeleeruee p³eeJesUer ceeveJe pevceeuee Deeuee l³eeJesUer lees jeveìer DeJemLesle
neslee. lees keÀ®®es DeVe Keele neslee. JeukeÀues vesmele neslee. veJ³ee DeMce³egieeceO³es F.meve HetJe& 1500 ceO³es
Oeev³e Hesju³eeveblej les GieJeles DeeefCe Oeev³e ³esles ³ee ieesäeR®ee ceveg<³eeuee MeesOe ueeieuee. ojc³eeve®³ee
keÀeueeJeOeerle l³eeuee Deiveer®ee MeesOe ueeieuee. l³eecegUs ceeveJee®eer Ye´cebleer®eer DeJemLee mebHeueer. l³eeuee
mLew³e&lJe ÒeeHle Peeues. ke=À<eer J³eJemee³eele ûeeceerCe meceepee®ee ÒecegKe Hee³ee þjuee. Kes[îeeb®³ee efveefce&leer®³ee
¢äerves ner Ieìvee peyeeyeoej þjueer nesleer. meceepeJ³eJemLee efvecee&Ce keÀªve JeemleJ³e keÀª ueeieuee.
mebmeejemeeþer lees Yeeb[erkegbÀ[er peceJet ueeieuee. keÀuee, leÊJe%eeve ³ee ieesäeRvee l³eeves pevce efouee. lees
JewJeeefnkeÀ veelesmebyebOe efvecee&Ce keÀª ueeieuee. Mesleer J³eJemee³eeletve Kes[îee®es peerJeve megª Peeues. Mesleer
J³eJemee³eeletve mebmke=Àleer efvecee&Ce Peeueer.

peieeleerue mebmke=Àleer®eer efveefce&leer ner veoerkeÀeþer Peeuesueer Dee{Ules. Hejbleg meJe&®e Kes[er keÀener veoerkeÀeþer
veenerle. keÀener Kes[er Ieveoeì pebieuee®³ee Heefjmejele lemes®e [eWiejHee³eL³eepeJeU Jemeuesueer Dee{Uleele.
³ee meboYee&le Òee®eerve Oece&ûebLeebceO³es Deepe®³ee Kes[îee®³ee GlHeÊeermebyebOeer efJeMes<e veeWoer Dee{Uleele.
 19
$eÝiJeso, ceneYeejle, cevegmce=leer, keÀewefìu³ee®es DeLe&Meeðe ³ee meJee¥ceO³es DeefleMe³e megjsKe JeCe&ve kesÀuesues
Dee{Ules. les Heg{erueÒeceeCes.

$eÝiJeso :
³ee ûebLeeceO³es lelkeÀeueervemebyebOeer eEkeÀJee Kes[s keÀmes DemeeJes, ³ee mebyebOeer ceeefnleer efouesueer Dee{Ules.
mebmke=ÀleceO³es Kes[îeeuee ûeece cnCeleele. ûeece cnCepes keÀe³e? ³ee®ee DeLe& $eÝiJesoeceO³es meebefieleuee Deens.

SkeÀe®e YetÒeosMeele JeemleJ³e keÀjCeeN³ee DeveskeÀ kegÀìgbyeeb®³ee meceg®®e³eeme ûeece Kes[sieeJe cnCeleele.
ûeeceeleerue ÒecegKeeme ûeeceerCe Demes cnCeleele. l³eeb®eer efveJe[ ûeeceeleerue ueeskeÀebkeÀ[tve kesÀueer peele Demes.
Òel³eskeÀ ieeJee®es mJeªHe ns ueeskeÀMeener ÒeOeeve Demes.

ceneYeejle :
F.me. HetJe& 2000 ne ceneYeejle keÀeueKeb[ ceneYeejleeceO³es meg×e lelkeÀeueerve ûeecee®ee efJe®eej
kesÀuesuee efometve ³eslees. Òel³eskeÀ ûeece Meemevee®ee cetueYetle IeìkeÀ Demes. l³ee®³ee ÒecegKe vesl³eeuee ûeeefceCeer
cnìues peele Demes. 10 ieeJeeb®ee SkeÀ mecetn Demes DeeefCe l³ee®³eeJej®e SkeÀ ÒecegKe Demes l³eeuee oMeûeeceerCe
cnCele. 20 ieeJeeb®ee SkeÀ mecetn Demes l³eeJejerue ÒecegKeeuee efJe<eleerHe cnCele. 100 ieeJeeb®ee mecetn l³ee®³ee
ÒecegKeeuee ieleûeeefceCeer cnCele. 1000 ieeJeeb®ee mecetn l³eeuee DeefOeHeleer cnCele.

cevemce=leer :
cevegmce=leerceO³es osKeerue Kes[îeeb®ee GuuesKe Dee{Ulees. Kes[îeeb®eer efJeYeeieCeer leerve ÒekeÀejeble Peeuesueer
Dee{Ules. cevegmce=leerceO³es keÀesCel³eener ÒeosMee®es leerve efJeYeeie ceeveues Deensle. (De) ûeece (ye) Hetj (keÀ)
veiej ³eeHewkeÀer p³eeb®eer ueeskeÀmebK³ee meJee&le keÀceer Deens. l³eeuee ûeece cnCeleele. ûeeceeHes#ee p³eeb®eer ueeskeÀmebK³ee
DeefOekeÀ Deens l³eeuee Hetj cnCeleele. HetjHes#ee p³ee®eer ueeskeÀmebK³ee peemle Deens. p³ee efþkeÀeCeer DeeþJe[e
yeepeej Yejlees. l³eeuee veiej Demes cnìues Deens. DeveskeÀ kegÀìgbyee®es efceUtve ûeece le³eej nesles, Demeener
GuuesKe Dee{Ulees.

keÀewefìu³ee®³ee DeLe&MeeðeeceO³es ûeeceerCe meceepeMeeðee®es DeefleMe³e megjsKe JeCe&ve kesÀuesues Dee{Ules.

keÀewefìu³e DeLe&Meeðe peieceev³e ceeveues peeles. ³eeceO³es Òel³eskeÀ #es$ee®eer ceeefnleer efouesueer Dee{Ules. KeN³ee
DeLee&ves ûeece efJe<e³ee®eer keÀuHevee keÀewefìu³e DeLe&Meem$eeceO³es ceeb[uesueer Dee{Ules.

keÀewefìu³ee®³ee DeLe&MeeðeeceO³es ûeeceerCe meceepeMeeðee®es DeefleMe³e megjsKe JeCe&ve kesÀuesues Dee{Ules.

keÀewefìu³e DeLe&Meeðe peieceev³e ceeveues peeles. ³eeceO³es Òel³eskeÀ #es$ee®eer ceeefnleer efouesueer Dee{Ules. KeN³ee
DeLee&ves ûeeceeefJe<e³ee®eer keÀuHevee keÀewefìu³e DeLe&MeeðeeceO³es ceeb[uesueer Dee{Ules. ûeecee®ee DeLe& DeefOekeÀeefOekeÀ
mHeä keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀewefìu³e DeLe&MeeðeeceO³es kesÀuesues Dee{Ules. veoer, [eWiej, pebieueeb®ee DeY³eeme ³ee
Meem$eeceO³es kesÀuesuee efometve ³eslees.

2.6 ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeerme peyeeyeoej IeìkeÀ

ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeerme JesieJesieUs IeìkeÀ peyeeyeoej Demetve ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeer®³ee
¢äerves ³ee IeìkeÀeb®ee ÒeecegK³eeves efJe®eej keÀjCes Del³eeJeM³ekeÀ Deens. ³ee IeìkeÀeb®ee Lees[ke̳eele Heefj®e³e
keÀªve IesCes iejpes®es Deens.
 20
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀ :
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeceO³es peceerve, nJee DeeefCe HeeCeer ³eeb®ee meceeJesMe neslee. ³ee ieesäer efpeLes DevegketÀue
Deensle efleLes®e Kes[îee®eer ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeuesueer efometve ³esles. ³ee ieesäer efpeLes ÒeefleketÀue Deensle
efleLes efJejU mJeªHee®eer Kes[er Dee{Uleele.

peceerve :
JeeUJebì YetYeeieeceO³es, oN³eeKeesN³eeceO³es [eWiejeU Yeeieele HeÀej®e legjUkeÀ mJeªHee®eer Kes[er
Dee{Uleele. keÀejCe ueeieJe[³eesi³e peceerve keÀceer Demeu³eeves Mesleer GlHeeovee®ee ÒeMve vesnceer®e Yes[meeJele
jenlees. ³eeGueì efpeLes ueeieJe[ ³eesi³e peceerve DeefOekeÀ Dee{Ules. efleLes cee$e Kes[îeeb®eer efveefce&leer PeHeeìîeeves
Peeuesueer Dee{Ules. Goe. iebiee-³ecegveeb®es Keesjs, ³ee Heefjmejeleerue peceerve megHeerkeÀ Demeu³eeves Mesleer GlHeVe
ceesþîee ÒeceeCeele Iesleues peeles. ³ee®ee®e DeLe& Demee keÀer, Kes[îee®³ee efveefce&leerceO³es peceerve ne IeìkeÀ
DeefOekeÀ cenÊJee®ee Deens.

nJeeceeve :
p³ee YetÒeosMeeleerue nJeeceeve meceefMelees<Ce Deens efleLes ueeskeÀJemleer oeì(Ieve) Dee{Ules. veJeerve
veJeerve Kes[îee®eer efveefce&leer Peeuesueer efometve ³esles. Gueì efpeLes Del³eble Leb[ Jee G<Ce nJeeceeve Demeles. efleLes
cee$e legjUkeÀ mJeªHee®eer Kes[er Dee{Uleele.

HeeCeer :
ceeveJeer ÒeeC³ee®³ee ¢äerves lemes®e Mesleer J³eJemee³ee®³ee ¢äerves HeeCeer ner cetueYetle iejpe Demetve
efpeLes YejHetj HeeCeer Deens DeMee efþkeÀeCeer ceesþîee ÒeceeCeele Kes[er DeefmlelJeele Deeuesueer Heene³euee efceUleele.
cee$e HeeC³ee®es ogefYe&#e Demeuesu³ee ÒeosMeele Kes[îeeb®eer mebK³ee keÀceer Dee{Ules.

DeeefLe&keÀ IeìkeÀ :
DeeefLe&keÀ IeìkeÀ meyeue yeveefJeC³ee®³ee ¢äerves p³ee efþkeÀeCeer peceerve megHeerkeÀ Deens. yeeiee³eleer efHekesÀ
Iesleueer peeleele DeMee efþkeÀeCe®ee MeslekeÀjer Jeie& DeeefLe&keÀ¢äîee meyeue Dee{Ulees. meJe&peCe DeMee efþkeÀeCeer
JeemleJ³e keÀjCes DeefOekeÀ Hemeble keÀjleele. mLeeefvekeÀ meeOevemeecegûeer®ee JeeHej keÀªve efpeLes GÐeesieJ³eJemee³eeb®eer
efveefce&leer kesÀueer peeles efleLesosKeerue Kes[îee®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Dee{Ules.

meeceeefpekeÀ IeìkeÀ :
meeceeefpekeÀ mJeemL³e p³ee Yeeieeleerue ueeskeÀebceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Dee{Ules. DeMee efþkeÀeCeer
Kes[îee®eer efveefce&leer PeHeeìîeeves Peeuesueer efometve ³esles. DeeHeeHemeele nsJesoeJes vemeCes ns SkeÀ meeceeefpekeÀ
mJeemL³ee®es ue#eCe Deens. meeceeefpekeÀ ÒeMve DeeHeeHemeele mees[efJeC³ee®eer p³ee Kes[îeeleerue ueeskeÀebceO³es
DeefOekeÀ kegÀJele Dee{Ules. l³ee Kes[îeeb®eer PeHeeìîeeves Òeieleer Peeuesueer efometve ³esles.

menkeÀej :
SkeÀceskeÀebvee menkeÀej keÀjC³ee®eer Je=Êeer p³ee Kes[îeele ueeskeÀebceO³es DeefOekeÀ Dee{Ules DeMee YetÒeosMeeleerue
Kes[er Del³eeJeOeerle veeJeeªHeeuee Deeuesueer Dee{Uleele. cee$e menkeÀeje®eer Je=Êeer vemeCeeN³ee YetÒeosMeeleerue
 21
Kes[îee®eer DeOeesieleer Peeuesueer efometve ³esles. efkeÀl³eskeÀ JesUe ns ueeskeÀ SkeÀceskeÀeb®³ee efJekeÀemeeDee[ ³esle
Demeu³eeves meeceeefpekeÀ Meebleleemeg×e veenerMeer nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.

yegef×ceÊee Je Þece :

yegef×ceÊes®³ee peesjeJej keÀener YetÒeosMeeleerue ueeskeÀebveer DeuHeeJeOeerle DeeHeueer Òeieleer keÀªve Iesleuesueer
efometve ³esles. DeLee&le yeg×eryejesyej Þecener keÀjC³ee®eer le³eejer ³ee ueeskeÀeb®eer Demeles. keÀener ÒeosMeeceO³es yegef×peerJeer
Jeie& HeÀej®e keÀceer ÒeceeCeele Dee{Ulees. ª{erHejbHejeb®ee Heie[e ³ee ueeskeÀebceO³es DeefOekeÀ Dee{Ulees. efleLes
efJejU mJeªHee®eer Kes[er Dee{Uleele. cnCetve yeg×er DeeefCe Þece ³ee oesve ieesäeR®eer pees[ p³ee ÒeosMeeleerue
ceb[UeRvee ueeYeuesueer Deens l³ee Heefjmejeleerue Kes[er Òeieleer®³ee ceeiee&Jej Demeuesueer efometve ³esleele.

veeiejer (Menjer) mecegoe³e :

DeeefoJeemeer :

ûeeceerCe ³eeveblej mecegoe³e efJekeÀemeeleerue Del³eble iegbleeiegbleer®ee efJekeÀefmele ìHHee cnCepes Menjer eEkeÀJee
veeiejer mecegoe³e nes³e.

ceeveJeer peerJevee®³ee Òeiele DeJemLes®es pJeueble GoenjCe cnCetve veeiejer mecegoe³eeuee DeesUKeues
peeles. ceeveJeer mebmke=Àleer®³ee efJekeÀemeeleerue veeiejer meceepee®ee Je veeiejer mebmke=Àleer®ee ÒeejbYe KeN³ee DeLee&ves
ûeeceerCe meceepeeHeemetve®e Peeu³ee®es efometve ³esles. Mesleer ÒeOeeve J³eJemee³eeJej HetCe&HeCes DeJeuebyegve ve jenlee
pesJne Flej J³eJemee³eeb®ee DeeefLe&keÀ mLew³ee&meeþer mJeerkeÀej keÀjC³eele ³esT ueeieuee lesJne veeiejer meceepee®ee
ÒeejbYe Peeuee. YeejleeceO³es 2001 ®³ee peveieCevesvegmeej SketÀCe ueeskeÀmebK³ee 102.52 keÀesìer nesleer. ³ee
HewkeÀer veeiejer ueeskeÀmebK³ee 28.49 keÀesìer nesleer. ³eele Hegª<eeb®eer mebK³ee 14.99 keÀesìer, lej eqðe³eeb®eer
13.50 keÀesìer nesleer. 10 ueeKeeHes#ee DeefOekeÀ Demeuesu³ee Menjeb®eer mebK³ee 27 Peeueer Deens.

MenjJee{er®es IeìkeÀ : MenjJee{er cegK³elJes keÀªve Keeueerue IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Dee{Ulees.

1) DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme :
DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme Peeu³eecegUs ûeeceerCe efJeYeeieeletve MenjeceO³es peemleerle peemle ueeskeÀmebK³ee
SkeÀ$e JeemleJ³eeme Deeueer l³eecegUs Menjeb®eer Jee{ Peeueer.

2) J³eeHeejer ¬eÀebleer :
J³eeHeeje®es ÒecegKe efþkeÀeCe cnCetve MenjekeÀ[s Heeefnues peeT ueeieues. efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Jemletb®eer
Kejsoer-efJe¬eÀer ceesþîee ÒeceeCeeJej Menjer meceepeeceO³es nesT ueeieueer. DeeefLe&keÀ Guee{eueermeeþer ueeskeÀ
SkeÀ$e JeemleJ³eeme ³esT ueeieues.

3) ke=Àef<eJ³eJemee³eeleerue ¬eÀebleer :
ke=Àef<eJ³eJemee³eeceO³es ¬eÀebleer Ie[tve Deeu³eecegUs Mesleerleerue ceeuee®eer Kejsoer-efJe¬eÀer Menjer meceepeeceO³es
ceesþîee ÒeceeCeele nesT ueeieueer. MesleceeueeJej Òeef¬eÀ³ee Ie[efJeCeeN³ee mebmLeeb®eer / GÐeesie#es$eeb®eer efveefce&leer
Menjer meceepeeceO³es kesÀueer peeT ueeieueer. HeefjCeeceer Menjeb®eer mebK³ee Jee{ueer.
 22
4) G®®eefMe#eCe osCeeN³ee mebmLeeb®eer efveefce&leer :
HegmlekeÀer efMe#eCeeyejesyej OebosefJe<e³ekeÀ efMe#eCe osCeeN³ee mebmLeeb®eer efveefce&leer Menjer meceepeeceO³es
ceesþîee ÒeceeCeele Peeueer. HeoJeer, HeoJ³eggÊej efMe#eCe osCeeN³ee mebmLeeb®eer efoJemeWefoJeme Menjer meceepeeceO³es
YejYejeì Peeu³eeves G®®eefMe#eCe IesT Feq®íCeeN³ee ceb[UeRveer MenjeceO³es JeemleJ³e keÀjC³eeme megªJeele
kesÀueer. He³ee&³eeves Menjeb®eer ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ keÀjC³eeme megªJeele kesÀueer. He³ee&³eeves Menjeb®eer ceesþîee
ÒeceeCeele Jee{ Peeueer.

5) ceveesjbpevee®³ee mees³eerceO³es Jee{ :

OeboskeÀjceCegkeÀer®eer efJeefJeOe kesÀbê Menjer meceepeeceO³es meJe&$e Dee{Uleele. OeboskeÀjceCegkeÀer®ee DeemJeeo
IesCeeN³ee ceb[UeR®eer mebK³ee efoJemeWefoJeme Jee{t ueeieueer Deens. Menjer meceepeeceO³es JeemleJ³e keÀjCeeN³ee
ceb[UeR®eer mebK³ee Jee{t ueeieueer Deens. ³ee efMeJee³e MenjJee{er®³ee yeeyeleerle mebosMeJenvee®³ee meeOeveeleerue
efJekeÀeme, jepekeÀer³e IeìkeÀ ns IeìkeÀosKeerue peyeeyeoej Deensle.

Menje®³ee GlHeÊeer®³ee meboYee&le efJeefJeOe efme×eble ceeb[ues Deensle. F& yepexme®ee efJeYeeieer³e (Peesve)
efme×eble, nesce ne@³eìdme LesDejer ³ee efme×ebleeletve Menjeb®³ee j®eves efJe<e³eer meefJemlej ceeefnleer efou³ee®es
efometve ³esles.

Yeejleeleerue veeiejer mecegoe³ee®³ee yeeyeleerle Keeueerue J³eeK³ee kesÀuesu³ee efometve ³esleele.

1) p³ee meceepeeceO³es meeceeefpekeÀ efJeefJeOelee, meeceeefpekeÀ ieefleMeeruelee DeeefCe efJeMes<eerkeÀjCe ceesþîee

ÒeceeCeele Dee{Ules l³ee meceepeeuee veeiejer mecegoe³e Demes cnìues Deens.

2) p³ee meceepee®eer mebK³eee 5000 Hes#ee DeefOekeÀ Deens. efpeLes meeceeefpekeÀ ieefleMeeruelee, efJeMes<eerkeÀjCe
ceesþîee ÒeceeCeele Dee{Ules. l³ee meceepeeuee veeiejer mecegoe³e Demes cnìues Deens.

3) meeceeefpekeÀ efJepeeleer³elee Demeuesu³ee J³ekeÌleer®ee legueveelcekeÀ¢äîee ceesþe oeì mLee³eer mJeªHee®ee

mecegoe³e cnCepes Menj eEkeÀJee veiej nes³e.

2.7 Menjer mecegoe³ee®eer JewefMeäîes

Menjeb®eer mebkeÀuHevee DeefOekeÀ mHe<ì nesC³eemeeþer veeiejer mecegoe³ee®eer Heg{erue meeceeefpekeÀ JewefMeäîes
ue#eele IesCes DeefOekeÀ DeeJeM³ekeÀ Deens.

1) ceeveJeefveefce&le ke=Àef$ece He³ee&JejCee®ee ÒeYeeJe :

Menjer mecegoe³ee®ee efvemeiee&Meer Òel³e#e Demee mebyebOe ³esle veener. l³eeves Òeiele leb$eefJe%eeve, GHekeÀjCeeb®³ee
meene³³eeves og³³ece Demes ke=Àef$ece He³ee&JejCe le³eej kesÀuesues Demeles. lees DeeHeu³ee iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer
ceeveJeefveefce&leer GHekeÀjCes Je Òeiele leb$eefJeÐee ³eeb®ee JeeHej keÀjlees. Menjer mecegoe³e ns ÒeecegK³eeves efyeiejMesleer
J³eJemee³eer Demeleele. efvemeiee&leerue Ie[ecees[eR®ee Goe. DeJe<e&Ce Deiej Deesuee og<keÀeU JeiewjW®ee lelkeÀeueerve
Je Òel³e#e Demee DeYeeJe l³ee®³ee peerJeveeJej efometve ³esle veener. ³ee®ee l³eeb®³ee ceveesJe=ÊeerJej HeÀej ceesþe
HeefjCeece efometve ³eslees. l³eeb®³eele ef®eefkeÀlmekeÀ Je=Êeer®ee HeefjHees<e Dee{Utve ³eslees. ÒeejyOe JeeoerHes#ee lees
 23
DeefOekeÀlej Òe³elveJeeoer efometve ³eslees. veiejeleerue J³ekeÌleer®³ee DeeJe[erefveJe[er, l³ee®es J³eeqkeÌleceÊJe, l³eeb®es
kegÀìgbye, l³ee®es meeceeefpekeÀ mebyebOe, Oece&efJe<e³ekeÀ Þe×e, efJeJeenefJe<e³ekeÀ ¢efäkeÀesve, l³eeb®es Deejesi³e Fl³eeoer
efJeefJeOe yeeyeeRJej veiejeleerue ceeveJeefveefce&le He³ee&JejCee®ee ÒeYeeJeer HeefjCeece nesle Demelees.

2. MesleerJ³eefleefjkeÌle efJeefJeOe J³eJemee³e :

MesleerJ³eefleefjkeÌle cnCepes efyeiejMesleer J³eJemee³eele Menjer ueeskeÀ iegbleuesues Demeleele. ìe®eCeer les
ì^@keÌìj, yeeueJee[er les efJeÐeeHeerþ, meHeÀeF& keÀeceieej les ÒeMeemekeÀ, menkeÀejer meesmee³eìîee les jeä^er³eerke=Àle
yeBkeÀe, GlHeeokeÀ les efJe¬esÀlee, Je=ÊeHe$eeb®es mebHeeokeÀ les Je=ÊeHe$ee®eer jÎer, ef®e$eHeìie=ne®ee ÜejHeeue les ef®e$eHeìeb®eer
efveefce&leer DeMee npeejes J³eJemee³eele ceie les MeemekeÀer³e-DeMeemekeÀer³e, J³eeHeejer-Mew#eefCekeÀ, Oeeefce&keÀ keÀjceCetkeÀ
JeiewjW®es Demees l³eele Menjer veeieefjkeÀ ®eefjleeLe& ®eeueJeerle Demeleele. DeMee J³eJemee³eebvee efyeiej ÒeeLeefcekeÀ
J³eJemee³e Demesner cnìues peeles.

3. ceesþe DeekeÀej Je oeì Jemleer :

Menjer mecegoe³ee®ee DeekeÀej legueveelcekeÀ¢<ìîee ceesþe Demelees. efJeefJeOe J³eJemee³eebvee Menjer mecegoe³eele
JeeJe Demeu³eeves Lees[îee peeiesle oeì ueeskeÀJemleer efometve ³esles. keÀejCe Menjer J³eJemee³eebvee MesleerHes#ee HeÀej
keÀceer peeiee HegjsMeer nesles. Menjeletve HeesìeHeeC³ee®ee, efMe#eCee®ee ÒeMve megìsue ³ee keÀejCeemleJe Mespeej®³ee
ûeeceerCe mecegoe³eeletve, lemes®e osMee®³ee Flej Yeeieebletve ueeskeÀeb®ee melele®ee DeesIe Gb®e Gb®e Fceejleer yeebOeu³ee
peeleele. DeMee PeesHe[HeÆîeeosKeerue efvecee&Ce nesleele. oUCeJeUCee®³ee Jee{l³ee mees³eerves Menjs efJemleejueer
peeleele.

4.meeceeefpekeÀ efJepeeleer³elee :
Menjeleerue ueeskeÀmebK³ee SkeÀerkeÀ[s oeì Demeles, lej ogmejerkeÀ[s l³eele efJepeeleer³elee efometve ³esles.
JesieJesieȳee peeleer Oecee&®es, HebLee®es, Yee<ee-yeesueer®es, Dee®eej-efJe®eeje®es, DeeJe[er efveJe[er®es, HejbHejs®es,
efJeefJeOe J³eJemee³ee®es, efYeVe - opee&®es, peerJeveefJe<e³ekeÀ efYeVe-efYeVe ¢efäkeÀesve Demeuesues ueeskeÀ Menjer
mecegoe³eele ce³ee&efole peeiesle SkeÀJeìuesues Demeleele. DeeHeCe SKeeÐee keÀejKeev³ee®es Jee keÀe³ee&ue³ee®es pejer
menpe DeJeueeskeÀve kesÀues lej ner efJepeeleer³elee leelkeÀeU efometve ³esles. l³eecegUs mepeeleer³e ûeeceerCe mecegoe³eeHes#ee
l³eeuee efJepeeleer³e mJeªHe ueeYeuesues Demeles. l³eecegUs meeceeefpekeÀ efJepeeleer³elee cnCepes meeceeefpekeÀ
yengefpevemeerHeCee Menjer mecegoe³ee®es ÒeYesokeÀ ue#eCe yeveues Deens.

5) og³³ece mebyebOee®es Òeeyeu³e :

Menjer mecegoe³ee³eeleerue ueeskeÀmebK³ee oeì Je efJemle=le Demeu³eeves Menje®ee DeekeÀej ceesþe Demelees.
l³eecegUs ne og³³ece mecetn yevelees. Del³eble efJepeeleer³e mJeªHe ueeYeuesu³ee ³ee mecetneleerue J³ekeÌleer SkeÀceskeÀeuee
veeJeeves HeÀejMee Heefjef®ele vemeleele. ³ee mecegoe³eele Òel³e#e meceesjemeceesj®es mebyebOe HeÀejmes ³esle veenerle.
J³eeqkeÌleefvejHes#e mebyebOe Demeu³eeves HeÀesve, Je=ÊeHe$e, jsef[Dees, ìer.Jner Fl³eeoer mebHeke&À meeOeveeb®ee JeeHej kesÀuee
peelees. FLeues mebyebOe ns keÀejCecee$e eEkeÀJee meeOevecee$e Demeleele. SKeeoer J³ekeÌleer efkeÀleer GHe³egkeÌle Deens
³eeJeªve ³ee mebyebOee®eer leerJe´lee DeJeuebyetve Demeles. Je<ee&vegJe<ex SkeÀe®e HeÌue@ìceO³es jenCeejer ceeCemes SkeÀceskeÀeuee
KeN³ee DeLee&ves Heefjef®ele vemeleele. l³eeb®³eele ÒeeLeefcekeÀ mebyebOe efvecee&Ce Peeuesues vemeleele.
 24
6) J³ekeÌleer ÒeOeevelesme JeeJe :
Menjer mecegoe³eeleerue ueeKees ueeskeÀ Demeues lejer ceeveefmekeÀ Je meeceeefpekeÀ SkeÀelcelee keÀceer Peeuesueer
Demeles. efMeJee³e J³ekeÌleer®es Menjeleerue mLeeve ns leer Flejebvee efkeÀleer GHe³egkeÌle þjles ³eeJeªve þjle Demeles.
efle®es ketÀU, kegÀìgbye eEkeÀJee peele ³ee®ee efJe®eej kesÀuee peele veener. efJeefJeOe J³eJemee³eebletve J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee
Debie®³ee iegCeebJeªve opee& ÒeeHle nesle Demeu³eeves Menjer mecegoe³eele J³ekeÌleer ÒeOeevelesme JeeJe efceUlees. ³ee®ee
otjieeceer HeefjCeece J³ekeÌleer®³ee ceveesj®evesJej neslees. lees DeeHeu³ee DeeJe[erefveJe[er peesHeemelees. F®ísvegmeej,
uenjervegmeej, Hee$elesvegmeej yeN³ee®e yeeyeleerle efveCe&³e IesT MekeÀlees. ner yeeye l³ee®³ee J³eeqkeÌleefJekeÀemeeuee
Del³eble Hees<ekeÀ þjles. SkeÀÒekeÀej®es mJeleb$e Demes peerJeve lees peiele Demelees. l³eele lees mJele:®e keWÀê
Demelees p³eeuee DeeHeCe Career Minded cnCelees. lees Jesieȳee DeLee&ves mJele:®es mJeeLe&, efnlemebyebOe
peesHeemele Demelees. Lees[ke̳eele Menjer mecegoe³eeleerue J³ekeÌleer®eer DeefOekeÀlej yeebOeeruekeÀer mJele:Meer Demeles.
mecegoe³eeMeer veJns.

7) Sseq®íkeÀ ceb[Ueb®eer ceesþer mebK³ee :

ceesþîee Je oeì ueeskeÀJemleer®³ee Menjeleerue ceesþîee ÒeceeCeeleerue efJepeeleer³elee Sseq®íkeÀ ceb[Uebvee
Hees<ekeÀ®e þjles. efYeVe efYeVe Yee<ee, DeeJe[er-efveJe[er, peeleerOece&, J³eeHeejJ³eJemee³e Fl³eeoer yeeyeleerle SkeÀerkeÀ[s
efYeVelee Jee{le Demeleevee®e ogmejerkeÀ[s meceeve DeeJe[er-efveJe[er, meJe³eer, íbo efnlemebyebOe peesHeemeC³ee®³ee
¢äerves SkeÀ$e ³esC³ee®eer Òeef¬eÀ³eeosKeerue ceesþîeeves Ie[tve ³esle Demeles. Menjer mecegoe³eeleerue J³ekeÌleer DeeHeues
efJeefMeä efnlemebyebOe peesHeemeC³eemeeþer DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee Sseq®íkeÀ ceb[Ueb®eer meom³e Demeles. MeejerefjkeÀ
mJeemL³e efceUefJeC³eemeeþer leer ³eesieemevee®³ee Jeiee&®eer meom³e Demesue, lej keÀjceCegkeÀermeeþer SKeeÐee ke@Àjce
keÌueye®eer meom³e Demesue. ³ee®eÒeceeCes Menjele jesìjer keÌueye, uee³evme keÌueye, ceefnuee ceb[Us, veeìkeÀ
ceb[Uer, meeefnl³e meYee, efJeefJeOe keÀuee ceb[Us, He³ee&JejCe ye®eeJe ceb[Us Jeiewjsner SkeÀ DeeJeM³ekeÀ yeeye yeveueer
Deens.

8) meeceeefpekeÀ meefn<Ceglee :
kesÀ [seqJnme®³ee celes meeceeefpekeÀ meefn<Ceglee veeiejer mecegoe³eele ÒeeOeev³eeves Dee{Ules. ³ee mecegoe³ee®es
meom³e mJeeLee&®³ee Hetleeameeþer F®íe vemetvener meefn<CegleeHetJe&keÀ J³eJenej keÀjleele. JeemleefJekeÀ Heenlee
l³eeb®es mJeeLe& HejmHej efYeVe Demeleele. cee$e iejpeeHetleeameeþer SkeÀe ogmeN³ee®³ee ceoleer®eer iejpe Demeles.
DeMee HeefjefmLeleerle GefÎäebvee meeO³e keÀjC³eemeeþer les menveMeeruelee oMe&efJeleele.

9) meeceeefpekeÀ ieefleMeeruelee:
veeiejer mecegoe³eele KeguesHeCee Demelees. HejbHejeiele leìyebÐee vemeleele DeeefCe peeleer®ee ÒeYeeJe vemelees.
kegÀCeerner J³ekeÌleer efMe#eCe IesT MekeÀles. keÀesCeleener J³eJemee³e keÀª MekeÀles. mHeOexle menYeeieer nesT MekeÀles.
l³eecegUs J³eeqkeÌleefJekeÀeme keÀjlee ³eslees. ³ee mecegoe³eele pevce, Je³e, eEueie, peeleerHes#ee keÀle&=lJe, efMe#eCe,
vewHegC³e, yegef×ceÊee, efveCe&³e#ecelee cenÊJee®eer Demeles. J³ekeÌleer iegCeJeÊes®³ee DeeOeejs Jej®es Heo efceUJet MekeÀles.
³ee mecegoe³eele J³eeJemeeef³ekeÀ, mLeeefvekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ ieefleMeeruelee Òel³e³eeme ³esles.

10) ÞeceefJeYeepeve Je efJeMes<eerkeÀjCeeuee cenÊJe :

Menjer mecegoe³eele ÞeceefJeYeepeve Je efJeMes<eerkeÀjCeeuee ceesþe JeeJe efceUlees. leebef$ekeÀ, DeewÐeesefiekeÀ,
J³eeHeejer, Mew#eefCekeÀ, jepekeÀer³e, meeefneql³ekeÀ, keÀuee, keÀjceCetkeÀ Fl³eeoer peerJevee®³ee efJeefJeOe oeueveeble
 25
efJeefJeOe J³ekeÌleer efJeefMeä DeMeer keÀe³ex keÀjleevee efometve ³esleele. DeeJe[er-efveJe[er, Hee$elee, yegef×ceÊee,
MeejerefjkeÀ #ecelee, Mew#eefCekeÀ #ecelee, JebMe, eEueie Jeiewjsvegmeej ns ÞeceefJeYeepeve Je efJeMes<eerkeÀjCe Ie[tve
Deeuesues Demeles. DekegÀMeue, DeOe&kegÀMeue, kegÀMeue, efJeMes<e%e Demes DeveskeÀ ueeskeÀ SkeÀe®e keÀejKeev³eele
efometve ³esleele. Menjele [e@keÌìj cnìuee lejer lees oeleeb®ee, ne[eb®ee, Ëo³ee®ee, [esUs, veekeÀ, keÀeve,
IeMee®ee JeiewjWsleerue lep%e Demelees. ceneHeeefuekesÀ®ee keÀejYeej Dee³egkeÌleeHeemetve les mJe®ílee keÀeceieejebHe³e¥le
npeejes JesieJesieUs keÀece keÀjCeeN³ee ®eeueJeerle Demeleele.

11) meeceeefpekeÀ mleefjkeÀjCeele Jeie&J³eJemLes®ee ÒeYeeJe :

Menjele pes meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe Dee{Ules l³eele Oece&, HebLe, peele ³eeb®ee pejer efJe®eej nesle
Demeuee lejer DeeefLe&keÀ efmLeleerJeªve iejerye, ceO³emLe, Þeerceble DeMeer peer Jeie&J³eJemLee DeekeÀejeme Deeuesueer
Deens efle®ee HeÀej ceesþe ÒeYeeJe Dee{Ulees. DeeefLe&keÀ efmLeleerJeªve J³ekeÌleer®ee opee& þjlees Je l³ee®³ee kegÀìgyb eeueener
lees ÒeYeeefJele keÀjlees. efMekeÀC³ee®eer, J³eJemee³e keÀjC³ee®eer, keÀuee#es$eele ®ecekeÀC³ee®eer, jepekeÀer³e #es$eele
Heg{s ³esC³ee®eer mebOeer J³ekeÌleeruee GHeueyOe nesles. l³eele peeleer®ee De[mej ³esle veener. HeefjCeeceer Menjer peerJeveele,
meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCeele Jeie&J³eJemLee, J³eJemee³e, DeeJe[er-efveJe[er, meeceeefpekeÀ mLeeve ³eecegUs ÒeYeeefJele
nesles. Þeerceble Menje®³ee ®eebieu³ee efþkeÀeCeer les jenleele. ueeskeÀueves ÒeJeeme keÀjleeveeosKeerue les Heefnu³ee
opee&®³ee [y³eeletve ÒeJeeme keÀjleele. ceO³eceJeieea³e ®eeUerle Jee GHeveiejele keÀpe& keÀe{tve HeÌue@ìceO³es jenleerue
lej iejerye ®eeUerleerue Keesueer Jee PeesHe[HeÆerle keÀmesyemes peiele jenleerue.

12) og³³ece mecetnekeÀ[tve meeceeefpekeÀ efve³eb$eCe :

Menjeleerue ueeskeÀmebK³ee efJeMeeue, oeì Je efJepeeleer³e Demeu³eecegUs J³ekeÌleer DeefOekeÀ mJeleb$e Je
cegkeÌleHeCes Jeeiet MekeÀles. leMeele®e efJeYekeÌle kegÀìgbyeHe×leer®es Jee{les ÒeceeCe, veeskeÀjer-J³eJemee³e, ÒeeHebef®ekeÀ
peyeeyeoeN³eeb®ee kesÀJeU Heleer-HelveerJej He[Ceeje leeCe ³eecegUs cegueebJej nJes eflelekesÀ ue#e oslee ³esle veener.
ÒeLee, HejbHeje, kegÀìgbye, MeeUe, Mespeejer JeiewjWkeÀ[tve Menjele J³ekeÌleer®³ee Jele&vee®es HeÀejmes ÒeYeeJeer efve³eb$eCe
nesT MekeÀle veener. l³eecegUs Menjele meeceeefpekeÀ efve³eb$eCeemeeþer og³³ece mecetne®ee JeeHej kesÀuee peelees.
keÀe³eoe, Heesueerme, v³ee³eKeeles ³eebmeejK³ee DeewHe®eeefjkeÀ ceeiee&®ee JeeHej Menjele DeefOekeÀ DeeJeM³ekeÀ þjlees.

2.8 mJeeO³ee³e

1. DeeefoJeemeer mecegoe³e, ûeeceerCe mecegoe³e Je Menjer mecegoe³e ³eebleerue Yeso mHeä keÀje.

2. DeeefoJeemeer mecegoe³e, ûeeceerCe mecegoe³e DeeefCe Menjer mecegoe³e ns SkeÀceskeÀebJej keÀesCekeÀesCel³ee yeeyeleerle
DeJeuebyetve Deensle les meebiee.

3. DeeefoJeemeer mecegoe³ee®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀªve DeeefoJeemeer mecegoe³ee®eer JewefMeäîes meebiee.

4. ûeeceerCe mecegoe³ee®eer J³eeK³ee meebietve ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeerme peyeeyeoej Demeuesu³ee IeìkeÀeb®eer
®e®ee& keÀje.

5. Menjer mecegoe³ee®eer J³eeK³ee meebietve Menjer mecegoe³ee®eer JewefMeäîes meebiee.

♦♦♦
 26

3
ûeeceerCe veeiejer meelel³e

Heeþe®eer ªHejs<ee
3.0 Heeþe®es GÎsMe
3.1 ÒeemleeefJekeÀ
3.2 ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®ee DeLe&.
3.3 ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®³ee þUkeÀ yeeyeer.
3.4 Yeejleeleerue ûeeceerCe veiejer³e meelel³e.
3.5 veiejer³e ûeeceerCe Deeblejef¬eÀ³ee
3.6 ûeeceerCe #es$eeleerue meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee.
3.7 ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®es ¢M³e HeefjCeece.
3.8 ûeeceerCe peerJeveeJej veiejer³e peerJevee®ee ÒeYeeJe.
3.9 ûeeceerCe veiejer³e meelel³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee mecem³ee
3.10 mJeeO³ee³e

3.0 Heeþe®es GÎsMe

- ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®ee DeLe& mecepeeJetve IesCes.

- ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®eer þUkeÀ GoenjCes mecepetve IesCes.
- veiejer³e ûeeceerCe Deeblejef¬eÀ³ee mecepeeJetve IesCes.
- ûeeceerCe #es$eeleerue meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee DeY³eemeCes.
- ûeeceerCe veeiejer meelel³ee®es ¢M³e HeefjCeece DeY³eemeCes.
- ûeeceerCe peerJeveeJej veeiejer peerJevee®ee Peeuesuee ÒeYeeJe mecepeeJetve IesCes.
- ûeeceerCe veiejer³e meelel³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee mecem³ee DeY³eemeCes.
 27
3.1 ÒeemleeefJekeÀ
Yeejleer³e meceepeeceO³es ûeeceerCe DeeefCe Menjer Demes oesve ÒecegKe meceepe Deensle. les HejmHejeJeuebyeer
Deensle. veiej DeeefCe ûeece ³eeb®ee mebyebOe efoJemeWefoJeme Ieefveÿ nesle ®eeueuee Deens. veieje®eer megªJeele DeeefCe
l³ee®ee MesJeì meebieCes keÀþerCe. ³ee oesvner meceepeeceO³es ûeeceerCe meceepeeletve veiejekeÀ[s mLeueebleefjle nesCeeN³ee
ceb[Uer®es ÒeceeCe meJee&le DeefOekeÀ Deens. ûeeceerCe meceepeeJej Je ûeeceerCe meceepee®ee veeiejer meceepeeJej ÒeYeeJe
He[le Demeu³eeves ûeeceerCe Je veeiejer meceepeele meelel³e efvecee&Ce Peeuesues efometve ³esles. ûeec³e veeiejerkeÀjCe
DeeefCe ûeec³e meceeHleerkeÀjCe ³ee Òeef¬eÀ³ee HeÀej peueo ÒeceeCeele Ie[tve ³esT ueeieu³ee Deensle. Menjer mebmke=Àleer®ee
ûeeceerCe meceepeeJej Je ûeeceerCe mebmke=Àleer®ee Menjer meceepeeJej otjieeceer HeefjCeece Peeuesuee efometve ³eslees.
ûeeceerCe veiejerle meelel³ee®³ee ¢äerves DeVeOeev³e, otOeogYeles Je YeepeerHeeuee, HeÀUHeÀUeJeU, keÀ®®eeceeue,
ûeenkeÀ Jeiee&®eer GHeueyOelee ³ee yeeyeleerle Menjer meceepe ûeeceerCe meceepeeJej DeJeuebyetve Deens. lej Oebos
keÀjceCetkeÀ, G®®eefMe#eCe mesJeeYeeJeer mebmLee, HetjkeÀ J³eJemee³e, meceepekeÀejCe, jepekeÀejCe ³eemeboYee&le
ûeeceerCe meceepe Menjer meceepeeJej DeJeuebyetve Deens. ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®³ee ¢äerves ûeeceerCe Menjer
Deeblejef¬eÀ³ee veeiejer meceepee®³ee ûeeceerCe meceepeeJejerue ÒeYeeJe ³ee IeìveeosKeerue keÀejCeerYetle Deensle.
oesvner meceepeeleerue meelel³eecegUs SkeÀceskeÀebceO³es peJeUerkeÀlee efvecee&Ce Peeueer Demeueer lejer keÀener mecem³ee
efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. meO³ee®³ee peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee ³egieeceO³es lejer ³eenerHes#ee peueoieleerves Menjs Je
ûeeceerCe meceepe SkeÀ$e ³esT ueeieues Deensle. Menjer-ûeeceerCe meelel³e oesvner meceepeeceO³es HeefjJele&ve
Ie[efJeC³ee®³ee ¢äerves GHe³egkeÌle þjues Deens.

3.2 ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®ee DeLe&

je@yeì& js[ efHeÀu[ ³ee Meeðe%eeHeemetve DeveskeÀ Meeðe%eebveer ûeeceerCe veiejer³e meelel³eeefJe<e³eer DeeHeues
efJe®eej ceeb[ues Demeues lejer ûeeceerCe, veiejer³e meelel³e ³ee yeeyele efveef½ele DeMee J³eeK³ee keÀesCeerner kesÀuesu³ee
veenerle. SJe{s cee$e efveef½ele keÀer ns oesvner meceepe SkeÀceskeÀebceO³es efJeueerve Peeues Deensle. SkeÀceskeÀeb®eer
iegCeJewefMeäîes DeeHeeHemeele Deelcemeele kesÀuesueer Deensle. veeiejer meceepee®³ee ÒeYeeJeecegUs ûeeceerCe meceepeeceO³es
HeefjJele&ve Ie[tve Deeuesues Deens. ûeeceerCe meceepee®³ee mebmke=Àleer®ee l³ee®eyejesyej Flej efJeefJeOe Debiee®ee mJeerkeÀej
Menjer meceepeeleerue ceb[UeRveer kesÀuesuee Deens. {esyeUceeveeves ûeeceerCe, veiejer³e meelel³ee®ee DeLe& KeeueerueÒeceeCes
meebielee ³esF&ue.

1) Menjer DeeefCe ûeeceerCe mebmke=Àleer ³eeb®eer DeeHeeHemeeceO³es osJeeCeIesJeeCe nesCes, Menjer mebmke=Àleer®³ee
ÒeYeeJeecegUs ûeeceerCe meceepeeceO³es SkeÀ ÒekeÀej®es HeefjJele&ve Ie[tve ³esCes cnCepes ûeeceerCe, veiejer³e
meelel³e nes³e.

2) Menjeb®ee ÒeYeeJe ûeeceerCe meceepeeJej He[Ces, veiejer³e peerJevee®³ee ÒeYeeJeecegUs ûeeceerCe ueeskeÀeb®³ee
peerJeveele melele HeefjJele&ve nesle peeCes cnCepes ûeeceerCe veiejer³e meelel³e nes³e.

3) ûeeceerCe meceepeeJej osKeerue yeN³ee®e JesUsuee Menjer meceepe DeJeuebyetve Demelees. Goe. YeepeerHeeuee,
otOeogYeles, HeÀUs, keÀ®®eeceeue, Fl³eeoer ns®e ûeeceerCe veiejer³e meelel³e nes³e.

4) ûeeceerCe #es$e Je veiejer³e #es$e ner oesvner #es$es HejmHejeJeuebyeer Je HejmHejeÞes³eer Deensle. ³ee oesneWle
efceUlespegUles eEkeÀJee HejmHej meeHes#e mebyebOe Deensle. ³ee mebyebOeebvee®e ûeeceerCe veiejer³e meelel³e Demes
cnìues Deens.
 28
5) ûeeceerCe, veeiejer³e ³ee oesve meceepeeb®ee HejmHej efvekeÀì®ee mebyebOe efvecee&Ce nesCes, les meceepe HejmHejevJe³eer
Je HejmHejeJeuebyeer yeveCes cnCepes ûeeceerCe veiejer³e meelel³e nes³e.

6) ûeeceerCe, veiejer³e meceepeeb®eer cetuele: keÀesCel³eener ÒekeÀejs HeÀejkeÀle keÀjlee ve ³esCes, l³eeb®³eeceO³es
JesieJesieȳee ¢äerves DeebleefjkeÀ mebyebOe ¢{ yeveefJeCes, SkeÀceskeÀeb®³ee menkeÀe³ee&®eer SkeÀceskeÀebvee peeCeerJe
efvecee&Ce keÀªve osCes cnCepes ûeeceerCe veiejer³e meelel³e nes³e.

ûeeceerCe, veiejer³e meelel³ee®eer þUkeÀ GoenjCes-

ûeeceerCe meceepeeletve®e Menjer meceepee®ee pevce Peeuesuee Deens. ûeeceerCe DeeefCe Menjer meceepe ns
HemHejmHejeJeuebyeer Deensle. kesÀJeU veeiejer³e meceepee®ee ûeeceerCe meceepeeJej HeefjCeece neslees Demes veener lej
ûeeceerCe meceepee®ee osKeerue veiejer³e meceepeeJej HeefjCeece neslees. pemee ûeeceerCe meceepe Menjer meceepeeJej
DeJeuebyetve Deens, lemee®e Menjer meceepeosKeerue ûeeceerCe meceepeeJej DeJeuebyetve Deens. l³eecegUs lej ³ee
oesneWleerue meelel³e efìketÀve Deens. ³ee meboYee&le Keeueerue GoenjCes oslee ³esleerue.

1) DeVeOeev³ee®eer GHeueyOelee :
DeewÐeesefiekeÀ¢äîee Menjer meceepe efkeÀleerner Òeiele yeveuee Demeuee lejer DeVeOeev³ee®³ee GHeueyOeles®³ee
yeeyeleerle lees ceeieemeuesuee jeefnuee Deens. ³ee meceepeeceO³es Mesleer J³eJemee³eeuee HeÀejMes ÒeeOeev³e efoues peele
veener. GÊece Òeefle®es DeVeOeev³e GHeueyOe keÀjC³eemeeþer veiejer³e meceepeeuee ûeeceerCe meceepeeJej DeJeuebyetve
jeneJes ueeieles.

2) otOeogYeles Je YeepeerHeeuee :
otOeogYeles, YeepeerHeeuee, HeÀUHeÀUeJeU ³eeyeeyeleerle Menjer meceepeeuee ûeeceerCe meceepeeJej DeJeuebyetve
jeneJes ueeieles. MenjeceO³es DeueerkeÀ[s ieesHeeueve, cnwMeeR®es Heeueve kesÀues peele Demeues lejer l³eeb®³eeHeemetve
efceUCeejs otOe MenjJeemeer³eebvee HegjsMee ÒeceeCeele GHeueyIe nesle veener. Deepetyeepet®³ee Kes[îeeletve mebyebefOele
Menjebvee otOeHegjJeþe kesÀuee peelees. ner®eieesä YeepeerHeeu³ee®³ee yeeyeleerle efometve ³esles. MenjeceO³es YeepeerHeeu³eeb®es
GlHeVe keÀe{ues peele veener. MenjJeemeer³eebvee ueeieCeeje YeepeerHeeuee Kes[îeeHee[îeeletve®e HegjefJeuee peelees.

3) HeÀUeb®es GlHeeove :
HeÀUeb®es GlHeeove ûeeceerCe efJeYeeieele®e ceesþîee ÒeceeCeele kesÀues peeles. MenjJeemeer³eeb®³ee ceeieCeervegmeej
HeÀUeb®es ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeeove ûeeceerCe meceepeeceO³es Iesleues peeles. Goe. keÀeEueie[, [eefUbye, ef®eketÀ ,
Deveveme, Deebyes, HeHeF&, kesÀUer ³eemeejK³ee HeÀUeb®es GlHeeove Iesleues peeles. l³eecegUs MenjJeemeer³eebvee HeÀUeb®³ee
GlHeeoveeyeeyele Kes[îeeJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles.

4) keÀ®®³ee ceeuee®ee HegjJeþe :

Menjer meceepeeceO³es JesieJesieȳee keÀejKeev³eeceO³es ueeieCeeN³ee keÀ®®³ee ceeuee®ee HegjJeþe ûeeceerCe
meceepeeletve kesÀuee peelees. Goe. meeKej keÀejKeev³eemeeþer ueeieCeeje Tme, keÀeHe[er yeveefJeC³eemeeþer
ueeieCeeje keÀeHetme, HeÀUÒeef¬eÀ³ee GÐeesieemeeþer ueeieCeejer JesieJesieȳee ÒekeÀej®eer HeÀUs Fl³eeoer HegjJeþe ûeeceerCe
meceepeekeÀ[tve Menjer meceepeeuee kesÀuee peelees.
 29
5) ûeenkeÀ Jeiee&®eer GHeueyOelee :
MenjeceO³es le³eej nesCeeN³ee meJe&®e ceeuee®eer G®eue ner Menjer meceepeeleerue ueeskeÀebkeÀ[tve nesT
MekeÀle veener. MenjeceO³es le³eej nesCeeN³ee yeN³ee®e ceeuee®eer G®eue ner ûeeceerCe Yeeieeleerue ûeenkeÀebkeÀ[tve
kesÀueer peeles. owvebefove JeeHeje®³ee Jemlet, MeesYes®³ee Jemlet, ³eb$emeecegûeer Fl³eeoer®eer GHeueyOelee ûeeceerCe ûeenkeÀebvee
Menjer meceepeekeÀ[tve kesÀueer peeles.

6) Oebos keÀjceCegkeÀer®ee DeemJeeo :

ûeeceerCe meceepeeceO³es HeejbHeeefjkeÀ keÀjceCetkeÀ ceesþîee ÒeceeCeele Dee{Ules. OeboskeÀjceCetkeÀ Goe. veeìkeÀ,
efmevescee, efJeefJeOe ÒekeÀej®es vee®e ³ee ieesäeR®ee DeemJeeo IesC³eemeeþer ûeeceJeemeer³eebvee MenjeJej DeJeuebyetve
jeneJes ueeieles.

7) G®®eefMe#eCe osCeeN³ee mebmLee :

G®®eefMe#eCe osCeeN³ee mebmLee, OebosefMe#eCe osCeeN³ee mebmLee Deepe Menjer meceepeeceO³es ceesþîee
ÒeceeCeele DeefmlelJeele Deensle. ûeeceerCe Yeeieeletve Menjer Yeeieele Keeme keÀªve G®®eefMe#eCe IesC³eemeeþer
peeCeeN³ee ceb[UeR®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Deens. ³eeHewkeÀer keÀener ueeskeÀ OebosefMe#eCe HetCe& kesÀu³eeveblej MenjeceO³es
mLeeef³ekeÀ Peeuesues Dee{Uleele. lej keÀener ueeskeÀ Hejle ûeeceerCe meceepeeceO³es ³esTve mLeeef³ekeÀ Peeuesues
efometve ³esleele.

8) mesJeeYeeJeer mebmLee :
Menjer meceepeeceO³es DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee mesJeeYeeJeer mebmLee Dee{Uleele. ³eeceO³es DeveeLeeue³es, DeveeLe
ceefnueeÞece, yeeuekeÀeÞece, ÒeceeefCele MeeUe, Je=×eÞece, efYe#eeie=n, mJeerkeÀejie=n, uee³evme keÌueye, jesìjer
keÌueye Fl³eeoer ³ee mesJeeYeeJeer mebmLee®ee ueeYe MenjJeemeer³eebyejesyej ûeeceerCe meceepeeleerue ceb[UerosKeerue
ceesþîee ÒeceeCeele Iesleele. DeeHeeHeu³ee De[erDe[®eCeer DeeHeeHeu³ee HeeleUerJej mees[efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.

9) HetjkeÀ J³eJemee³eeb®eer efveefce&leer :

ûeeceerCe meceepeeceO³es JesieJesieȳee ÒekeÀej®es HetjkeÀ J³eJemee³e Dee{Uleele. Goe. JejenHeeueve,
ceOeceeefokeÀe Heeueve, jsMeerce GÐeesie, keÀepet Òeef¬eÀ³ee GÐeesie, ogiOeJ³eJemee³e Fl³eeoer ³ee J³eJemee³eeb®ee ueeYe
ûeeceerCe meceepeeleerue ueeskeÀebvee lej neslees®e efMeJee³e Menjer meceepeeleerue ueeskeÀebvee meg×e ³ee J³eJemee³eeb®ee
ueeYe neslees. Menjeleerue jsef[ces[ keÀHe[îeeb®eer ogkeÀeves, ®ee³eefvepe ces[ Jemlet, ®ee³eefvepe pesJeCe, ie=nesHe³eesieer
Jemlet ³ee meJee¥®ee ueeYe ûeeceerCe meceepeeleerue ueeskeÀ IesT ueeieues Deensle.

10) efJeefJeOe ceb[Ueb®es keÀe³e&¬eÀce :

ûeeceerCe efJeYeeieeleerue keÀener ceb[Ueb®eer keÀe³ee&ue³es Menjer meceepeeceO³es keÀe³e& keÀjerle Demeuesueer
efometve ³esleele. ieeJeeleerue cebefoje®³ee peerCeex×eje®es keÀece MenjeceO³es l³ee ieeJee®es DeefmlelJeele Demeuesues
ceb[U Heenles. ieeJee®³ee efJekeÀemeemeeþer p³ee efJeefJeOe ³eespevee jeyeefJeu³ee peeleele l³eemeeþer ueeieCeejs Hegjsmes
DeeefLe&keÀ yeU GHeueyOe keÀjC³eemeeþer Menjer meceepeeceO³es JesieJesieUs keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeues peeleele.
 30
11) jepekeÀejCe :
Menjer meceepeeceO³es DeefmlelJeele DemeCeejs veJ³eeves pevceeuee ³esCeejs efJeefJeOe jepekeÀer³e He#e. l³eeb®ee
HeefjCeeceosKeerue ûeeceerCe meceepeeJej ceesþîee ÒeceeCeeJej nesT ueeieuee Deens. jeä^Jeeoer keÀeBûesme He#e, efMeJemesvee,
jeä^er³e keÀeBûesme, Yeejleer³e pevelee Heeìea Fl³eeoer He#eeb®es jepekeÀejCe ûeeceerCe meceepeeHe³e¥le ³esTve Heesnes®eues
Deens. ûeeceerCe meceepeeleerue ueeskeÀeb®es efve³eespeve Deepe MenjJeemeer³eebvee keÀjeJes ueeiele Deens.

12) Iejiegleer JeeHeje®³ee Jemlet :

mJe³ebHeekeÀemeeþer ueeieCeejer Mesie[er ie@me, kegÀkeÀj, JesieJesieUer GHekeÀjCes ³eeb®eer efveefce&leer Menjer meceepeele
ceesþîee ÒeceeCeele kesÀueer peeles. ¿eeefMeJee³e Jee@eEMeie, ìsHejskeÀe@[&j, jsef[Dees Fl³eeoeR®eer efveefce&leer HeCe Menjer
meceepeele®e kesÀueer peeles. ³ee meeOevee®ee HegjsHetj JeeHej ûeeceerCe meceepeeleerue pevelee keÀjles. ûeeceerCe meceepeeceO³es
le³eej keÀjC³eele Deeuesu³ee keÀener Jemletb®ee GHeYeesie Menjer meceepeeleerue pevelee Iesles. Goe. veejUe®³ee
HeeveeHeemetve le³eej kesÀuesueer Jee[JeCe, Iejiegleer JeeHejeleerue yeebyetHeemetve le³eej keÀjC³eele Deeuesues metHe,
ceeleer®ee ceeþ (iesUe) Fl³eeoer.

13) IejyeebOeCeermeeþer ueeieCeejs meeefnl³e :

IejyeebOeCeermeeþer ueeieCeeN³ee meeefnl³eeceO³es keÀener meeefnl³ee®³ee yeeyeleerle Kes[îeebvee MenjeJej
DeJeuebyetve jeneJes ueeieles, lej keÀener meeefnl³ee®³ee yeeyeleerle Menjebvee Kes[îeeJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles.
efmeceWì®es He$e, keÀ[îeekegÀuegHes eEkeÀJee ieN³ee, efmeceW쮳ee efJeìe, Iejiegleer MeesYes®³ee Jemlet, Fl³eeoer yeeyeleerle
cee$e Kes[gleebvee MenjebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles. ceeleer®³ee efJeìe, Yeepeuesu³ee efJeìe, ueeketÀ[keÀece ³ee
yeeyeleerle cee$e MenjJeemeer³eebvee Kes[gleebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles.

DeeleeHe³e¥le®³ee efJeJesJe®eveeJeªve ûeeceerCe Je veiejer³e meelel³e ³ee meboYee&le efJeefJeOe ieesäeR®ee Kegueemee
keÀjC³eele Deeuee. KejesKejer®e Jejerue iees<ìercegUs DeepeosKeerue ûeeceerCe veiejer³e meelel³e efìketÀve Deens.
KeN³ee DeLee&ves ns oesvner meceepe SkeÀªHe nesC³eemeeþer ûeeceerCe - veiejer³e meelel³ee®eer keÀuHevee peyeeyeoejer
þjuesueer Deens.

3.4 Yeejleeleerue ûeeceerCe veiejer³e meelel³e

Deepe®³ee HeefjefmLeleerle Yeejlee®ee efJe®eej kesÀuee Demelee ner ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®eer mebkeÀuHevee
Yeejleele mHeäHeCes efometve ³esles.

Deepe Yeejleele efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee efJekeÀeme³eespevee megª Deensle. l³eecegUs ûeeceerCe #es$ee®ee meeceeefpekeÀ,
DeeefLe&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀeme nesle Deens. ûeeceerCe #es$eemeeþer jeyeefJeu³ee peeCeeN³ee ³ee ³eespevee veiejer³e
DeefOekeÀejerJeie&®e keÀe³ee&eqvJele keÀjerle Deens. Goe. ûeeceerCe HeeleUerJej jeyeefJeu³ee peeCeeN³ee jml³eeb®³ee
³eespevee, efHeC³ee®³ee HeeC³ee®³ee megefJeOee Fl³eeoer. ³ee®ee®e DeLe& ûeece Jeiej ³eele mel³e Deens®e. efJekeÀeme
³eespeveeb®³ee keÀe³e&JeenercegUs ieeJeeb®ee SkebÀoj ®esnjeceesnje yeouetve iesuee Deens. ueneve-ueneve ieeJesmeg×e
íesìîee íesìîee veiejeb®es ªHe OeejCe keÀª ueeieueer Deensle. ieeJeeletve veiejer peerJevee®eer ue#eCes efometve ³esle
Deensle. ke=À<eer megOeejCee cnCepesner ieeJeeb®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Deens. DeLee&le ns DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Menje®³ee®e
JeUCeeJej nesCeejs Deensle. ³ee efJekeÀeme ³eespevesle meb®eejmeeOeves, mJeemL³e, meHeÀeF&, efveJeeme, efMe#eCe,
jespeieejer, ceefnuee keÀu³eeCe, yeeuekeÀu³eeCe, kegÀefìjesÐeesieeb®ee meceeJesMe Deens. ³ee meJe& ieesäeRcegUs Deepe®eer
 31
Yeejleer³e ieeJes HetJeeaÒeceeCes mJe³ebHetCe& mJeeJeuebyeer Je mJeleb$e jeefnueer veenerle lej leer DeeHeu³ee efJekeÀemeemeeþer
veiejeJej DeJeuebyetve Deensle. veiejs DeeHeu³ee Hees<eCeemeeþer ieeJeeJej DeJeuebyetve Deensle.

efJe%eeve DeeefCe leb$e ³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee DeeOegefvekeÀ meY³elescegUs veiejs Je ûeece HejmHejeJeuebyeer
Je Dev³eesv³eeÞe³eer yevele Deensle. HejmHejebMeer mebueive Deens. Deelee ns oesve meceepe IeìkeÀ (ûeece Je veiej)
HejmHejeHeemetve JesieUs Je mJeleb$e jenCes DeMeke̳e Deens. HetCe& ³ee oesneWle pes nesles les yejs®e keÀceer Peeues Deens.
DeeCeKeerner keÀceer nesCeej Deens. HejmHejeb®es efJeMes<e HejmHejebvee ÒeYeeefJele keÀjle Deens. mejeskeÀerve®³ee Meyoele
meebieeJe³ee®es cnCepes Menj DeeefCe ieeJe ns oesvner IeìkeÀ SkeÀªHe nesC³ee®eer peer ÒeJe=Êeer Deens. l³eecegUs
efJeefMeä ûeeceerCe Je veiejer³e ue#eCes SkeÀceskeÀeble efcemeUle Deensle. Hejbleg oesneW®esner efJeMes<e veä ve neslee
megjef#ele jenleele. oesIeeb®³eener efþkeÀeCeer DemeCeeje DeYeeJe keÀceer neslees.

Deepe Yeejleeleerue ûeeceerCe meceepe mebj®evesle HeÀej Jesieeves HeefjJele&ve nesle Deens. ³ee HeefjJele&vee®³ee
Òeef¬eÀ³esuee ieeJee®es veeiejerkeÀjCe nesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCeleele. ceesþîee veiejele ueneve GHeveiejs efvecee&Ce
nesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepesner ieeJeeb®es veeiejerkeÀjCe nesC³ee®eer®e Òeef¬eÀ³ee Deens. ³ee Òeef¬eÀ³escegUs ûeece Je veiej
³eeb®es megKeo mecceerueve nesle Deens. ner Òeef¬eÀ³ee ûeeceerCe - veiejer³e meelel³ee®³ee ªHeeves efJekeÀefmele nesF&ue.

peer Kes[er MenjeMeer jml³eeves pees[uesueer Deensle. DeMee Kes[îeeb®es HeefjJele&ve HeÀej®e PeHeeìîeeves
Peeuesues efometve ³esle Deens. DeMee Menjeleerue keÀejKeeveoejer, He@ÀMeve, Mew#eefCekeÀ mebmLee , mebmLee mebIeìvee
³eeb®ee ÒeYeeJe ceesþîee ÒeceeCeeJej He[t ueeieuee Deens. Kes[er DeeefCe Menjs ³eeb®³eeceO³es meelel³e efvecee&Ce
nesC³eeme ceole Peeuesueer Deens.

3.5 veiejer³e ûeeceerCe Deblejef¬eÀ³ee

efoJemeWeof Jeme veiejer³e ûeeceerCe Deeblejef¬eÀ³ee Jee{t ueeieu³eeves ³ee oesvner meceepeeb®es meelel³e DeefOekeÀeefOekeÀ
¢{ nesT ueeieues Deens. ³ee efþkeÀeCeer veiejer³e ûeeceerCe Deeblejef¬eÀ³es®ee efJe®eej keÀjC³eeHetJeea Deeblejef¬eÀ³ee
cnCepes keÀe³e ns HeenCes cenÊJee®es þjCeej Deens. oesve eEkeÀJee oesneWHes#ee DeefOekeÀ J³ekeÌleeR®³eeceO³es nesCeejer
Jew®eeefjkeÀ osJeeCeIesJeeCe cnCepes meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee nes³e. ner Deeblejef¬eÀ³ee J³ekeÌleeRceO³es, ieìebceO³es
DeLeJee mecegoe³eeceO³es nesT MekeÀles.

pesJne oesve efJeefYeVe meeceeefpekeÀ mecetn HejmHejeb®³ee mebHekeÀe&le ³esleele Je l³eeb®³ee HejmHejebJej meeceeefpekeÀ
ef¬eÀ³ee Ie[tve ³esleele l³eeb®ee HeefjCeece cnCetve HejmHejebveer HejmHejebvee ÒeYeeefJele keÀjC³ee®³ee ÒeJe=Êeeruee
meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee cnCeleele.

mebyebOee®es mJeªHe, l³eeb®eer Ieefveÿlee, ÒeeLeefcekeÀlee eEkeÀJee leìmLelee, efoKeeTHeCee, DeewHe®eeefjkeÀlee

³ee meJee¥®ee meceeJesMe meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³esceO³es neslees. SJe{s cee$e efveef½ele ûeeceerCe DeeefCe veiejer³e
meceepeeceO³es pesJe{er Deeblejef¬eÀ³ee DeefOekeÀ eflelekesÀ meelel³e DeefOekeÀ. meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³esJej®e oesvner
meceepeeleerue meelel³e efìketÀve Deens.

veiej DeeefCe ûeece ³eeb®ee mebHeke&À Deeuee keÀer, ³ee oesvner IeìkeÀeb®ee HejmHejebJej ÒeYeeJe He[lees. oesvner
yeepetves ef¬eÀ³ee Òeef¬eÀ³ee megª nesleele. Goe. : veiejeb®³ee ÒeYeeJeecegUs ûeeceeb®es veeiejerkeÀjCe nesT ueeieles, lej
veiejelener ûeeceerCeerkeÀjCee®eer ÒeJe=Êeer efvecee&Ce nesles. oesve mecemeceeve mebmke=Àleer®ee ÒeYeeJe DemeCeejer veiejs
DeeHeu³ee HeenC³eele ³esT ueeieleele.
 32
3.6 ûeeceerCe #es$eeleerue meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee
1) meeceeefpekeÀ mebHeke&À :
ûeeceerCe He#e : ûeeceerCe #es$e ueneve Demeles. ce³ee&efole Demeles.

mebIe<ee&®eer YeeJevee :

ûeeceerCe He#e :
mebIe<e& cnCepes DeeHeu³ee mJeeLee&meeþer ogmeN³ee®es Deefnle keÀjC³ee®eer, l³eeuee $eeme osC³ee®eer, Òemebieer
eEnmekeÀ keÀe³e& keÀjC³ee®eer le³eejer nes³e. ûeeceerCe mecegoe³eele DeveskeÀ HejbHejeiele mebIe<e& megª Demeleele. ³ee
mebIe<ee&®ee HeefjCeece DeveskeÀoe iebYeerj DeHejeOe, ceejeceejer eEkeÀJee KegveeKegveer n³eele nesleer. ûeeceerCe ueeskeÀ
DeefOekeÀ YeeJeveeÒeOeeve Demeu³eecegUs les keÀesCel³eener keÀejCeemeeþer eEnmekeÀ mebIe<e& keÀjleele. DeMee JesUer les
DeeHeu³ee ÒeeCeeb®eer HeJee& keÀjerle veenerle. ns mebIe<e& MesleerJeªve efnmmes JeeìCeerJeªve eEkeÀJee Oeeefce&keÀ keÀejCeeJeªve
nesleele. Demes mebIe<e& kegÀìgbyeeletve Je peeleerletve Hemejleele.

veeiejer³e He#e :
veiejele ûeeceerCe ueeskeÀebÒeceeCes eEnmekeÀ mebIe<ee&®es ÒeceeCe keÀceer Demeles. veiejer³e mebIe<e& ns DeÒel³e#e
mJeªHee®es Demeleele. veiejer³e ueeskeÀeb®eer Je=Êeer menveMeerue Je meb³eceer Demeu³eecegUs, lemes®e l³eeb®³ee efþkeÀeCeer
J³eJenej ®eeleg³e& Demeu³eecegUs Òel³e#e Je eEnmekeÀ mebIe<e& menmee nesle veener. Menjele njleeU, ìeUsyeboer,
ceejeceeN³ee, meebÒeoeef³ekeÀ Peie[s, peeleer³e obieueer peemle Demeleele.

3.7 ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®es ¢M³e HeefjCeece

ûeeceerCe veiejer³e meelel³e, l³eeb®³eeceO³es HejmHej nesCeeN³ee Deeblejef¬eÀ³ee ³eeletve leerve Òeef¬eÀ³ee efvecee&Ce
nesleele.

1) ûeec³e veeiejerkeÀjCe :
veiej DeeefCe ieeJe ³eeleerue Jee{l³ee mebHekeÀe&cegUs veeiejerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee nUtnUt Jee{le peeles.
veiejer³e mebmke=Àleer®eer íeHe ûeeceerCe YeeieeJej Gceìt ueeieles. veiejeleerue Þeerceble ueeskeÀ veiejeleerue ³eebef$ekeÀ
peerJeveeuee kebÀìeUleele. l³eebvee yeoue nJee Demelees. Meebleer nJeer Demeles. cnCetve les veiejepeJeU Demeuesu³ee
ieeJeeble mLeeveeblejCe keÀjleele eEkeÀJee veiejele®e jentve ûeeceerCe JewefMeäîes efJekeÀefmele keÀjC³ee®ee Òe³elve
keÀjleele. DeMee jerleerves ûeec³e veeiejerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee megª nesles. ner Òeef¬eÀ³ee cnCepes ûeeceerCe Je veiejer³e
mebmke=Àleer®es efceÞeCe nes³e. ûeeceerCe DeeefCe Menjer mebmke=Àleer®ee mecemeceeve ÒeYeeJe SKeeÐee Kes[îeeJej He[Ces
DemesosKeerue ³ee Òeef¬eÀ³esuee cnìues Deens.

2) GHeveiejer³ekeÀjCe :
ceesþîeeceesþîee Menjebvee ueeietve eEkeÀJee Menje®³ee efvekeÀì Demeuesu³ee ûeeceerCe Yeeieeble veieje®eer
JewefMeäîes Demeuesueer íesìer veiejs GlHeVe nesleele. ³ee Òeef¬eÀ³esuee GHeveiejer³ekeÀjCe cnCeleele. DeMee GHeveiejele
keÀener ûeeceerCe ue#eCes Dee{Uleele. lej keÀener veiejer³e ue#eCes Dee{Uleele. cee$e veiejer³e efJeMes<eebvee ÒeeOeev³e
 33
efoues peeles. GoenjCeeLe&, cnCetve meeceeefpekeÀ mebHekeÀe&®es ÒeceeCe keÀceer Demeles. ³ee mebHekeÀe&le efJeefJeOelee
vemeles. pes mebyebOe Demeleele les cee$e Ieefveÿ Je ÒeeLeefcekeÀ mJeªHee®es Demeleele. ce³ee&efole #es$eecegUs meeceeefpekeÀ
mebyebOee®ee efJekeÀeme nesle veener. cnCetve l³eeb®ee ¢efäkeÀesve mebkegÀef®ele Demelees.

veiejer³e He#e : meeceeefpekeÀ mebyebOeele efJeefJeOelee Demeles. JesieJesieȳee ÒekeÀej®³ee ueeskeÀebMeer mebyebOe
³eslees. meefceleer Je mebmLeebMeer mebyebOe ³eslees. l³eecegUs ¢efäkeÀesve Goej Je efJeMeeue yevelees. veiejer³e mebmke=Àleerle
ieefleMeeruelee Demeles. Òeieleer ueJekeÀj nesles. cee$e veiejeleerue meeceeefpekeÀ mebyebOe ns DeÒel³e#e, DeJew³eeqkeÌlekeÀ
Je og³³ece Demeleele.

meb³eesiee®eer Òeef¬eÀ³ee : men³eesie (menkeÀej) keÀjCes ner ceeveJeer ÒeJe=Êeer Deens. men³eesieeefMeJee³e
keÀesCelesner ueneve-ceesþs keÀe³e& Heej He[t MekeÀle veener. ceveg<³ee®³ee DeveskeÀ iejpeebmeeþer men³eesiee®eer DeeJeM³ekeÀlee
Demeles.

ûeeceerCe ueeskeÀeble men³eesiee®eer YeeJevee DeefOekeÀ Òeyeue Demeles. ne men³eesie mvesnmebyebOeeJej DeeOeeefjle
Demelees. Kes[îeele efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee mebIeìvee vemeleele. cnCetve ûeeceerCe ueeskeÀeb®eer men³eesiee®eer YeeJevee
kegÀìgbye eEkeÀJee peeleer SJe{îee Hegjleer ce³ee&efole Demeles.

veiejer³e He#e : veiejer³e pevelesceO³es J³eeqkeÌleJee{ DeefOekeÀ Demelees. Òel³eskeÀpeCe mJeleb$eHeCes keÀe³e&
keÀjlees. l³eeb®³ee efþkeÀeCeer men³eesiee®eer ÒeJe=Êeer Demeles. HeCe leer megHle Demeles. Òel³eskeÀe®³ee efþkeÀeCeer JesieJesieȳee
ÒekeÀej®es mJeeLe& Demeleele. efYeVeefYeVe efnlemebyebOe Demeleele. DeeHeuee mJeeLe& eEkeÀJee efnle meeOeC³eemeeþer
men³eesiee®eer Òeef¬eÀ³ee DeeJeM³ekeÀ Demeles®e.

mHeOe&s®eer Òeef¬eÀ³ee :

ûeeceerCe He#eö SkeÀceskeÀebMeer mHeOee& keÀjCes ner ceeCemee®eer mJeeYeeefJekeÀ Je=Êeer Deens. ner Je=Êeer ceveg<³ee®³ee
mJeYeeJeeleerue DemeceevelesJej DeeOeejuesueer Deens. ûeeceerCe meceepeele mJeeLe& ce³ee&efole Demeleele. efMeJee³e
mJeeLee&®³ee yeeyeleerle efJeefJeOeleener keÀceer Demeles. l³eeb®³ee efþkeÀeCeer meecegoeef³ekeÀ YeeJevee Demeles. meebmke=ÀeflekeÀ
cetu³eeJej efveÿener þsJeleele. Òel³eskeÀe®es keÀe³e&ner JesieUs Demeles. ogmeN³ee®es Deefnle keÀjeJes DeMeer YeeJevee
keÀceer ÒeceeCeele Demeles. cnCetve ûeeceerCe meceepeele mHeOex®eer Òeef¬eÀ³ee keÀceer Demeles. ûeeceerCe ueeskeÀeble J³eeqkeÌleHes#ee
kegÀìgbyeeuee DeefOekeÀ cenÊJe Demeles.

veiejer³e He#e : ³ee®³ee Gueì veiejer³e ueeskeÀeble mHeOexle #es$e J³eeHekeÀ Demeles. SkeÀceskeÀeb®es efnlemebyebOe
SkeÀceskeÀeb®³ee efJejesOeer Demeleele. Òel³eskeÀpeCe meceesj peeC³ee®ee Je DeeHeues efnle meeOeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
l³eemeeþer Flejebvee ceeies ìekeÀC³ee®³ee Òe³elveele Demelees. J³ekeÌleer®eer efmLeleer eEkeÀJee opee& l³eeuee mJele:
ÒeeHle keÀªve I³eeJee ueeielees. cegbyeF&peJeUerue DeveskeÀ GHeveiejs ner veiejeÒeceeCes efJeMeeue vemeleele. veieje®eer
ue#eCes Demetvener l³eebvee veiej cnCelee ³esle veener. DeMee GHeveiejele efJeefYeVe ÒekeÀej®eer OebÐee®eer, DeekeÀeb#eeb®eer
ceeCemes Demeleele. HeCe ner efJeefYeVelee Demetvener l³eeb®³ee efþkeÀeCeer SkeÀe®e GHeveiejele jenle Demeu³eecegUs
meecetefnkeÀlee Demeles.

3) ûeec³e meceeHleerkeÀjCe :
SKeeÐee ûeeceerCe meceepeeJej pesJne HetCe&le: Menjer mebmke=Àleer®ee ÒeYeeJe efometve ³esT ueeielees. lesJne
l³eeuee ûeec³e meceeHleerkeÀjCe Demes cnìues peeles. Menjer mebmke=Àleer®ee HetCe&le: ÒeYeeJe He[uee lejer efleLes
 34
JeemleJ³e keÀjCeeN³ee ceb[UeRvee ûeeceerCe mebmke=Àleer®ee efJemej He[le veener. efkeÀl³eskeÀ ûeeceerCe ue#eCes Goe.
meCeJeej, Oeeefce&keÀ efJeOeer Fl³eeoer ieesäer veeiejer meceepeeceO³es JeemleJ³e keÀªve meg×e jepejesmeHeCes ®eeuet
Demeleele.

Jejerue efJeJes®eveeJeªve ns mHeä nesles keÀer, ûeeceerCe veiejer³e mebyebOe efkeÀleer leelHegjles Jee Ieefveÿ Deeues
lejer Òel³eskeÀ meceepeeleerue cetU efJeMes<eebvee ueeskeÀ efJemeª MekeÀle veenerle.

3.8 ûeeceerCe peerJeveeJej veiejer³e peerJevee®ee ÒeYeeJe

Yeejleeleerue yengleskeÀ veieje®³ee meYeesJeleeueer MeskeÀ[es eEkeÀJee npeejes ueneve-ceesþer ieeJes Deensle.
veiej DeeefCe ûeece ³eeb®³ee Jee{l³ee mebHekeÀe&cegUs veieje®ee ÒeYeeJe ûeeceerCe peerJeveeJej He[lees. leMeer®e ûeeceerCe
peerJevee®eer Lees[er yengle íe³ee veiejer³e mebmke=ÀleerJej He[les. ieeJeeJejerue veieje®ee ÒeYeeJe ne HeÀej ceesþe
meJe&mHeMeea DeeefCe yeN³ee®e ÒeceeCeele Ye³ekeÀejkeÀ Deens. Menjele efMe#eCe mebmLee Demeleele. v³ee³eeue³es
Demeleele. MeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³es Demeleele. ³ee meJee¥®eer iejpe ûeeceJeemeer³eebvee Demeles®e. l³eecegUs l³eebvee
Menjele ³eeJes®e ueeieles. JeenletkeÀ Je meb®eej meeOevee®³ee Jee{ercegUs Menjele JeejbJeej ³esCes nsner megueYe Peeues
Deens. efMeJee³e Menje®ee Peieceieeì, YeHekeÀe, ceveesjbpevee®eer efJeefJeOe meeOeves ³ee®esner ûeeceerCe ueeskeÀebvee
DeekeÀ<e&Ce Demeles. Menjeleerue Jele&ceeveHe$es, ceeefmekesÀner ieeJeele peeTve Heesnes®eleele l³ee®eener HeefjCeece
ûeeceerCe ueeskeÀebJej neslees®e.

1) peerJeveHe×leer eEkeÀJee jenCeerceeve yeoueues :

peerJeve He×leer®³ee yeouee®ee DeY³eeme keÀjlee l³ee®es Hegvne JeieeakeÀjCe keÀjeJes ueeiesue.

De) KeeveHeeveefJe<e³ekeÀ meJe³eer :

veiejeb®ee ÒeYeeJe He[u³eecegUs ûeeceerCe ueeskeÀeb®³ee meJe³eer yeoueu³ee. Yeespevee®ee meeOesHeCee iesuee.
cemeeu³ee®³ee HeoeLee&®ee JeeHej Jee{uee. Oeeletb®eer Yeeb[er iesueer. l³eeSsJepeer mìsveuesme DeeefCe ef®eveer ceeleer®eer
Yeeb[er Deeueer. keÀener efþkeÀeCeer Yeespeveemeeþer ìsyeuee®ee GHe³eesie nesT ueeieuee. mekeÀeU-mebO³eekeÀeU ®ene
IesCes ne ÒekeÀej megª Peeuee. Yeespevee®³ee ÒekeÀejelener megOeejCee Peeueer.

ye) ie=nj®evee :

HetJeea Kes[îeele ceeleer®eer Je JesUt®eer Iejs nesleer. HeÀkeÌle Þeerceble ueeskeÀeb®eer Iejs DeveskeÀ cepeueer Je efJeìe
keÀewueeb®eer Demele. Deelee keÀewueeª Iejeb®eer mebK³ee Jee{ueer. ie=nj®eves®eer He×le yeoueueer. efmeceWì®ee JeeHej
megª Peeuee. Iejeb®³ee efKe[ke̳ee oejeb®eer mebK³ee Jee{ueer. oesve cepeueer, leerve cepeueer Iejs nesT ueeieueer.

keÀ) JesMeYet<ee :

leªCe efHe{erletve Meì&, Oeeslej yesHeÊee nesTve l³eeb®eer peeiee HegÀueHeBì, yegMeMeì& Je ce@veueeveer Iesleueer.
Heeo$eeCeelener yeoue Peeuee Deens. Ie[îeeUeb®ee megkeÀeU Peeuee Deens. eqm$e³eeb®³ee JesMeele HeÀjkeÀ He[uee
Deens. HeeleUs iesueer, ieesuemee[îee Deeu³ee, meepeMe=bieej Jee{uee, HeeJe[j, ¬eÀerce, megiebOeer lesue Fl³eeoer®ee
JeeHej nesT ueeieuee.
 35
[) ceveesjbpevee®es #es$e :

ûeeceerCe Yeeieele HetJeea ceveesjbpevee®eer HeejbHeefjkeÀ meeOeves GHeueyOe nesleer. Meenerj ieeCeer, Yeeª[s,
leceeMee ³eebvee ÒeeOeev³e efoues peele nesles. Deelee ner meeOeves keÀceer keÀceer nesle Deensle. l³eeb®eer peeiee ef®e$eHeì
Je veeìkesÀ ³eebveer Iesleueer. jsef[Dees Je ì^eeqvPemìj IejesIejer efomet ueeieues Deensle. nuueer mejkeÀej®³ee ke=ÀHesves
ìsefueeqJnpeve Je eqJn[erDees ³eeb®esner Deeieceve Kes[îeeceO³es Peeuesues Deens.

2) Oeeefce&keÀ #es$eeJejerue ÒeYeeJe :

ûeeceerCe ueeskeÀeb®ee Oecee&Jej Deletì efJeéeeme neslee. Deelee lemes jeefnuesues veener. Kes[îeeletvener Oeeefce&keÀ
Þe×s®es G®®eeìve nesT ueeieues Deens. HetJeea Kes[îeele keÀLee, keÀerle&ves, Yepeves Jeiewjs nesle Demele. Deelee ³ee
ieesäer HeÀej®e keÌJeef®ele nesleele. Oece&Þe×e vemeu³eecegUs ye´eïeCeeb®es, HegjeefCekeÀeb®es cenÊJe keÀceer Peeues. Depetvener
ûeeceerCe J³ekeÌleer®³ee ceveeleerue Oece&Þe×e HetCe&HeCes veä Peeuesueer veener.

3) J³eeHeejer #es$e :
J³eeHeejer #es$eelener veiejeb®ee ÒeYeeJe Deens®e. HetJeea ieeJeele HeÀkeÌle DeVeOeev³ee®eer, efkeÀjeC³eeb®eer ogkeÀeves
Demeleele. Deelee Kes[îeelener Menjeleerue leNnsleNns®³ee He@ÀMevesyeue Jemletb®eer mebK³ee Jee{le Deens. efnMesye
Jeiewjs þsJeC³ee®es veJes ÒekeÀej Jee{ues Deensle. HetJeea J³eeHeejer DeeefCe ûeenkeÀ ³eeb®es mebyebOe DeveewHe®eeefjkeÀ Je
Ieefveÿ nesles. Deelee les veiejeleerue mebyebOeeÒeceeCes DeewHe®eeefjkeÀ yeveues Deensle. efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee ®ewveer®³ee
Jemlet, mìsMevejer, keÀeHe[, Mesleer®eer GHekeÀjCes, Keles, keÀerìkeÀveeMekesÀ Fl³eeoer Jemletb®eer ogkeÀeves melele Jee{t
ueeieueer Deensle.

4) DeewÐeesefiekeÀ #es$e :
Kes[îeeceO³es kegÀefìjesÐeesieeb®eer mebK³ee Jee{t ueeieueer Deens. l³eecegUs DeveskeÀ HeefjJele&ve Ie[tve ³esle
Deensle. Deepe®ee MeslekeÀjer efJeefJeOe ÒekeÀej®eer megOeejuesueer ³eebef$ekeÀ GHekeÀjCes JeeHeª ueeieuee Deens. Mesleer®³ee
keÀeceele DeeOegefvekeÀ leb$ee®ee JeeHej keÀª ueeieuee Deens. ceesìj mee³ekeÀue Kes[îeeceO³es Deeu³ee Deensle.
l³eecegUs l³eeb®eer ogªmleer keWÀês efveIet ueeieueer Deensle. Kes[îeeceO³es Yeele, lesue, Heesns ³eeb®³ee efiejC³ee efveIele
Deensle. ³ee meJe& ieesäeRcegUs DeewÐeesefiekeÀ #es$eeb®ee efJekeÀeme nesTve Kes[îeeb®es veJes ªHe efvecee&Ce nesle Deens.

5) Deejesi³e #es$e :

HetJeeaFlekeÀe JewÐeebJej ûeeceerCe meceepeeceO³es efJeéeeme jeefnuesuee veener. Fbûepeer Deew<eOeeb®ee Òe®eb[ ÒeceeCeeJej
JeeHej nesle Deens. [e@keÌìj ceb[UeR®eer mebK³eeosKeerue Jee{t ueeieueer Deens. keÀesCeleener jesie cnCepes osJeosJeleeb®ee
keÀesHe ne ÒekeÀej jeefnuesuee veener. Deejesi³e #es$eeJej veiejeb®ee Hegjsmee ÒeYeeJe He[uee Deens.

6) efMe#eCe #es$eeleerue ÒeYeeJe :

Kes[îeeleerue efMe#eCee®ee Òemeej Jee{uee Deens. leªCe megefMeef#ele nesle Deensle. DeveskeÀ Kes[îeele
ceeO³eefcekeÀ MeeUe Deensle. efkeÀl³eskeÀ efþkeÀeCeer ceneefJeÐeeue³esosKeerue megª keÀjC³eele Deeuesueer Deensle.
Þeerceble MeslekeÀN³eeb®eer cegues, cegueer Menjele peeTve ke=À<eer efJeÐekeÀ, mLeeHel³e, leb$eefJe%eeve Fl³eeoer efJe<e³eeble
efMe#eCe Iesle Deensle.
 36
JeenletkeÀ Je meb®eej meeOeves :
Meemeveeves Kes[îeelener JeenlegkeÀer®³ee meeOeveeb®eer mees³e kesÀuesueer Deens. yengleskeÀ ieeJes jml³eebveer
MenjebMeer pees[ueer iesueer Deensle. ceesìejeR®eer mebK³ee Jee{ueer l³eecegUs MenjeMeer mebHeke&À Jee{uee. keÀeskeÀCe
jsuJesmeejKes jsuJesceeie& ûeeceerCe Yeeieeletve iesues. Kes[îeeleerue yewueiee[er, Iees[eiee[ermeejK³ee meeOeveeb®es G®®eeìve
Peeues.

Jejerue yeoueecegUs ûeece DeeefCe veiej ³eeb®³eeceO³es HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele meelel³e efvecee&Ce Peeuesues
efometve ³esle Deens. veJeerve efJe®eej, veJ³ee efoMee ³ee ¢äerves Òel³eskeÀpeCe Òe³elve keÀª ueeieuee Deens.

cetu³eJ³eJemLesJejerue ÒeYeeJe :

HetJeea ûeeceerCe meceepeeleerue meJe& J³eJenej ns l³ee meceepeele DemeCeeN³ee cetu³eeJej DeeOeeefjle nesles.
ûeeceerCe peerJeveeleerue J³eJenej, Dee®eej, DeeoMe& þjuesues nesles. Hejbleg veiejer³e mebHekeÀe&cegUs ûeeceerCe meceepeeleerue
cetu³eJ³eJemLeener ÒeYeeefJele Peeuesueer Deens. cetu³eJ³eJemLesle osKeerue SkeÀmeejKes yeoue nesT ueeieues Deensle.

1) kegÀìgbyeefJe<e³ekeÀ cetu³es :
kegÀìgbyeeleerue keÀl³ee&J³ekeÌleeruee cenÊJee®es mLeeve efoues peele Demes. kegÀìgbyeeleerue meom³eebceO³es
HejmHejebefJe<e³eer Òesce Demes. meJe&peCe efceUtve SkeÀesH³eeves DeeHeues keÀle&J³e HetCe& keÀjerle Demele.

Deepe ne ¢efäkeÀesve jeefnuesuee veener. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer mJeeLeea Je mJe³ebkeWÀêer yeveuesueer Dee{Ules.
meb³egkeÌle kegÀìgbye ns J³ekeÌleer®³ee efnleeuee Je Òeieleeruee yeeOekeÀ Deens. ner YeeJevee efvecee&Ce Peeuesueer Deens.
MenjeÒeceeCes®e ûeeceerCe meceepeeceO³es efJeYekeÌle kegÀìgbye He×leer DeefmlelJeele ³esT ueeieu³ee Deensle.

2) efJeJeenefJe<e³ekeÀ cetu³e :
ûeeceerCe ueeskeÀ efJeJeeneuee SkeÀ HeefJe$e Je Oeeefce&keÀ mebmkeÀej mecepele Demele. mepeeleer³e efJeJeen,
Je³emkeÀ efJeJeen, efJeOeJee HegveefJe&Jeen nesT ueeieues Deensle. nuueer Jejeuee DeeHeu³ee efveJe[erÒeceeCes JeOet
efveJe[lee ³esles. JeOetmeg×e DeeHeu³ee F®ísÒeceeCes Jej efveJe[leele. DeMee jerleerves efJeJeenefJe<e³ekeÀ cetu³eelener
efMeefLeuelee Deeueer Deens.

3) ðeerefJe<e³ekeÀ ¢efäkeÀesve :
veeiejer eqðe³eebÒeceeCes Deepe ûeeceerCe meceepeeleerue eqðe³ee veeskeÀN³ee keÀª ueeieu³ee Deensle. ûeeceerCe
ðeer ner oemeer vemetve KeN³ee DeLee&ves men®ej yeveuesueer Deens. efleuee HetJeea efceUCeejer keÀefveÿ opee&®eer JeeieCetkeÀ
Deepe efceUle veener.

4) peeleerefJe<e³ekeÀ cetu³e :
HetJeea®eer peeleerefJe<e³ekeÀ yebOeves Deepe jeneruesueer veenerle. HetJeea®es peeleer®es HeejbHeefjkeÀ J³eJemee³e Flej
peeleer yeebOeJe keÀª ueeieues Deensle. Meemeveeves peeleeRvee efouesu³ee meJeueleer®ee ueeYe keÀefveÿ peeleer yeebOeJeebveer
Iesleuesuee Deens. DemHe=M³e peeleeR®ee osKeerue meeceeefpekeÀ opee& megOeejuee Deens.
 37
5) Heb®e J³eJemLeeefJe<e³ekeÀ cetu³e :
HetJeea®eer HejbHejeiele He×le cnCepes ieeJeeleerue Je=× ceb[Uer Heb®e cnCetve efveJe[ues peele. l³eeb®ee efveCe&³e
Debeflece ceeveuee peeF&. Deepe ûeeceJeemeer³eebvee HetJeeaFlekeÀe Heb®eeefJe<e³eer Deeoj jeefnuesuee veener. Òemebie Deeu³eeme
ûeeceerCe ueeskeÀ Heb®ee®³ee efJejesOeele Peie[leele. v³ee³eeue³eele peeleele, DeLee&le Deepe®es Heb®eosKeerue HetJeeaFlekesÀ
efve:He#e jeefnuesues veenerle.

veiejeb®³ee mebHekeÀe&cegUs Kes[îeeleerue pegveer cetu³e veä nesle Deensle. l³ee SsJe{er veiejer³e cetu³e
ÒemLeeefHele nesle Deensle. ûeeceerCe ueeskeÀeb®eer peerJeve He×leer, J³eJenej Je Jew®eeefjkeÀ ¢efäkeÀesve ³eele HeÀej ceesþs
HeefjJele&ve nesle Deens. ne meJe& HeefjCeece ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®ee Deens.

3.9 ûeeceerCe veiejer³e meelel³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee mecem³ee

ûeeceerCe peerJeveeJej veiejer³e peerJevee®ee Peeuesuee ÒeYeeJe, cetu³eJ³eJemLesJejerue ÒeYeeJe ³eecegUs SketÀCe
ûeeceerCe peerJeveele Ie[tve Deeuesues DeveskeÀ yeoue ³ee efJe<e³eer DeeHeCe DeeleeHe³e¥le DeY³eeme kesÀuesuee Deens. Oece&
DeewÐeesefiekeÀ #es$es, Deejesi³e, JeenletkeÀ, kegÀìgbyeefJe<e³ekeÀ cetu³es, efJeJeenefJe<e³ekeÀ cetu³es Fl³eeoer ceO³es DeveskeÀ
ÒekeÀej®es yeoue Ie[tve Deeuesues Deensle. ³eeletve keÀener yeoue efveef½ele®e GHe³egkeÌle keÀmes Deensle lej keÀener
efJeIeelekeÀ mJeªHee®es Deensle. veeiejer DeeefCe ûeeceerCe meelel³eecegUs keÀener þUkeÀ mecem³ee efveef½ele®e efvecee&Ce
Peeu³ee Deensle.

1) Òeot<eCee®ee ÒeMve :
veiej DeeefCe ûeece ³eeb®es mebyebOe Deepe FlekesÀ Ieefveÿ Peeues Deens keÀer l³eecegUs nJes®es, HeeC³ee®es,
OJeveer®es Òeot<eCe HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ues Deens. Deepe ûeeceerCe meceepeeceO³es meg×e Meg× DeeefCe mJe®í
nJee efceUle veener.

2) HeÀmeJeCegkeÀer®³ee ÒekeÀejebceO³es Jee{ :

veeiejer meceepeeceO³es p³ee ÒekeÀejs HeÀmeJeCegkeÀer®es ÒekeÀej Ie[efJeues peeleele. lemes®e ÒekeÀej ûeeceerCe
meceepeeceO³es Ie[efJeues peeT ueeieues Deensle. efoJemee ojes[îeeb®es ÒeceeCe ûeeceerCe Yeeieele Jee{ues Deens.
®eesN³eeceeN³eeb®es ÒeceeCe Jee{ues Deens.

3) veweflekeÀ cetu³eeb®eer IemejCe :

DeMueerue ef®e$eHeìs, Jeefjÿeb®es kegÀìgbyeeleerue efoJemeWefoJeme keÀceer nesCeejs Je®e&mJe ³eecegUs veeiejer
meceepeeÒeceeCes ûeeceerCe meceepeeceO³es veweflekeÀ cetu³eeb®eer IemejCe nesT ueeieueer Deens. MenjebÒeceeCes®e Deveewjme
mebleleer, kegÀceejerceeleeb®ee ÒeMve Demes DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce Peeuesues Deensle.

4) Je=×ceb[UeR®ee ÒeMve :
veeiejer meceepeeÒeceeCes ûeeceerCe meceepeele Je=×ceb[UeR®³ee mebieesHevee®es DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce Peeuesues
Deensle. ûeeceerCe meceepeeleerue efkeÀl³eskeÀ Je=×eb®eer Je=×eÞeceeceO³es veesboCeer kesÀueer peeT ueeieueer Deens. ûeeceerCe
HeeleUerJej Je=×eÞece, oerve keWÀês ³eebmeejK³ee mebmLeeb®eer efveefce&leer keÀjC³eeJej Yej efouee peeT ueeieuee Deens.
Je=×ebyejesyej kegÀìgbyeeleerue MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ¢<ìîee efJeke=Àleeb®ee ÒeMve ceesþîee ÒeceeCeele Yes[meeJet ueeieuee
Deens.
 38
5) yesjespeieejer®ee ÒeMve :
Menje®³ee HeeleUerJej DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs GÐeesieOebos Hegjsmes veenerle. efMeJee³e Kes[îee®³ee HeeleUerJej
osKeerue Hegjsmes GÐeesieOebos veenerle. l³eecegUs meJe&$e®e yesjespeieejer®ee ÒeMve Yes[meeJet ueeieuee Deens.

6) PeesHe[HeÆîeeb®ee ÒeMve :

Menjer meceepeeÒeceeCes ûeeceerCe meceepeeceO³es osKeerue PeesHe[HeÆîeeb®ee ÒeMve efoJemeWefoJeme DeefOekeÀeefOekeÀ

ÒeceeCeele Yes[meeJet ueeieuee Deens. veer®e Òeefle®es jenCeerceeve, efveke=Àä Òeefle®ee Deenej ³eecegUs ûeeceerCe pevelesceO³es
Deejesi³ee®es DeveskeÀ ÒeMve Yes[meeJet ueeieues Deensle.

Jejerue ÒekeÀej®³ee Flej DeveskeÀ mecem³ee ûeeceerCe-veeiejer meelel³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee efometve
³esleele. Demes Demeues lejer SJe{s cee$e efveef½ele ûeeceerCe-Menjer meelel³e DeìU Deens. efkeÀl³eskeÀ yeeyeleerle les
DeeJeM³ekeÀ Deens.

3.10 mJeeO³ee³e

1. ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®ee DeLe& meebietve ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®eer þUkeÀ GoenjCes Ðee.

2. Yeejleeleerue ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®eer meefJemlej ®e®ee& keÀje.

3. ûeeceerCe veeiejer meelel³ee®es ¢M³e HeefjCeecee®eer ®e®ee& keÀje.

4. ûeeceerCe peerJeveeJej veiejer³e peerJevee®ee Peeuesuee ÒeYeeJe mHeä keÀje.

5. ûeeceerCe veiejer³e meelel³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee mecem³ee mHeä keÀje.

♦♦♦
 39

4
ogye&ue IeìkeÀeb®³ee mecem³ee
(Devegmete®f ele peeleer DeeefCe peceeleer)

Heeþe®eer ªHejs<ee
4.0 Heeþe®es GÎsMe
4.1 ÒeemleeefJekeÀ
4.2 Devegmetef®ele peeleer
4.3 Devegmetef®ele peeleer®ee DeLe&
4.4 Devegmetef®ele peeleer®³ee ÒecegKe mecem³ee.
4.5 Devegmetef®ele peeleer®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCeemeeþer®es MeemekeÀer³e GHee³e.
4.6 Devegmetef®ele peceeleer®ee DeLe&
4.7 Devegmetef®ele peceeleer®³ee ÒecegKe mecem³ee
4.8 Devegmetef®ele peceeleer®³ee mebj#eCeemeeþer®³ee IeìveelcekeÀ lejlegoer
4.9 Devegmetef®ele peceeleer®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer MeemekeÀer³e GHee³e
4.10 mJeeO³ee³e

4.0 Heeþe®es GÎsMe

- Devegmetef®ele peeleer cnCepes keÀe³e ? les mecepeeJetve IesCes.

- Devegmetef®ele peeleer®³ee mecem³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

- Devegmetef®ele peeleer®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer keÀjC³eele ³esCeeN³ee MeemekeÀer³e GHee³e³eespeveeb®ee

DeY³eeme keÀjCes.

- Devegmetef®ele peceeleer®ee DeLe& mecepeeJetve IesCes.

- Devegmetef®ele peceeleer®³ee ÒecegKe mecem³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

- Devegmetef®ele peceeleer®³ee mebj#eCeemeeþer keÀjC³eele Deeuesu³ee IeìveelcekeÀ lejlegoer®ee DeY³eeme

keÀjCes.

- Devegmetef®ele peceeleer®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer MeemekeÀer³e GHee³e³eespevee®eer ceeefnleer IesCes.

 40
4.1 ÒeemleeefJekeÀ
Yeejleer³e meceepeeleerue ogye&ue IeìkeÀ Je l³eeb®³ee mecem³ee Del³eble iebYeerj mJeªHee®³ee Deensle.
Yeejleer³e meceepeeleerue ogye&ueeb®eer mebK³ee Òe®eb[ Deens. l³eecegUs ³ee mecem³es®es mJeªHe Ye³eevekeÀ Deens.

ogye&ue IeìkeÀ ³ee mebkeÀuHevesle DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee ogye&ueeb®ee meceeJesMe Deens. DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ,
Mew#eefCekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeMee DeveskeÀ #es$eebMeer mebyebefOele Demeuesu³ee ogye&ueeb®ee l³eeceO³es meceeJesMe Deens.

ogye&ue IeìkeÀ cnCepes p³eebvee mJele:®³ee DeeJeM³ekeÀ owvebefove iejpee YeeieefJelee ³esle veenerle. HewMee®³ee
DeYeeJeecegUs MeejerefjkeÀ iejpeener HetCe& keÀjlee ³esle veenerle. oeefjêîejs<esKeeueer Demeuesu³ee meceepeeleerue
ueeskeÀebvee ogye&ue IeìkeÀ Demes cnìues Deens.

meceepeeleerue p³ee ueeskeÀebvee DeeJeM³ekeÀ, ÒeeLeefcekeÀ iejpee YeeieefJelee ³esle veenerle. mJele:®es peerJeve
efmLej Je megjef#ele þsJelee ³esle veener l³eebvee ogye&ue IeìkeÀ Demes cnCeleele.

meceepeeleerue ogye&ue IeìkeÀebkeÀ[s Hewmee vemelees. Deel³ebeflekeÀ oeefjêîe Demeles. l³eecegUs l³eebvee
jenC³eemeeþer Iej vemeles. Demeues lejer DeHegjs Je De³eesi³e Demeles. les yekeÀeue Jemleerle jenleele. oeefjêîeele
He[tve Demeleele. Del³eble oefjêer peerJeve peieleele. KeeC³eemeeþer Hegjsmes DeVe vemeles. l³eecegUs l³eeb®eer MeejerefjkeÀ
#ecelee keÀceer Demeles. les DeMekeÌle Demeu³eecegUs keÀäe®eer keÀeces keÀª MekeÀle veenerle. meJe& meceepeIeìkeÀeb®eer
peerJeveefmLeleer meceeve vemeles. Je³e Je eEueieYeso ³ee pewefJekeÀ IeìkeÀebcegUs l³eeb®³ee peerJeveefmLeleerle HeÀjkeÀ
He[lees. lemes®e jerefleefjJeepe, ÒeLee, HejbHeje, JebMe, peele ³eemeejK³ee meeceeefpekeÀ IeìkeÀebcegUs l³eeb®³ee
peerJeveefmLeleerle HeÀjkeÀ He[lees. Goe. eqðe³ee Hegª<eebHes#ee efvemeie&le:®e ogye&ue Deensle. DeMeer ueeskeÀeb®eer OeejCee
Deens. DeveskeÀ Yeejleer³e kegÀìgbyeele Hegª<eebvee eqðe³eebHes#ee DeefOekeÀ keÀ<ìe®eer (MeejerefjkeÀ Je yeewef×keÀ) keÀeces
keÀjeJeer ueeieleele. Demes ceeveues peeles ³eemeeþer l³eebvee mekeÀme leep³ee DeVee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Demes
mecepetve efMeUsDeVe eqðe³eebveer®e KeeJes ne jerefleefjJeepe HeeUuee peelees. Lees[ke̳eele meJe&®e Hegª<eÒeOeeve
mebmke=ÀleerceO³es keÀceer-DeefOekeÀ ÒeceeCeele eqðe³eeb®es mLeeve Hegª<eebHes#ee ieewCe Deens Demes ceeveues peeles. ³eecegUs
Hegª<eeb®³ee leguevesle eqm$e³eebvee DeefOekeÀejefnleles®³ee efmLeleerle peerJeve peieeJes ueeieles. DeMee ÒekeÀejs
meceepeIeìkeÀeb®³ee peerJeveefmLeleerceO³es DemeCeejer efJe<ecelee meeJe&ef$ekeÀ Deens. cnCetve Òel³eskeÀ meceepeele keÀener
meceepeIeìkeÀ meyeue, lej keÀener ogye&ue Deensle, Demes ceeveues peeles. Jew%eeefvekeÀ ¢efäkeÀesveeletve meJe&®e
meceepeeceO³es ogye&ue IeìkeÀ Deensle.

Yeejleer³e meceepeele peeeflemebmLes®³ee mebj®evesletve DeefOekeÀejnerveles®eer efmLeleer DemeCeejs peeleermecetn

nesles Je Deepeleeiee³ele Deensle. lemes®e ÒeeosefMekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ HeeleUerJejerue mebHekeÀe&®³ee DeYeeJeeletve
eEkeÀJee mebHekeÀe&®³ee ÒeYeeJeecegUs efJeefJeOe mecem³eebvee leeW[ osCeejs DeveskeÀ DeeefoJeemeer mecetn Deensle. l³ee®ee
osKeerue ogye&ue IeìkeÀebceO³es®e meceeJesMe neslees.

4.2 Devegmetef®ele peeleer

Yeejleer³e meceepe yengleÊJeerve Demetve l³eele DeveskeÀ peeleer, Oece&, Yee<ee Je Flej ieìeb®ee meceeJesMe
neslees. ³eeleerue peeleer®eer mebK³ee lej 3000 Hes#ee peemle Deens. peeleerHewkeÀer keÀener peeleer Heg{ejuesu³ee
Deensle, lej yeN³ee®e peeleer ceeieemeJeiee&le cees[leele. p³ee peeleeRvee efJekeÀemee®eer mebOeer veJnleer, meceepeeleerue
 41
Keeue®³ee mlejeble p³eeb®ee meceeJesMe keÀjC³eele ³esle neslee. DeMee GHesef#ele peeleerkeÀ[s efJeMes<e ue#e oslee
³eeJes. ³ee ¢äerves l³eeb®ee meceeJesMe Ieìvesleerue Devegmetef®ele peeleerceO³es keÀjC³eele Deeuesuee Deens. Devegmetef®ele
peeleeRvee `oefueleJeie&' Depressed classes eEkeÀJee yeefnpee&leer Exterior Castes cnCetve
mebyeesefOeues iesues Deens. cenelcee ieebOeeRveer l³eeb®ee GuuesKe `nefjpeve' Demee kesÀuee Deens. Hejbleg Heg{s 1935
meeueer Òemlegle peeleer®eer SkeÀ met®eer keÀjC³eele Deeueer. lesJneHeemetve `Devegmetef®ele peeleer ' Scheduled
cast) Demee Meyo Òe³eesie ª{ Peeuee Deens. Deelee Ieìvesle Deveg®íso 341 (1,2) ÒeceeCes mJeleb$ejerl³ee
DeMeer met®eer meceeefJeä kesÀuesueer Deens. osMee®³ee SketÀCe ueeskeÀmebK³esle Devegmetef®ele peeleeR®es ÒeceeCe 16.73
ìkeÌkesÀ Deens. Devegmetef®ele peeleer®eer meJee&le peemle mebK³ee GÊej ÒeosMeele Deens.

Heef½ece yebieeue, efyenej, DeebOe´ ÒeosMe, leeefceUvee[t, ceO³e ÒeosMe, jepemLeeve, keÀvee&ìkeÀ, Hebpeeye Je
cenejeä^ Demee ¬eÀce Devegmetef®ele peeleeR®ee mebK³eelcekeÀ DeekeÀej ³ee ¢äerves efveef½ele neslees. Yeejlee®³ee
meJe& IeìkeÀ jep³eeceO³es Devegmetef®ele peeleer Deensle. Devegmetef®ele peeleeR®es megceejs 84 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ ûeeceerCe
#es$eele jenleele. les Meslecepetj DeuHeYetOeejkeÀ ye{eF&oej cnCetve ûeeceerCe #es$eele keÀe³ex keÀjleele. meeHeÀ-
meHeÀeF&®es keÀece DeeefCe ®ece[e GÐeesieele keÀece keÀjCeejs peJeUHeeme meJe&®e ueeskeÀ Devegmetef®ele peeleer®es
Deensle. Devegmetef®ele peeleeRceO³es mee#ejles®es ÒeceeCe yejs®e keÀceer Deens. Devegmetef®ele peeleeRceOeerue yengmebK³e
ueeskeÀeb®es oeefjêîejs<esKeeueerue ueeskeÀebceO³es meceeJesMe neslees.

4.3 Devegmetef®ele peeleer®ee DeLe&

Devegmetef®ele peeleer®³ee mecem³eeb®³ee DeY³eemee®ee ÒeejbYe Devegmetef®ele peeleer Demes keÀesCel³ee peeleeRvee
mebyeesOeues peeles ? ³ee ÒeMvee®eer ®e®ee& keÀjC³eeHeemetve kesÀuee Heeefnpes. Dev³e osMeele ve Dee{UCeejer `DemHe=M³elee'
efnbot meceepeele keÀMeer Deeueer. ³ee yeeyele efJeefYeVe celes Je efme×eble ceeb[ues peeleele. peeleer®³ee Go³eemebyebOeer®³ee
meJe& efme×ebleeceOeerue keÀejCeceerceebmee JesieJesieUer Deens. DemHe=M³elee efvecee&Ce nesC³eeme DeveskeÀ IeìkeÀ peyeeyeoej
Deensle.

Yeejleele Metê, DemHe=M³e, DeJeCe&, nefjpeve, oefuele Fl³eeoer efJeefJeOe veeJeebveer DemHe=M³e ³eebvee mebyeesefOeues
peele nesles. ceeieemeuesu³ee peeleer, ceeieemeJeieea³e peeleer Demes mebyeesOeC³ee®ee osKeerue ÒeIeele Deens. F.me.
1935 ceO³es efye´efìMe Meemeveeves ceeieemeuesu³ee peeleeRvee efJeMes<e meJeueleer osC³eemeeþer pees keÀe³eoe cebpetj
kesÀuee l³ee keÀe³eÐeele `Devegmetef®ele peeleer' ne MeyoÒe³eesie ÒeLece JeeHejC³eele Deeuee. ne keÀe³eoe nesC³eeHetJeea
³ee peeleerieìebvee `ceeieemeJeieea³e' Heooefuele Jeie&' Demes®e mebyeesefOeues peele Demes. mJeleb$e Yeejlee®³ee
jep³eIeìvesle `Devegmetef®ele peeleer' ³ee®e MeyoÒe³eesiee®ee mJeerkeÀej kesÀuee Deens.

`Devegmetef®ele peeleer' Demes keÀesCel³ee peeleeRvee mebyeesOeeJes ³ee mebyebOeer jep³eIeìves®³ee 366 J³ee
keÀueceele Heg{erueÒeceeCes lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens. ``p³ee peeleer, JebMe eEkeÀJee pevepeeleer DeLeJee peeleeR®es
GHeYeeie ³ee®ee Yeejleer³e Meemeve mebmLesves Devegmetef®ele peeleer cnCetve GuuesKe kesÀuee Demesue l³ee®e meeceeefpekeÀ
ieìebvee `Devegmetef®ele peeleer' Demes ceeveues peeF&ue.

Lees[ke̳eele Deepe l³ee peeeflemecetneb®ee meceeJesMe Meemeveeves peenerj kesÀuesu³ee `Devegmetef®ele peeleer'
ceO³es Peeuesuee veener. les meJe& peeleer mecetn meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ¢äîee ceeieemeuesues Deensle,
Demes DeeHeCeeme cnCelee ³esF&ue.
 42
4.4 Devegmetef®ele peeleeR®³ee ÒecegKe mecem³ee
Jej GuuesKeuesu³ee Devegmetef®ele peeleer®³ee ÒecegKe mecem³ee Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1) meeceeefpekeÀ mecem³ee :
Devegmetef®ele peeeflemecetne®³ee meeceeefpekeÀ mecem³ee l³eeb®³eeJejerue HeejbHeefjkeÀ efveye¥Oeeletve efvecee&Ce
Peeu³ee Deensle. meesH³ee Meyoele, meeceeefpekeÀ j®evesle Dev³e meceepe IeìkeÀebveer ueeouesueer yebOeves ns l³eeb®³ee
meeceeefpekeÀ mecem³ee®es cetU keÀejCe Deens, cenej, ceebie, ®eebYeej, KeeefìkeÀ, Yebieer ³ee meJe& Devegmetef®ele
peeleeRceO³esner Þesÿlee Je keÀefveÿlee ³eebvee ceev³elee osC³ee®³ee meceepeJe=Êeerletve ³ee peeleermecetnebceO³es meeceeefpekeÀ
ieefleMeerueles®ee DeYeeJe efvecee&Ce Peeuee Deens. DebOeÞe×e DeeefCe ÒeLee ³ee HejbHeje ³eeb®es DevegkeÀjCe keÀjC³ee®eer
ÒeJe=Êeer ³eecegUs ³ee peeeflemecetneuee DeveskeÀ meeceeefpekeÀ ÒeMveebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles. ieefjyeer, keÀpe&yeepeejerHeCee,
meeceeefpekeÀ Dev³ee³e, meeceeefpekeÀ Mees<eCe, GHes#ee DeeoeRcegUs ³ee peeleermecetneceOeerue ueeskeÀeb®es meeceeefpekeÀ
peerJeve DeefleMe³e o³eveer³e Peeues Deens.

2) DeeefLe&keÀ mecem³ee :
Devegmetef®ele peeeflemecetneleerue keÀener peeleeRvee HejbHejsvegmeej efveef½ele Peeuesuee J³eJemee³e keÀjeJee
ueeiele Demes, Hejbleg keÀener peeleeRvee HejbHejeiele mJeªHee®ee efJeefMeä J³eJemee³e veJnlee ns yeueglesoejer®³ee
DeY³eemeeJeªve mHeä nesles. HeefjCeeceer HejbHejsvegmeej keÀesCelee®e efveef½ele J³eJemee³e vemeCeeN³ee peeleeRceOeerue
ueeskeÀebvee kesÀJeU cepegjer Je efYe#esJej mJele:®ee ®eefjleeLe& ®eeueJeeJee ueeiele Demes. ceebie, ®eebYeej, KeeefìkeÀ
³eebmeejK³ee keÀener peeleeRvee HejbHejeiele mJeªHee®ee efJeefMeä J³eJemee³e neslee. Hejbleg l³eeb®³ee J³eJemee³ee®es
mJeªHe DeeefLe&keÀ ¢äerves veHeÀe ve osCeejs nesles. Goe. cesuesueer peveeJejer G®eueCes, l³eeb®es ®eece[s keÀe{tve
efJekeÀCes ³ee J³eJemee³eeceO³es DeeefLe&keÀ ÒeeHleer®es ÒeceeCe HeÀej®e keÀceer nesles. veJeerve J³eJemee³e keÀjCeeN³eebJej yeboer
nesleer. l³eecegUs DeeefLe&keÀ¢äîee l³ee®eer Heerísneì nesle nesleer. Kes[îeebceO³es HejbHejsves þjuesuee keÀesCeleener
J³eJemee³e veener. lemes®e Meslecepetj cnCetve keÀece keÀª osC³eeme G®®e peeleer®es ueeskeÀ le³eej veenerle. l³eecegUs
³ee peeeflemecetneleerue ueeskeÀebvee Kes[îeeceOetve MenjebceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej mLeueeblej keÀjeJes ueeieles.
cenejeä^ele ÒeecegK³eeves efJeoYee&le, ûeeceerCe ueeskeÀmebK³esHes#ee Menjer ueeskeÀmebK³esle, Devegmetef®ele peeleer®es
legueveelcekeÀ ÒeceeCe DeefOekeÀ DemeC³ee®es ns SkeÀ cenÊJeHetCe& keÀejCe Deens. DeMee ÒekeÀejs J³eJemee³ee®eer efveJe[
keÀjC³ee®ee DeYeeJe, HejbHejsves ÒeeHle Peeuesues Ie=efCele J³eJemee³e, Jesþefyeieejer Je keÀpe&yeepeejerHeCee ³eecegUs ³ee
peeeflemecetne®es DeeefLe&keÀ peerJeve keÀceeueer®es KeeueeJeles.

3) Oeeefce&keÀ mecem³ee :
³ee peeleermecetnebJej cebefojele ÒeJesMe keÀjC³eeJej yeboer nesleer. keÀce& Hegvepe&vce, HeeHe, HegC³e, Yeei³e
³eemeejK³ee Oeeefce&keÀ leÊJeeb®ee l³ee®³eeJej yeje®e Heie[e neslee. Oecee&®³ee veeJeeJej ³ee peeeflemecetne®es Mees<eCe
nesle nesles. DeMee ÒekeÀejs Oeeefce&keÀ DeefOekeÀej vemeu³eecegUs ³ee peeeflemecetneb®³ee peerJeveele efmLeefleMeeruelee
efvecee&Ce Peeueer.

4) Mew#eefCekeÀ mecem³ee :
Devegmetef®ele peeleeRceO³esner efMe#eCee®es ÒeceeCe peJeUpeJeU veJnles®e. keÀejCe meeceeefpekeÀ mebkesÀleevegmeej
³eebvee efMe#eCe IesC³ee®ee DeefOekeÀej®e veekeÀejC³eele Deeuee neslee. efMe#eCe vemeu³eecegUs ¿ee peeleerleerue
 43
ueeskeÀebvee MeemekeÀer³e veeskeÀN³ee ³eesi³e J³eJemee³e Je G®®e peerJeve peieC³ee®eer mebOeer®e ÒeeHle nesle veJnleer.
Meslecepetj, nceeue, yeebOekeÀeceeJejerue cepetj ³eemeejKeer MeejerefjkeÀ keÀäe®eer keÀeces keÀªve l³eebvee DeeHeues
Heesì YejeJes ueeiele nesles. efMe#eCee®³ee DeYeeJeecegUs ³ee peeleermecetne®es peerJeve ceeieemeuesues nesles.

5) jepekeÀer³e mecem³ee :
mJeeleb$³eHetJe&keÀeUele Devegmetef®ele peeleerceOeerue ueeskeÀebvee keÀesCeles®e jepekeÀer³e DeefOekeÀej veJnles.
peceerveoejer He×leer DeeefCe mebmLeeefvekeÀeb®es ÒemLe DemeCeeN³ee Yeejleer³e meceepeele ³ee peeleermecetnebvee jepekeÀer³e
DeefOekeÀej ÒeeHle nesCes Meke̳e®e veJnles. mJeeleb$³eesÊej keÀeueele Òeew{celeeefOekeÀeje®³ee leÊJee®ee mJeerkeÀej
kesÀu³eecegUs Devegmetef®ele peeleeR®³ee jepekeÀer³e efmLeleerceO³es keÀceeueer®es HeefjJele&ve Peeues Deens. ³ee®ee DeLe&
Deepe ³ee peeeflemecetnebMeer efveieef[le keÀesCel³ee®e jepekeÀer³e mecem³ee veenerle, Demee nesle veener. keÀener
Kes[îeebceO³es Devegmetef®ele peeleer®³ee meom³eebveer celeoeve keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej JeeHeª ve³es. ³eemeeþer l³eeb®esJej
oyeeJe DeeCeuee peelees. celeoevee®³ee efoJeMeer iegb[eieoea kesÀueer peeles. celeHesìîee HeUJetve vesu³ee peeleele.
efveJe[CetkeÀ efvekeÀeueeveblej efJejesOeer celeoeve kesÀues peeles, Demes Dee{Utve Deeues lej l³eeb®³ee Iejebvee Deeie
ueeJeueer peeles. ³ee meJe& Ieìvee Devegmetef®ele peeleer meom³eeb®³ee jepekeÀer³e mecem³eebMeer mebyebefOele Deensle.
Devegmetef®ele peeleerceOeerue pes peeeflemecetn jepekeÀer³e¢äîee mebIeefìle Deensle. l³ee®e peeeflemecetnebvee efJeefJeOe
ÒekeÀej®es MeemekeÀer³e ueeYe ÒeeHle nesle Deensle. Devegmetef®ele peeleer mecetneleerue DeveskeÀ peeeflemecetnebHe³e¥le
l³eeb®³ee keÀu³eeCe keÀe³e&¬eÀcee®es HeÀe³eos Heesnes®eues®e veenerle. ³ee®es ÒecegKe keÀejCe ³ee peeeflemecetnebceO³es (Goe.
ceebie, ®eebYeej, Yebieer, KeeìerkeÀ Fl³eeoer peeleer®es mecetn) jepekeÀer³e vesle=lJee®ee efJekeÀeme Peeuee veener, Demee
efve<keÀ<e& keÀener DeY³eemekeÀebveer l³eeb®³ee mebMeesOeve DeO³e³evee®³ee DeeOeejs keÀe{uee Deens.

4.5 Devegmetef®ele peeleeR®³ee mecem³eeb®³ee efvejekeÀjCeemeeþer®es MeemekeÀer³e GHee³e

Yeejleer³e meceepej®eves®ee DeeOeej DemeCeejer peeeflemebmLee Òee®eerve Deens. peeefleJ³eJemLes®³ee mebj®evesletve

efvecee&Ce Peeuesueer DemHe=M³eles®eer ÒeJeener MeskeÀ[es Je<ee&Heemetve Deens. DemHe=M³eles®³ee ÒeLescegUs®e meeceeefpekeÀ,
DeeefLe&keÀ, Oeeefce&keÀ, jepekeÀer³e DeMee meJe&®e #es$eeble Devegmetef®ele peeleer mecetne®³ee Jee{îeeme DeefOekeÀejnerveles®eer
efmLeleer Peeueer Je meceepee®ee ogye&ue IeìkeÀ cnCetve peerJeve peieCes l³eebvee Yeeie He[ues. peeCeerJeHetJe&keÀ Je
³eespeveeHetJe&keÀ Òe³elve kesÀu³eeefMeJee³e l³eeb®³ee efJeefYeVe mecem³eeb®es efvejekeÀjCe nesCes Meke̳e veener.

Devegmetef®ele peeleeR®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer J³eeHekeÀ mJeªHeeleerue MeemekeÀer³e

GHee³e³eespeves®es efJeJes®eve Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.

1) JewOeeefvekeÀ Jee keÀe³eosMeerj GHee³e³eespevee :

DeeOegefvekeÀ meceepeele DeefOekeÀej Jee nkeÌkeÀ efceUJetve osCeeN³ee cenÊJeHetCe& DeeOeej keÀe³eoe Deens Demes
ceeveues peeles. Devegmetef®ele peeleeR®³ee meeceeefpekeÀ mecem³eeb®es cetU keÀejCe DemHe=M³eles®eer ÒeLee Deens.
meceepeefnlee®³ee efJejesOeer DemeCeeN³ee ÒeLee Je HejbHejebvee Hee³eyebo IeeueC³eemeeþer keÀe³eoe ns GÊece meeOeve
Demeu³ee®es efye´efìMe MeemevekeÀeUele DevegYeJeeme Deeues. DemHe=M³elee HeeUCes ne HeÀewpeoejer iegvne nes³e, Demes
1955ceOeerue keÀe³eÐeevegmeej efveef½ele Peeues. lejerner DeeHeu³ee osMee®³ee efJeefJeOe Yeeieeble Devegmetef®ele peeleer
mecetnebJej nesCeeN³ee nuu³eeb®es ÒeceeCe keÀceer Peeues veener. cnCetve ³ee peeleer mecetnebmebyeOeer®³ee le¬eÀejer®eer
oKeue lJeefjle IesC³eele ³eeJeer. Heesueerme ®eewkeÀerle le¬eÀej oeKeue neslee®e Jesieeves ®eewkeÀMeer keÀªve DeejesHeeruee
leey³eele I³eeJes. lemes®e DeejesHeeRvee peceeveleerJej mees[t ve³es. DeMee ÒekeÀej®eer lejleto DemeCeeje keÀe³eoe
 44
Meemeveeves kesÀuee Deens. kesÀJeU keÀe³eos keÀªve keÀesCel³eener mecem³ee megìle vemeleele. l³ee keÀe³eÐee®eer
ÒeeceeefCekeÀ, keÀþesjHeCes DebceueyepeeJeCeer nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ns efyenejceOeerue oefueleebJej Peeuesu³ee
nuu³eeJeªve mHeä Peeues Deens. mebIeefìle Je peeie=le ueeskeÀcele ns®e keÀesCel³eener He#ee®³ee Meemeveeuee
(jep³ekeÀl³ee¥vee) keÀe³eÐee®eer keÀþesjHeCes DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eeme Yeeie Hee[t MekeÀles. Devegmetef®ele peeleer
mecetneb®es Jee{l³ee ÒeceeCeeJejerue mebIeìve, lemes®e DeefOekeÀejebmebyebOeer®eer peeCeerJe peeie=leer ns peeie=le ueeskeÀcele
efvecee&Ce nesle Demeu³ee®es SkeÀ megef®evn nes³e Demes cnCelee ³esF&ue.

2) jepekeÀer³e GHee³e³eespevee Je cebef$eceb[Uele ÒeefleefveefOelJe :

ueeskeÀMeener MeemeveHe×leerle Meemevee®³ee meÊesle efJeefYeVe mecetnebvee menYeeie efceUCes DeeJeM³ekeÀ
Demeu³ee®es ceeveues peeles. keÀejCe Meemevee®³ee efveCe&³eÒeef¬eÀ³esle Je OeesjCe þjefJeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle menYeeie
ÒeeHle Peeuee keÀer l³ee mecetneb®³ee DeveskeÀ mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjCes Meke̳e nesles. mJeeleb$³eesÊej keÀeUele
keWÀê, lemes®e IeìkeÀ jep³e HeeleUerJejerue cebef$eceb[Uele Devegmetef®ele peeleeRvee ÒeefleefveefOelJe osC³ee®ee mebkesÀle
efvecee&Ce Peeuee Deens. meJe&®e jepekeÀer³e He#e ³ee jepekeÀer³e mebkesÀlee®es Heeueve keÀjleele. ûeeceHeb®ee³ele efpeune
Heefj<eo, veiejHeeefuekeÀe Je ceneveiejHeeefuekeÀe ³ee mLeeefvekeÀ HeeleUerJejerue Meemevee®³ee meÊesleosKeerue Devegmetef®ele
peeleeRvee menYeeieer keÀªve Iesleues peeles. Meemeveeves efve³egkeÌle kesÀuesu³ee efJeefJeOe meefcel³eebceO³esner Devegmetef®ele
peeleeRvee ÒeefleefveefOelJe efoues peeles. lemes®e menkeÀej #es$eeleerue meÊesle meJe&®e jepekeÀer³e He#eeb®³ee mebIeìvesle
Devegmetef®ele peeleer mecetnebvee ÒeefleefveefOelJe osC³ee®ee mebkesÀle mJeeleb$³eesÊej keÀeUele ÒemLeeefHele Peeuee Deens.
meÊesle menYeeieer nesC³ee®eer mebOeer efceUeueer keÀer keÀesCel³eener mecetne®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe nesC³eemeeþer
Jew³eeqkeÌlekeÀ mJeeLee&SsJepeer mebHetCe& mecetne®³ee efnlemebyeOee®es j#eCe keÀjC³ee®eer YetefcekeÀe DemeCeejs jepekeÀer³e
vesle=lJe efJekeÀefmele nesCesosKeerue DeeJeM³ekeÀ Demeles Demes cnCelee ³esF&ue.

3) Deej#eCee®es OeesjCe :
Yeejlee®³ee mebefJeOeeveeleerue lejlegoer®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer mejkeÀejer Jee meeJe&peefvekeÀ
#es$eeleerue veeskeÀN³eebceO³es, lemes®e efMe#eCemebmLeebceOeerue ÒeJesMeeceO³es Devegmetef®ele peeleermeeþer peeiee Deejef#ele
þsJeC³ee®es OeesjCe mejkeÀejves mJeerkeÀejues Deens. Devegmetef®ele peeleerceOeerue GcesoJeejebmeeþer iegCeJeÊee, Je³eesce³ee&oe
³eemeejK³ee Hee$eleeefJe<e³ekeÀ Deìer keÀener ÒeceeCeele efMeefLeue kesÀu³ee peeleele. ³ee peeleermecetneleerue DeefOekeÀeefOekeÀ
leªCeebvee veeskeÀjerceO³es ÒeJesMe efceUeJee ne Hee$eleeefJe<e³ekeÀ Deìer efMeefLeue keÀjC³ee®ee ÒecegKe GÎsMe Deens.
veeskeÀN³eebceOeerue ÒeJesMeemeesyele ye{leer (ÒeceesMeve) osleeveener ³ee peeleer mecetnemeeþer Deejef#ele peeiee þsJeC³ee®es
OeesjCe Meemeveeves mJeerkeÀejues Deens. Devegmetef®ele peeleer mecetneleerue GcesoJeejebvee veeskeÀjer®³ee cegueeKeleer Je
uesKeer mHeOee&lcekeÀ Hejer#eebmeeþer otj Deblej DemeCeeN³ee ieeJeebceO³es peeCes Meke̳e JneJes ³ee nsletves jsuJes ÒeJeeme
Yee[îeele meJeuele osC³ee®es OeesjCener Meemeveeves ceev³e kesÀues Deens.

4) Mew#eefCekeÀ efJekeÀemee®³ee GHee³e³eespevee :

Devegmetef®ele peeleer mecetneb®ee Mew#eefCekeÀ efJekeÀeme Ie[tve ³eeJee ³ee GÎsMeeves keWÀê mejkeÀejves DeeefLe&keÀ
meene³³e (Jee Devegoeve) DemeCeeN³ee DeveskeÀ ³eespevee MeemeveeÜejs jeyeefJeu³ee peeleele. ³eeleerue ÒecegKe
³eespevee Heg{erueÒeceeCes.
i) IAS, IPS ³ee meejK³ee ueeskeÀmesJee Dee³eesieeÜejs Iesleu³ee peeCeeN³ee mHeOee&lcekeÀ Hejer#eebmeeþer ³ee
peeleermecetneleerue efJeÐeeL³ee¥®eer le³eejer keÀªve IesC³ee®³ee GÎsMeeves keÀeseE®eie meWìj ®eeueJeCes.
ii) HeoJeer Je HeoJ³egÊej efMe#eCe IesC³eemeeþer efMe<³eJe=Êeer osCes.
 45
iii) Devegmete®f ele peeleer®³ee mecem³eeb®es mebMeesOeveelcekeÀ DeO³e³eve keÀjC³eemeeþer veeceJeble Mew#eefCekeÀ mebmLeebvee
DeeefLe&keÀ meene³³e osCes.

iv) Devegmetef®ele peeleer mecetneleerue efJeÐeeL³ee¥meeþer Jemeefleie=ns ®eeueefJeCes.

v) JewÐekeÀer³e Je DeefYe³eebef$ekeÀer DeY³eeme¬eÀceeleerue Devegmetef®ele peeleer mecetne®³ee efJeÐeeL³ee¥vee

DeY³eemeemeeþer ûebLe Je HegmlekesÀ efJekeÀle IesC³eele DeeefLe&keÀ ceole osCes.

vi) efJeosMeebceO³es G®®eefMe#eCe IesC³eemeeþer DeeefLe&keÀ meene³³e osCes.

5) DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee GHee³e³eespevee :

Devegmete®f ele peeleer mecetneleerue meom³eeb®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Peeu³eeefMeJee³e l³eeb®³ee efJeefYeVe mecem³eeb®es
efvejekeÀjCe nesCes Meke̳e veener. ns ue#eele IesTve l³eeb®³eemeeþer DeveskeÀ keÀu³eeCe keÀe³e&¬eÀce MeemeveeÜejs
jeyeefJeues peeleele. Goe. Devegmetef®ele peeleerceOeerue Yetefcenerve Meslecepegjebvee meereEueie®³ee keÀe³eÐeecegUs GHeueyOe
Peeuesueer Meslepeceerve osCes, oesjJeUCes, ®eì³ee keÀjCes, Heeo$eeCes le³eej keÀjCes ³ee meejK³ee ie=nesÐeesieebmeeþer
keÀceer J³eepeojeves Yeeb[Jeue HegjJeþe, lemes®e ³ee J³eJemee³eeleerue DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®es ÒeefMe#eCe osC³ee®eer
J³eJemLee keÀjCes, menkeÀejer leÊJeeJejerue Kejsoer-efJe¬eÀer mebmLee megª keÀjCes. ceeHeÀkeÀ eEkeÀcele DemeCeejer
eEkeÀJee J³eeHeej keÀjC³eemeeþer Devegmetef®ele peeleer mecetneleerue ³egJekeÀebvee yeBkeÀebÜejs keÀpe& osleevee Deûe¬eÀce
efouee peeJee, Demes DeeoMe&osKeerue Meemeveeves efoues Deensle.

6) cenelcee HegÀues efJekeÀeme ceneceb[U :

Devegmetef®ele peeleer®³ee efJekeÀemeemeeþer cenelcee HegÀues ceeieemeJeie& efJekeÀeme ceneceb[U mLeeHeve keÀjC³eele
Deeues. cenejeä^eleerue ogye&ue IeìkeÀeb®³ee efJekeÀemeemeeþer Meemeveeves 10 peguew 1978 jespeer cenelcee HegÀues
ceeieemeJeie& efJekeÀeme ceneceb[Ue®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. ogye&ue Heo oefuele Je ceeieemeJeiee&leerue ueeskeÀeb®³ee
DeeefLe&keÀ, Mew#eefCekeÀ, meeceeefpekeÀ GVeleer®ee Òe³elve keÀjCes ns ³ee ceb[Ue®es keÀe³e& Deens. ³ee ceneceb[Ue®es
DeefOeke=Àle Yeeb[Jeue De[er®e keÀesìer ªHe³es Demetve l³eele Yeejle mejkeÀejves 49 ìkeÌkesÀ DeeefCe cenejeä^
Meemevee®es 71 ìkeÌkesÀ Yeeb[Jeue Deens. ceb[UekeÀ[tve iejpet J³ekeÌleeRvee J³eJemee³e keÀjC³eemeeþer keÀpe& Je
Devegoeve osC³eele ³esles. Depe&oej Jeieeake=Àle peeleer, veJeyeew× peeleerleerue®e DemeeJee. ceb[UeÜeje ogiOe efJekeÀeme
HeMegmebJeOe&ve, Mesleer keÀeces, ûeeceesÐeesie Jeiewjs #es$eeble J³eJemee³e megª keÀjC³eele keÀpe& osC³eele ³esles.

7) ueeskeÀMeenerj DeCCeeYeeT meeþs ceneceb[U :

Devegmetef®ele peeleer®³ee Òeieleermeeþer cegbyeF& ³esLes ueeskeÀMeenerj DeCCeeYeeT meeþs efJekeÀeme ceneceb[U
mLeeHeve keÀjC³eele Deeues. ceeieemeJeiee&le cees[CeeN³ee ogye&ue ceelebie meceepeeleerue J³ekeÌleeRvee efJekeÀemee®eer
mebOeer osC³ee®³ee ¢äerves ³ee ceneceb[Ue®eer efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer. Òemlegle ceb[UekeÀ[tve ceebie peeleer®³ee
J³ekeÌleerme keÀener Deìer®eer Hetleea keÀªve keÀpe& efceUefJelee ³esles. ceb[UekeÀ[tve J³eJemee³e ÒeefMe#eCeeme ceole,
veJeerve J³eJemee³e DeejbYe keÀjC³eemebyebOeer ceeie&oMe&ve osC³eele ³esles. lemes®e iee³eer, cnMeer, yekeÀN³ee, efJeìeefveefce&leer,
Pee[t le³eej keÀjCes, ogkeÀeveueeJeCe Je Flej Dev³e ueIeg J³eJemee³eebmeeþer ceole osC³eele ³esles.

Lees[ke̳eele mJeeleb$³eHetJe& keÀeUeHeemetve megª Peeuesu³ee ³ee megOeej Òe³elveebvee cenelcee ieebOeer, [e@.
 46
Deebyes[keÀj ³eeb®³ee vesle=lJeeves ieleer efoueer. mJeeleb$³eesÊej keÀeueKeb[ele Meemeveeves ueeskeÀmecetn efJekeÀeme ³eespevee
meceepekeÀu³eeCe efJeYeeieeDebleie&le DeveskeÀ ³eespevee keÀe³ee&eqvJele keÀªve DeeefCe JesUesJesUer keÀe³eos keÀªve Je
Dee³eesie vescetve Devegmetef®ele peeleer®³ee keÀu³eeCeemee"er meJee¥ieerCe Òe³elve kesÀuesues Dee{Uleele. lejer Hejbleg
DeÐeeHeer Devegmetef®ele peeleer®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe HetCe&le: Peeuesues veener. ns cee$e efveef½eleHeCes meebielee
³esles.

4.6 Devegmetef®ele peceeleer®ee DeLe&

Devegmetef®ele peceeleeRceO³es keÀesCel³ee mecetne®ee DeLeJee pevepeeleer mecetne®ee meceeJesMe neslees ? ³ee
ÒeMvee®³ee ®e®exves®e l³eeb®³ee mecem³eeb®³ee DeO³e³evee®ee DeejbYe keÀjCes ³eesi³e þjles. meJe&meeceev³eHeCes `DeeefoJeemeer'
DeLeJee pebieueele jenCeeje `Jev³epeveeb®ee mecetn' cnCepes Devegmetef®ele peceeleer Demes meceerkeÀjCe Yeejleer³eeb®³ee
ceveele ª{ Peeues Deens. ns meceerkeÀjCe ®etkeÀ Deens, Demes cnCelee ³esCeej veener, keÀejCe Yeejleer³e jep³eIeìves®³ee
keÀuece 324 (1) Devegmeej jeä^HeleeRveer Ieesef<ele kesÀuesu³ee peceeleeRvee `Devegmetef®ele peceeleer' Demes mebyeesefOeues
peeles. ³eele meJe&meeOeejCeHeCes SkeÀekeÀer, [eWiejeJej, pebieueele jenCeejs DeeefCe p³eebvee DeeOegefvekeÀ mebmke=Àleer
Je peerJeveHe×leer®ee Heefj®e³e nesT MekeÀuee veener, DeMeeb®ee meceeJesMe neslees. cnCetve®e efieefjpeve, DeeefoJeemeer,
JeveJeemeer DeMee efJeefJeOe veeJeebveer ³ee peceeleeRvee mebyeesefOeues peeles. Yeejleeleerue efJeefJeOe Devegmetef®ele peceeleer
SkeÀe®e HeeleUerJej eEkeÀJee meceeve efmLeleerle veenerle. efJeefYeVe IeìkeÀ jep³eeble l³eeb®eer veeJesosKeerue efYeVe
Deensle. Goe. cenejeä^eleerue keÀesjketÀ, Jeejueer, ieeW[, iegpejeleceOeerue Oeesefye³ee, efYeuue leeceerUvee[tceOeerue
keÀeW[e, keÀHetj, ceu³eeUer, Fmuej, GÊej F&Meev³e Yeejleeleerue Debieeceer, efcePees, keÀesce, veeiee, Keemeer DeMee
veeJeebveer mebyeesefOeu³ee peeCeeN³ee efJeefJeOe peceeleeR®ee meceeJesMe Devegmetef®ele peceeleeRceO³es neslees. Yeejleele
peJeUpeJeU 250 ÒekeÀej®³ee Devegmetef®ele peceeleer Deensle. efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee 116 Yee<ee ³ee peceeleeRceO³es
yeesueu³ee peeleele. DeMee ÒekeÀejs Yee<eeme JebMe, mebmke=Àleer, DeeefLe&keÀ efmLeleer Fl³eeoeryeeyele efJeefYeVe Devegmetef®ele
peceeleeR®eer efmLeleer meceeve veener. SKeeoe mecetn ne Devegmetef®ele peceeleerceO³es meceeefJeä neslees keÀer veener ?
³ee®ee efveCe&³e keÀjC³eemeeþer DeY³eemekeÀeuee Meemeveeves Òeefme× kesÀuesu³ee ³ee peceeleeR®³ee ³eeoer®ee DeeOeej
I³eeJee ueeielees. YeewieesefuekeÀ mLeeve, Yee<ee, JebMe, DeeefLe&keÀ efmLeleer, meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ efmLeleer, ³ee
DeeOeejeJej Yeejleeleerue Devegmetef®ele peceeleeR®es ÒekeÀejner Hee[ues peeleele.

Yeejleeleerue Devegmetef®ele peceeleeryeeyele DemeCeejer efJeefJeOelee ue#eele Iesleueer, lej l³ee®eer efveef½ele
DeMeer J³eeK³ee keÀjCes DeJeIe[ Deens. cnCetve meceepeMeeðee®es DeY³eemekeÀ Devegmetef®ele peceeleeR®es DeO³e³eve
keÀjC³eemeeþer ³ee peceeleer®³ee ue#eCeeJej Yej osleele. l³eeb®³ee peceeleeR®³ee mecetne®eer ÒecegKe ue#eCes Heg{erueÒeceeCes
mHeä keÀjlee ³esleerue.
1) peceele ne SkeÀ efveef½ele YetÒeosMeele jenCeeje mecetn Demelees.
2) Òel³eskeÀ peceeleeruee SkeÀ efJeefMeä veeJe HejbHejsvegmeej ÒeeHle Peeuesues Demeles.
3) Òel³eskeÀ peceeleer®eer Yee<ee meeceev³eHeCes JesieUer Demeles. leer Yee<ee yeesueerYee<ee Demet MekeÀles eEkeÀJee
efueHeer DemeCeejer osKeerue Demet MekeÀles.
4) peceele ne SkeÀe®e jkeÌlee®³ee DeeefCe efJeJeene®³ee veel³eeJej DeeOeejuesuee mecetn Deens.
5) ³ee mecetnele Oece& Je l³ee®es Dee®ejCe ³eebvee KetHe cenÊJe efoues peeles. l³eeb®³ee ceveele efvemeiee&efJe<e³eer
KetHe Deeoj, lemes®e efvemeiee&yeÎue efJeue#eCe Yeerleer Deens.
 47
6) ³eb$eecegUs DeeOegefvekeÀ ceeveJee®³ee peerJeveele pes otjieeceer HeefjCeece nesleele. l³eeb®ee HetCe& DeYeeJe ³ee
mecetnele efometve ³eslees.
7) ³ee mecetneleerue ueeskeÀ DeeHeu³ee GHepeerefJekesÀmeeþer meYeesJeleeue®³ee vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeeJej DeJeuebyetve
Demeleele. meeOeer DeLe&J³eJemLee DemeCeejs mecetn ns ³ee mecetne®es SkeÀ JewefMeäîe Deens.
8) efJeJeenHe×leer, kegÀìgyb eHe×leer, JesMeYet<ee, ÒeLee Fl³eeoeryeeyele SkeÀe peceeleer®ee mecetn ogmeN³ee peceeleer®³ee
mecetneHes#ee efYeVe Demelees.

4.7 Devegmetef®ele peceeleeR®³ee ÒecegKe mecem³ee

Devegmetef®ele peceeleeR®³ee mecem³ee DeveskeÀefJeOe Demetve l³eeb®eer keÀejCesner efJeefJeOe Deensle. Goe. HeJe&leer³e
ÒeosMeele jenCeeN³ee DeeefoJeemeeR®ee Menjer Je ûeeceerCe meceepeeMeer mebHeke&À vemeu³eecegUs l³eeb®³ee keÀener mecem³ee
efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. ³ee Gueì ³ee meceepeeMeer mebHeke&À Deeu³eecegUsner l³eeb®³ee mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee
Deensle. DeeefoJeemeeR®³ee mecem³ee efvecee&Ce nesC³ee®eer ner meJe& keÀejCes efJe®eejele IesTve l³eeb®³ee þUkeÀ
mecem³eeb®es efJeJes®eve Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.

DeeefLe&keÀ mecem³ee :

Yeejlee®³ee efJeefJeOe ÒeosMeeceO³es jenCeeN³ee DeeefoJeemeeR®³ee GHepeerefJekesÀ®es meeOeve SkeÀ®e DemeCes

Meke̳e veener. Mesleer keÀjCes, efMekeÀej keÀjCes, pebieueer HeoeLe& ieesUe keÀjCes, KeeCeer®³ee GÐeesieeceO³es keÀece
keÀjCes ³eemeejKeer l³eeb®³ee GHepeerefJekesÀ®eer efJeefJeOe meeOeves Deensle.

DeeefoJeemeeRceO³es GHepeerJeerkesÀ®³ee meeOeveebyeeyele Demeuesueer ner efJeefJeOelee ue#eele IesTve®e l³eeb®³ee

DeeefLe&keÀ mecem³eeb®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. pebieue GlHeeove Je pebieueer peveeJejeb®eer efMekeÀej
³eeJej ®eefjleeLe& ®eeueefJeCeeN³ee keÀener DeeefoJeemeer peceeleer Deepener Deensle, Hejbleg l³eeb®eer mebK³ee DeefleMe³e
keÀceer Demetve efoJemeWefoJeme leer keÀceer nesle Deens. ³ee DeeefoJeemeer peceeleeRvee efpeJeble jenC³eemeeþer melele
DeeefLe&keÀ leCeeJeebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles. pebieueeJej mejkeÀej®es mJeeefcelJe ÒemLeeefHele Peeues Demeu³eecegUs
efMekeÀej keÀjCes ns keÀe³eosMeerjefjl³ee iegv¿eeb®es ke=Àl³e þjles. JeveKeel³ee®³ee keÀce&®eeN³eebkeÀ[tve l³eeb®eer memesnesueHeì
megª Demeles. efHeÀjleer jespeer ns®e keÀener DeeefoJeemeer peceeleer®³ee GHepeerefJekesÀ®es meeOeve Deens. Meslepeceerve ve
veebieju³eecegUs efHeÀjleer Mesleer keÀjCeeN³eeuee GlHeVe HeÀej®e keÀceer efceUles.

pebieue keÀece keÀªve efmLejMesleer keÀjCeeje DeeefoJeemeeR®ee ieì meJee&le ceesþe Deens. peceerveoej,
ueneve J³eeHeejer, pebieuee®es þskesÀoej, mejkeÀejer DeefOekeÀejer, JeiewjWkeÀ[tve DeeefoJeemeer®eer nesCeejer efHeUJeCetkeÀ
Leebyeueer Heeefnpes Demes ³ee ieìeme Jeeìles. ³ee ieìeleerue DeeefoJeemeeR®³ee peefceveer®es #es$e Del³eble ueneve Deens.
®eebieuee HeeTme Peeuee lejerner Mesleerletve efceUCeejs GlHeVe 2 les 3 ceefnves®e Hegjles. HeeJemeeȳeeleerue efveoeve
2-3 ceefnves kebÀoHeÀUebJej efveJee&n keÀªve l³eebvee jeneJes ueeieles. ³ee keÀeUeleerue GHeemeceej DeeefCe Flej
keÀeUeleerue DeOe&GHeemeceej DeeefoJeemeeRvee DeefleMe³e $emle keÀjles. l³eeb®eer cegues kegÀHees<eCee®es yeUer þjleele.
³ee ieìeleerue 80 ìkeÌkesÀ DeeefoJeemeeRpeJeU 1 les 5 SkeÀjebHes#eener keÀceer peceerve Deens. l³eebvee efJekeÀeme
³eespeveeb®es HeÀe³eos efceUle veenerle. l³eecegUs l³eeb®³eele Demeblees<e Deens. ns onMeleJeeoer ke=Àl³es keÀjCeeN³ee
ve#eueJeeoer ®eUJeUerle menpeHeCes Dees{ues peeleele. Heesefuemeeb®³ee Del³ee®eeje®es efMekeÀej þjleele.
 48
KeeCeer, Heesueeoe®es keÀejKeeves, Jeerpe keWÀês, OejCes DeeoeR®³ee efveefce&leercegUs keÀener DeeefoJeemeer ueeskeÀebvee
efJemLeeefHele JneJes ueeieles. l³eebvee ogmejerkeÀ[s mLeueeblej keÀjeJes ueeieles. efJemLeeefHele DeeefoJeemeeR®es ³eesi³e
ÒekeÀejs HegveJe&meve nesle veener. l³eebvee legìHegbp³ee mJeªHeele vegkeÀmeeve YejHeeF& cnCetve ceesyeouee efceUlees.
leesner Ke®e& nesTve peelees. efJemLeeefHele nesC³eecegUs Yetefcenerve Peeuesues DeeefoJeemeer KeeCeer, keÀejKeeves ³eeb®³ee
Heefjmejele cepetj cnCetve keÀece keÀjleele Je PeesHe[HeÆerle jenleele. Je<ee&vegJe<ex oeefjêîejs<esKeeueer jentve
peerJeve peieC³ee®eer HeeUer l³eeb®³eeJej ³esles. DeMee ÒekeÀejs DeeefoJeemeer peceeleer®³ee DeeefLe&keÀ mecem³ee efJeefJeOe
keÀejCeebcegUs efvecee&Ce Peeu³ee Deensle.

Mesleer keÀjCes, efMekeÀej keÀjCes, ceemesceejer eEkeÀJee pebieueer HeoeLe& ieesUe keÀjCes ³eemeejKee keÀesCeleener
J³eJemee³e DeeefoJeemeer keÀjerle Demeues lejerner l³ee J³eJemee³eeleerue GlHeeove Del³eble DeHegjs Demeles. keÀejCe
les DeeHeu³ee J³eJemee³eele DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve Je DeJepeejeb®ee GHe³eesie keÀjerle veenerle cnCetve DeHegjs GlHeeove
Je l³eecegUs ³esCeejss oeefjêîe ner l³eeb®eer ÒecegKe DeeefLe&keÀ mecem³ee Deens. DeeefLe&keÀ J³eJenej, yeepeejHesþe,
Jepeve Je ceeHes ³ee meJe& yeeyeeRyeeyele DeeefoJeemeer peceeleerceO³es keÀceeueer®es De%eeve Je YeesUsHeCee Deens. l³eeb®³ee
YeesUsHeCee®ee HeÀe³eoe J³eeHeejer, meeJekeÀej, pebieueeleerue þskesÀoej, mejkeÀejer veeskeÀj Fl³eeoer ueeskeÀ Iesleele.
l³eebvee DeuHe Jesleve osTve Jesþefyeoej cnCetve l³eeb®³eekeÀ[tve keÀeces keÀªve Iesleele, l³eecegUs DeeefLe&keÀ Mees<eCe
Je keÀpe&yeepeejerHeCee ³ee l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ mecem³ee Deensle.

2) meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ mecem³ee :

DeeefLe&keÀ mecem³eebÒeceeCes®e ³ee peceeleer®³ee meceesj DemeCeeN³ee meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ mecem³eener

iebYeerj mJeªHee®³ee Deensle. [eWiejeU Yeeieele Je Ieveoeì pebieueele jenCeeN³ee DeeefoJeemeer peceeleer®ee
yee¿e peieeMeer mebHeke&À®e veJnlee. ef¸e½eve efceMevejer, mejkeÀejer veeskeÀj DeeoeRMeer mebHeke&À Deeu³eecegUs osKeerue
mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee. ³ee peceeleerHewkeÀer keÀener peceeleer®³ee meom³eebveer peceeleeryee¿e peieeleerue ueeskeÀeb®es
JesMeYet<ee, kesÀMeYet<ee, HeesMeeKe, peerJeve peieC³ee®eer He×leer Fl³eeoeryeeyele DevegkeÀjCe kesÀues. HeefjCeeceer, Demes
DevegkeÀjCe keÀjCeejs ueeskeÀ peceeleer®³ee HejbHejeiele He×leer®ee l³eeie keÀjCeejs Demeu³eecegUs l³eeb®es l³eeb®³ee
peceeleerleerue peeefleyeebOeJeebHeemetve mebyebOe ogjeJeues. l³ee peceeleerle DeMee ueeskeÀebvee meceeveles®eer JeeieCetkeÀ
efceUCes yebo Peeues. Menjeleerue JeemleJ³e, DeeOegefvekeÀ efMe#eCe Fl³eeoer keÀejCeebcegUs keÀener DeeefoJeemeer J³ekeÌleeR®³ee
HejbHejeiele JesMeYet<esle Je peerJeve peieC³ee®³ee He×leerle yeoue nesCes mJeeYeeefJekeÀ þjles, Hejbleg DeMee J³ekeÌleer
l³eeb®³ee peceeleerceOeerue Dev³e ueeskeÀebHeemetve meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ¢äîee ogjeJeu³ee peeleele.

iegpejeleceOeerue Denceoeyeeo Je ye[esoe ³ee ceneveiejeble veeskeÀjer, efMe#eCe, DeeefLe&keÀ efmLeleer, peerJeve
peieC³ee®eer He×leer ³eemeejK³ee efJeefJeOe yeeyeleerle DeveskeÀ DeeefoJeemeer J³ekeÌleer l³eeb®³ee kegÀìgbyeemen `ceO³eceJeie&'
cnCetve peerJeve peiele Deensle. Hejbleg Menjeleerue efyeiejDeeefoJeemeer ceO³eceJeie& DeeefoJeemeeR®³ee veJeerve
ceO³eceJeiee&uee DeeHeu³eeceO³es meeceeJetve I³eeJe³eeme le³eej veenerle, lemes®e DeMee Menjer Yeeieele jenCeeN³ee
DeeefoJeemeeRvee mecetn meeceeefpekeÀ¢äîee DeeHeues ceeveeJe³eeme le³eej veenerle. HeefjCeeceer, Menjele ceO³eceJeie&
cnCetve peerJeve peieCeeN³ee Menjer DeeefoJeemeer J³ekeÌleer l³eeb®es kegÀìgbye ³eeb®eer efmLeleer meeceeefpekeÀ¢äîee
ef$eMebketÀmeejKeer efvecee&Ce Peeueer Deens.

yee¿e peiee®³ee mebHekeÀe&le Deeu³eeveblej, keÀener DeeefoJeemeer J³ekeÌleer Je l³eeb®es mecetn HejbHejeiele
Hees<eeKe He×leer, jerefleefjJeepe, Yee<ee Je peerJeve He×leer®ee l³eeie keÀjerle Deensle. HeefjCeeceer ³ee mecetne®eer
SkeÀerkeÀ[s npeejes Je<ee¥Heemetve®eer meebmke=ÀeflekeÀ JewefMeäîes nUtnUt veä nesC³ee®³ee ceeiee&Jej Deensle. lej
 49
ogmejerkeÀ[s veJeerve meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleerMeer HetCe&le: pegUJetve ve Ieslee Deeu³eecegUs DeMee
J³ekeÌleer®³ee meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ peerJeveele HeeskeÀUer efvecee&Ce Peeueer Deens.

DeMee ÒekeÀejs [eWiej, oN³ee, Ieveoeì pebieues Deeoer ogie&ce efþkeÀeCeer jenCeeN³ee peceeleeR®ee yee¿e
peieeMeer mebHeke&À legìu³eecegUs l³eeb®³eele DeveskeÀ meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ mecem³ee efvecee&Ce Peeu³eele.
lemes®e yee¿epeieeMeer mebHeke&À Deeu³eecegUs osKeerue meeceeefpekeÀ mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. Goe. ke̳etcetu³ee®eer
ÒeLee, yeeueefJeJeene®eer ÒeLee, Fl³eeoer. ³eeJeªve ³ee peceeleeR®³ee meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ mecem³ee efkeÀleer
iebYeerj mJeªHee®³ee Deensle les mHeä nesles.

3) Deejesi³eefJe<e³ekeÀ mecem³ee :

DeeefoJeemeeR®³ee Deejesi³eefJe<e³ekeÀ mecem³eener DeeefLe&keÀ mecem³eebÒeceeCes DeveskeÀefJeOe Deensle. Goe.

kegÀHees<eCe ner l³eeb®eer ÒecegKe mecem³ee Deejesi³ee®³ee yeeyele®eer Deens. DeeefoJeemeer p³ee Yeeieele jenleele l³ee
Yeeieele l³eebvee efve³eefcele jespeieej ÒeeHle nesle veener. jespeieej ÒeeHleermeeþer les DeeHeues Iejoej, ieeJe Je ÒeosMe
mees[tve Dev³e efþkeÀeCeer peeC³eeme le³eej veenerle. les pees J³eJemee³e keÀjleele l³ee J³eJemee³eeceOetve efceUCeejs
GlHeVe HeÀej®e keÀceer Demeles. ³eecegUs les HeesìYej DeVeosKeerue Je<e&Yej IesT MekeÀle veenerle. l³eebvee Je<ee&leerue
DeveskeÀ efoJeme GHeeMeerosKeerue jeneJes ueeieles. l³eeb®eer ueneve cegues kegÀHees<eCeeuee yeUer He[leele. les meeLeeR®³ee
jesieebvee yeUer He[leele.

peeotìesCee eEkeÀJee ³eebef$ekeÀe®³ee ef¬eÀ³es®ee ÒeYeeJe ³eeletve l³eeb®³ee Deejesi³eefJe<e³ekeÀ mecem³ee efvecee&Ce
Peeu³ee Deensle. ceveg<³e Deepeejer He[C³ee®es keÀejCe Yetle-Òesle, efHeMee®®e Fl³eeoeR®eer yeeOee nesCes ns®e Deens
Demes l³eebvee Jeeìles. ³eecegUs ÒeLece ceebef$ekeÀekeÀ[s Deepeejer J³ekeÌleeruee IesTve peeleele. ³eesi³e Deew<eOeesHe®eej
ve efceUeu³eecegUs Deepeejer DeeefoJeemeer®ee nkeÀveekeÀ yeUer peelees. DeeefoJeemeer ueeskeÀ Ieveoeì pebieues, [eWiej
oN³ee DeMee ogie&ce Yeeieele jenleele. ³ee ogie&ce ÒeosMeele oJeeKeev³ee®³ee cnCepes ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀêe®³ee
mees³eer HegjsMee ÒeceeCeele veenerle. ogie&ce ÒeosMeele jmles HeÀejmes ®eebieues vemeleele. l³eecegUs leeuegke̳ee®³ee
eEkeÀJee efpeune mLeevee®³ee efþkeÀeCeer DemeCeeN³ee DeeefoJeemeer J³ekeÌleeruee vesC³eemeeþer HeÀej JesU ueeielees.
oJeeKeev³eele Heesnes®eC³eeHetJeea®e Jeeìsle®e l³ee®ee ce=l³et neslees. DeMee ÒekeÀejs oJeeKeev³eeb®³ee DeHegN³ee mees³eercegUs
yeeuece=l³et lemes®e ÒemetleerkeÀeUle eqðe³eeb®³ee ce=l³et®es ÒeceeCe DeeefoJeemeer Yeeieele DeefOekeÀ Deens. DeeoerJeemeer
peceeleerceO³es De%eeve, DebOeÞe×e ³ee®es ÒeceeCe Jee{ues Deens. l³eecegUs Deejesi³eeuee IeelekeÀ DemeCeeN³ee ÒeLee,
HejbHeje ³ee peceeleerbceO³es DeÐeeHener megª Deensle. DeeefoJeemeer peceeleeRceO³es ceboyeg×er DemeCeeN³ee J³ekeÌleer®es
ÒeceeCe DeefOekeÀ Deens. meCe, GlmeJe, keÀewìgbefyekeÀ meceejbYe Fl³eeoer Òemebieer Hegª<e, eqðe³ee Je cegues SkeÀ$e
yemetve meecetefnkeÀHeCes ceÐeHeeve keÀjleele. ceÐeHeevee®es l³eeb®³ee Deejesi³eeJej efJeHejerle HeefjCeece nesleele. DeMee
ÒekeÀejs DebOeÞe×e ÒeLee, HejbHeje, jerefleefjJeepe ³eeletve l³eeb®³ee Deejesi³eefJe<e³ekeÀ mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee
Deensle.

4) Mew#eefCekeÀ mecem³ee :

[eWiej oN³ee, Ieveoeì pebieues Fl³eeoer efþkeÀeCeer efveJeememLeeves DemeCeeN³ee DeeefoJeemeeRvee DeeOegefvekeÀ
efMe#eCee®es cenÊJe DeÐeeHener mecepeues veener. les DeeHeu³ee cegueebvee ÒeeLeefcekeÀ MeeUsle oeKeue keÀjerle veenerle.
³ee Yeeieele cegUele®e MeeUeb®eer mebK³ee keÀceer Deens. MeeUe Demeu³ee lejerner DeeefoJeemeeR®eer cegues MeeUsle
³esle®e veenerle. keÀener cegues MeeUsle oeKeue Peeueer lejer Je<e& oesve Je<ee¥le efMe#eCe IesCes yebo keÀjleele. DeeefoJeemeer
Yeeieele efMe#eCeeceOeerue ieUleer®es ÒeceeCe meJee&le peemle Deens. ðeer efMe#eCee®es ÒeceeCe DeeefoJeemeer Yeeieele
 50
DeuHe Deens, lemes®e efvej#ejles®es ÒeceeCe meJee&le peemle Deens. Òel³eskeÀ DeeefoJeemeer peceeleeR®eer yeesueerYee<ee Je
ceele=Yee<ee JesieJesieUer Deens. l³eeb®³ee ceele=Yee<esle efueefnuesueer HegmlekesÀosKeerue veenerle. l³eecegUs l³eebvee keÀesCel³ee
Yee<esletve efMe#eCe ÐeeJes, Demee ÒeMve efvecee&Ce neslees.

5) Oecee¥leje®³ee mecem³ee :

iesu³ee oer[Mes-oesveMes Je<ee¥Heemetve ef¸e½eve efceMevejer DeeefoJeemeer #es$eele mesJee keÀe³e& keÀjerle Deensle.
ef¸e½eve efceMeveN³eebcegUs ogie&ce DeeefoJeemeer Yeeieele oJeeKeeves, MeeUe ³eemeejK³ee mees³eer efvecee&Ce Peeu³ee.
ef¸e½eve efceMeveN³eeb®³ee mebHekeÀe&le Deeu³eeveblej yengleebMe JesUe mJeKegMeerves Je keÀener JesUe peyejomleerves
DeeefoJeemeer ueeskeÀ ef¸e½eve Oece& mJeerkeÀej keÀjleele. ef¸e½eve Oecee&b®ee mJeerkeÀej kesÀuesu³ee DeeefoJeemeer yeebOeJeeb®es
DeeefLe&keÀ oeefjêîe keÀceer Peeues veener. Oecee¥lej kesÀuesues DeeefoJeemeer l³ee®e ieeJeeleerue peceeleerleerue lemes®e
veelesmecetneleerue J³ekeÌleerHeemetve ogjeJeues peeleele. Oece& yeoueuee lejerner l³eeb®³ee peerJeveHe×leerle HeejbHeefjkeÀ
ieesäeR®ee ÒeYeeJe keÀe³ece®e Demelees. cnCepes Oecee¥lej kesÀu³eecegUs l³eeb®³ee peerJeveHe×leerle Deecetueeûe yeoue
Ie[tve ³esle veenerle. Hejbleg Oecee¥lejecegUs les cetU mecetneHeemetve®e JesieUs He[leele. peceeleerceOeerue SkeÀer®eer
YeeJevee keÀceer nesles Je leeCeleCeeJe Jee{lees. DeMee ÒekeÀejs Oecee¥lejeletve l³eeb®³ee mecem³eebceO³es DeefOekeÀ Jee{
nesles.

6) jepekeÀer³e mecem³ee :

mJeeleb$³eesÊej keÀeUele DeeefoJeemeeRvee jepekeÀer³e menYeeiee®³ee mebOeer HetJeeaHes#ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele

ÒeeHle Peeu³ee Deensle. lejerner mebHetCe& peceeleer®³ee efnlemebyebOee®es j#eCe keÀªve DeeOegefvekeÀ keÀeUevegmeej
DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs HeefjJele&ve l³eeb®³eeceO³es Ie[Jetve DeeCeCeejs jepekeÀer³e vesle=lJe HegjsMee ÒeceeCeele efJekeÀefmele
Peeuesues veener. meg³eesie mJeªHeeleerue jepekeÀer³e vesle=lJee®ee DeYeeJe Demeu³eecegUs DeeefoJeemeer Yeeieele
HeefjJele&vee®eer, lemes®e efJekeÀemee®eer ieleer HeÀej®e cebo Deens.

4.8 Devegmetef®ele peceeleeR®³ee mebj#eCeemeeþer®³ee IeìveelcekeÀ lejlegoer

1) megjef#ele DeLeJee jeKeerJe celeoejmebIe :

ueeskeÀMeener MeemeveHe×leerle keÀesCel³eener mecetneuee meg³eesi³e ÒeefleefveefOelJe ÒeeHle Peeu³eeefMeJee³e ³ee

mecetne®ee efJekeÀeme nesCes Meke̳e vemeles. ueeskeÀmeYee DeeefCe efJeOeevemeYesle Devegmete®f ele peceeleeRvee Hegjms es ÒeefleefveefOelJe
efceUeJes cnCetve l³eeb®³eemeeþer jeKeerJe celeoejmebIe efvecee&Ce keÀjC³ee®eer lejleto mebefJeOeeefvele kesÀueer Deens. ³ee
efMeJee³e ûeeceHeb®ee³ele, Heb®ee³ele meefceleer, efpeune Heefj<eo ³ee mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeebceO³es ³ee peceeleeRvee
ÒeefleefveefOelJe osC³eemeeþer jeKeerJe celeoejmebIe efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³eos IeìkeÀ jep³eebveer kesÀues Deensle.

2) cebef$eceb[Uele ÒeefleefveefOelJe :
Deesefjmee, efyenej, Je ceO³e ÒeosMe ³ee leerve IeìkeÀjep³eebceO³es Devegmetef®ele peceeleeR®eer mebK³ee yejer®e
ceesþer Deens. cnCetve ³ee IeìkeÀjep³eeb®³ee cebef$eceb[Uele l³eebvee ÒeefleefveefOelJe efceUeJes, DeMeer lejleto keÀjC³eele
Deeueer Deens.
 51
3) Devegmetef®ele peceeleeR®ee ÒeosMe :
³ee peceeleeR®es yengmebK³esves JeemleJ³e DemeCeeN³ee ÒeosMeeuee (eEkeÀJee efpeu¿eeuee) `Devegmetef®ele peceeleeR®ee
ÒeosMe' Demes Ieesef<ele keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej jeä^HeleeRvee osC³ee®eer lejleto mebefJeOeeveele keÀjC³eele Deeueer
Deens. ³ee ÒekeÀej®³ee Iees<eCescegUs l³ee ÒeosMeeleerue MeemekeÀer³e ÒeMeemeve J³eJemLesyeeyele keÀener efJeMes<e lejlegoer
keÀjCes Meke̳e nesles.

4. Mew#eefCekeÀ Je DeeefLe&keÀ efnlemebyebOee®es j#eCe :

Devegmetef®ele peceeleeR®es Mew#eefCekeÀ Je DeeefLe&keÀ efnlemebyebOe ÒeecegK³eeves peHeues Heeefnpes. meeceeefpekeÀ

Dev³ee³eeHeemetve meJe& ÒekeÀej®³ee efHeUJeCegkeÀerHe³e¥le l³eeb®es jep³ee®es (MeemevemebmLesves) mebj#eCe kesÀues Heeefnpes.
DeMee DeLee&®eer lejleto mebefJeOeeveele keÀjC³eele Deeueer Deens.

5) IeìveelcekeÀ lejlegoer®³ee DebceueyepeeJeCeer®eer ÒeMeemekeÀer³e J³eJemLee.

6) v³ee³e keÀejCeebmeeþer kesÀuesuee YesoYeeJe.

7) IeìkeÀ jep³e Meemeveeuee DeeosMe osC³eeyeeyele keWÀê Meemeveeuee DeefOekeÀej, DeMee IeìveelcekeÀ
lejlegoer keÀjCes iejpes®es Deens.

4.9 Devegmetef®ele peceeleeR®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer MeemekeÀer³e GHee³e

Yeejleer³e meceepeele `pebieueeleerue jepes' Demes DeeefoJeemeer peceeleer®es mLeeve keÀener Je<ee¥HetJeea nesles.
lelkeÀeueerve mebmLeeefvekeÀ, jepes ceeueiegpeej Fl³eeoerb®³ee ceeuekeÀer®eer pebieues nesles. Hejbleg l³ee keÀeUele Deepe®³ee
meejKes JeveKeeles veJnles. mebmLeeefvekeÀ, ceeueiegpej Je pebieueele jenCeeN³ee DeeefoJeemeer peceeleer ³eeb®³eele
leeCe-leCeeJe veJnlee. pebieueeleerue HeoeLe& ieesUe keÀjCes, efMekeÀej keÀjCes, ueeketÀ[HeÀeìe ieesUe keÀjCes ³eeJej
keÀesCelesner efveye¥Oe vemeu³eecegUs l³ee keÀeUele Deepe®³ee SJe{s oeefjêîe DeeefoJeemeer peceeleerceO³es veJnles.
efye´efìMe jep³ekeÀl³ee¥veer megª kesÀuesu³ee JeveKeel³eecegUs DeeefoJeemeer peceeleer®eer efmLeleer HeÀej o³eveer³e Peeueer.
SkesÀkeÀeUer pebieuee®es jepes cnCetve peieCeeN³ee DeeefoJeemeeRvee meceepee®ee ogye&ue IeìkeÀ cnCetve peerJeve peieCes
Yeeie He[le Deens. HeejbHeefjkeÀ peerJeveHe×leer Je oeefjêîeele efKeleHele He[uesu³ee DeeefoJeemeer peceeleeRvee
ceoleer®ee nele efou³eeefMeJee³e l³eeb®eer ³eeletve megìkeÀe nesCes Meke̳e veener. Devegmetef®ele peceeleeR®ede mecem³ee
mees[efJeC³eemeeþer®³ee MeemekeÀer³e GHee³e³eespeves®ee Dee{eJee Heg{erueÒeceeCes Ieslee ³esF&ue.

mJeeleb$³eHetJe& keÀeU :

DeeefoJeemeer peceeleeR®es mecetn meceepeelee ogye&ue IeìkeÀ cnCetve DeefOekeÀej nerveles®³ee efmLeleerle peerJeve
peiele Deensle. ³ee®eer peeCeerJe lelkeÀeueerve jepekeÀer³e vesles Je meceepemegOeejkeÀebvee Peeueer. ÒeecegK³eeves cenelcee
ieebOeeRveer mJeeleb$³e Deeboesueveele menYeeieer Peeuesu³ee keÀeBûesme®³ee keÀe³e&keÀl³ee¥vee DeeefoJeemeer Yeeieele mesJee
keÀe³ex keÀjC³ee®eer efJevebleer kesÀueer. cenelcee ieebOeer®³ee F®ísvegmeej keÀeBûesme®es keÀener vesles Je keÀe³e&keÀle&s DeeefoJeemeer
Yeeieele iesueer. Goe. iegpejeleceO³es þkeÌkeÀj yeeHHee ³eebveer efYeuue ³ee DeeefoJeemeer peceeleer®eer peerJeveefmLeleerle
HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³ee®es keÀece megª kesÀues. DeeefoJeemeeR®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer `Yeejleer³e
Deeefoce peeleer mesJekeÀ mebIe' JeveJeemeer keÀu³eeCe DeeÞece ³eemeejK³ee DeveskeÀ mJe³ebmesJeer mebmLee mJeeleb$³eHetJe&
 52
keÀeUele®e mLeeHeve keÀjC³eele Deeu³ee. ³ee mJe³ebmesJeer mebmLeeb®es keÀe³ex DeÐeeHener megª®e Deens. leLeeefHe
mJeeleb$³eHetJe& keÀeUele efye´efìMe jep³ekeÀl³ee¥veer DeeefoJeemeeR®³ee peerJeve efmLeleerceO³es yeoue Ie[Jetve mecem³eeb®eer
mees[JeCetkeÀ keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cebo ieleerves megª nesleer.

mJeeleb$³eesÊej keÀeU :

Devegmetef®ele peceeleerb®³ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, Mew#eefCekeÀ DeMee efJeefJeOemecem³eeb®es efvejekeÀjCe

keÀjC³eemeeþer®³ee MeemekeÀer³e GHee³e³eespeveebvee mJeeleb$³eesÊej keÀeUele®e KeN³ee DeLee&ves ieleer ÒeeHle Peeueer
Deens. mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue J³eeHekeÀ mJeªHee®³ee MeemekeÀer³e GHee³e³eespeves®es efJeJes®eve Heg{erueÒeceeCes
keÀjlee ³esF&ue.

1) ceb$eerceb[Uele ÒeefleefveefOelJe :

Deesefjmee, efyenej Je ceO³e ÒeosMeeleerue cebef$eceb[Uele ³ee peceeleeRvee ÒeefleefveefOelJe osC³ee®eer lejleto
mebefJeOeeveele Deens®e. Hejbleg Yeejlee®³ee meJe&®e IeìkeÀjep³eebceO³es Devegmetef®ele peceeleer Deens. ³ee peceeleeR®³ee
ÒeefleefveOeeRrvee efvecee&Ce Òeef¬eÀ³esle menYeeieer neslee ³eeJes ³eemeeþer l³eebvee keWÀê Je IeìkeÀjep³e cebef$eceb[UeceO³es
mLeeve osC³ee®ee jepekeÀer³e mebkesÀle efvecee&Ce Peeuee Deens. lemes®e mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeeb®³ee meÊeslener
l³eebvee menYeeieer keÀªve IesC³eele ³esle Deens.

2) meeJe&peefvekeÀ veeskeÀN³ee Je efMe#eCemebmLeebceO³es Deejef#ele peeiee :

mebefJeOeeveeleerue lejlegoerleerue DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer meeJe&peefvekeÀ veeskeÀN³eebceO³es DeeefCe

efMe#eCemebmLeebceO³es ³ee peceeleeRmeeþer peeiee Deejef#ele þsJeC³ee®es OeesjCe mejkeÀejves mJeerkeÀejues Deens Je
Deceueele DeeCeues Deens. l³eebvee veeskeÀN³eebceO³es ³eesi³e ÒeefleefveefOelJe efceUeJes ³eemeeþer Je³eesce³ee&oe efMeefLeue
keÀjCes, ³eesi³elee eEkeÀJee Hee$eleeefJe<e³ekeÀ Deìer efMeefLeue keÀjCes HetJee&vegYeJee®³ee Deìer efMeefLeue keÀjCes ³eemeejKes
GHee³e ³eespeues peeleele.

3) Mew#eefCekeÀ Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee keÀe³e&¬eÀce :

DeeefoJeemeer keÀu³eeCe keÀe³e&¬eÀceele l³eeb®³ee efMe#eCeemeeþer mees³eer GHeueyOe keÀªve osC³eeJej efJeMes<e
Yej efouee peelees. ³eemeeþer DeeefoJeemeeR®³ee efJeYeeieele DeeÞeceMeeUe mLeeHeve keÀjC³eele Deeu³ee Deensle.
Deemeece, efyenej, ceefCeHetj Je ceO³e ÒeosMe ³ee IeìkeÀjep³eele DeeefoJeemeeRmeeþer leebef$ekeÀ efMe#eCee®³ee MeeUe
GIe[u³ee Deensle. ³ee MeeUe keWÀê mejkeÀejkeÀ[tve DeeefLe&keÀ Devegoeve efoues peeles. cegueeRmeeþer Jemeleer ie=ns
yeebOeCes, cegueebvee G®®eefMe#eCeemeeþer efMe<³eJe=ʳee osCes ³ee peceeleerceOeerue efJeÐeeL³ee¥vee Dee³e.S.Sme meejK³ee
G®®e mHeOee&lcekeÀ Hejer#eebvee yemelee ³eeJes cnCetve ceeie&oMe&ve keWÀêe®eer mees³e keÀjCes, Fl³eeoer Mew#eefCekeÀ
keÀe³ee&Jej Yej efouee peelees.

³ee peceeleer®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme JneJee ³eemeeþer l³eebvee Heef[keÀ Jeve peceerve Je meereEueie keÀe³eÐeecegUs
Meemeveeuee ÒeeHle Peeuesueer peceerve GHeueyOe keÀªve osC³eele ³esles. l³eecegUs l³eebvee efmLej Mesleer®es ueeYe
GHeueyOe nesles. DeMeer DeHes#ee Deens. Heb®eJeef<e&keÀ ³eespevesle ³ee peceeleeRmeeþer kegÀefìjesÐeesieebJej efJeMes<e Yej
efouee peelees. l³eebveer ie=nesÐeesie keÀjeJesle, cnCetve l³eebvee ÒeefMe#eCe efoues peeles. lemes®e keÀpexosKeerue GHeueyOe
keÀªve efoueer peeleele. ³ee peceeleer®³ee GlHeeefole ceeueeuee yeepeejHesþ GHeueyOe JneJeer, lemes®e l³eebvee
 53
l³eeb®³ee Þecee®ee ³eesi³e ceesyeouee efceUeJee, cnCetve l³eeb®³ee menkeÀejer mebmLee keÀe{C³eeJej efJeMes<e Yej
osC³eele ³esle Deens.

DeMee ÒekeÀejs ³ee yeer - efye³eeCes, yewue, Keles DeuHe efkeÀceleerle GHeueyOe keÀªve osTve Je keÀpee&®eer
mees³e GHeueyOe keÀªve osTve l³eeb®es DeeefLe&keÀ peerJeveceeve Gb®eeJeC³ee®ee Òe³elve keÀjC³eele ³esle Deens.
l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ peerJeveele yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer l³eeb®³eemeeþer `mebmkeÀej keWÀês' mLeeHeve keÀjC³eele
Deeueer Deensle.

4.10 mJeeO³ee³e

1. Devegmetef®ele peeleer®³ee mecem³ee meebietve MeemekeÀer³e GHee³e³eespevee meebiee.

2. Devegmetef®ele peeleer®³ee mebj#eCeemeeþer®³ee IeìveelcekeÀ lejlegoer mHeä keÀje.

3. Devegmetef®ele peeleer®³ee ÒecegKe mecem³ee meebiee.

4. Devegmetef®ele peceeleer®³ee ÒecegKe mecem³ee meebietve GHee³e meg®eJee.

5. Devegmetef®ele peceeleer®³ee mebj#eCeemeeþer®³ee ieìveelcekeÀ lejlegoer meebiee.

6. ogye&ue IeìkeÀ keÀesCeeme cnCeeJes ? ogye&ue IeìkeÀeb®³ee meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ mecem³ee mHeä
keÀje.

7. ogye&ue IeìkeÀeb®³ee ÒecegKe mecem³ee meebiee.

♦♦♦
 54

5
eqðe³eeb®³ee mecem³ee

Heeþe®eer ªHejs<ee
5.0 Heeþe®es GÎsMe
5.1 ÒeemleeefJekeÀ
5.2 eqm$e³eeb®³ee mecem³eebvee peyeeyeoej Demeuesues IeìkeÀ
5.3 eqm$e³eeb®³ee mecem³ee®eer J³eeHleer
5.4 eqm$e³eeb®³ee keÀener mecem³eeb®ee Dee{eJee
5.5 veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee mecem³ee
5.6 Menjer Yeeieele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee mecem³ee
5.7 eqm$e³eeb®³ee mecem³esJejerue Hee³e
5.8 mJeeO³ee³e

5.0 Heeþe®es GÎsMe

- Yeejleer³e meceepeele eqm$e³eeb®es cenÊJe DeY³eemeCes.

- meceepeele eqm$e³eeb®³ee mecem³eebvee peyeeyeoej Demeuesues IeìkeÀ DeY³eemeCes.
- eqm$e³eeb®³ee mecem³eeb®eer J³eeHleer DeY³eemeCes.
- eqm$e³eeb®³ee keÀener cenÊJee®³ee mecem³eeb®ee Dee{eJee IesCes.
- veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee mecem³ee DeY³eemeCes.
- Menjer meceepeele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee keÀesCel³ee mecem³ee Deensle les DeY³eemeCes.
- eqm$e³eeb®³ee mecem³esJejerue keÀesCekeÀesCeles GHee³e Deensle DeeefCe l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀMeer kesÀueer
peeles les DeY³eemeCes.

5.1 ÒeemleeefJekeÀ

Yeejleer³e mebmke=Àleerle eqm$e³eebvee HeÀej mevceeveeves JeeieJeues peele nesles. eEkeÀyengvee eqm$e³ee Hegª<eeb®³ee
yejesyejerves meJe&®e #es$eeble keÀe³e& keÀjerle Demele. Yeejleer³e meceepeele MekeÌleer, %eeve, mebHeÊeer ³ee meJee¥®eer
DeefOe<þe$eer osJelee m$eer Deens. m$eeruee ogiee&, mejmJeleer, ue#ceer Fl³eeoer veeJeeves DeesUKeues peeles. m$eer ner
 55
efkeÀleer cenÊJee®eer nesleer ³ee®es GoenjCe cnCepes Yeejlee®eer jeä^er³e osJelee Yeejleceelee®e Deens. cevetves
cnìu³eeÒeceeCes Yeejleer³e mebmke=Àleer®ee DeeoMe& ``pesLes efm$e³eebvee mevceeveeves JeeieJeues peeles lesLes osJeleeb®ee
Jeeme Demelees. cnCepes®e les kegÀìgbye lees meceepe megKeer, mebHeVe DeeefCe meceeOeeveer Demelees. ns ³eeJeªve mHeä
nesles. leLeeefHe cevetves efm$e³eebyeÎue FlekeÀe Deeoj oeKeJetvener eqm$e³eebvee efJeJeeneHetJeea Jeef[ueebveer, efJeJeeneveblej
Heleerves Je JeeOe&ke̳eele Heg$eeves eqm$e³eeb®ee meebYeeU keÀjeJee Demes®e leÊJe%eeve Yeejleer³e mebmke=Àleerle Dee{Ules.
meeves iegªpeeRveer SkeÀe megefJe®eejele m$eer®es cenÊJe ÒeefleHeeove keÀjleevee cnCeleele ``m$eer cnCepes peieeleerue
ceneMekeÌleer ³ee MekeÌleerMeer JeeieCeeN³ee Hegª<eeves efMeJe Peeues Heeefnpes. efMeJe Je MekeÌleer ¿eeb®³ee ÒesceeJej meJe&
meceepee®ee ÒeeCe DeJeuebyetve Deens. meceepe kegÀìgbye DeeefCe J³ekeÌleer®es DeefmlelJe ns m$eerHegª<eeb®³ee HejmHej
menkeÀe³e&, GlkeÀì Òesce, meodYeeJevee, l³eeie ³ee meejK³ee ieesäerJej DeJeuebyetve Demeles. m$eer efMeJee³e Hegª<e
Je meceepe DemeCes Meke̳e veener. Hejbleg pemee meceepe megOeejle iesuee Je iegbleeiegbleer®ee yevele iesuee lesJne
eqðe³eeb®³ee mecem³ee efvecee&Ce nesle iesu³ee. m$eeruee pevcele:®e `m$eer' cnCetve efceUeuesues vewmeefie&keÀ mLeeve ns
efleuee efceUCeeN³ee Dev³ee³ekeÀejkeÀ JeeieCegkeÀeruee HetjkeÀ mecepeues peeles. m$eeruee m$eerlJeecegUs p³ee efJeefJeOe
efJeef®e$e DeJemLeebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles. l³eeletve®e m$eerr mecem³ee GodYeJeleele. Yeejleer³e meceepeele eqm$e³eebyeÎue
DeveskeÀ iewjmecepe Dee{Uleele. l³eele ÒeecegK³eeves Demes cnìues peeles. eqm$e³eebvee yeg×er vemeles. eqm$e³ee
Hegª<eeb®³ee GHeYeesieemeeþer Demeleele. eqm$e³ee keÀesCeleerner ieesä iegHle þsJele veener. ³eeletve®e eqm$e³eeb®³ee
mecem³eeb®ee pevce Peeuesuee Dee{Ulees. eqm$e³eeb®³ee mecem³es®eer HeÀej ceesþer ³eeoer DeeHeu³eeuee oslee ³esF&ue.
Hejbleg ³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe eqm$e³eeb®³ee mecem³eebvee peyeeyeoej Demeuesues IeìkeÀ DeeefCe eqm$e³eebvee JesieJesieȳee
#es$eeble Yes[meeJeCeeN³ee mecem³ee ³ee efJe<e³eer HeenCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

5.2 eqm$e³eeb®³ee mecem³eebvee peyeeyeoej Demeuesues IeìkeÀ

1) eEueie efYeVelee :

eqm$e³eeb®³ee ÒeMveeme eEueie efYeVelee ns®e keÀejCe peyeeyeoej Deens, Demes cnìu³eeme ®egkeÀer®es þjCeej
veener. efvemeie&le: m$eer Hegª<eele eEueieefYeVelee Deens. vej DeeefCe veejer ³eeb®ee mJeYeeJe MeejerefjkeÀ þsJeCes,
ceeveefmekeÀlee Fl³eeoer HeÀjkeÀ Deens. m$eer DeHebie, ueeJeC³eJeleer meeQo³e&Jeeve Demeueer lejer leer m$eer Demeles.
MeejerefjkeÀ Je®e&mJee®³ee yeeyeleerle leer Del³eble ogye&ue Demeles. Hegª<eeJej DeJeuebyetve jenC³eeefMeJee³e efleuee
He³ee&³e vemelees. keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle Hegª<eeb®³ee DeeOeejeefJevee peieCeeN³ee eqm$euee m$eer Demes cnCetve
Hegª<eer Del³ee®eejeuee leeW[ ÐeeJes ueeieles. mebMe³ee®ee HeÀe³eoe IesJetve m$eeruee Deleesveele íUues peeles. ³ee
m$eerr pee®eeme kebÀìeUtve m$eeruee cejeJes lejer ueeieles veenerlej $eeme menve keÀjeJee ueeielees. DeeOegefvekeÀ
keÀeUele eqm$e³ee Deelcenl³es®es ÒekeÀej Dee{Ule Deensle. m$eeruee $eeme osleevee GHeeMeer þsJeCes, keÀäe®³ee
keÀeceeuee ueeJeCes, efMeJeerieeU keÀjCes, eEìieue keÀjCes, ceejCes, Fl³eeoer efvebÐe ÒekeÀej m$eerpeerJevee®eer JeeF&ì
keÀneCeer®e Deens. ³eeletve eqm$e³eeb®es DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce nesleele.

efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbye :

Yeejleer³e kegÀìgbye ns efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbye Deens. ³ee kegÀìgbyee®ee ÒecegKe efHelee ne Deens. efHel³ee®³ee
DeefOekeÀeje®eer meJee&uee ceev³elee Deens. meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ keÀe³ee&le Hegª<eebvee ÒeeOeev³e Demeles. eqm$e³eeb®ee
íU eEkeÀJee $eemeeuee kegÀìgbyeeleerue Hegª<e ceb[Uer®e peyeeyeoej Demeleele. Hegª<eeves meebiee³e®es DeeefCe m$eerves
SskeÀe³e®es DeMeer efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbyee®eer jerle Demeles. cegueer®es ueive Demees eEkeÀJee SKeeÐee ceguee®eer cegbpe Demees
eEkeÀJee veecekeÀjCe mebmkeÀej Demees Deieesoj Hegª<eebvee®e ÒeeOeev³e ÐeeJes ueeieles. Heleer efveOeveeveblej DeefOekeÀej
 56
ÒeeHle Peeuesu³ee efm$e³eebvee meg×e efle®³ee ceesþîee cegueekeÀ[s ³esle Demeu³eecegUs cegueerHes#ee ceguee®es cenÊJe
peemle Demeles. Lees[ke̳eele efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeele Hegª<eebvee Deel³eebeflekeÀ cenÊJe Demeu³eeves efm$e³eebvee
meJe&®e yeeyeleerle og³³ece mLeeve ÒeeHle Peeuesues Demeu³eeves keÀesCel³eener Del³ee®eejeuee eqm$e³ee ÒeKejHeCes
efJejesOe keÀjCes Meke̳e vemeu³eeves l³eeb®es ceeveefmekeÀ meblegueve efyeIe[ues.

efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeele eqm$e³eebyeÎue DeveskeÀ iewjmecepe Dee{Uleele. eqm$e³eebvee keÀuenefÒe³e mecepeues

peeles. l³ee eqm$e³ee megKeemeeþer pevceuesu³ee Deensle. DeMee ÒekeÀej®eer DeveskeÀ mebyeesOeves Yeejleer³e kegÀìgbyeeleerue
eqm$e³eebvee ueeJeueer peeleele. cevetves cevegmce=leerue DeveskeÀ yebOeves eqm$e³eebmeeþer meebefieleuesueer Deensle. efJeOeJeebveer
Hegvne efJeJeen keÀª ve³esle. eqm$e³eebveer DeefJeJeeefnle jent ve³es. Heleer J³eefYe®eejer Demeuee lejer Helveerves cee$e
l³ee®³eeMeer SkeÀefveÿ jeneJes.

Jejerue efJeJes®eveeJeªve Yeejleer meceepeele ðeer Je Hegª<e Demes oesve efYeVe IeìkeÀ efvecee&Ce keÀªve
eqm$e³eebvee JesieUs efve³ece Je Hegª<eebvee JesieUs efve³ece ueeJetve l³eeb®³eele Yesoveerleer efvecee&Ce kesÀueer. Lees[ke̳eele
kegÀìgbyeeleerue meJe& meom³e Je veelesJeeF&keÀebveer pegUJetve IesC³eele®e m$eer peerJeve DeJeIe[ nesTve yemeuesues
Deens.

kegÀìgbyeeleerue cegueeb®es cenÊJe :

Yeejleer³e meceepeeleerue kegÀìgbyeele Demeuesues cegueeb®es cenÊJe meJe& Oecee¥veer®e ceev³e kesÀuesues Deens.
cegueerHes#ee cegueebvee Þesÿ ceeveC³ee®eer ÒeLee®e efvecee&Ce Peeuesueer Deens. cegueeuee MeeUsle ÒeJesMe osleevee pesJe{e
Glmeen Demelees. lesJe{e®e efveªlmeen cegueeruee MeeUsle ÒeJesMe osleevee Demelees. cegueieer pevceeuee Deeueer keÀer
keÀeìea cnCetve mebyeesOeues peeles. lej cegueiee pevceeuee Deeuee lej Hes{s Jeeìle efHeÀªve Deevebo J³ekeÌle keÀjleele.
cegueiee cnCepes JebMee®ee efoJee. Je=×eJemLesle lees®e meebYeeUlees. cegueieer cee$e ogmeN³ee®³ee Iejer peeCeej cnCetve
cegueer®eer peeCeerJeHetJe&keÀ nsUmeeb[ kesÀueer peeles. DeeF& Jeef[ueebvee cegueieer pevceeuee Deeueer keÀer HeeHe Jeeìles.
ceguee®es cenÊJe kegÀìgbyeele DeefOekeÀ Demeu³eeves cegueer®ee eflejmkeÀej kesÀuee peelees. `ceensj DeeefCe meemej' DeMee
oesvner efþkeÀeCeer m$eeruee cenÊJe vemeu³eecegUs m$eer®³ee mecem³ee ¿ee keÀceer ve neslee Jee{le®e Demeu³eeves
Dee{Utve ³esles. Lees[ke̳eele efnvot kegÀìgbyeeleerue cegueeb®es DeJeemleJe cenÊJe nsmeg×e eqm$e³eeb®³ee mecem³es®es cetU
keÀejCe Deens. cnCetve m$eer peerJevee®eer keÀneCeer®e Yeejleer³e kegÀìgbyeele ogozJeer Deens. Demes cnCeeJes ueeiesue.

meleer ÒeLee :

meleer ÒeLee (mencejCe) ne efnvot meeceeefpekeÀ peerJeveeleerue SkeÀ keÀuebefkeÀle Yeeie Deens. efnvot
Oece&MeeðeeÒeceeCes Heleer-Helveer®es mebyebOe pevceespevceer®es Demeu³eecegUs les oerIe&keÀeueerve Demeleele. cnCetve Heleer
efveOeveeveblej ce=le Heleeryejesyej efpeJeble Helveerves Deelceonve keÀjCes nes³e. megªJeeleeruee keÀener eqm$e³eebveer
keÀoeef®ele mJeKeg<eerves ner ÒeLee mJeerkeÀejueer Demesue. Hejbleg veblej®³ee keÀeUele efnlemebyebOeer ueeskeÀebveer eqm$e³eebvee
meleer peeC³eeme Yeeie Hee[ues Demes Dee{Ules. meleer iesuesu³ee peeiesJej meleer®es cebefpej, meleer®ee Keebye GYeeªve
mceejkeÀ keÀjC³ee®eer He×le Deepener jep³emLeeveele Dee{Ules. ³ee ÒeLesceeies DeveskeÀ keÀejCes keÀejCeerYetle
Deensle. Goe. Oece&®ejCe Heleerefveÿe J³ekeÌle keÀjCes efJeOeJeebvee meebYeeUC³ee®es ìeUCes Fl³eeoer.

meleer®eer ÒeLee ¢ä Deens. cnCetve veeMe keÀjC³eemeeþer jepee jececeesnve je@³e ³eebveer meceepepeeie=leer
kesÀueer, Hejbleg l³eeb®es Òe³elve keÀceer He[ues. yeeueefJeJeen, keÀv³eeJeOe, ³eemeejK³ee ÒeLee keÀe³eÐeeves yebo keÀjC³eemeeþer
ueeskeÀpeeie=leer kesÀueer. meleer ÒeLee cnCepes eqm$e³eeb®eer nl³ee Deens. Demes meJe& meceepemegOeejkeÀebveer ueeskeÀebvee
 57
mecepeeJetve meebefieleues. [e@. Deebyes[keÀj, cenelcee HegÀueWveer kesÀuesu³ee keÀe³ee&ves Yeejleer³e m$eeruee Hegvne
mecelee - mJeeleb$³e DeeefCe Òeefleÿe efceUJetve osC³eeme neleYeej ueeJeuee. meleer®eer ÒeLee F.me. 1829 ceO³es
keÀe³eÐeeves yebo keÀjC³eele Deeueer, Hejbleg meleer ÒeLesletve efvecee&Ce Peeuesu³ee mecem³ee eqm$e³eeb®³ee yeeyeleerle
efJeIeìveJeeoer þjuesueer Deens.

Yeejleer³e meceepeele eqm$e³eeb®³ee mecem³es®³ee Heeþerceeies meleer ÒeLesyejesyej DeveskeÀ keÀejCes nesleer.
Hejbleg meJe& keÀejCes SkeÀe®e ÒekeÀej®eer veJnleer. cnCetve meleer ÒeLesmeejKes JeeF&ì ÒeLes®ee efJe®eej keÀce&þ Yeejleer³eebveer
JesUesJesUer kesÀuesuee Deens. efm$e³eeb®³ee p³ee mecem³ee Deensle l³eele ÒeecegK³eeves keÀener HejbHejeiele ÒeLee nesl³ee
ns DeeHeCeeme veekeÀejlee ³esle veener.

yeeueefJeJeen ÒeLee :

Yeejleeleerue Devegueesce efJeJeene®ee og<HeefjCeece cnCepes yeeueefJeJeen ÒeLee nes³e. Òee®eerve keÀeUer ceguee-
cegueeR®es yeeueJe³eele efJeJeen nesle Demele. ngb[îee®ee ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer cegueer®es efJeJeen keÀceer Je³eele®e
nesle Demele. Yeejleeleerue DeeefoJeemeer meceepeelemeg×e yeeueefJeJeen ceev³e neslee. Yeejleele cegueeR®³ee efJeJeene®es
Je³e Deieoer pevceeHeemetve®e þjefJeues peele Demele. Yeejleele efyepeJejeuee (efJeOetJejeuee) cegueieer osC³ee®eer
ÒeLee ª{ nesleer. efJepees[ Je³ee®³ee Heleer-Helveer®ee mebmeejner Yeejleer³e meceepeele Dee{Ule neslee.

eqm$e³eeb®³ee ÒeMveeb®ee efJe®eej J³eeHekeÀ ¢äerves kesÀu³eeme DeeHeCeeme Demesner ue#eele ³esF&ue keÀer cegueieer
Iejele HeÀej ceesþer nesT efoueer, lej cegueer®³ee HeeueveHees<eCee®ee Ke®e& DeeHeu³ee®e kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleervee
keÀjeJee ueeiesue. yeeueefJeJeen ÒeLescegUs DeveskeÀ efJeOJebme HeefjCeece Yeejleer³e meceepeeJej Peeuesues Dee{Uleele.
meO³ee yeeueefJeJeene®es ÒeceeCe keÀceer Peeu³ee®es Dee{Ules. efJeJeen³eesi³e Je³e Peeu³eeefMeJee³e efJeJeen nesCeej
veener. DeMeer®e YetefcekeÀe DeeOegefvekeÀ keÀeUele efvecee&Ce Peeuesueer Deens.

5.3 eqm$e³eeb®³ee mecem³eeb®eer J³eeHleer

eqm$e³eeb®³ee mecem³eeb®eer J³eeHleer keÀceer ve neslee leer melele Jee{le®e Deens. DeeOegefvekeÀ peerJevee®³ee
HeefjJele&veMeerue meceepeele DeveskeÀ IeìkeÀeb®eer iegbleeiegble efvecee&Ce Peeu³eecegUs eqm$e³eeb®³ee mecem³es®eer J³eeHleer
Jee{uesueer Deens. keÀe³eÐee®es mebj#eCe, Heeef½eceel³e efJe®eeje®ee ÒeYeeJe, ðeer, mJeeleb$³e efMe#eCe, jepekeÀejCe,
veeskeÀjerefJe<e³ekeÀ Hetle&lee, keWÀêkegÀìbgyee®ee Go³e, yeoueleer ûeeceerCe DeLe&J³eJemLee, veeiejerkeÀjCe ³ee meejK³ee
yeeyeeRcegUs m$eer®es #es$e J³eeHekeÀ yevetve mecem³eener J³eeHekeÀ®e yeveuesu³ee Deensle. eqm$e³eeb®³ee mecem³eeb®eer
J³eeHekeÀlee Keeueerue JesieJesieȳee #es$eeble efJeefYeVe mJeªHee®eer Dee{Ules.

Mew#eefCekeÀ #es$e :
Mew#eefCekeÀ #es$ee®eer J³eeHleer Jee{efJeC³eele Mew#eefCekeÀ #es$e keÀejCeerYetle þjles. efye´efìMeeb®ee Mew#eefCekeÀ
¢efäkeÀesve Je efMe#eCeeme efceUeuesueer ÒesjCee m$eerefMe#eCeeuee Jejoeve þjueer. De[eCeer Demeuesueer m$eer efueefnCes
Je Jee®eCes efMekeÀle Deens. ûeeceerCe Yeeieeletvener Deelee cegueer efMe#eCe Iesle Deensle. Òeew{ efMe#eCee®ee HeÀe³eoe
ûeeceerCe eqm$e³eebvee ÒeeHle nesle Deens. Hejbleg MeeUsle Je ceneefJeÐeeue³eele efMe#eCe IesCeeN³ee cegueer Je³eele Deeuesu³ee
Demeu³eeves l³eebvee efJeJeen yebOeveele De[keÀefJeC³eele ³esle Deens. ³ee®ee®e DeLe& Demee Deens keÀer, eqm$e³eebvee Iej
Je mebmeej ³eele®e þsJeCes ne SkeÀ meceepee®ee ¢efäkeÀesCe®e efvecee&Ce Peeuesuee Deens. keÀHe[s, oeefieves, ³eele®e
eqm$e³eebvee DeefOekeÀ Deevebo ÒeeHle nesleevee efometve ³esles. efMe#eCe Iesle Demeleevee l³ee®eer keÀewìgbefyekeÀ DeeefCe
meceepeekeÀ[tve nesCeejer ®esäe menve keÀjeJeer ueeieles.
 58
Lees[ke̳eele efMe#eCe IesTve ceesþs nesC³ee®es mJeHve HeenCeeN³ee eqm$e³eebvee efkeÀleer lejer mebkeÀìeletve
peerJeve peieeJes ueeieles. efMe#eCe #es$eeleerue efvecee&Ce Peeuesu³ee efm$e³eeb®³ee mecem³ee efoJemeWefoJeme Jee{le
Deensle. efMe#eCe Iesle Demeleevee®e DeveskeÀ cegueeRvee yeueelkeÀejeuee yeUer He[eJes ueeieles, DeveskeÀ $eeme menve
keÀjeJes ueeieleele. Iejer Hejle Deeu³eeJej efMe#eCe IesTve veeskeÀjer keÀje³e®eer veener DeMeer yeesueCeer
DeeF&Jeef[ueebkeÀ[tve SskeÀeJeer ueeieleele. MesJeìer Iej®³ee mecem³eebyejesyej®e yeensj®³ee peieeleerue mecem³eebveener
leeW[ ÐeeJes ueeieles. DeMee ÒekeÀejs Mew#eefCekeÀ #es$eele eqm$e³eeb yeÎue DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele.

meeceeefpekeÀ #es$e :

pegv³ee DeeefCe veJeerve efJe®eej ÒeJeenele Deepe®eer meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer iegbleeiegleer®eer Peeuesueer Deens.
efm$e³eebvee mJeeleb$³e Demet ve³es DeeefCe les mJeeleb$³e Demeues Heeefnpes DeMee ognsjer meceepeYeeJevee efvecee&Ce
Peeuesu³ee HeefjefmLeleer®³ee YeesJeN³eele DeeOegefvekeÀ m$eer De[ketÀve He[uesueer Deens. Heleer®es DeHeIeeleer efveOeve
Peeu³eeveblej megefMeef#ele m$eerme veeskeÀjer efceUt MekeÀles. Hejblet DeefMeef#ele m$eerme meceepee®³ee JeeF&ì HeefjefmLeleerme
leeW[ ÐeeJes ueeieles. Iejeyeensj He[uesu³ee m$eeruee ogmeN³eekeÀ[tve DeHeceeefvele peerJeve peieeJes ueeieles. ®eebieu³ee
Je keÀle&yeieej eqm$e³eeb®³ee ®eeefj$³eebJej efMeblees[s G[efJeC³eele eqm$e³eeb®ee ÒeLece ¬eÀceebkeÀ Demelees. Lees[ke̳eele
meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer DevegketÀue Je ÒeefleketÀue Demeu³eecegUs pemes eqm$e³eebJej ®eebieues Òemebie ³esleele. lemes®e
JeeF&ì Òemebiener ³esle Demeleele. eqm$e³eeb®³ee meboYee&le mecem³eeb®ee efJe®eej meeceeefpekeÀ ¢efäkeÀesveeletve keÀjCes
DeJeIe[ nesTve yemeuesues Deens. eqm$e³eebveer IejkeÀece kesÀu³eeme JesieUs ÒeMve DeeefCe MeemekeÀer³e veeskeÀjer
Oeju³eeme JesieUs ÒeMve efvecee&Ce Peeuesues Deensle. meemet®³ee $eemeecegUs SKeeÐee efJeJeeefnle m$eerves kesÀuesueer
Deelcenl³ee eEkeÀJee meemetves®e megves®ee Iesleuesuee peerJe DeMee yeelec³ee ojjespe®³ee Jele&ceeveHe$eele DeeHeCeeme
Jee®eeJe³eeme efceUleele. ³ee®ee®e DeLe& Demee keÀer meceepe ne meeceeefpekeÀ mecem³esveer HeefjHetCe& Deens. DeveskeÀ
ÒeMveeb®eer {JeUe{JeU efvecee&Ce Peeuesueer Deens. MesJeìer DeeHeCeeme Demes cnCeeJesmes Jeeìles keÀer, Hegª<eeHes#eener
eqm$e³eeb®es meeceeefpekeÀ ÒeMve iegbleeiegbleer®es Deensle.

jepekeÀer³e #es$e :

eqm$e³eeb®³ee mecem³es®³ee yeeyeleerle jepekeÀer³e #es$ee®ee GuuesKe keÀjCes cenÊJee®es Deens. p³ee osMeeleerue
jepekeÀer³e #es$e eqm$e³eeb®³ee efJekeÀemeemeeþer DevegketÀue Deens. l³ee efþkeÀeCeer DeveskeÀ ÒeMve eqm$e³eeb®³ee meboYee&le
efvecee&Ce nesle veenerle. Hejbleg p³ee osMeele eqm$e³eeb®³ee ÒeMveekeÀ[s ogue&#e kesÀues peeles. l³ee osMeele eqm$e³eeb®³ee
yeeyeleerle DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce nesleele. Yeejle osMeele eqm$e³eeb®³ee yeeyeleerle DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce nesleele.
Yeejle osMee®ee efJe®eej kesÀu³eeme DeeHeCeeme Demes cnCeeJes ueeieles. eqm$e³eebmeeþer Deecneuee Deej#eCe vekeÀes.
Hejbleg eqm$e³eebmeeþer mebj#eCe nJes. ³ee efJeOeevee®ee SJe{e®e DeLe& Deens keÀer, eqm$e³eebvee veeskeÀjer Je mebj#eCe pej
oslee Deeues lej eqm$e³eebmeeþer keÀesCekeÀesCeles ÒeMve efvecee&Ce nesCeej veenerle. Hejbleg les DeÐeeHe Yeejleer³e Meemeveeuee
peceuesues veener. cnCetve eqðe³eeb®es ÒeMve Deensle lemes®e Deensle.

keÀener ÒeceeCeele megOeejCee Peeuesueer Deens. Demesner DeeHeCeeme efveoMe&veeme ³esles. cenejeä^ Meemeveeves
33 ìkeÌkesÀJeªve 50 ìkeÌkesÀ Deej#eCe osCes leÊJelee ceev³e kesÀues Deens. l³eebvee Deej#eCe osCes iejpes®es Deens.
m$eeruee DeeHeuee mebmeej meebYeeUtve meceepemesJee keÀjC³eemeeþer jepekeÀejCe ns ceeO³ece efceUeuesues Deens. m$eerr
cnCetve efle®³eeJej cesnjyeeveer oeKeefJeC³ee®eer ÒeJe=Êeer Hegª<eer jepekeÀejCeeves mJeerkeÀeju³eeves DeveskeÀ JeeF&ì
Òemebie eqm$e³eebJej ³esle Deensle. meYeesJeleeue®es ueeskeÀ DeeefCe veelesJeeF&keÀ jepekeÀejCe keÀjCeeN³ee eqm$e³eebvee
oes<eer þjJeleele. leªCe m$eer jepekeÀejCeele ÒeJesMe Iesle Demeleevee®e efle®³ee ®eeefj$³eeJej vepej þsJetve
Demeleele. DeveskeÀ eqm$e³eeb®ee mebmeej jepekeÀejCeecegUs ogjeJemLe Peeuesuee Deens. jepekeÀejCe keÀjCeeN³ee
 59
eqm$e³eeb®es ÒeMve iebYeerj mJeªHee®es efvecee&Ce nesle Deensle. Lees[ke̳eele jepekeÀer³e #es$eele megefMeef#ele eqm$e³eeb®ee
YejCee DeefOekeÀ Dee{Ulees. p³ee keÀe³ee&ue³eele m$eer veeskeÀjer keÀjles l³ee®e keÀe³ee&ue³eeleerue veeskeÀjer keÀjCeeN³ee
Hegª<eekeÀ[tve eEveoe Je eEìieue menve keÀjeJeer ueeieles. ³eeletve DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce nesleele.

DeeefLe&keÀ #es$e :

GojefveJee&ne®eer lejleto keÀjC³eemeeþer eqm$e³eebvee DeeefLe&keÀ GlHeeove #es$eele ÒeJesMe keÀjeJee ueeieuee
ns DeeHeCeeme efJemejlee ³esCeej veener. Òee®eerve DeLe&J³eJemLesle De[ketÀve He[uesu³ee eqm$euee iejpee Jee{u³eecegUs
m$eeruee veeskeÀjer keÀjCes Yeeie He[ues.

ceneieeF&®ee Yemceemegj SKeeÐee Hegª<ee®³ee GlHeVeeuee DeeJneve osT ueeieu³eeves DeeefLe&keÀ Dees{eleeCe
megª Peeuesueer Deens. Mesleer J³eJemee³eeJej DeJeuebyetve DemeCeejs Oebos Deelee yebo He[uesues Deensle. peefceveer®es
ueneve ueneve legkeÀ[s He[u³eeves GlHeeove keÀceer nesTve HeesìeHeeC³ee®ee ÒeMve efvecee&Ce Peeuesuee Deens. DeveskeÀ
kegÀìgbyes MenjekeÀ[s mLeueebleefjle nesle Deensle Je keÀece ve efceUeu³eeme GHeeMeer jenle Deensle. cnCepes®e SkeÀe
ÒeMveeletve DeveskeÀ ÒeMve GodYeJele Deensle. SkeÀe Hegª<ee®³ee GlHeVeeJej iejpee YeeieefJelee ³esle veenerle. ns
efveef½ele Peeu³eeJej®e eqm$e³ee GlHeeove ef¬eÀ³esle Yeeie IesC³eemeeþer veeskeÀjer®³ee ceeiee&uee ueeieuesu³ee Deensle.

ûeeceerCe Yeeieele cepegjer keÀjCeeN³ee m$eeruee DeeHeues keÀece Kebef[le nesT ve³es cnCetve keÀece osCeeN³ee
Hegª<eeuee DeeHeues Meerue oeve ÐeeJes ueeieles. ner efmLeleer FlekeÀer Ye³eevekeÀ Deens keÀer, l³ee®ee efJe®eej ve
keÀjCes®e yejs. veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®es neuemeg×e keÀener ®eebieues veenerle. mebmLee, ®eeuekeÀ, DeefOekeÀejer,
menkeÀejer ³ee meJee¥yejesyej Jeeieleevee eqm$euee mJele:®es mebj#eCe keÀjleevee Ye³eevekeÀ $eeme nesle Demelees.
SJe{s keÀªvener eqm$e³ee ®eeefj$³e mebj#eCeeme DemeceLe& þjleele. eqm$e³eeb®ee ceeveefmekeÀ DeHeceeve menve
keÀjleevee efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³eeb®eer meeKeUer melele ueebyele®e Deens. DeMee DeveskeÀ DeeefLe&keÀ mecem³ee
DeeOegefvekeÀ eqm$eme Yes[meeJeerle Deensle.

5) keÀewìgbefyekeÀ #es$e :

DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue kegÀìgbyee®es Peeuesues efJeIeìve ue#eele Ieslee eqm$e³eeb®es ÒeMve efkeÀleer J³eeHekeÀ
yeveuesues Deensle ns DeeHeu³eeuee menpeHeCes mecepeles. yeouel³ee meceepe J³eJemLesle kegÀìgbyee®es DeefmlelJe®e
Oeeske̳eele Deeuesues Deens. Yeejleeleerue DeefJeYekeÌle kegÀìgbyee®³ee efJeIeìvee®eer Òeef¬eÀ³ee kesÀJne®e megª Peeuesueer
Deens. J³eeqkeÌleJeeoer ¢efäkeÀesve efvecee&Ce Peeu³eecegUs m$eer®es ceensj®es mebyebOe ogjeJele Deens. YeeJee®ee HeeeEþyee
MeyoeHegjlee®e efMeuuekeÀ Deens. m$eer®es ceelee-efHelee efpeJeble DemesHe³e¥le®e Deelceer³elee jenles Je veblej leer
Deelceer³elee keÀceer keÀceer nesle peeles. DeYekeÌle kegÀìgbye veenermes nesle Demeu³eeves mebmeeje®eer Òel³e#e peyeeyeoejer
mJele:Jej®e ³esTve He[les. Heleer®es eEkeÀJee Helveer®es DekeÀeueer efveOeve Peeu³eeme cegues yesJeejMeer nesleele eEkeÀJee
l³ee cegueebvee SkeÀìs peerJeve peieeJes ueeieles. Je=×eJemLesle peJeU®es veelesJeeF&keÀ l³eebvee meebYeeUerle veenerle.
SkeÀbojerle m$eer®³ee peerJeveele keÀceeueer®ee SkeÀebieerHeCee efvecee&Ce nesT ueeieuee Deens. Lees[ke̳eele J³eeHekeÀ
#es$e GHeueyOe nesTvemeg×e m$eer®es kegÀìgbye pesJne efJeIeefìle nesles lesJne m$eermeceesj DemebK³e mecem³ee efvecee&Ce
nesle Demeleele.

Jejerue ÒekeÀej®³ee meJe& #es$eeble eqm$e³eeb®es efJeefYeVe ÒeMve efvecee&Ce Peeuesues Deensle. efoJemeWefoJeme
eqm$e³eeb®es ÒeMve peefìue mJeªHee®es yevele Deensle. m$eer p³ee #es$eele ÒeJesMe keÀjles l³ee #es$eele DeveskeÀ
mecem³ee GodYeJeuesu³ee Dee{Uleele. ³ee®ee®e DeLe& Demee Deens keÀer, Yeejleele ÒeecegK³eeves Yeejleer³e eqm$e³eeb®es
ÒeMve Hegª<eeb®³ee ÒeMveeHes#ee JesieUs Demeleele.
 60
5.4 eqm$e³eeb®³ee keÀener mecem³eeb®ee Dee{eJee
1) ngb[e mecem³ee :

Yeejleer³e meceepeele Òee®eerve keÀeUeHeemetve ngb[îee®eer ÒeLee ®eeuet Deens. Òee®eerve keÀeUer efJeJeenÒemebieer
cegueer®³ee DeeF&-Jeef[ueebkeÀ[tve meemejer peeCeeN³ee cegueerme Òescee®eer Yesì Jemlet ceeueceÊee efoueer peele Demes.
l³ee meJe& JemletJej cegueer®ee DeefOekeÀej neslee. ³eeme m$eerOeve Demesner cnìues peele Demes. ³ee ceeueceÊes®ee
GHe³eesie m$eer®³ee F®ísvegmeej®e nesle Demes. ner ÒeLee ÒeecegK³eeves Þeerceble kegÀìgbyeeves®e megªJeele kesÀuesueer
nesleer. ngb[e osCes DeeefCe IesCes ne keÀe³eÐeeves DeHejeOe Deens. keÀejCe lees Meg× mJeªHee®ee DeeefLe&keÀ J³eJenej
Deens. ngb[îeeme ieeW[me mJeªHee®es ogmejs veeJe `Jejoef#eCee' Demes Deens. ner He×le Del³eble ¬etÀj DeeefCe
keÀefveÿ mJeªHee®eer nesleer. Yeejleele ngb[îeemeeþer keÀesCeleener Oece&, HebLe DeeefCe peele DeHeJeeo veener. iejerye
kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleermeg×e ngb[îeeefMeJee³e yeesuee³euee le³eej vemeleele.

Jej cegueiee keÀceJelee Demees eEkeÀJee vemees, megefMeef#ele Demees eEkeÀJee vemees, Deieesoj ngb[îee®eer jkeÌkeÀce
efveef½ele keÀjC³eele ³esles. Deelee ngb[e ner meJe& meceepeele Òe®eefuele ÒeLee nesTve yemeuesueer Deens. cegueieer
megboj eEkeÀJee ªHeJeeve Demeueer lejer ngb[e, lemes®e ðeer kegÀªHe Demeueer lejer ngb[e FlekeÀer JeeF&ì DeJemLee
meebÒele meceepeele Dee{Utve ³esles. ngb[e efJeJeene®³ee JesUer Jejeuee l³ee®³ee HelveerkeÀ[tve Je efle®³ee veeleueieebkeÀ[tve
efceUCeejer ceeueceÊee p³eele meesves, ®eeboer Je peceerve Fl³eeoeR®ee meceeJesMe Peeuesuee Demelees.

DeeOegefvekeÀ meceepeele ngb[îee®eer mecem³ee leerJe´ yevele Deens. ojjespe®³ee Jele&ceeveHe$eele, ceeefmekeÀele,
Heeef#ekeÀele, mLeeefvekeÀ owefvekeÀele ngb[îeeyeÎue DeveskeÀ yeelec³ee DeeHeCeeme Jee®eeJe³eeme efceUleele. ngb[îeebcegUs
Deelcenl³ee, Ketve, ceejeceejer Fl³eeoer DeveskeÀ JeeF&ì ÒekeÀej Ie[leevee DeeHeu³eeuee efomeleele. veJeJeOet®eer
Deelcenl³ee ³ee®es DeeHeCe pej mel³e efJeMues<eCe kesÀues lej l³ee Ieìves®³ee cegUeMeer ngb[e ns keÀejCe Dee{Ules.
cnCetve ngb[e ner SkeÀ Yeejleer³e meceepeeleerue iebYeerj mecem³ee Deens. ³ee mecem³es®es SkeÀ Dee½e³e& cnCepes
megefMeef#ele cegueerceO³es efJe®eej keÀceer Je YeeJevee DeefOekeÀ Deensle. l³eecegUs YeeJeves®³ee Deenejer peeTve
kesÀuesueer Deelcenl³ee cnCepes SkeÀ veJeerve®e ÒeMve efvecee&Ce nesle Deens. cnCetve meebÒele DeJemLesuee leeW[ osle
Demeleevee DeeHeCeeme ngb[e mecem³es®eer GkeÀue keÀjCes iejpes®es Deens.

ngb[e mecem³es®ee vescekeÀe DeLe& ce@keÌmeje@[erve®³ee celes, ``ngb[e cnCepes efJeJeene®³ee JesUer Jejeuee
l³ee®³ee HelveerkeÀ[tve efceUeuesueer mebHeÊeer ceeveueer peeles.'' F.me. 1961 ®³ee ngb[e ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eÐeevegmeej
ngb[e cnCepes ``keÀesCel³eener SkeÀe He#eeves ueiveeHetJeea eEkeÀJee ueiveeveblej efouesueer eEkeÀJee osC³ee®eer ceev³e kesÀuesueer
keÀesCeleerner ceeueceÊee Je ceewu³eJeeve Jemlet nes³e. ng[
b e mecem³esle Oeeefce&keÀ ÒeLee, DeeblejefJeJeene®ee efve³ece,m$eermeeþer
efJeJeene®eer DeefveJee³e&lee, Òeefleÿs®eer keÀuHevee, vegkeÀmeeve YejHeeF&®es leÊJe, veJeerve mebmeeje®eer ceeb[Ceer DeMee
ÒekeÀejs ngb[îee®eer mecem³ee SkeÀe®e keÀejCeeletve efvecee&Ce Peeuesueer vemetve DeveskeÀ keÀejCeeb®ee lees SkeÀ HeefjHeekeÀ
Deens. ns cee$e efveef½ele. HeCe l³ee®es DecegkeÀ og<HeefjCeece meceepeeJej Gceìuesues efomeleele. l³eecegUs
keÀpe&yeepeejerHeCee, ceeveefmekeÀ $eeme, MeejerefjkeÀ $eeme, efJepees[ efJeJeen, efJeJeene®es yeepeejerkeÀjCe, IeìmHeÀesì,
Deelcenl³ee, JesM³eeJe=Êeer Demes DeveskeÀ HeefjCeece DeeHeCeeme efomeleele.

ngb[e mecem³esJejerue GHee³e³eespevee :

ngb[e mecem³es®³ee keÀejCeeb®ee DeeefCe HeefjCeeceeb®ee efJe®eej keÀjlee ner mecem³ee mees[efJeCes DeeJeM³ekeÀ
DeeefCe iejpes®es Deens. l³ee meeþer pej meeceeefpekeÀ Deeboesueves Peeueer. ngb[e ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eoe ®eesKe
 61
DebceueyepeeJeCeer Peeueer. ueeskeÀpeeie=leer efvecee&Ce kesÀueer Je HewMeeHes#ee iegCeeuee peemle eEkeÀcele efoueer DeeefCe
m$eercegkeÌleer Deeboesuevee®eer ieleer leerJe´ kesÀueer lej Jejerue ngb[e mecem³ee keÀceer keÀjC³eemeeþer GHee³e meebielee
³esleerue. Yeejleele ng[îee®³ee ÒeMveeJeªve yejs®e efJeJeen pegUefJelee ³esle veenerle. ngb[e ne kesÀJeU DeeefLe&keÀ
mJeªHee®ee Demeu³eeves meJe&meeceev³e kegÀìgbyee®eer De[®eCe yeveles. ngb[îee®ee ceeie& kesÀJeU Þeerceblee®ee DeefJeYeep³e
IeìkeÀ Deens. Hejbleg iejerye kegÀìgbyee®eer HeÀej ceesþer De[®eCe Deens. ³ee ÒeMveeJej meceepeeleerue meJee¥veer®e
efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

yeeueefJeJeene®eer mecem³ee :

Yeejleer³e meceepeele eqðe³eeb®³ee mecem³eeb®ee efJe®eej keÀjleevee pes DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce nesleele.
l³eeleerue yeeueefJeJeen ne SkeÀ iebYeerj ÒeMve Deens. JeemleefJekeÀ Heenlee ngb[e He×leercegUs®e Yeejleer³e meceepeele
yeeueefJeJeen efvecee&Ce Peeuesuee Deens. FlekesÀ®e veener lej Yeejleele cegues Je cegueer pevceeme ³esC³ee®³ee Deieesoj®e
ieYe&Jeleer®³ee Heesìeme kegbÀketÀ ueeJeC³ee®eer ÒeLee Òe®eefuele nesleer. ³eeJeªve DeeHeu³ee ue#eele ³esF&ue keÀer, Yeejleer³e
ueeskeÀeb®eer yeeueefJeJeene®eer mecem³ee mJele: nesTve®e efvecee&Ce kesÀuesueer nesleer.

cegueiee eEkeÀJee cegueieer efJeJeeneuee ³eesi³e nesC³eeHetJeea®e l³eeb®ee efJeJeen keÀjCes cnCepes yeeueefJeJeen
keÀjCes nes³e. Òe®eefuele keÀe³eÐeevegmeej SkeÀJeerme Je<ee&Keeueerue cegueiee Je Deþje Je<ee&Keeueerue cegueer®ee efJeJeen
yeeueefJeJeen ceeveuee peelees. Hejbleg ³ee®ee efJe®eej keÀesCeerner kesÀuesuee veener Je Heg{s Heg{s ³ee efJeJeene®es mJeªHe
FlekesÀ efJeke=Àle yeveues keÀer lees SkeÀ iebYeerj ÒeMve®e efvecee&Ce Peeuee. Deepener GÊej ÒeosMe, jepemLeeve, efyenej
Fl³eeoer jep³eeble yeeueefJeJeen nesleevee Dee{Uleele.

Yeejleele efye´efìMe jepeJeì Demeleevee®e yeeueefJeJeeneme keÀe³eÐeeves yeboer Ieeleueer nesleer. veblej®³ee
Yeejle mejkeÀeves ner yeeueefJeJeen ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eoe kesÀuee lejer HeCe jepemLeeveeleerue eEnvot meceepeele
yeN³ee®e ÒeceeCeele yeeueefJeJeen DeÐeeHener nesle Demeu³ee®es efometve ³esles. Yeejle ne keÀe³eoe mees[CeeN³ee®ee
osMe Deens Demes JeCe&ve SkeÀe Heeef½eceel³e He$ekeÀejeves kesÀues nesles. l³eeb®³ee ³ee efveJesovee®eer KejesKej®e mel³elee
Heìu³eeJee®etve jenle veener. jepemLeeveele peJeUHeeme meecetefnkeÀ yeeueefJeJeen kesÀues peeleele. lesLes l³eeuee
`DejJeeleepe' Demes cnìues peeles. 20 SefÒeue 1990 jespeer jepemLeeveele `DejJeeleepe' Peeuee ³ee efoJeMeer
peJeUHeeme SkeÀ ueeKe cegueeb®es efJeJeen mebHeVe Peeues. Demes efJeJeen nesT ve³es cnCetve lesLeerue peveJeeoer ceefnuee
meefceleer ³ee mebIeìvesves iesu³ee mene Je<ee¥Heemetve efveoMe&ves ®eeueefJeueer Deensle. leLeeefHe ne efJejesOe ve pegceevelee
yeeueefJeJeen megª®e Deensle. ³ee®ee DeLe& SJe{e®e Deens keÀer, jepemLeeveeleerue yeeueefJeJeen SkeÀ HeÀej ceesþer
DeeHeÊeer Deens. DeeHeCe ³ee efþkeÀeCeer HeÀkeÌle jepemLeeveeleerue yeeueefJeJeen HeefjefmLeleer veceto kesÀuesueer Deens.

yeeueefJeJeen ner SkeÀ mecem³ee Deens. ns DeeHeCe ceev³e kesÀu³eeJej®e l³ee mecem³es®eer keÀejCes HeenCes
³eesi³e nesF&ue. Kejs lej DeveskeÀ keÀejCes Deensle. l³eele ÒeecegK³eeves Oeeefce&keÀ keÀejCes, peeleer DeeblejefJeJeen,
DeeefLe&keÀ keÀejCes, meb³egkeÌle kegÀìgbyee®ee ÒeYeeJe, ®eeefj$³ee®es mebj#eCe, Òeefleÿs®es ue#eCe, DeMee efJeefJeOe keÀejCeeves
yeeueefJeJeen ÒeLee ª{ Peeueer DemeeJeer.

yeeueefJeJeene®es HeefjCeece :

efJepees[ efJeJeene®es Jee{les ÒeceeCe mJeemL³eemeeþer De³eesi³e, yeeueefJeOeJee®es Jee{les ÒeceeCe ueeskeÀmebK³esle
Yej J³eeqkeÌleefJekeÀemeele De[LeUs DeMee efJeefJeOe HeefjCeeceeb®ee efJe®eej keÀjlee yeeueefJeJeen Yeejleer³e meceepeeuee
Heg{s ve veslee Depetve MebYej Je<ex ceeies vesC³eemeeþer keÀejCeerYetle þjlees, Demes DeeHeCeeme cnCeeJes ueeieles.
 62
pej yeeueefJeJeene®es efvece&tueve keÀje³e®es Demesue lej Yeejleele meeceeefpekeÀ ®eUJeUer GY³ee keÀjeJ³ee
ueeieleerue DeeefCe keÀe³eosMeerj lejleto keÀªve efMe#eCee®ee ÒeYeeJe DeeefCe eqm$e³eebceO³es Òemeej Peeuee Heeefnpes
Kejs lej yeeueefJeJeen keÀeueyee¿e þjuesues Deensle. yeeueefJeJeenemeeþer ÒeYeeJeer GHee³e cnCepes DeeHeCe DeeHeu³eeleerue
De%eeve, ª{er, HejbHeje, Oecee¥Oelee ìeketÀve efoueer Heeefnpes veeieefjkeÀebveer HejmHejeb®³ee menkeÀe³ee&ves ³ee
mecem³esefJeª× DeeJeepe GþefJeuee Heeefnpes.

5.5 veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee mecem³ee

³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe eqm$e³eeb®³ee DeveskeÀ mecem³eeb®ee efJe®eej kesÀuesuee Deens. Yeejleele mJeeleb$³eeveblej
eqm$e³eeb®³ee efJekeÀemee®ee efJe®eej keÀjC³eele Deeuee. veJeerve keÀe³eÐee®³ee ÒeYeeJeeves MeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³eele
eqm$e³eebvee veeskeÀjer®eer mebOeer ÒeeHle Peeueer. Hejbleg l³eele DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee. ³ee mecem³es®es
JeieeakeÀjCe keÀjCes SkeÀ keÀþerCe keÀece nesTve yemes. eqm$e³eebvee ûeeceerCe Je veeiejer oesvnerner mecegoe³eele veeskeÀjer
keÀjeJeer ueeieueer Je l³eele DemebK³e ÒeMve efvecee&Ce Peeues. keÀesCel³eener meceepee®eer Òeieleer keÀjCes cnCepes
l³ee®ee efJekeÀeme keÀjCes nes³e.

Yeejleer³e meceepee®es ef®e$eCe eqðe³eeb®³ee meboYee&le Jesieȳee mJeªHee®es nesles. ÒeLecele: efvej#ej
eqm$e³eebvee Deieesoj mee#ej keÀªve l³eebvee efMe#eCee®eer ceeefnleer osC³eele Deeueer veblej ce@ì^erkeÀ Je Heg{erue HeoJeer
efMe#eCe osC³eele Deeues. DeeOegefvekeÀ keÀeUele cegueer®es yeejeJeerHe³e¥le®es efMe#eCe ceesHeÀle osC³eele Deeues. ³ee®ee
HeefjCeece Demee Peeuee keÀer, megefMeef#ele eqðe³eeb®³ee mebK³esle Jee{ Peeueer. Meemevee®³ee efve³eceeÒeceeCes veeskeÀjerle
eqm$e³eebmeeþer Deej#eCener þsJeC³eele Deeues. Menjele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eebmeeþer Menj JeenletkeÀ mesJee
GHeueyOe keÀjC³eele Deeueer. meebÒele DeJemLesle DeeHeCeeme jml³eeves peelee-³eslee eEkeÀJee SKeeÐee keÀe³ee&ue³eele
eqm$e³eeb®eer mebK³ee Dee{Ules. yeBkeÀe, lenmeerue, Heb®ee³ele meefceleer, efJeÐegle ceb[Ue®es keÀe³ee&ue³e, MeeUe,
ceneefJeÐeeue³es, efJeÐeeHeerþ Fl³eeoer efþkeÀeCeer Hegª<eebyejesyej veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eener DeeHeCeeme veeskeÀjer
keÀjleevee Dee{Uleele. peesHe³e¥le eqm$e³ee De[eCeer Je efvej#ej jeefnu³ee leesHe³e¥le eqm$e³eeb®es ÒeMve keÀceer nesles,
Hejbleg pesJne eqm$e³ee HeoJeer Je HeoJ³egÊej efMe#eCe ÒeeHle kesÀu³eeveblej eqm$e³eeb®³ee mecem³es®es HeÀkeÌle ÒekeÀej
yeouele iesues. iegbleeiegbleer®ee meceepe efvecee&Ce nesle iesuee Je l³ee®e ÒeceeCeele eqm$e³eeb®es ÒeMveosKeerue iegbleeiegbleer®es
yevele iesues. eqm$e³eeb®³ee ÒeMvee®es oesve ÒecegKe efJeYeeieeble efJeYeepeve Peeues. cnCetve eqm$e³eeb®es ÒeMve ûeeceerCe
mecegoe³eele Je veeiejer mecegoe³eele JesieJesieUs nesles. veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®es meeceeefpekeÀ ÒeMve ûeeceerCe
Yeeieele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eebHes#ee iebYeerj mJeªHee®es nesles. l³ee meJe& ÒeMveeb®ee Dee{eJee Heg{erueÒeceeCes
Ieslee ³esF&ue.

ûeeceerCe Yeeieele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®ee pees cenÊJee®ee ÒeMve Deens lees cnCepes DeeHeu³ee
cegueeb®³ee efMe#eCee®ee cnCepes®e ®eebieues efMe#eCe. ®eebieueer MeeUe®e osT MekeÀles. Yeejleele efkeÀl³eskeÀ Kes[s
Demes Deensle keÀer, l³ee Kes[îeele MeeUe®e veenerle DeeefCe p³ee Kes[îeele MeeUe Deensle l³ee efþkeÀeCeer
efMe#ekeÀ®e vemeleele. ne meJe& De[LeUe Kes[îeele Demelees. peer m$eer Kes[îeele veeskeÀjer keÀjles efle®³ee
ueneve cegueebvee efMe#eCeeHeemetve otj jeneJes ueeieles cnCepes efMe#eCe efceUt MekeÀle veener. cnCetve®e veeskeÀjer
keÀjCeejer m$eer Kes[îeeletve MenjekeÀ[s peeC³ee®ee DeeìeskeÀeì Òe³elve keÀjles. SKeeoer m$eer mJele:®e pej
efMeef#ekeÀe Demesue lejer efle®eer F®íe Demeles keÀer DeeHeuee cegueiee eEkeÀJee cegueieerves Menjele efMe#eCe Iesleues
Heeefnpes. l³ee efMeJee³e ³eesi³e Je ®eebieues efMe#eCe efceUCeej veener. cnCetve m$eerr veeskeÀjer keÀjleevee efle®³eeHeg{s
HeÀkeÌle Menjeleerue efMe#eCe®e ®eebieues Demes cele efvecee&Ce nesles. cnCetve eqm$e®³ee cegueeb®ee Mew#eefCekeÀ ÒeMve
efvecee&Ce nesleevee efometve ³eslees.
 63
ûeeceerCe Yeeieele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee m$eer³eebmeceesj meJee&le JeeF&ì mJeªHee®eer mecem³ee cnCepes ieeJeeleerue
jepekeÀejCe Je jepekeÀer³e Heg{ejer ns Deens. jepekeÀejCe JeeHej keÀªve ieeJeeleerue veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eebvee
keÀmee $eeme oslee ³esF&ue ³ee®es efve³eespeve l³eeb®³eekeÀ[s Demeles. SKeeÐee efMeef#ekesÀ®es ®eeefj$³enveve keÀmes
veenermes keÀjlee ³esF&ue ³ee®ee efJe®eej ieeJeeleerue jepekeÀer³e Heg{ejer keÀjleele. ³eele ÒeecegK³eeves ieeJeeleerue
mejHeb®e, GHemejHeb®e, Heesueerme Heeìerue, meesmee³eìer ®esDejceve Je Flej Þeerceble MeslekeÀjer ³eeb®ee meceeJesMe
Demelees. veeskeÀjer keÀjCeeN³ee m$eer®eer Deye´t meebYeeUCes keÀþerCe Demeles. ieeJeeleerue keÀener efjkeÀeceìskeÀ[s ceeCemes
DeMee®e ÒekeÀej®es GÐeesie keÀjerle Demeleele. ³ee meJe& ueeskeÀebkeÀ[tve $eemeueer peeCeejer m$eer kesÀJne kesÀJne
mJele:uee®e mebHeJetve ìekeÀles.

Jejerue ÒekeÀejs veeskeÀjer keÀjCeeN³ee m$eer®es ÒeMve efoJemeWefoJeme Jee{le®e Deensle. Kes[îeeleerue DeeefLe&keÀ
ÒeMveeyejesyej meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e iegbleeiegble Jee{le ®eeueuesueer Deens. SkeÀ efJe®eej cee$e DeeHeCeeme ceev³e
keÀjeJee ueeielees. Kes[îeele eqm$e³eebveer veeskeÀjer keÀjCes Del³eble DeJeIe[ Peeuesues Deens.

DeeleeHe³e¥le DeeHeCe Kes[îeele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee mecem³ee ³eeb®ee Dee{eJee Iesleuesuee
Deens. Deelee DeeHeCe Menjeleerue veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee ÒeMveeb®ee Dee{eJee IesT.

5.6 Menjer Yeeieeleerue veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee mecem³ee (Problem of Work-

ing Woman in Urban Area)

1) veeiejer mecegoe³eele veeskeÀjer keÀjCeejer m$eer ®etue Je cetue ³eeHeemetve HeÀej otj iesuesueer Deens.
veeskeÀjer keÀjCeejer m$eer ner mJeleb$e Deens. efle®³eeJej keÀesCelesner yebOeves veenerle. leer ®eej eEYeleer®³ee Deele veener
ns Kejs Demeues lejer Menjeleerue veeskeÀjer mJeerkeÀeju³eeveblej efle®³eemeceesj DeveskeÀ ÒeMve GYes jeefnuesues
Deensle ns DeeHeCeeme veekeÀejlee ³esle veener.

[e@ ueesefn³ee cnCeleele, ``efJeJeen DeeefCe m$eerr-Hegª<e mebyebOe ³ee yeeyeleerle Yeejleer³e ceve Deieoer
ieefue®í Deens.'' ³ee efJeOeeveele®e eqm$e³eebyeÎue DeveskeÀ ÒeMve ceveele efvecee&Ce nesleele.'' Menjer veeskeÀjer
keÀjCeeN³ee m$eeruee jenC³ee®eer efveJeememLeevee®eer J³eJemLee Demeueer lejer Dee@HeÀerme DeeefCe Iej ³eeleerue Deblej
DeefOekeÀ Deens. ojjespe one les HebOeje efkeÀueesceerìj®ee ÒeJeeme l³eebvee keÀjeJee ueeielees. SkebÀojerle OekeÀeOekeÀer®es
peerJeve peieeJes ueeieles. Menjeleerue veeskeÀjer keÀjleevee Heleer-Helveer SkeÀe®e keÀe³ee&ue³eele vemeleele. l³ee
oesIeeb®³ee keÀe³ee&ue³eeleerue Deblejner DeefOekeÀ Demeles ³eeletve®e DeveskeÀ keÀewìgbefyekeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele.

2) Menjele veeskeÀjer keÀjCeejer m$eer Deyeuee vemetve meyeuee Deens, Hejbleg veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqðe³eebvee
Deelee Deej#eCee®eer iejpe vemetve mebj#eCee®eer iejpe Deens. m$eer cnìues keÀer SkeÀ megboj, veepetkeÀ, cecelesves
DeesleÒeesle Yejuesueer cetleea DeeHeu³ee vepejsmeceesj ³esles. veeskeÀjer keÀjCeejer m$eerr ceveeves, yeg×erves megboj DemeCeejer
m$eer kegÀCeeueener YeeJeles. eqm$euee MekeÌleer®es ªHener ceeveues iesues DeeHeu³ee Yeejleele m$eer®eer Hetpee kesÀueer peeles
Je ogmejerkeÀ[s Hee³eeleueer JeneCe Hee³eele®e DemeeJeer Demesner cnìues peeles. cnCetve veeskeÀjer keÀjCeeN³ee m$eeruee
Hegª<eeb®eer efveboe menve keÀjeJeer ueeieles. ne SkeÀ ceeveefmekeÀ ÒeMve veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eebmeceesj GYee
Demelees.

3) veeskeÀjer keÀjCeeN³ee Menjeleerue eqm$e³eebmeceesj SkeÀ keÀewìgbefyekeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesles. m$eerr
kegÀìgbyeeleerue cegueeyeeUebvee meebYeeUC³eemeeþer HetCe&JesU osT MekeÀle veener. ceie kegÀìgbyeele Heleer-Helveerle yesyeveeJe
efvecee&Ce neslees. m$eeruee peievceelee Demebner mebyeesOeueb peele Demeueb lejer l³ee®e m$eeruee HewMee®³ee nJ³eemeeHee³eer
 64
mebMe³eeJeªve cetue nesle vemeu³ee keÀejCeeJeªve efleuee $eeme efouee peelees. veeskeÀjer keÀjC³eeJeªvener mebIe<e&
nesleele. meejebMe, m$eeruee keÀUmet$eer yeengueermeejKeb keÀe³ee&ue³eele Je Iejer JeeieefJeues peeles. DeMee ÒekeÀejs
keÀewìgbefyekeÀ mecem³eebvee #eCees#eCeer veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles.

4) veeskeÀjer keÀjCeeN³ee ceO³eceJeieea³e m$eerr®eb peerJeve DeefleMe³e ieefleceeve Peeuesueb Deens. JesU DeeefCe
keÀece ³eeb®eb ieefCele ceeb[Ceb ðeeruee DeJeIe[ peele Deens. DeMee ³ee ceefnueebvee jespe®³ee peerJeveeleerue meJe&
peyeeyeoeN³ee Heej Hee[leevee $ewOeeeflejHeerì nesle Deens. Menjele efMe#eCee®eer mees³e Demeleevee DeeHeu³ee
cegueebvee MeeUsle vesTve mees[lee ³esle veener. Menjeleerue m$eer-Hegª<eeb®³ee iejpeener DeveskeÀ Deensle. DeeefLe&keÀ
De[®eCe otj JneJeer cnCetve eqm$e³ee veeskeÀjer mJeerkeÀejleele, Hejbleg kesÀJne kesÀJne Demeener DevegYeJe ³eslees keÀer,
veeskeÀjer®es Jesleve keÀceer Je ceeveefmekeÀ $eeme peemle DeMeer DeJemLee Menjeleerue veeskeÀjer keÀjCeeN³ee m$eer®eer
efvecee&Ce Peeueer Deens.

5) veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eebmeceesj Jew³eeqkeÌlekeÀ, keÀewìgbefyekeÀ, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Fl³eeoer mecem³ee

efvecee&Ce Peeu³eeves Menjelener veeskeÀjoej eqm$e³eeb®eer keÀesb[er Peeuesueer Deens. DeeOegefvekeÀ eqm$e³eeb®eer cenÊJeekeÀeb#eener
Jee{t ueeieueer. efMe#eCe IesTve HeoJeerOej JneJes. veeskeÀjer keÀjeJeer, veeskeÀjer®ee Heefle efceUeJee. yebieuee, keÀej
DemeeJeer. l³eecegUs ³ee mees³eeryejesyej®e DeveskeÀ ÒeMvener efvecee&Ce nesle Deensle. peyej cenÊJeekeÀeb#ee yeeUieCeeN³ee
³ee eqm$e³eeb®ee mebmeej Del³eble ®eebieuee ®eeuelees®e Demes veener, ³eeb®³ee mebmeejele ®e{-Gleej vesnceer®e
®eeueleele. Heleer Je cegues ³eeb®³ee yejesyej efvecee&Ce nesCeejs celeYeso Je meceepeeleerue m$eerHegª<eebyejesyej Deeuesues
®eebieues JeeF&ì DevegYeJe m$eeruee Òe®eb[ ÒeceeCeele Jesovee efvecee&Ce keÀjerle Demeleele. m$eer®³ee cenÊJeekeÀeb#es®es
PeHeeìuesu³ee DeveskeÀ eqm$e³eebvee mebmeeje®ee Peeuesuee mHeÀesì mJele:®³ee®e [esȳeebveer HeeneJee ueeielees.
cenÊJeekeÀeb#ee yeeUieleevee Hegª<eÒeOeeve meceepe eqm$euee cenÊJeekeÀeb#eeHetCe& ÒeeHle keÀªve osT MekeÀle veener.
³ee®ee®e HeefjCeece JeeF&ì neslees. efJeefJeOe #es$eeble DemebK³e Hegª<eªHeer ueeb[ies m$eer³eeb®³ee ®eeefj$³ee®ee yeUer
Iesleele.

SkebÀojerle veeiejer Yeeieele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eebvee JeeF&ì meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer efvecee&Ce
nesles Je MesJeìer veeskeÀjer keÀjCeeN³ee m$eer®es DeefmlelJe®e Oeeske̳eele ³esles. DeMee ÒekeÀejs Menjer veeskeÀjer keÀjCeeN³ee
eqm$e³eeb®³ee DeveskeÀ De[®eCeer DeeHeCeeme ceeb[lee ³esleele.

5.7 eqm$e³eeb®³ee mecem³esJejerue GHee³e

Yeejleer³e meceepeeleerue Òeieleer megª Peeu³eeHeemetve Oece&, veerefleceÊee, ª{er, HejbHeje, Dee®eej efJe®eej
Je keÀe³eoe ³ee meJee¥vee meceepe peerJevee®³ee ¢äerves cenÊJe osC³eeme megªJeele Peeueer. efvekeÀesHe meeceeefpekeÀ
peerJeve DemeeJes cnCetve DeveskeÀ GHee³e³eespevee DeeKeC³eele Deeu³ee.

eqm$e³eeb®³ee mecem³eeb®eer efveefce&leer efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ mebmLeebveer DeY³eemeemeeþer mJele:keÀ[s

Iesleuesueer Deens. m$eerkeÀ[s Heenleevee Hegª<ee®³ee Je=Êeer®ee efJe®eej keÀjCes iejpes®es Deens. cegueiee DeeefCe cegueieer
³eebvee meceepe HeeleUerJeªve HeenC³eeme megªJeele kesÀu³eeme eqm$e³eeb®³ee mecem³ee leerJe´ yeveCeej veenerle.
efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbyee®es cenÊJe keÀceer keÀªve m$eer Je Hegª<eebvee meceeve mebOeer osTve oesIeebkeÀ[sner kegÀìgbyee®ee
keÀe³e&Yeej megHeto& kesÀuee Je ceguee®es Deel³ebeflekeÀ cenÊJe keÀceer keÀªve cegueeR®³ee yejesyejer DeeCeues iesues lej
m$eerJej Dev³ee³e nesCeej veener. m$eerJej Dev³ee³e keÀjCeej veener DeMeer YetefcekeÀe Hegª<eeves mJeerkeÀejueer lej
m$eer mecem³ee keÀceer nesleele.
 65
Yeejle osMe mJeleb$e Je mecelesJej DeeOeejuesueer ueeskeÀMeener meceepeJ³eJemLee efvecee&Ce keÀjC³ee®es ceesþs
DeeJneve DeeHeCe mJeerkeÀejues. mJeeleb$³eeuee Deelee HeVeeme Je<ex HetCe& nesle Demeueer lejer ieefjyeer Je efJe<ecelee otj
keÀjlee Deeuesueer veener. ueeskeÀMeenerle eqm$e³eebvee DeeHeCe meeceeJetve Iesleues lej eqm$e³eeb®³ee mecem³ee ueJekeÀj
megìleerue.

Deepe ûeeceHeb®ee³eleer®³ee mJeªHeele DeeHeCe mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeeb®eer GYeejCeer kesÀueer. DeueerkeÀ[s®e
Ieìves®³ee 73 J³ee ogªmleervegmeej Heb®ee³eleer J³eJemLesle 1/3 peeiee eqm$e³eebmeeþer Deejef#ele kesÀu³ee iesu³ee.
lemes®e leerme ìkeÌkesÀ ceefnuee ûeeceHeb®ee³eleer®³ee meom³ee nesle Deensle. efpeune Heefj<eoe, ceneveiejHeeefuekeÀe
Fl³eeoer mLeeefvekeÀ HeeleUerJejerue J³eJemLeebceO³es ceefnueebvee 1/3 peeiee jeKeerJe þsJeC³eele Deeuesu³ee Deensle.

eqm$e³eebvee meceeve efMe#eCe osTve l³eebvee meceeve veeskeÀN³ee GHeueyOe keÀªve efou³eeme eqm$e³eeb®es
ÒeMve meewc³e yeveleerue. eqm$e³eebvee meceeve efMe#eCe osCeejs peieeleerue Heefnues one osMe keÀesCeles ns meebieeJe³ee®es
Peeu³eeme DeeHeCeeme l³eeb®eer ³eeoer oslee ³esF&ue. ÖeÀevme, ke@Àve[e , efHeÀveueb[, vee@Je&s, yesequpe³ece, DecesefjkeÀe,
vesojue@[, mJeer[ve, [svceeke&À, Fl³eeoer.

eqm$e³eebvee efMe#eCee®eer Del³eble JeeF&ì DeJemLee DemeCeejs peieeleerue one osMe Heg{erue ³eeoerJeªve
ue#eele ³esleerue. ®ee[, iegF&efve³ee, ³escesve, DeHeÀieeefCemleeve, ceeueer, efveiesj, HeeefkeÀmleeve, yesveerve, yegefke&ÀveeHeÀemees,
meWì^ue DeeefÖeÀkeÀ, efjHeeqyuekeÀ Fl³eeoer (Jejerue oesvner ÒekeÀej®eer efJeJes®eve Hee@H³eguesMeve De@keÌMeve Fbìjve@Meveue
ieume& 1994 ®³ee Oeejeves®e kesÀuesuee Deens.

DeeOegefvekeÀ keÀeUele eqm$e³eebyeÎue kesÀuesu³ee keÀe³eÐee®eer DebceueyepeeJeCeer kesÀu³eeme eqm$e³eeb®³ee mecem³ee

efvecee&Ce nesCeej veenerle. meleerÒeLee, yeeueefJeJeen ÒeLee, ngb[e ÒeLee, Fl³eeoeRvee JesUsJej efveye¥Oe Ieeleu³eeme
m$eer mecem³esuee DeeUe Ieeleuee ³esF&ue. Yeejleeleerue eqm$e³eeb®es ÒeMve, oeefjêîe, iejeryeer keÀceer keÀjlee Deeueer
lej eqm$e³eeb®es ûeeceerCe Je veeiejer keÀesCelesner ÒeMve GodYeJeCeej veenerle.

DeMeeÒekeÀejs eqm$e³eeb®³ee mecem³esJej GHee³e³eespevee keÀjlee ³esF&ue.

5.5 mJeeO³ee³e

1. eqm$e³eeb®³ee mecem³es®es mJeªHe mHeä keÀje.

2. eqm$e³eeb®³ee mecem³eebvee peyeeyeoej Demeuesues IeìkeÀ mHeä keÀje.
3. eqm$e³eeb®³ee mecem³eeb®eer J³eeHleer meebiee.
4. ngb[e mecem³es®³ee efvece&tueveeLe& kesÀuesues GHee³e meebiee.
5. yeeueefJeJeene®es og<HeefjCeece meebiee.
5. veeskeÀjer keÀjCeeN³ee m$eer®³ee mecem³ee meebiee.
7. eqm$e³eeb®³ee mecem³esJejerue GHee³e mHeä keÀje.

♦♦♦
 66

6
ûeeceerCe mebmLeelcekeÀ J³eJemLee
(Oece& -mebkeÀuHevee- mJeªHe -keÀe³e& -yeoueles mJeªHe)

Heeþe®eer ªHejs<ee
6.0 Heeþe®es GÎsMe
6.1 ÒeemleeefJekeÀ
6.2 Oecee&®ee DeLe&
6.3 Oecee&®eer J³eeK³ee
6.4 Oecee&yeeyele cetueYetle yeeyeer - JewefMeäîes
6.5 Oecee&®eer YetefcekeÀe Je keÀe³e&
6.6 mJeeO³ee³e

6.0 Heeþe®es GÎsMe

- Oece& mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes.

- Oecee&®³ee J³eeK³ee DeY³eemeCes.

- Oecee&®eer YetefcekeÀe Je keÀe³e& DeY³eemeCes.

6.1 ÒeemleeefJekeÀ

ceveg<³e ne mebmke=Àleer®³ee DeeOeejs peerJeve J³eleerle keÀjCeeje ÒeeCeer Deens. ceeveJeMeeðe%e ¿ee mebmke=Àleer®es
mLetueceeveeves oesve Yeeie He[leele. YeeweflekeÀ Je DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer ns les oesve Yeeie nesle. HewkeÀer peer DeYeeweflekeÀ
mebmke=Àleer cnCetve DeesUKeueer peeles leerle ceveg<³ee®es leÊJe%eeve, Jee[d.ce³e Je keÀeJ³e l³eeb®³ee veerefleceÊeeefJe<e³ekeÀ
keÀuHevee, l³eeb®ee Oece& Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees. YeeweflekeÀ Je DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer ns mebmke=Àleer®es oesve Yeeie
HejmHejebMeer mebyebefOele Demeleele DeeefCe ¿ee v³ee³eevegmeej Oecee&®ee YeeweflekeÀ mebmke=ÀleerJej ÒeYeeJe He[lees.
Oecee&®ee efJe®ej keÀjleevee ¿ee cenÊJee®³ee ieesäer®eer DeeHeu³eeuee meowJe peeCeerJe þsJeeJe³eeme nJeer.

ogmejer cenÊJee®eer ieesä DeMeer keÀer, ceveg<³ee®³ee peerJeveele ÒeleerkeÀebveener cenÊJe Demeles. ceveg<³eeuee
Yee<ee DeJeiele Demeu³eeves yejs®emes J³eJenej ceeCemes ÒeleerkeÀebÜejs keÀjleele. keÀener ÒeleerkesÀ Fbefê³e iees®ej
Demeleele. lej keÀener leMeer vemeleele. GoenjCeeLe&, `IeeW[e' ne Meyo G®®eejlee®e DeeHeu³ee [esȳeemeceesj
Iees[e ³eslees. keÀejCe DeeHeCe lees Heeefnuesuee Demelees. Hejbleg keÀener Meyo ÒeleerkeÀelcekeÀ Demetvener Fbefê³e-iees®ej
 67
vemeleele. pemes HeeHe-HegC³e, HeefJe$e-DeHeefJe$e, mJeie&-vejkeÀ, SsefnkeÀ-HeejueewefkeÀkeÀ ¿ee meejK³ee ceveg<³ee®³ee
meceepeele Dee{UCeeN³ee Decetle& keÀuHevee Je ¿ee keÀuHeveebMeer efveieef[le Demeuesu³ee DeefYeJe=Êeer Fbefê³e- iees®ej
vemeleele. Hejbleg ceeCemeeb®³ee peerJeveeleerue JesieJesieUs J³eJenej DeeefCe peerJeveekeÀ[s HeenC³ee®ee ¢efäkeÀesve
¿eeJej ®eebieuee®e ÒeYeeJe He[lees.

¿ee keÀuHevee meceepeele vescekesÀ keÀesCeles keÀe³e& keÀjleele ¿ee®es Lees[ke̳eele GÊej Demes keÀer, ceeCemeeb®ee
DeeefCe ceeCemeeb®³ee SsefnkeÀ peerJeveeleerue Ie[ecees[eRvee keÀesCel³ee lejer DeefleueewefkeÀkeÀ Je Deeflevewmeefie&keÀ MekeÌleerMeer
mebyebOe pees[C³ee®es keÀe³e& l³ee keÀjleele. ¿ee mebyebOeeYeesJeleer JesieJesieȳee ÒekeÀej®es efJeéeeme, Þe×e, Hetpee-
Heeþ, ÒeeLe&vee, ³e%e, F. efJeOeer ¿eeb®es peeUs efJeCeues peeles. ¿eeuee®e Oece&mebmLee Demes veeJe efoues peeles.

peiee®³ee HeeþerJejerue meJe& ceeveJe meceepeele DeeHeu³eeuee Oece&mebmLee Dee{Ules. efle®es mJeªHe cee$e
meJe&$e meejKes vemeles. ogmejer ieesä DeMeer keÀer, Oece&mebmLee peMeer meeJe&ef$ekeÀ Demeles. leMeer®e leer keÀe³ece®³ee
mJeªHee®eer Demeles. cnCepes®e ceeveJeer meceepeeletve efle®es mecetU G®®eeìve nesCes Meke̳e vemeles. ceeCemeeb®³ee
peerJeveeleerue yeN³ee®eMee J³eJenejebJej Oece&mebmLes®ee peyejomle Heie[e Demelees DeeefCe keÀesCel³eener meceepee®es
HetCe&lJeeves %eeve nesC³eemeeþer l³ee meceepeeleerue Oece&mebmLes®eer j®evee Je keÀe³e& ³eeb®ee DeY³eeme DeHeefjne³e&
þjlees.

Oece& ne ceveg<³ee®ee DeeefCe l³ee®³ee FnueeskeÀeleerue peerJeveeleu³ee Ie[ecees[eR®ee DeefOeYeeweflekeÀ,

Deeflevewmeefie&keÀ efJeéeeMeer Je l³ee efJeéeeleerue MekeÌleeRMeer mebyebOe pees[lees. ¿ee mebyebOeeefJe<e³eer®es efJeéeeme, Þe×e
Je leodveg<ebieeves ³esCeejs Dee®ejCee®es ÒekeÀej ns ceeCemeeb®³ee keÀuHeveebletve Je DevegYeJeebletve meekeÀej nesleele.
cnCepes®e DeefOeYeeweflekeÀ, Deeflevewmeefie&keÀ MekeÌleeR®es efJeée ceveg<³eeves®e keÀefuHeuesues Demeles.

6.2 Oecee&®ee DeLe&

ue@efìve Yee<esleerue Religion ne Meyo Oece& ³ee DeLeea ª{ Peeuee Deens. lej eEnot®³ee mebkeÀuHevesvegmeej
Oece& ³ee Meyoe®eer GlHeÊeer Oe= Oeej³eefle Oece&: DeMeer Deens. cnCepes p³ee efve³ece, Jele&CetkeÀ, Dee®eej, efJe®eej
Þe×e, ¢efäkeÀesCe Fl³eeoeR®³ee ³eesie meceepee®eer OeejCee nesles. lees Oece& nes³e. HeCe DeMee ÒekeÀejs efJeefMeä
Oecee&®³ee meboYee&leerue efJeJes®eveeJeªve meceûe ceeveJe meceepeeleerue Oece& ner mebkeÀuHevee Je mebmLee ³ee®eer
meceepeMeeðeer³e DeekeÀueve nesCeej veener. l³eemeeþer meceepeMeeðe, ceeveJeMeeðe Fl³eeoer #es$eebleerue
efJe®eejJebleeb®³ee efJe®eejeb®ee ceeieesJee IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. HeCe l³eener DeeOeer Heeée&Yetceer®³ee mJeªHeele

De) ceeveJeer peerJeveeleerue Deefveef½elelee, DeveekeÀueveer³elee Je

ye) DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee ÒeeC³eeb®³ee DeefmlelJeeyeÎue®³ee Þe×e ³ee oesve yeeyeer mecepeeJetve IesT.

De) ceeveJeer peerJeveeleerue Deefveef½elelee DeveekeÀueveer³elee :

Devve, Jeðe, efveJeeje ³ee cetueYetle iejpeeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer ceeveJemeceepe YeesJeleeue®³ee
HeefjefmLeleerMeer ÒeejbYeeHeemetve efceUlespegUles Iesle Deeuee Deens. cnCepes®e He³ee&JejCeeMeer meceepe³eespeve Jee
DevegketÀueve meeOele Deeuee Deens. HeCe ns DevegketÀueve ceeveJeeuee menpeemenpeer meeOelee Deeues veener. lemes®e
l³eele vesnceer®e ³eMe Deeues Demesner veener. ceeveJeer peerJeveele meJe&®e ieesäer, JesUsJej Je DeHesef#ele Ie[u³ee
veenerle Je Ie[le veenerle. Mesleer efHekeÀefJeC³eemeeþer keÀä kesÀues lejer l³eeuee efvemeiee&®eer meeLe efceUeueer
 68
Heeefnpes, veener lej og<keÀeU, Hetj, ìesUOee[ ³ee ceeiee&ves Þece Jee³ee peeleele. Þeerceblee®ee iejerye nesCes,
ieefjyee®ee Þeerceble nesCes, Oe[OeekeÀì ceeCetme ce=l³egcegKeer He[Ces, jesiejeF& ³esCes, De®eevekeÀ OeveueeYe nesCes,
YetkebÀHe, og<keÀeU, DeHeIeele, Me$et®ee nuuee, HeÀmeJeCetkeÀ, efJeéeemeIeele Jeiewjs HeoesHeoer efomeCeeN³ee ieesäer
ceeveJeer peerJeveeleerue Deefveef½elelee oMe&efJeleele. ³eecegUs ceeveJee®³ee iejpee HetCe& keÀjC³eele De[LeUs ³esleele.

l³ee®eÒeceeCes peerJeveeleerue DeveskeÀ ieesäer ceeveJeeuee DeveekeÀueveer³e®e Jeeìle Deeu³ee Deensle. meeJeueer®eer
neue®eeue ÒeefleOJeveer SsketÀ ³esCes, ce=le Jee otj®ee ceeCetme mJeHveele ³esCes. efoJeme-je$e nesCes, YetkebÀHe JeeoU
Demee GlHeeo nesCes, De®eevekeÀ Deepeejer He[Ces, pevce, ce=l³et nesCes Jeiewjs DeveskeÀ yeeyeer ÒeeLeefcekeÀ DeJemLesleerue
ceeveJe meceepeeme DeveekeÀueveer³e nesl³ee. l³eeb®³eeleerue keÀe³e&keÀejCemebyebOe l³eeuee ÒemLeeefHele ve keÀjlee
Deeu³eeves l³ee Deleke̳e&, DeveekeÀueveer³e Jeeìu³ee. keÀeUe®³ee DeesIeele Yetieesue, peerJeMeeðe, efJe%eeve Fl³eeoeR®³ee
meene³³eeves HejJeeHe³e¥le DeveekeÀueveer³e JeeìCeeN³ee ieesäeR®es ceeveJeeuee DeekeÀueve Peeues lejer Deepener DeMee
DeveskeÀ Ieìvee ceeveJeeuee DeveekeÀueveer³e Jeeìleele.

peerJeveeleerue ³ee Deefveef½ele DeveekeÀueveer³e ieesäercegUs ceeveJe Òe³elvee®eer MeLe& keÀªvener nleyeue
þjle Deeuesuee Deens. l³ee®eer pewefJekeÀ Je ceeveefmekeÀ megj#ee, l³ee®eer megKeog:Kes HetCe&HeCes l³ee®³ee neleele
veenerle ³ee®eer l³eeuee ÒeejYeebHeemetve ÒekeÀ<ee&ves nesle Deeuesueer peeCeerJe meeJe&ef$ekeÀ Deens. leer®e l³eeb®³ee Oece&mebmLes®eer
Heeée&Yetceer Deens.

ye) DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee ÒeeC³ee®³ee DeefmlelJeeyeeyele®³ee Þe×e :

peerJeveeleerue Deefveef½ele, DeveekeÀueveer³e Ieìveebceeieerue keÀejCe keÀe³e Demeles? me=äerleerue ®e¬eÀeceeies

keÀesCeleer MekeÌleer DemeeJeer. DeeHeues megKe-og:Ke, peerJeve-cejCe keÀesCe efve³ebef$ele keÀjerle DemeeJes? DeMee
ÒeMveebveer mJele:Meer, efvemeiee&Meer Je FlejebMeer efJe®eejCee keÀjlee keÀjlee ceeveJeeves l³eeb®es pes GÊej MeesOetve
keÀe{ues les cnCepes DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee efoJ³e ÒeeC³ee®es DeefmlelJe ner Meeðeer³e JemlegefmLeleer veener, lej
ceeveJeer Þe×e Deens. ceeveJee®es megKe-og:Ke, DeeMee-efvejeMee, mece=×er-oeefjêîe, mLew³e&-DemLew³e&, peerJeve-
ce=l³et Jeiewjs efmLeleer ³ee DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee ÒeeC³ee®³ee F®ís®ee HeefjCeece nes³e, Demes ceeveC³eele ³esT
ueeieues. SJe{s®e veJns lej megKe, mJeemL³e, mece=×er, JewYeJe, Deevebo ÒeeHle keÀjC³eemeeþer Je og:Ke, oeefjêîe
DeHeIeele, Deepeej mebkeÀì Jeiewjs ìeUC³eemeeþer ³ee DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleeruee efJeefMeä Dee®ejCe, efJeOeer (Rituals)
keÀªve ÒemeVe keÀªve Iesleues Heeefnpes DeMeerner ceeveJee®eer OeejCee yeUkeÀì nesle iesueer.

6.3 Oecee&®eer J³eeK³ee

Jejerue efJeJes®evee®³ee DeeOeejs DeeHeCeebme Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, peerJeveeleerue DeveHesef#ele,
DeveekeÀueveer³e, og:Keoe³eer IeìveebJej efve³eb$eCe efceUefJeC³eemeeþer ceeveJeeves DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee efoJ³e
ÒeeC³ee®³ee DeefmlelJeeJej peer Þe×e þsJetve efJeefMeä ÒekeÀej®³ee Dee®eejeme peerJeveele mLeeve efoues l³eeme Oece&
cnCelee ³esF&ue.
1) S[Je[& ìe³euej®³ee celes Oece& cnCepes efoJ³e ÒeeC³eeJejerue Þe×e nes³e.
2) Heer. efieuyeì& ³eeb®³ee celes, Oece& cnCepes ceeveJee®es DeueewefkeÀkeÀ ÒeeC³eeMeer Demeuesues mebyebOe Je l³eeJejerue
DeJeuebyeve nes³e.
 69
3) mej pescme ÖesÀPej ³eeb®³ee celes ``ceeveJeeHes#ee Þesÿ DeMee MekeÌleer®eer DeejeOevee cnCepes Oece& nes³e. ³ee
MekeÌleer ceeveJeer peerJeve efvemeie&¬eÀce efveoxefMele Je efve³ebef$ele keÀjleele'', DeMeer ceeveJee®eer Þe×e Demeles.
4) Sefceue [jKeerce ³eebveer `Oece& cnCepes HeefJe$e JemletMeer mebyebefOele Þe×e Je Dee®eej efJeOeer ³eeb®eer mebkeÀefuele
J³eJemLee nes³e. ³ee Þe×e Je Dee®eej efJeOeer®es mebIeìve ®e®e&meejK³ee veweflekeÀ mecetnele nesles.'
5) Deej.Sve. cegKepeea Oecee&®eer J³eeK³ee osleevee cnCeleele keÀer, Oece& cnCepes keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee
lejer ÒekeÀej®³ee DeefleceeveJeer eEkeÀJee DeueewefkeÀkeÀ DeLeJee meeceeefpekeÀ MekeÌleerJej®eer Þe×e nes³e.

³ee Þe×s®ee DeeOeej, Ye³e, Hetp³eYeeJe DeeefCe HeeefJe$³ee®eer keÀuHevee Demetve leer ÒeeLe&vee, Hetpee, meceHe&Ce
³eeletve J³ekeÌle nesle Demeles.

6.4 Oecee&yeeyele cetueYetle yeeyeer - JewefMeäîes

ûeeceerCe peerJeveele Oece& ner SkeÀ cenÊJee®eer MekeÌleer Demetve keÀe³eÐeeHes#eener peemle keÀeìskeÀesjHeCeeves Je
keÀìe#eeves Oecee&®ejCe kesÀues peeles. meceepe mebIeefìle keÀjCes, meeceeefpekeÀ Jele&veeuee HegC³ekeÀuHeves®eer pees[
osTve meceepeele Meeblelee veeboeJeer, ³ee ¢<ìerves Oecee&ves ceesuee®es keÀe³e& kesÀues Deens.

1) meeJe&ef$ekeÀlee:
meceepe ceie lees Òee®eerve Jee DeJee&®eerve, Del³eble ÒeeLeefcekeÀ DeJemLesleerue DeeefoJeemeeR®ee Jee Del³eeOegefvekeÀ
Òeiele, lemes®e keÀesCel³eener Meemeve He×leer®ee Demees lesLes ³ee vee l³ee mJeªHeele Oece&mebmLee Dee{Ules.

2) DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer®³ee DeefmlelJeeJej Þe×e :

ceeveJeer peerJeve Je efvemeie& ³eeb®es efve³eb$eCe keÀjCeejer DemeeOeejCe, Deeoer Deble vemeuesueer, meJe&$e
meb®eej keÀjCeejer Je DeceeveJeer meeceL³e& Demeuesueer SkeÀ DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Deens. ner ceeveJe meceepee®eer Þe×e
Oecee&®ee cetueeOeej Deens. DeLee&le, ³ee Þe×s®es mJeªHe ceeveJe meceepe Je l³ee®eer mebmke=Àleer ³eevegmeej JesieJesieUs
Dee{Ules. S[Je[& ìe³euejves `peerJevee®es Je efvemeiee&®es efve³eb$eCe keÀjCeeje DeefJeveeMeer mJeªHee®ee Deelcee
meJe&$e Deens' DeMeer DeeefoJeemeerle Dee{UCeejer meJee&lceJeeoe®eer (Animism) mebkeÀuHevee mHeä keÀªve
DeeefoJeemeer®³ee Oece&Þe×s®es Je Oeeefce&keÀ mebyebOee®es mHeäerkeÀjCe efoues Deens. ns DeeefoJeemeer ³ee Deelc³eeuee®e
Òesleelcee, efHeMee®®e, osJe, Yetle Jeiewjs cnCeleele. ³ee Deelc³ee®es JeemleJ³e HeMet, He#eer, JevemHeleer, lemes®e
efvemeiee&leerue Flej yeeyeleerle Demeles. Demesner ³ee DeeefoJeemeeRvee Jeeìles. lej keÀener DeeefoJeemeeRle ceeveJe Je
ceeveJeeYeesJeleeue®es peerJeve meJe& ®esleve-De®esleve Jemletle Demeuesu³ee MekeÌleercegUs®e efveOee&efjle nesle Demeles.
DeMeer ¢{ Þe×e Demeles. ner MeeqkeÌleJeeoe®eer (Animatism) mebkeÀuHevee cesjì, efÒeDeme ³eebveer ceeb[ueer ce@keÌme
ceguuejves efvemeie&Jeeoe®eer (Naturism) mebkeÀuHevee ceeb[tve efvemeiee&®³ee ÒeYeeJeeves met³e&, ®ebê, DeekeÀeMe,
Jeeje, HeeTme, pebieue, [eWiej, veoer JeiewjWvee ceeveJe DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer keÀmee ceevet ueeieuee, les®e l³ee®es
keÀmes osJe yeveues ³ee®es efJeJes®eve kesÀues Deens.

Òeiele Je efJeMeeue mJeªHee®³ee meceepeele ner Þe×e iegbleeiegbleer®eer nesle peeles. l³eecegUs®e Oeeefce&keÀ
Þe×ebvee megmebIeefìle mJeªHe osTve Oeeefce&keÀ ûebLeeletve l³ee®es efJeJes®eve kesÀues peeles. ³eeletve®e keÀener Oece&
SkesÀéejJeeoer (Monotheists) lej keÀener Polytheists DeMee Þe×e peesHeemeleele. keÀeneRvee F&éej efveie&gCe,
efvejekeÀej, lej keÀeneRvee meiegCe, meekeÀej Jeeìlees.
 70
3) Þe×svegmeej Dee®eej efJeOeer :
DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer®³ee mJeªHeeyeeyele meceepeemeceepeele efYeVelee Dee{Uueer lejer efle®³ee
DeefmlelJeeyeÎue pemee ¢{ efJeéeeme Demelees. l³ee®eÒeceeCes ³ee MekeÌleeruee Mejce peeTve efleuee ÒemeVe keÀªve
Iesleu³eeves megKe, mece=×er, ³eMe, mJeemL³e ueeYesue DeMeerner ceeveJee®eer ¢{ Þe×e Demeles. l³eecegUs Òel³eskeÀ
Oecee&le F&éejeuee ÒemeVe keÀªve IesC³eemeeþer l³ee®ee DeeMeerJee&o efceUefJeC³eemeeþer keÀesCeles Oeeefce&keÀ efJeOeer
keÀjeJesle. FlejebMeer keÀmes JeeieeJes, HeefJe$e Jemletb®es HeeefJe$³e keÀmes meebYeeUeJes ³eemeeþer DeveskeÀ Dee®eej efJeOeer
Jee keÀce&keÀeb[s (Rituals) Demeleele. ³ee keÀce&keÀeb[ele Hetpee, ÒeeLe&vee, mleJeve, oeveOece&, yeUer, nescenJeve,
ceb$ees®®eejCe, GHeeme, Je´leJewkeÀu³es, efJeefMeä Jemletb®ee®e JeeHej, efJeefMeä KeeÐeHeoeLee&®ee l³eeie, ³eeb®ee
meceeJesMe neslees. efMeJee³e Oeeefce&keÀ meCe, GlmeJe, ieeCeer, ve=l³e JeiewjW®eener meceeJesMe ³eele kesÀuee peelees.
Dee®eejefJeOeer, Oeeefce&keÀÞe×sMeer megmebiele Demeleele.

4) HeefJe$e - DeHeefJe$eles®ee Yeso :

Sefceue [jefKece ³eeves Oece&Þe×ebvegmeej keÀener Jesleve Je Jemlegle: HeefJe$e-DeHeefJe$e Demee Yeso kesÀuee
peelees. ³ee®es efJeJes®eve kesÀues Deens. ³eevegmeej HeefJe$e Jemlet yeeUieCeejs Je HeefJe$e Dee®ejCe keÀjCeejs Oeeefce&keÀ Je
ÒeMebmeveer³e þjleele. lej DeHeefJe$e Jemlet yeeUieCeejs HeefJe$e Jemlet®es HeeefJe$³e Oeeske̳eele DeeCeCeejs DeHeefJe$e
Jele&ve keÀjCeejs DeOeeefce&keÀ, efOekeÌkeÀejen& þjleele. Demes Jele&ve HeeHe Jee HegC³e mecepeues peeles. l³ee yeou³eele
efnbotuee ce=l³etveblej mJeie& eEkeÀJee vejkeÀ, Fmueece Oeefce&³ee vee peVele eEkeÀJee penVetce Je ef¸e½eveele nsJeve eEkeÀJee
nsue ³ee efþkeÀeCeer peeJes ueeieles, DeMeerner l³ee l³ee Oecee&le ¢{Þe×e Demeles. Sefceue [jKeerce ³eeves HeefJe$e-
DeHeefJe$eles®³ee mebkeÀuHeves Heeþerceeieerue ueeskeÀeb®eer Þe×e mHeä kesÀueer Deens. HeeHee®ejCeecegUs J³ekeÌleer Je meceepe
³ee oesneWJej efveef½ele®e DeeHeÊeer, Deefjä keÀesmeUles Je HegC³ee®ejCeecegUs J³ekeÌleer Je meceepeeme l³ee®eer ®eebieueer
HeÀUs efceUleele. DeMeer l³ee meceepee®eer OeejCee Demeles. DeLee&le®e Oece& Je meceepemeeHes#e ³ee HeefJe$e-DeHeefJe$eles®³ee
keÀuHevee yeoueleele. ns DeesIeeves Deeues®e. eEnotbvee iee³e HeefJe$e Je ieesceebme Ye#eCe ns HeeHee®ejCe Deens. lej
keÀener Oeceea³eeble iee³eeRvee ceejCes Je iee³eeR®es ceebme KeeCes ³ee meJe&meeOeejCe yeeyeer Jeeìleerue.

5) ÒeleerkeÀelcekeÀ Je GHe³egkeÌle meebmke=ÀeflekeÀ ue#eCeeb®ee meceeJesMe :

Oecee&®es peeCeerJeHetJe&keÀ ÒeefleefveefOelJe keÀjC³eemeeþer Oecee&®ejCee®eer peeCeerJe keÀªve osC³eemeeþer Òel³eskeÀ
Oecee&le keÀener ÒeleerkeÀelcekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ ue#eCes efometve ³esleele. leeF&le, ¬eÀe@me Deesce, mJeefmlekeÀ, 786, ner
mebK³ee Jeiewjs ner efJeefJeOe Oecee&®eer meebmke=ÀeflekeÀ ue#eCes Deensle. l³ee®eÒeceeCes Oecee&vegmeej Dee®eej efJeOeer Heej
Hee[C³eemeeþer cebefojs, ceeqmpeo, ®e®e&, iegªÜeje, Hetpes®es meeefnl³e, Oece&ûebLe Jeiewjs GHe³egkeÌle meebmke=ÀeflekeÀ
ue#eCesosKeerue mebyeefOele Oecee&le efometve ³esleele. DeeefoJeemeer®³ee meceepeeceO³es osKeerue kegÀueef®evnebvee (Totem)
Demes®e mJeªHe ÒeeHle Peeuesues efometve ³esles.

6) Dee®eejefJeOeermeeþer Keeme ÒeefMeef#ele ueeskeÀeb®ee Jeie& :

Òel³eskeÀ Oecee&leerue Oece&efJeOeer Heej Hee[ues, lej®e DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer ÒemeVe nesCeej ³eemleJe Hegjesefnle,
Hegpeejer efÒemì, ceguueeceewueJeer, Yeiele, ceebef$ekeÀ, Jeiewjs ueeskeÀ Òel³eskeÀ meceepeele Dee{Uleele. l³eebveer Oecee&®es
meceûe DeekeÀueve keÀªve Iesleues Deens Je Oece&efJeOeeryeeyele ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®ee l³eebvee DeefOekeÀej Deens.
DeMeer ueeskeÀeb®eer ¢{ YeeJevee Peeuesueer Demeles. Òemebieer ner YeeJevee FlekeÀer ìeskeÀe®eer Demeles keÀer Demes ueeskeÀosKeerue
DeueewefkeÀkeÀ ceeveues peeTve les Hetp³e ceeveues peeleele Je l³eeb®³ee Jeeìsuee l³ee Dee%ee efMejmeeJebÐe ceeveu³ee
peeleele.
 71
6.5 Oecee&®eer YetefcekeÀe Je keÀe³e&
ceeveJe meceepee®³ee DeefmlelJeemeeþer ceeveJe meceepee®eer peer J³eJemLee Deens l³ee J³eJemLes®³ee efJeefJeOe
IeìkeÀeble SkeÀelcelee efìkeÀefJeCes Je ¢{ keÀjC³eele Oecee&uee cenÊJee®eer Yetecf ekeÀe Heej Hee[eJeer ueeieles. Dee@mì^es uf e³eele
Debªìe ³ee DeeefoJeemeer peceeleer®ee keÀe³e&Jeeoerleerue ¢efäkeÀesCeeletve Sefceue [jKeerce ³eeves DeY³eeme keÀªve
Oecee&®eer ner ÒeOeeve YetefcekeÀe efJeMeo kesÀueer Deens.

Oece& ner meeceeefpekeÀ Ieìvee Demetve efle®ee meceepeeleerue Dev³e mebmLeebMeer mebyebOe Demelees. Oecee&leerue
Þe×ebletve HeefJe$e Jemlet®³ee mebyebOeele keÀesCeles Dee®eej efJeOeer keÀjeJesle Je keÀª ve³esle ³ee®es mecetneleerue
ueeskeÀebvee ÒeYeeJeerHeCes ceeie&oMe&ve nesles. ³eecegUs ueeskeÀeb®³eele meceeve peerJevecetu³es ªpetve YeeJeefvekeÀ SkeÀlee
efvecee&Ce nesles. ³ee YeeJeefvekeÀ yebOeecegUs SkeÀe®e Oecee&Jej efJeéeeme þsJeCeeN³ee J³ekeÌleer HejmHejebMeer pees[u³ee
peeleele. HeefjCeeceer meeceeefpekeÀ ¢{lJe (Social Soildarity) DeekeÀejeuee ³esles. meceepee®³ee mJeemL³ee®³ee
¢äerves ner YeeJeefvekeÀlee Je meeceeefpekeÀ ¢{lJe Del³eble cenÊJee®es Demeles. ³ee ¢{lJeecegUs meceepeeleerue
mebIeìve peesHeemeues peeles Je ÒeYeeJeerHeCes efìkeÀefJeues peeles. meceepeeuee l³ee®³ee efJeefJeOe iejpee, kegÀìgbye,
efJeJeen kegÀue, ceeueceÊee, DeLe&, jep³e Jeiewjs mebmLeekeÀ[tve megjUerleHeCes Heej Hee[C³eemeeþer meeceeefpekeÀ
¢{lJe efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e& Oecee¥keÀ[tve nesles. Oece& ³ee mebmLeskeÀ[tve Jejerue YetefcekeÀsuee Hees<ekeÀ DeMeer peer
efJeefJeOe keÀe³ex Heej Hee[eJeer ueeieleele leer KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1) Oece& DeeHeu³ee Hejerves HeCe ÒeYeeJeerHeCes YeesJeleeue®³ee DeveekeÀueveer³e Deleke̳e& HeefjefmLeleer®es

mHeäerkeÀjCe Je ceeefnleer ceeveJeeuee osTve l³ee HeefjefmLeleerMeer ceeveJee®es mecee³eespeve meeOelees. ns mHeäerkeÀjCe
Je ceeefnleer Jew%eeefvekeÀ¢äîee Kejer Jee Keesìer Demesue, HeCe DecegkeÀ SkeÀe MekeÌleercegUs DecegkeÀ ieesä Ie[les. ³ee
efveJJeU Þe×scegUs lees efveef½ele neslees. l³ee®³ee ceveeJej®ee leeCe keÀceer nesTve lees YeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleerMeer
mecee³eespeve meeOelees.

2) ceve:Meebleer Je J³eeqkeÌleceÊJee®es mebIeìve :

Òe³elvee®eer HejekeÀeÿe keÀªvener ³eMe, megKe, mece=×er, F®íeHetleea nesle veener. og:Ke, oeefjêîe,
Deepeej, DeHeIeele ³ee ieesäer ìeUlee ³esleerue®e Demes veener. Je=×lJe Je ce=l³etuee lej meeceesjs peeJes®e ueeieles.
³eecegUs ceeveJe efJeHeÀue, efvejeMe nesC³ee®eer DeefOekeÀ Meke̳elee Demeles. DeMee JesUer Oecee&Jej®ee l³ee®ee efJeéeeme
l³eeuee DeeMee, ÒesjCee oslees. JeeF&ìeÒeceeCes ®eebieues efoJeme ³esleerue, ³eMe efceUsue, mece=×er ueeYesue DeMeer
ceveesOeejCee nesles. DeepeejHeCe, DeHeIeele, DeHe³eMe, ce=l³et ³eeyeeyele®es meceLe&ve Je meeblJeve Oece& ÒeYeeJeerHeCes
keÀªve J³eeqkeÌleceÊJe efJeIeìveeHeemetve J³ekeÌleer®es cnCepes®e MesJeìer meceepee®es mebj#eCe keÀjlees. SJe{s®e veJns
lej SsefnkeÀ peerJeveeleerue GefÎäeb®es cenÊJe eEyeyeJetve l³eemeeþer J³ekeÌleer Je meceepeeuee ef¬eÀ³eeMeerue þsJelees.
efvejeMee, JewHeÀu³e ³ee yeeyeer J³ekeÌleeruee meceepeefJejesOeer yeveefJeC³ee®ee oeì OeeskeÀe Demelees. lees Oecee&cegUs
ìeUuee peelees. J³ekeÌleer®eer ceve:Meeleer Je J³eeqkeÌleceÊJee®es mebIeìve efìkeÀefJeues peeles.

3) Òel³eskeÀ meceepee®³ee mebmke=Àleervegmeej l³ee l³ee meceepeele ®eebieues-JeeF&ì, ³eesi³e-De³eesi³e Fä,

Deefveä DeMeer cetu³e J³eJemLee le³eej Peeuesueer Demeles. l³eeletve®e l³ee meceepeele keÀener veweflekeÀ keÀuHevee
ª{ Peeuesu³ee Demeleele. DeMee yeN³ee®e cetu³eebvee Je veweflekeÀ keÀuHeveebvee Oecee&®ee DeeOeej efceUeuesuee Demelees.
l³eecegUs DeMeer peerJevecetu³e Je veweflekeÀ keÀuHeveebmeejK³ee Jele&vee®ee ueeskeÀ Deeoj³egkeÌle Yeerleerves mJeerkeÀej
keÀjleele. l³eevegmeej les DeeHeues Dee®ejCe þsJeleele. ner yeeye meceepee®es efve³eb$eCe Je mebIeìve ³eemeeþer
Del³eble DeeJeM³ekeÀ Je cenÊJeHetCe& Deens.
 72
meceepe efve³eb$eCe efJe<e³ekeÀ efJeefJeOe Jele&vee®es Dee®ejCe keÀªve meceepee®es mebIeìve efìkeÀefJeC³eemeeþer
J³ekeÌleerJej yee¿e Je DeebleefjkeÀ o[HeCe ³esle Demeles. Meemeve ³eb$eCee, keÀe³eoe ³eecegUs J³ekeÌleerJej meeceeefpekeÀ
efve³eceveeb®es Heeueve keÀjC³ee®es o[HeCe ³esle Demeues lejer les yee¿e o[HeCe Demeles. mebOeer efceUlee®e Demes
yee¿eo[HeCe J³ekeÌleer HesÀketÀ MekeÀles. Goe. keÀesCeer Heenele veener, keÀesCee®³ee ue#eele ³esCeej veener cnCetve
J³ekeÌleer ®eesjer keÀjC³eeme ÒeJe=Êe nesT MekeÀles. HeCe Oecee&®es o[HeCe ns DeebleefjkeÀ o[HeCe Demeles. Oecee&ves
HeeHee®ejCe Je HegC³ee®ejCe DeeefCe l³eeb®es HeefjCeece ³ee®ee þmee J³ekeÌleer®³ee ceveeJej ueneveHeCeeHeemetve Demee
eEyeyeJeuesuee Demelees keÀer, lees l³eeb®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee DeefJeYeep³e Yeeie yeveuesuee Demelees. l³eecegUs F&éeje®ee
keÀesHe ìeUCes, HegC³emeb®e³e keÀjCes Je mJeie& cees#ee®eer ÒeeHleer keÀjC³eemeeþer J³ekeÌleer veweflekeÀ efve³eceeb®es Heeueve
ceveesceve keÀjles.

l³eecegUs mel³e yeesueeJes, ®eesjer keÀª ve³es, efnbmee keÀª ve³es. J³eefYe®eej keÀª ve³es DeMee veweflekeÀ
cetu³eeb®ee DebleYee&Je yeN³ee®e Oecee&le Dee{Ulees. ³ee®³eeJej®e l³ee meceepee®es mJeemL³e Je mebIeìve ceesþîee
ÒeceeCeele DeJeuebyetve Demeles. lesJne ueeskeÀeb®³ee Jele&vee®es efve³eb$eCe keÀjC³ee®es Oece& ns SkeÀ ÒeYeeJeer DeveewHe®eeefjkeÀ
meeOeve Deens. Oeeefce&keÀ mebmkeÀej Peeuesueer J³ekeÌleer Heesefuemeeuee IeeyejCeej veener HeCe l³ee®eer Þe×e Demeuesu³ee
osJee®eer Keesìer MeHeLe IesC³eeSsJepeer DeeHeu³ee ke=Àl³ee®ee peeye osF&ue.

4) keÀu³eeCekeÀejer keÀe³ee¥vee ®eeuevee:

Oece&mebmLesle J³ekeÌleer Je DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer ³eeb®³eeleerue mebyebOe keÀmes DemeeJesle ³ee®es pemes efJeJes®eve
kesÀuesues Demeles. lemes®e l³eeves FlejebMeer keÀmes JeeieeJes ³eeyeÎuener ceeie&oMe&ve kesÀuesues Demeles. Yetleo³ee,
HejesHekeÀej, #ecee, Meebleer, o³ee Jeiewjs efkeÀleerlejer GoeÊe YeeJeveeb®ee DeeefJe<keÀej Oecee&letve kesÀuesuee Demelees.
DeMee JeeieC³eecegUs F&éej ÒemeVe neslees. Demes meebefieleu³eeves ueeskeÀ ogmeN³eeuee mebkeÀìele ceole keÀjleele.
oeveOece& keÀjleele, ®egkeÀebyeÎue #ecee keÀjleele, efnbmes®ee l³eeie keÀjleele. mebIe<ee&SsJepeer menkeÀeje®eer Òeef¬eÀ³ee
mJeerkeÀejleele. ³eecegUs l³eeb®³eeleerue mecegoe³e YeeJevee Jee{erme ueeieles. mesJeeYeeJeer Je=Êeerves Flejeb®es keÀu³eeCe
keÀjC³ee®eer Je=Êeer Oecee&keÀ[tveosKeerue peesHeemeueer peeles.

5) Flej keÀe³ex :

De) efMe#eCeefJe<e³ekeÀ keÀe³ex :

Deepe pejer efMe#eCemebmLee Oecee&Heemetve Deueie Peeuesueer efometve ³esle Demeueer lejer Òee®eerve keÀeUeHeemetve
veJ³ee efHe{eruee eEkeÀJee efpe%eemetuee %eeve osC³ee®es keÀe³e& Oecee¥keÀ[tve nesle Deeues. ef¸e½eveeb®es ÒeeLe&vee cebefoj
efnbotb®eer cebefojs Je HeeþMeeUe, yeew×eb®es ceþ, ceefMeoerpeJeU Demeuesuee ceojmee ³esLetve efMe#eCeefJe<e³ekeÀ keÀe³ex
oerIe&keÀeU nesle Deeuesueer Deensle.

ye) ceveesjbpeve Je keÀueebvee GÊespeve :

Oecee&leerue Þe×eb®ee DeeefJe<keÀej keÀjC³eemeeþer Je efJeefMeä Oeeefce&keÀ Jele&ve keÀjC³eemeeþer Òel³eskeÀ

Oecee&keÀ[tve ueeskeÀeb®es ceveesjbpeveosKeerue nesles. Oecee&®³ee ª#e mJeªHee®ee DeeflejskeÀ keÀceer nesC³eemeeþer meCe,
GlmeJe, pe$ee, ceneslmeJe, ve=l³e ieeCeer mebieerle, Yepeve keÀLee-keÀerle&ves JeiewjW®ee JeeHej kesÀuee peelees. l³eecegUs
ueeskeÀeb®es ceveesjbpeve nesTve l³eeb®³ee ceveeuee Deevebo, Meebleer osC³ee®es keÀe³e& nesles.
 73
keÀ) efJeefJeOe mebmkeÀejeletve yeouee®eer peeCeerJe:
DeeefoJeemeerle J³ekeÌleer leeªC³eele HeoeHe&Ce keÀjles JesUer ³eesJeveejbYe efJeOeer kesÀuee peelees. m$eer Heefnu³eeboe
ieYe&Jeleer nesles. l³ee JesUerner efJeefMeä efJeOeer kesÀuee peelees. efJeJeene®³ee JesUer efJeOeer kesÀuee peelees. Demes efJeOeer
DeeefCe mebmkeÀej J³ekeÌleeruee efle®³eeleerue yeouee®eer Je l³eevegmeej efle®ee opee& yeoueC³ee®eer peeCeerJe keÀªve
osleele.

DeLee&le Oecee&®eer kesÀJeU DevegketÀue®e keÀe³ex Deensle Demes veener, lej ÒeefleketÀue keÀe³exner Deensle. l³ee®ee
efveoxMe Oecee&®³ee meceepeMeeðeer³e DeO³e³evee®³ee ¢äerves GHe³egkeÌle þjsue. mJele:®ee Oece& Je l³eevegmeej Oecee&®ejCe
Þesÿ mecepeCes Je ogmeN³ee Oecee&me efJejesOe, eflejmkeÀej ³eebletve meceepee®³ee efJeIeìveeuee ®eeueveener efceUles.
Oece&³eg×s, Oeeefce&keÀJeeo ³eecegUs efkeÀl³eskeÀ efvejHejeOe ueeskeÀebvee ceejues iesu³ee®ee Fefleneme Deens. vejyeUer,
peeefleJ³eJemLee, DemHe=M³elee, meleer®eer ®eeue, osJeoemeer DeMee Deceeveg<e ÒeLeebvee ceeveJeeves Oecee&®es®e HeeþyeU
efoues Deens. Oeeefce&keÀ Þe×e Je keÀce&keÀeb[s ³eecegUs Jew%eeefvekeÀ ¢efäkeÀesCee®ee mJeerkeÀej Je ceeveJe meceepee®eer
Òeieleer ³eele JeejbJeej De[LeUs GYeejues iesues Deensle. meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Ie[tve ³esC³eele Oecee&®eer JeejbJeej
De[®eCe peeCeJeueer Deens. l³ee®eÒeceeCes owJeJeeo, efveeq<¬eÀ³eles®es meceLe&ve Oecee&®³ee mene³³eeves®e keÀªve DeveskeÀ
ueeskeÀ DeeUMeer, ef¬eÀ³eeMetv³e jeefnues. YekeÌle Je F&éej ³eeceO³es Yeìpeer, Heeêer, keÀepeer, Yeiele ³eemeejK³ee
Hegjesefnle Jeiee&ves ceO³emLe cnCetve yeN³ee®e JesUsuee Oecee&®ee ogªHe³eesie kesÀuee.

keÀce&keÀeb[e®es cenÊJe Jee{Jetve De%eeve, DebOeÞe×e peesHeemeu³ee, keÀejCe ³eecegUs®e l³eebvee meceepeeJej
Je®e&mJe efvecee&Ce keÀªve efHeUJeCetkeÀ keÀjCes Meke̳e nesles. Demes Demeues lejer Oecee&®es efJeke=Àle mJeªHe veä
keÀªve Oecee&®³ee ®eebieu³ee yeeyeeR®ee J³ekeÌleer Je meceepeemeeþer JeeHej kesÀuee Heeefnpes ner YeeJevee ueeskeÀeb®eer yevele
®eeueueer Deens. Oece& ve ceeveCes ner yeeye kesÀJeU cetþYej yegef×JeeÐeebvee®e Meke̳e Peeueer Deens.

¿ee Heeée&YetceerJej SkeÀ cenÊJee®ee ÒeMve GodYeJelees. lees Demee keÀer DeeOegefvekeÀ keÀeUele ceeveJeer
peerJeveele Oecee&®es mLeeve vescekesÀ keÀe³e DemeeJes? ¿ee ÒeMvee®es GÊej Demes Oece& ner J³ekeÌleer®³ee yeeyeleerle SkeÀ
Keepeieer yeeye jeneJeer. meeJe&peefvekeÀ peerJeveele Oecee&®³ee DeeOeejs J³eJenej keÀjCes efveef<e× ceeveues peeJes.
Oecee&uee meeJe&peefvekeÀ peerJeveele Kes®etve DeeCeCeejer mJeeLe&meeOet ceeCemes meJe&®e Demeleele. Hejbleg leer Oecee&®es
HeeefJe$³e veä keÀjleele. Oecee&®ee peveceevemeeJejerue Heie[e efJe®eejele IesTve leer jepekeÀer³e [eJeHes®e ue{efJeleele
DeeefCe l³eecegUs Oecee&®eer Hele jeKeueer peele veener. ceeCegmekeÀer Je ceveg<³elJe ner®e Megef®eYe&tle yeeye ceeveCeeje
ceeveJelee Oece& yeveuee Heeefnpes. Demes Peeu³eeves®e yengOeceea meceepeeuee SkeÀmebOe jenlee ³esF&ue ³eele MebkeÀe
veener.

6.6 mJeeO³ee³e
1. ûeeceerCe meceepeeleerue Oece&mebmLes®es mJeªHe mHeä keÀje.
2. ûeeceerCe meceepeeleerue Oece&mebmLes®³ee DeY³eemee®es cenÊJe mHeä keÀje.
3. ûeeceerCe mecegoe³eeleerue Oece&mebmLes®eer JewefMeäîes mHeä keÀje.
4. Oece&mebmLes®eer keÀe³ex mHeä keÀje.
5. ûeeceerCe meceepeele Oecee&®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.

♦♦♦
 74

7
efMe#eCe - GefÎäs - keÀe³e& DeeefCe cenÊJe

Heeþe®eer ªHejs<ee
7.0 Heeþe®es GÎsMe
7.1 ÒeemleeefJekeÀ
7.2 efMe#eCee®ee DeLe& DeeefCe efMe#eCee®es ÒekeÀej
7.3 efMe#eCee®eer meJe&meeceev³e GefÎäs
7.4 efMe#eCee®eer keÀe³ex
7.5 je<ì^er³e peerJeveeleerue efMe#eCee®eer keÀe³ex
7.6 meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esleerue efMe#eCee®eer YetefcekeÀe DeeefCe cenÊJe
7.7 mJeeO³ee³e

7.0 Heeþe®es GÎsMe

- efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes.

- efMe#eCee®es ÒekeÀej mecepeeJetve IesCes.
- efMe#eCee®eer GefÎäs DeY³eemeCes.
- efMe#eCee®eer keÀe³e& mecepeeJetve IesCes.
- meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esleerue efMe#eCee®eer YetefcekeÀe DeeefCe cenÊJe mecepeeJetve IesCes.

7.1 ÒeemleeefJekeÀ
efMe#eCe ne ceeveJeer meceepeeleerue cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. Òee®eerve keÀeUeHeemetve JesieJesieȳee meceepeeceO³es
yeeuekeÀebvee efMekeÀJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuesuee Deens. efMe#eCeeyeeyele Òee®eerve keÀeUeHeemetve ceveve, eE®eleve Je
efJeMues<eCe Peeuesues Deens. DeeOegefvekeÀ keÀeUelener JesieJesieȳee efJe®eejJebleeveer efMe#eCeeyeeyele®es efJe®eej ceeb[ues
Deensle. l³eecegUs efMe#eCeMeeðe efJekeÀefmele Peeues Deens. meceepeeleerue DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e, Oeeefce&keÀ mebK³esÒeceeCes
Mew#eefCekeÀ mebmLee eflelekeÀer®e cenÊJee®eer Deens. ³ee meJe& mebmLeebmeeþer efMe#eCe Hee³eeYetle Deens. efMe#eCee®es
cenÊJe DeeOegefvekeÀ keÀeUele®e keÀUues Demes veener. JesoeceO³es meJe& efJeéeeletve Deece®³eekeÀ[s %eeve ³esT os
DeMeer ÒeeLe&vee Deens. lemes®e mebmke=Àle Yee<esleerue DeveskeÀ Je®eves efJeÐee cnCepes®e efMe#eCee®eer cenleer ieeleele.
`efJeÐee' ns Oeve meJee&le Þesÿ Deens. n@jer pee@vmeve ³eebveer mebmke=Àleer®³ee ®eej IeìkeÀebceO³es Deûe¬eÀceeves %eevee®ee
meceeJesMe kesÀuee Deens. efMe#eCe ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens. efMe#eCe DeeefCe meceepeele DeÜwle Deens. keÀener JesUe
 75
DeeHeCe DeeefoJeemeeRvee efvej#ej eEkeÀJee ceeieemeuesues cnCetve mebyeesOelees. Hejbleg De#ej%eeve vemeCes cnCepes efMe#eCee®ee
DeYeeJe Demelees. ne DeeHeuee mecepe meJe&LewJe ®egkeÀer®ee Deens. Deboceeve yesìeJej jenCeejs DeeWies, peejJee ns
DeeefoJeemeer ceemesceejer keÀjleele. l³eemeeþer DeCekegÀ®eeroej Yeeues JeeHejleele. KeeveHeevee®es, mebj#eCee®es,
Deew<eOe ³eespeves®es l³eebvee %eeve Deens. DeeefoJeemeer meceepeele meHeÀue peerJeve peieC³eemeeþer yeeuekeÀebvee
DeveewHe®eeefjkeÀjerl³ee efMe#eCe osC³eele ³esles. l³ee efMe#eCe Òeef¬eÀ³escegUs ceeieerue ueeKees Je<ee¥Heemetve les peerJeve
peiele Deensle. l³eeb®es efMe#eCe DeejbefYekeÀ Demesue. DeeOegefvekeÀ meceepeeleerue efMe#eCeeleerue efJeefJeOelee DeeefCe
meKeesuelee l³eele vemesue, Hejbleg l³eebvee efMe#eCe veener. ner OeejCee DeeHeu³ee DenbYeeJee®es ue#eCe Deens.
Lees[ke̳eele efMe#eCe ns meceepeeFlekesÀ®e Òee®eerve Deens.

efMe#eCe ns Deeblejef¬eÀ³es®es HeÀefuele Demeles. meceepe meom³eebmeceJesle keÀe³ee&eqvJele Demeuesu³ee

Deeblejef¬eÀ³esletve %eevee®es meb¬eÀceCe Ie[les. DeLee&le efMe#eCe ner peeCeerJeHetJe&keÀ nesle Demeuesueer Òeef¬eÀ³ee Demeles.
efMe#eCee®ee DeejbYe yeeuekeÀe®³ee pevceeHeemetve neslees DeeefCe ce=l³etHe³e¥le ner Òeef¬eÀ³ee megª Demeles. l³ee ¢äerves
ner meeJe&ef$ekeÀ Òeef¬eÀ³ee ceeveueer peeles. Hejbleg meJe& meceepeele iejpeeHetleea®es efMe#eCe osC³eele ³esle Demeues lejer
iejpeeb®eer Hetleea keÀesCel³ee ÒekeÀejs keÀjeJeer ³eeceO³es JesieUsHeCee Demelees. cnCepes®e SkeÀe meceepeele Òeoeve
keÀjC³eele Deeuesues efMe#eCe ogmeN³ee meceepeele ÒeefleeEyeye mJeªHe Demeles Demes Dee{Ule veener.

meceepeele efMe#eCe osCeejer kegÀìbye ner DeeÐemebmLee Deens DeeefCe ceelee ner efMe#eCe osCeejer ÒeLece
J³ekeÌleer Demeles. Heg{s Dev³e mecetneÒeceeCes®e Flej J³ekeÌleer efMe#eCe osC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle menYeeieer nesleele.
J³ekeÌleerves peerJeve peiele Demeleevee ÒeeHle kesÀuesuee DevegYeJe ner efMe#eCee®eer cetueYetle efMeoesjer Demeles. DeeefoJeemeer
ûeeceerCe Yeeieele DeeefCe Menjeleerue kegÀìgbyeele ³ee®e He×leerves l³ee meceepeeleerue ÒeLee, HejbHeje, meebmke=ÀeflekeÀ
Jele&ve, keÀewMeu³es Je %eevee®es meb¬eÀceCe kesÀues peeles les meb¬eÀceCe oesve ÒekeÀejs ®eeueles. 1) SkeÀe efHe{erkeÀ[tve
Heg{®³ee efHe{erkeÀ[s DeeefCe 2) SkeÀe mecetn mecegoe³eeletve ogmeN³ee mecetn-mecegoe³eekeÀ[s DeMee ÒekeÀejs efMe#eCee®eer
keÀe³e& ®eeueleele. Lees[ke̳eele J³ekeÌleer®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme keÀjCeejer J³ekeÌleer®³ee megHle efMemle efJekeÀefmele
keÀjCeejer Òeef¬eÀ³ee cnCepes®e efMe#eCe nes³e.

7.2 efMe#eCee®ee DeLe& DeeefCe efMe#eCee®es ÒekeÀej

Fbûepeer Yee<esleerue 'Educt' ³ee ef¬eÀ³eeHeoeHeemetve Education ns veece yeveues Deens. l³ee®ee
DeLe& `J³ekeÌle mJeªHe osCes' eEkeÀJee `yeensj keÀe{Ces' Demee neslees. cnCepes®e J³ekeÌleerceO³es pes pes megHleªHeele
Deens. l³eeuee J³ekeÌle mJeªHe osCes cnCepes efMe#eCe nes³e.

Huesìes®³ee (Plato) celes - efMe#eCe Òeoeve keÀjCes cnCepes MeejerefjkeÀ DeeefCe DeelceMekeÌleerme efpelekeÀer
#ecelee Demesue eflelekesÀ HetCe&lJe DeeefCe meeQo³e& ÒeeHle keÀªve osCes nes³e.'

('To educate means to create and develop in body and in soul

all the perfection and all the beauty of which they are capable)

De@efjmìe@ìue (Aristotle) cnCelees. `efMe#eCe osCes cnCepes p³eele HetCe& megKe meceeefJeä Deens.
DeMee `mel³eced, efMeJeced, megbojced' ieesäer®³ee ef®eblevee®ee DeemJeeo IesCes nes³e. DeMee jerleerves J³ekeÌleer®³ee megHle
MekeÌleer®ee ÒeecegK³eeves ceeveefmekeÀ MekeÌleer®ee efJekeÀeme meeOeCes nes³e.
 76
keÀevì (Kant) ®es cele `efMe#eCee®es O³es³e cnCepes Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee kegÀJeleervegmeej efle®³eeceO³es
HeefjHetCe&lee efvecee&Ce keÀjCes ns Demeues Heeefnpes.'

(The end of education is to develop in each individual all the

perfection of which he is capable.)

pee@ve [gF& cnCeleele, `meceepee®³ee OeejCesme Hees<ekeÀ nesF&ue les veJ³ee efHe{eruee efMekeÀefJeues Heeefnpes.'
[e@. jeOeeke=À<Ceve cnCeleele, `efMe#eCe cnCepes ÒeeHle HeefjefmLeleerMeer kesÀuesues meceeOeevekeÀejkeÀ mecee³eespeve
nes³e.'
(Education is the adjustment with the environment)

Jej efouesu³ee J³eeK³eeb®es DeeOeejs efMe#eCee®ee DeLe& mHeä keÀjCeejs cegÎs ue#eele ³esleele, pemes
1. efMe#eCeÒeef¬eÀ³ee mJeªHe Demeles.
2. efMe#eCeeletve J³ekeÌleer®ee MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ efJekeÀeme meeO³e neslees.
3. efMe#eCeeletve mel³e, efMeJe DeeefCe megbojlJee®ee meceeJesMe neslees.
4. efMe#eCeecegUs J³ekeÌleer®³ee megHle MekeÌleer®ee efJekeÀeme neslees.
5. efMe#eCe meceepeOeejCesme Hees<ekeÀ Demeles.
6. efMe#eCeeletve keÀesCel³eener HeefjefmLeleerMeer le[pees[ keÀjC³ee®eer #ecelee ÒeeHle nesles.

SketÀCe efMe#eCeecegUs J³ekeÌleer®ee MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ DeeefCe veweflekeÀ efJekeÀeme meeO³e neslees. iejpee
YeeieefJeC³eemeeþer ueeieCeejs keÀewMeu³e J³ekeÌleer nmleiele keÀjles.

DeveskeÀ meceepeMeeðe%eebveer efMe#eCee®eer YetefcekeÀe DeeefCe keÀe³ex mHeä kesÀueer Deensle. l³eele Jesyueerve
(Veblen), ogjefKece (Durkheim), ce@keÌmeJesyej (Max Weber), Heeme&vme (Parsons). ³eeb®ee
ÒeecegK³eeves DebleYee&Je keÀjeJee ueeiesue. je@yeì& ueesJeer (Lowie) ³eebveer DeeefoJeemeer mecegoe³eeleerue DeveewHe®eeefjkeÀ
efMe#eCee®ee meefJemlej DeY³eeme kesÀuee Deens. Yeejleele ueeskeÀceev³e efìUkeÀ, ce. peesefleyee HegÀues, meeefJe$eeryeeF&
HegÀues, jJeervêveeLe ìeieesj, ce. ieebOeer, PeekeÀerj ngmesve, [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj, cen<eea keÀJex, jeä^meble
legkeÀ[espeer cenejepe, iee[ies cenejepe, [e@. jeOeeke=À<Ceve, keÀce&Jeerj YeeTjeJe Heeìerue, YeeTmeensye HebpeeyejeJe
osMecegKe Fl³eeoer efJe®eejJebleeb®ee ³ee meboYee&le GuuesKe keÀjeJee ueeiesue.

Òee®eervekeÀeUer iegªkegÀueeceOetve efMe#eCe osC³eele ³esles Demes ìer.yeer.yee@ìceesj ³eeb®es cele l³eekeÀeUer
efMe#eCee®es efveOee&jCe JeCe&J³eJemLesves nesle Demes. ye´eïeCe Je #eef$e³e JeCee&leerue J³ekeÌleeRvee efMe#eCee®ee efJeMes<eeefOekeÀej
neslee. ³ee efMe#eCeele Yee<ee, J³eekeÀjCe, Meeðe, Dee³egJexo, jepeveerleer, OevegefJe&Ðee F. efJe<e³ee®es efMe#eCe efoues
peeF&. ³ee efMe#eCeele MeejerefjkeÀ, DeeO³eeeqlcekeÀ, veweflekeÀ efMe#eCee®ee meceeJesMe neslee. ®elegLe& Je Heb®ece JeCee&me
efMe#eCee®eer mebOeer veJnleer.

yeew× keÀeueKeb[ele efMe#eCee®ee ceesþîee ÒeceeCeele Òemeej Peeuee. l³eekeÀeUer veeueboe, le#eefMeuee,
efJe¬eÀceefMeuee ner Òeefme× efJeÐeeHeerþs nesleer. ³ee efJeÐeeHeerþeletve DeveskeÀ efJe<e³eebmeesyele Oeeefce&keÀ efMe#eCe osC³eele
³esF&. 12 J³ee MelekeÀeHe³e¥le ner J³eJemLee keÀe³ece nesleer.
 77
ceesieue Deceoeveerle ceojMeebceOetve DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe osC³eele ³esle Demes. l³eekeÀeUer HeefMe&³eve
Yee<es®³ee DeO³e³eveeJej ue#e keWÀefêle Peeuesues Dee{Ules. F.me. 11 J³ee les 18J³ee MelekeÀeHe³e¥le ceojMeebletve
Oeeefce&keÀ efMe#eCe osC³eele ³esle nesles. DekeÀyeje®³ee jepeJeìerle l³eebveer efMe#eCeele DeveskeÀ megOeejCee kesÀu³ee,
cee$e mebmke=Àle®eer peeiee HeefMe&³eve Yee<esves Iesleueer.

17 J³ee MelekeÀele F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®ee Yeejleele ÒeJesMe Peeuee. Fbûepeer p³ee DeveskeÀ megOeejCee
kesÀu³ee l³eele uee@[& ce@keÀe@ues (1835) ³eebveer Fbûepeer Oeleea®³ee efMe#eCee®ee HegjmkeÀej kesÀuee. l³eecegUs MeeUe
ceneefJeÐeeue³es DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe osT ueeieueer. DeY³eeme¬eÀcee®eer DeeKeCeer mensletkeÀ keÀjC³eele Deeuesueer
nesleer. 1930 les 1950 ³ee keÀeueKeb[ele Yeejleer³eeb®³ee mee#ejlesle Yej He[ueer. cenelcee p³eeseflejeJe
HegÀues DeeefCe ¬eÀebeflep³eesleer meeefJe$eeryeeF& HegÀues ³eebveer DemHe=M³e DeeefCe eqðe³eeb®³ee efMe#eCeemeeþer DeLekeÀ HeefjÞece
kesÀues. ce. p³eeseflejeJeeb®ee efMe#eCee®³ee meeceL³ee&Jej efJeéeeme neslee. efJeÐee ns ceeveJeer peeie=leer®es meeOeve Deens
ns l³eebveer peeCeues nesles. l³ee keÀeUer efceMevejer MeeUe ®eeueJeerle Demele. Hejbleg l³eeb®³ee ¢efäkeÀesve JesieUe
neslee. efnbogmLeeveeleerue m$eer efMe#eCeekeÀ[s ogue&#e Deens ns Heentve p³eeseflejeJeebvee og:Ke nesle Demes. l³ee
keÀeUer cegueeRvee efMe#eCeeefJe<e³eer DeveskeÀ iewjmecepe nesles. ns ue#eele IesTve peeseflejeJeebveer MetêeefleMetêemeeþer
F.me. 1848 meeueer HegCes ³esLes yegOeJeej Hesþsleerue efYe[îeeb®³ee Jee[îeele cegueeR®eer MeeUe megª kesÀueer. Heg{s
1851 ceO³es ef®eHeUtCekeÀjeb®³ee Jee[îeele DeeefCe jemleeHesþsle cegueeR®³ee MeeUs®eer mLeeHevee kesÀueer. 1955
meeueer je$eer®³ee MeeUs®eer megªJeele kesÀueer. ³ee Mew#eefCekeÀ keÀe³ee&le ¬eÀebeflep³eesleer meeefJe$eer HegÀues ³ee menYeeieer
Peeu³ee peeseflejeJeebveer Mew#eefCekeÀ keÀe³ee&le meeefJe$eeryeeF¥®es mene³³e JneJes cnCetve l³eeb®es efMe#eCe megª kesÀues.
³eeletve meeefJe$eeryeeF& HegÀues ÒeLece eEnot efMeef#ekeÀe Peeu³ee. l³eebvee ueeskeÀebveer KetHe $eeme efouee. Hejbleg l³ee
keÀjejer, êäîee neslee. `Megêebvee meebieC³eepeesiee Deens, efMe#eCe ceeie& ne efMe#eCeeves HeMeglJe neìles Hene' Demes
l³eebveer cnìues Deens. p³eeseflejeJeebveer `efJeÐesefJeveeceefle iesueer ~ ceefleefJevee veerleer iesueer ~ veerleerefJevee ieefle iesueer~
ieefleefJevee efJeÊe iesues ~ efJeÊeefJevee Megê Ke®eues ~ FlekesÀ DeveLe& DeefJeÐesves kesÀues. ³ee ÒeefleHeeoveeletve efMe#eCeeves
cenÊJe keÀLeve kesÀues Deens. 1920 veblej jeä^er³e Deeboesueveele ce. ieebOeer lemes®e Dee³e&vee³ekeÀce ³eebveer veF&
leeueerce®ee HegjmkeÀej kesÀuee. jJeeRêveeLe ìeieesjebveer meeQo³e&¢äer ÒeOeeve ceeveueer. Hejbleg l³ee®eyejesyej ³ee
meJee¥veer DeeOegefvekeÀ efMe#eCee®ee Hee³ee Ieeleuee. mJeeleb$³eesÊej keÀeueKeb[ele 1950 ceO³es Yeejleer³e mebefJeOeeve
ceev³e HeeJeues. ueeskeÀMeener®ee mJeerkeÀej keÀjC³eele Deeuee. mJeeleb$³e, mecelee, yebOeglJe, meceeve v³ee³e ner
cetu³es DeeoMe& ceeveC³eele Deeueer. l³eevegmeej efMe#eCee®eer DeeKeCeer Peeueer. efMe#eCe Dee³eesiee®eer mLeeHevee
1986, efMe#eCeefJe<e³ekeÀ OeesjCe DeeefCe Yeejleer³e Ieìvesle efMe#eCee®eer kesÀuesueer lejleto ³eecegUs efMe#eCee®ee
Òemeej Peeuee. efMe#eCe meJee¥vee Kegues Peeues. efMe#eCeemeeþer kesÀuesu³ee lejletoercegUs efMe#eCee®ee Òemeej Peeuee.
efMe#eCeemeeþer GHesef#ele ieìeleerue efJeÐeeL³ee¥meeþer efJeefJeOe mees³eer-meJeueleeR®ee ÒeyebOe keÀjC³eele Deeuee.
J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCeeyejesyej mebieCekeÀer³e efMe#eCeeme Òeeslmeenve osC³eele Deeues.

efMe#eCee®es ÒekeÀej :

efMe#eCee®es oesve ÒekeÀej kesÀues peeleele les KeeueerueÒeceeCes

efMe#eCe (Education)

DeveewHe®eeefjkeÀ (Informal) DeewHe®eeefjkeÀ (Formal)

 78
De. DeveewHe®eeefjkeÀ (Informal):
pes efMe#eCe keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee DeewHe®eeefjkeÀlesefMeJee³e efoues peeles, (Carried out with
out formality) l³eeuee DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe cnCeleele. ceeveJeer peerJeveele efMe#eCee®ee ÒeoerIe& keÀeueKeb[
DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®ee Dee{Ulees. ns efMe#eCe GkeÌleer, Þegleer DeeefCe mce=leer He×leerves osC³eele ³esles. l³eele
menpelee Demeles. DeeefoJeemeer mecegoe³eele Yee<ee, meCe-meceejbYe, efJeOeer-efJeOeeves ÒeceeCekesÀ lemes®e
GlHeeoveemeeþer ueeieCeejs keÀewMeu³e (Skill) DeveewHe®eeefjkeÀ He×leerves mebHeVe nesles. kegÀìgbye, ³egJekeÀ ceb[Us,
veelesJeeF&keÀ ³ee efMe#eCe Òeef¬eÀ³esle menYeeieer Demeleele. peceeleerle HeMegHeeueve, yeoueleer Mesleer, ve=l³e, Jeeove,
iee³eve, Mem$eem$ee®es efMe#eCe mJeeYeeefJekeÀHeCes osC³eele ³esles.

ke=À<ekeÀ mecegoe³eelemeg×e kegÀìgbyeeleerue meYeemeo, meceJe³emkeÀ J³ekeÌleer, veelesJeeF&keÀeb®ee ieì, DevegYeJeer

meom³e, DeveewHe®eeefjkeÀ He×leerves Mesleer Je HeMegHeeuevee®es efMe#eCe osleele. peefceveer®eer ceMeeiele, DeVeOeev³ee®eer
HesjCeer, l³eemeeþer ueeieCeejer GHekeÀjCes, l³ee®ee GHe³eesie, Mesleer mebueive ef¬eÀ³ee keÀueeHeeb®es efMe#eCe menpeHeCes
osC³eele ³esles.

ûeeceerCe Yeeieeleerue ie=nGÐeesieele efJeefJeOe Jemletb®es GlHeeove kesÀues peeles. kegbÀYeej ceeleer®eer Yeeb[er
le³eej keÀjlees. keÀesäer keÀeHe[ efJeCelees, megleej ueeketÀ[keÀece keÀjlees, ueesnej ueesKeb[eHeemetve efJeefJeOe GHekeÀjCeb
le³eej keÀjlees. ne keÀesCel³eener ie=n GÐeesie keÀjCeeN³eeme DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe efceUeuesues vemeles. ceeieerue
efHe{erves efceUefJeuesues %eeve les Heg{erue efHe{erle Òeel³eef#ekeÀe®³ee ceeO³eceeletve meb¬eÀefcele keÀjleele. meesv³ee®es
oeefieves Ie[efJeC³ee®es veepetkeÀ keÀece HejbHejeiele He×leerves®e Deelcemeele kesÀuesues Dee{Ules.

kegÀìgbyeele ceelee le³eej keÀjerle Demeuesues HeoeLe& keÀesCel³eener kegÀkeÀjer®³ee Jeiee&le efMekeÀuesues vemeleele.
ceeie®³ee efHe{erves DevegYeJeeletve ÒeeHle kesÀuesu³ee %eevee®ee Jeejmee efleuee ueeYeuesuee Demelees.

Lees[ke̳eele:
1. DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe HetJe&efve³eesefpele vemeles.
2. l³ee®ee DeeOeej DevegYeJe Demelees.
3. les efueefKele mJeªHeele efouesues vemeles.
4. l³eele mJeeYeeefJekeÀlee Demeles.
5. ns efMe#eCe ÒeecegK³eeves kegÀìgbyeeletve efoues peeles.
6. ³ee®es keÀesCelesner JesUeHe$ekeÀ Je DeY³eeme¬eÀce vemelees.
7. yeeuekeÀeme kegÀìgbyeeletve efceUCeejs efMe#eCe DeveewHe®eeefjkeÀ Demeles.

ye. DeewHe®eeefjkeÀ (Formal Education):

DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe megmLeeefHele He×leerÜeje efoues peeles. (According with established
form) ³ee efMe#eCee®es mebmLeerkeÀjCe Peeuesues Demeles. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe MeeUe, ceneefJeÐeeue³es, ÒeefMe#eCe
mebmLeeb®es ceeO³eceeletve osC³eele ³esles. ³ee efMe#eCeele keÀjej ÒeeOeev³elee Demeles. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®ee
DeY³eeme¬eÀce þjuesuee Demelees. l³ee®es JesUeHe$ekeÀ Demeles. efMekeÀC³eeleerue Òeieleer®es cetu³eebkeÀve keÀjC³eemeeþer
Hejer#ee He×leer Demeles. mebmLesle ÒeJesMeemeeþer, Mew#eefCekeÀ Hee$elee Je DeeJesove He$ee®ee meceeJesMe neslees.
 79
DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeele 1) mebmLee 2) efMe#ekeÀ 3) efJeÐeeLeea ns IeìkeÀ cenÊJee®es Demeleele.
efMe#ekeÀ efJeefMeä efJe<e³ee®es lep%e Demeleele. l³eeb®³ee efMe#eCeeleerue menYeeie Je GÊejoeef³elJe þjles. efMe#ekeÀ
ns JesleveYeesieer Demeleele. mebmLee Je efMe#ekeÀele keÀjej Demelees. l³ee®eÒeceeCes mebmLee Je efJeÐeeL³ee¥lemeg×e
keÀjej Demelees. l³eemeeþer oesvner He#eeble DeewHe®eeefjkeÀlee HetCe& keÀjeJeer ueeieles.

ûeeceerCe mecegoe³eeleerue MeslekeÀN³ee®es MesleermebyebOeer®es %eeve efvejer#eCe Je DevegYeJeeletve efceUeuesues Demeles.

leer efMe#eCee®eer Òeef¬eÀ³ee DeveewHe®eeefjkeÀ Demeles. Hejbleg ke=À<eer efJeÐeeHeerþeletve osC³eele ³esCeejs efMe#eCe DeewHe®eeefjkeÀ
Demeles. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®eer keÀeuece³ee&oe Demeles.

DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleerveblej DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®es ÒeceeCe Jee{ues Deens. Yeejleele 19 J³ee MelekeÀe®³ee
GÊejeOee&le DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe osC³ee®es keÀe³e& megª Deens. Deepe DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®eer J³eeHleer Jee{uesueer
Deens. ³ee efMe#eCeeletve J³eJemee³eeme ueeieCeejs keÀewMeu³e efceUles. Goe. [e@keÌìj, FbefpeveerDej, Jeiewjs DeewHe®eeefjkeÀ
efMe#eCeecegUs Deefpe&le (Achieved Status) opee& ÒeeHle nesles, Deeoj Je Òeefleÿe DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeeletve
efceUles. JewÐekeÀer³e ceneefJeÐeeue³es, DeefYe³eebef$ekeÀer ceneefJeÐeeue³es, ÒeefMe#eCe keWÀês, mebieCekeÀer³e efMe#eCe osCeeN³ee
mebmLeebceOetve l³ee l³ee efJe<e³ee®es Òeiele %eeve osC³eele ³esles.

DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeele keÀjejÒeeOeev³elee Demeles. ³ee efMe#eCeele menpeles®ee DeYeeJe Demelees. Jele&ceeve
keÀeUele Òel³eskeÀ efJe<e³ee®³ee met#ce DeO³e³evee®eer keWÀês efJekeÀefmele Peeuesueer Deensle. DeMee efJeMesef<ele efMe#eCe
osCeeN³ee mebmLesle ÒeJesMeemeeþer mHeOee&lcekeÀ Hejer#es®es Dee³eespeve kesÀues peeles. ³ee o=äerves DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe
ceneie[s Peeues Deens.

J³ekeÌleerves HetJeea ÒeeHle kesÀuesues efMe#eCe keÀeueyee¿e þjles eEkeÀJee l³eele megOeejCee keÀjC³ee®eer iejpe
Demeles. DeMee DeÐe³eeJele efMe#eCeecegUs J³ekeÌleerme veJeYetefcekeÀe JeþefJeCes Meke̳e Demeles. efMe#eCeecegUs YetefcekeÀe
JeþefJeC³eeleerue leeCe-leCeeJe keÀceer nesleele. lemes®e GOJe&ieeceer ieefleMeerueles (upward mobility) meeþer
DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe meene³³eYetle þjles. ³ee efMe#eCeecegUs J³eeJemeeef³ekeÀ ieerleMeerueleemeg×e meeOeles. peeleer
Je J³eJemee³ee®es meen®e³e& veä keÀjC³eemeeþer DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®es ³eesieoeve cenÊJee®es þjues Deens. Goe.
efvecve peeefleieìeleerue J³ekeÌleer HejbHejeiele J³eJemee³e ve keÀjlee veJeerve J³eJemee³ee®es (JewÐekeÀer³e) efMe#eCe
IesTve [e@keÌìj yevet MekeÀles.

SketÀCe :
1. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe HetJe&efve³eesefpele Demeles.
2. ³ee efMe#eCee®ee SkeÀ DeY³eeme¬eÀce Demelees.
3. ns efMe#eCe MeeUe, ceneefJeÐeeue³es, ÒeefMe#eCe keWÀêeletve osC³eele ³esles.

4. ³ee efMe#eCeecegUs veJeerve keÀewMeu³es ÒeeHle kesÀueer peeleele. veJeerve J³eJemee³e keÀjlee ³esleele. HejbHejeiele
opee&le yeoue neslees.
 80
Yeso

DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe

1. DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe Òeef¬eÀ³esle menpelee 1. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe HetJe&efve³eesefpele Demeles.

Demeles.

2. ³ee efMe#eCee®ee DeY³eeme¬eÀce Je efveef½ele JesU 2. ³ee efMe#eCee®ee þjeefJekeÀ DeY³eeme¬eÀce Je

vemelees.
3. ³ee ef M e#eCeele ceelee-ef H elee, YeeJeb [ s ,
veelesJeeF&keÀeb®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles.
4. ns efMe#eCe kegÀìgbye, Mespeej, veelesJeeF&keÀeb®³ee
ieìeletve efoues peeles.
5. DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®es mJeªHe HeejbHeefjkeÀ
Demeles.
6. DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe meceesjemeceesj osC³eele
³esles.
efveef½ele JesU Demeles.
3. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe mebmLee Je efMe#ekeÀe®eer
YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles.
4. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe MeeUe, ceneefJeÐeeue³es,
Je ÒeefMe#eCe keWÀêeletve osC³eele ³esles.
5. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeele DeeOegefvekeÀ %eevee®ee
meceeJesMe keÀjC³eele ³eslees.
6. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeele Jeiee&leerue Òel³e#e
menYeeieeyejesyej otjefMe#eCee®ee meceeJesMe neslees.

DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeemeeþer jsef[Dees, otjef®e$eJeeCeer, ke@Àmesì, lemes®e mebieCekeÀe®ee GHe³eesie keÀjC³eele

³esle Deens. ûebLeeue³ee®es ³ee efMe#eCeele cetueYetle ³eesieoeve Deens. cegkeÌle efJeÐeeHeerþeletve DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeeJej
Yej osC³eele ³eslees.

7.3 efMe#eCee®eer meJe&meeceev³e GefÎäs

keÀesCeleerner Òeef¬eÀ³ee Heej Hee[leevee efveef½ele GefÎä peesHe³e¥le meceesj þsJele veener leesHe³e¥le l³ee
ef¬eÀ³esuee efoMee efceUt MekeÀle veener. efle®es cetu³eceeHeve nesT MekeÀle veener. efMe#eCee®es keÀe³e& lej ceeveJee®³ee
J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀemee®es keÀe³e& Demeu³eecegUs ³ee®eer GefÎä mHeä Peeueer veenerle, lej l³ee keÀe³ee&®es mJeªHener
mHeä nesCeej veener. l³eeuee efveeqM®ele efoMee Jee Jesie ÒeeHle nesCeej veener. pee@ve [îegF&ves cnìues Deens.

"Aims are an integral part of the fabric of the educative process."

`O³es³e cnCepes efMe#eCe Òeef¬eÀ³es®ee cenÊJee®ee keÀCee Deens. ³ee®ee DeLe& O³es³e cnCepes Deble eEkeÀJee
MesJeì veener lej les SkeÀ meeOeve Deens. Demesner lees Heg{s cnCelees. (Aim is not an end it is only
a means) efMe#eCee®eer GefÎäs ner mLeUevegmeej, keÀeUevegmeej Je ÒeecegK³eeves leÊJe%eeveevegmeej yeoueuesueer
efometve ³esleele. ceeveJeer peerJeveeuee mHeMe& keÀjCeeN³ee meJe& DebieebJej efMe#eCee®ee ÒeYeeJe Deens. DeeHeCe ÒeecegK³eeves
l³ee®es ®eej Yeeie Hee[t MekeÀlees.
1) %eeveelcekeÀ GefÎäs.
2) J³eJemee³eelcekeÀ GefÎäs.
 81
3) ®eeefj$³e efveefce&leerHej GefÎäs
4) meebmke=ÀeflekeÀ GefÎäs.

%eeveelcekeÀ GefÎäs :

De) %eeveÒeeHleer :
kesÀJeU %eeve cnCepes efMe#eCe pejer vemeues lejer %eeve ne efMe#eCee®ee SkeÀ DeefJeYeep³e Je Del³eble
cenÊJee®ee Yeeie Deens, ³eele MebkeÀe®e veener. pegv³ee efHe{erves pes DevegYeJee®es mebef®ele pecee kesÀues Deens les
Deelcemeele keÀjCes efMe#eCee®es cenÊJee®es GefÎä Deens. ``veefn %eevesve meo=Me HeefJe$eefcen efJeÐeles'' ³ee Meyoele
YeieJeeve Þeerke=À<Ceeves %eevee®es cenÊJe mHeä kesÀues Deens. lej yeskeÀvevesner knowledge of power
%eeve SkeÀ meeceL³e& Deens, MekeÌleer Deens Demes cnCetve l³eeuee ogpeesje efouee Deens. `%eeve cevegpemeke̳e le=leer³e
ves$eced' ³ee Je®eveevegmeej De%eeveªHeer DebOekeÀejeletve yeensj He[C³eemeeþer %eeveªHeer ves$ee®es, ¢äer®es mee¿e
IesCes DeHeefjne³e& Deens. ceeveJee®³ee ÒeieleercegUs Deepe %eevee®ee Òe®eb[ efJemHeÀesì Peeuee Deens. l³eecegUs ceeveJeeves
DeeHeu³ee Hejerves pesJe{s Jes®elee ³esleerrue lesJe{s %eevekeÀCe Jes®eues Heeefnpesle. mebHetCe& efJeMJeele %eevee®es Yeeb[ej
efJeKegjuesues Deens. ceeveJeeves les Deelcemeele keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Heeefnpes. HetJeea®³ee keÀeUer %eeveÒeeHleermeeþer
Del³eble keÀä, HeefjÞece I³eeJes ueeiele leer peCet SkeÀ leHe½e³ee& þjle Demes. Deepe megowJeeves %eeveªHe iebiee ûebLe
HegmlekeÀeb®³ee meene³³eeves DeeHeu³ee oejeHe³e¥le ³esTve Heesnes®eueer Deens. l³eele DeJeieenve keÀjC³ee®eer le³eejer
cee$e Òel³eskeÀ %eeveeL³ee&ves-efJeÐeeL³ee&ves cnCepes®e ceeveJeeves þsJeueer Heeefnpes. oozJee®eer yeeye cnCepes Deepe®³ee
MeeUebvee %eeveefJe¬eÀer keWÀêe®es DeeefCe efMe#ekeÀebvee efJe¬esÀl³ee®es mJeªHe ÒeeHle Peeues Deens. HeesHeìHeb®eerves ÒeeHle
kesÀuesues keÀesCeles®e %eeve ceeveJeeuee peerJeveele ³eMemJeer yeveJet MekeÀle veener. pes %eeve efJeÐeeL³ee¥®³ee peerJeveefJe<e³ekeÀ
¢efäkeÀesveeJej keÀener mebmkeÀej GceìJesue, l³ee®³ee Dee®eejefJe®eejele, J³eJenejele HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeues
les®e Kejs %eeve nes³e DeeefCe ns %eeve ÒeeHle keÀjCes efMe#eCee®es ÒecegKe GefÎä nes³e.

ye) ceeefmekeÀ MekeÌleer®ee efJekeÀeme :

Òel³eskeÀ J³ekeÌleer keÀener GHepele keÀueeiegCe IesTve pevceeuee ³esle Demeles. efMe#eCee®ee DeLe& to
draw out cnCepes efvemeie&oÊe keÀueeiegCe, ÒeJe=Êeer MeesOetve l³ee efJekeÀefmele keÀjCes ne neslee. ³ee megHle
keÀueeiegCeeb®³ee ÒekeÀìerkeÀjCeeme mebOeer GHeueyOe keÀªve osC³eemeeþer l³ee vewmeefie&keÀ MekeÌleeRvee DeeefJe<ke=Àle
keÀjC³eemeeþer efMe#eCeemeejKes ogmejs ceeO³ece veener. Òel³eskeÀ J³ekeÌleerceO³es leke&À, efveCe&³e, efJe®eej, mcejCe,
mebMues<eCe, efJeMues<eCe keÀuHevee Jeiewjs DeveskeÀ MekeÌleer Deens. ³ee MekeÌleeRvee efMe#eCeeÜejs ®eeuevee efceUeueer
Heeefnpes. ³ee MekeÌleer®ee GHe³eesie keÀjC³ee®ee mejeJe Peeuee Heeefnpes. Hejbleg Òel³e#eele cee$e Deepe®³ee MeeUeceOetve
efJeÐeeL³ee&vee le³eej GÊejs HegjefJeueer peeleele. HegmlekeÀe®³ee ³eeoeryejesyej®e iegªefkeÀuueer eEkeÀJee ceeie&oMe&keÀner
DeeCeC³eemeeþer meebefieleues peeles. l³eecegUs efJeÐeeL³ee¥®³ee ceeveefmekeÀ MekeÌleeRvee J³ee³eece efceUle veener. l³eeJej
SkeÀ ÒekeÀejs OetU peceles DeeefCe leelHegjleer HeesHeìHeb®eer keÀªve HeoJeer efceUeu³eeveblejner J³ekeÌleeruee peerJeveele
vewjeM³e Heojer He[les cnCetve peerJevemebIe<ee&le ³eMemJeer nesC³eemeeþer ³ee ceeveefmekeÀ MekeÌleeRvee JeUCe ueeieCes,
l³ee MekeÌleer peemleerle peemle keÀe³e&#ece keÀMee nesleerue ns HeenCes efMe#eCee®es GefÎä Deens.

keÀ) mee#ejlee :
mee#ejlee cnCepes efMe#eCe Demee DeveskeÀ ueeskeÀeb®ee iewjmecepe Deens. JeemleefJekeÀ ns SkeÀ meeOeve
Deens. p³ee®³ee ³eesieeves efueefKele mJeªHeeleerue %eevee®ee þsJee menpe Deelcemeele keÀjlee ³eslees. DeeHeueer celes,
 82
efJe®eej DevegYeJe Meyoye× keÀªve þsJelee ³esleele. Òel³eskeÀ J³ekeÌleerves mJele:ntve %eeveÒeeHleer keÀjeJeer ³eemeeþer
l³eeuee efueefnlee-Jee®elee ³esCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Deens. Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee efuene³euee-Jee®ee³euee efMekeÀefJeCes
l³ee¢äerves uee³ekeÀ, meceLe& yeveefJeCes efMe#eCee®es®e keÀe³e& Deens.

J³eeJemeeef³ekeÀ GefÎäs :

De) GHe³eespeve keÀewMeu³e :

GHe³eespeve cnCepes ÒeeHle %eevee®³ee Òel³e#e J³eJenejele GHe³eesie keÀjCes nes³e. efJeÐeeL³ee¥vee kesÀJeU
Meyo%eeve osCes ns efMe#eCee®es GefÎä veener lej l³ee %eevee®ee, DevegYeJeeb®ee l³eebvee DeeHeu³ee peerJeveele
³eMemJeerHeCes GHe³eesie keÀjlee ³ee³euee nJee. ogozJeeves Deepe ³ee Gueì ef®e$e HeenC³eeme efceUles. HeoJeerOej
DeeHeuee Depe&ner ceveeves efuent MekeÀle veener keÀer HeìeHeì efnMesye keÀª MekeÀle veener. l³eecegUs peerJeveele
HeoesHeoer De[KeUleevee efvejeMe nesleevee efometve ³eslees. DeLee&le ne oes<e l³ee®ee SkeÀìîee®ee veener l³eeuee
GHe³eespeveeb®eer mebOeer efceUe³euee nJeer. pee@ve [îegF& cnCelees ``ÒeeHle meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleerceO³es l³eeuee
GHe³eespeveeb®eer mebOeer efceUe³euee nJeer.r'' pee@ve [îegF& cnCelees ``ÒeeHle meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleerceO³es l³eeuee
³esCeeN³ee De[®eCeercegUs l³ee®es efJe®eej®e¬eÀ megª nesles. l³eeletve®e l³ee®³ee ceeveefmekeÀ MekeÌleeRvee DeeJeenve
efceUles.'' Dee®ee³e& efJeveesyee YeeJesner cnCeleele. ``p³ee JesUer DeeHeuee efJeÐeeLeea efMekeÀle Demelees lesJne lesJne
peerJeve peiele vemelees DeeefCe pesJne peerJeveeme ÒeejbYe keÀjlees lesJne l³ee®es efMe#eCe mebHetve iesuesues Demeles.''
cnCepes®e peerJeveesHe³eesieer efMe#eCe l³eeuee efceUle veener. efJeÐeeL³ee&uee peerJeveesHe³eesieer®e efMe#eCe efceUe³euee
nJes. efMe#eCee®ee Òel³e#e J³eJenejele kegÀMeuelesves GHe³eesie keÀjlee ³ee³euee nJee. efMe#eCeebletve ns GHe³eespeve
keÀewMeu³ee®es meeceL³e& l³eeb®³ee þe³eer efvecee&Ce Jne³euee nJes.

ye) J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe :

peerJeve mebIe<ee&le efìkeÀeJe ueeJeC³eemeeþer ceeveJee®³ee Deveble iejpee Demeleele. l³ee iejpeeHetleea®es
meeOeve cnCepes Hewmee nes³e DeeefCe ne Hewmee keÀceefJeC³eemeeþer l³eeuee keÀener vee keÀener lejer J³eJemee³e eEkeÀJee
veeskeÀjer keÀjeJeer ueeieles. Deepe Òel³eskeÀ HeeuekeÀe®eer efMe#eCeekeÀ[tve jemle DeHes#ee Deens keÀer DeeHeu³ee Heeu³eeves
mJeeJeuebyeer, mJe³ebHetCe& JneJes. Hejbleg ogozJeeves Deepe®³ee efMe#eCeecegUs megefMeef#ele yeskeÀej®e efvecee&Ce Peeues Deensle.
SkeÀerkeÀ[s yeskeÀejer ner osMee®eer efyekeÀì mecem³ee Peeuesueer Deens. lej ogmejer kegÀMeue keÀeceieejeb®ee, leb$e%eeveeb®ee
ceveg<³eyeUe®ee DeYeeJe efometve ³esle Deens. ³ee mecem³es®eer keÀuHevee Demeu³eecegUs®e cenelcee ieebOeeRveer cetueesÐeesefiekeÀ
efMe#eCee®ee HegjmkeÀej keÀªve Òel³eskeÀ yeeuekeÀeuee nmleJ³eJemee³ee®es ÒeefMe#eCe Meeues³e efMe#eCeemeesyele®e
osC³eeJej Yej efouee. pee@ve [îegF&vesner ke=ÀleerHej efMe#eCee®ee HegjmkeÀej kesÀuee Deens, lej mHesvmejvesner `mebHetCe&
peerJevee®eer le³eejer' cnCetve efMe#eCeekeÀ[s DeHes#esves Heeefnues Deens. GojYejCee®es ns GefÎä Òee®eerve Yeejleer³e
efMe#eCee®³ee ¢<ìerves efvecvemleje®es, keÀceer Òeleer®es Peeues lejer GHes#eCeer³e Keeme®e veener. Gueì Deepe®³ee
keÀeUe®eer leer cenÊJeHetCe& iejpe Deens. cnCetve 1986®³ee jeä^er³e Mew#eefCekeÀ OeesjCeeves HeoJeer DeeefCe veeskeÀjer
³eeleerue mebyebOe lees[tve J³eJemeeef³ekeÀ efMe#eCeeJej peemleerle peemle Yej efouee Deens. efMe#eCe Iesle Demeleevee
keÀesCel³ee J³eJemee³ee®eer yeeuekeÀeuee ceeefnleer JneJe³eeme nJeer. l³eemebyebOeer keÀewMeu³es l³eeves Deelcemeele keÀje³euee
nJeerle l³eemeeþer ueeieCeejer nl³eejs, DeJepeejs l³eeuee neleeUlee ³eeJeer ³ee®eer oKeue IesC³eemeeþer®e keÀesþejer
Dee³eesieeves keÀe³ee&vegYeJe ne efJe<e³e meJe& Jeiee&meeþer DeeJeM³ekeÀ kesÀuee Deens. HetJeea®³ee keÀeUer meceepeJ³eJemLesvegmeej
Òel³eskeÀ peeleer®ee J³eJemee³e ne þjuesuee Demes. veJeerve efHe{eruee ns J³eeJemeeef³ekeÀ %eeve kegÀìgbyemebmLeskeÀ[tve
DeeHeesDeeHe®e efceUle Demes. Deepe mJeleb$e Yeejleeleerue veeieefjkeÀebvee Ieìvesves J³eJemee³ee®es mJeeleb$³e efceUeues
Deens. Òel³eskeÀ J³eJemee³eemeeþer keÀebner efJeefMeä keÀewMeu³ee®eer leb$eeb®eer ceeefnleer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
 83
efMe#eCeeÜejs ³ee ieesäeR®eer Hetle&lee JneJeer ³ee nsletves®e J³eJemee³ee®es efMe#eCe ³ee ceeie&oMe&ve efMe#eCeeletve l³eeuee
ÒeeHle Peeues Heeefnpes. Deepe®³ee Jee{l³ee ceneieeF&®³ee keÀeUele, Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es®³ee keÀeUele ³ee®e
GefÎäeuee Deûe¬eÀce osC³ee®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer Deens.

®eeefj$³e efveefce&leer®es GefÎä :

De) MeejerefjkeÀ efJekeÀeme :

J³eeqkeÌleceÊJe cnCelee®e meJe&ÒeLece keÀmeueer íeHe He[le Demesue lej leer meg¢{, meMekeÌle, efvekeÀesHe
Mejerj³eäer®eer sound mind in a sound body, ³eevegmeej efvejesieer Mejerjele®e efvejesieer, efvekeÀesHe
ceve Jeeme keÀjerle Demeles. HetJeea®³ee keÀeUer Deelcemee#eelkeÀej ns peerJeveO³es³e nesles. les ieeþC³eemeeþer p³ee
Mejerjele Deelcee efJejepeceeve Deens l³ee Mejerje®es mebieesHeve keÀjC³eeJej efJeMes<e Yej efouee peele Demes. met³e&
vecemkeÀej lemes®e ³eesieemevee®³ee ceeO³eceeletve MeejerefjkeÀ efJekeÀeme meeO³e kesÀuee peeF&. ³ee J³ee³eeceecegUs jesie
lej ®eej nele otj jenerue®e. efMeJee³e Deelcemee#eelkeÀejemeeþer ueeieCeejer SkeÀeûeleener meeO³e kesÀueer peeF&ue.
Deepe®³ee keÀeUele ³ee GefÎäHetleea®eer efveleeble iejpe Deens. osMee®³ee j#eCee®ee Yeej p³ee veJeerve efHe{erJej
Deens. leer me¢{, meMekeÌle efveHepee³euee nJeer Je ns keÀe³e& Deens efMe#eCee®es Huesìesvesmeg×e DeeHeu³ee efMe#eCe³eespevesle
meJe& mlejeJej J³ee³eecee®es cenÊJe mHeä kesÀues Deens. efMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve cegueebvee J³ee³eecee®eer meJe³e
ueeJeCes, Deejesi³ee®³ee mJe®íles®³ee meJe³eer ueeJeCes, HeewefäkeÀ Deeneje®es cenÊJe l³ee®³ee ceveeJej eEyeyeefJeCes
menpe Meke̳e Deens.

ye) veweflekeÀ DeeO³eeeqlcekeÀ efJekeÀeme :

yeeuekeÀeuee Heg{s YeeJeer Dee³eg<³eele p³ee meceepeeceO³es JeeJejeJe³ee®es Deens l³ee meceepeeleerue veerleer-
Deveerleer®³ee keÀuHevee, efve³ece keÀle&J³es ³ee®eer ceeefnleer yeeuekeÀeuee efMe#eCeeletve He×leMeerj efceUt MekeÀles.
veweflekeÀ efJekeÀeme cnCepes meoiegCeeb®ee efJekeÀeme, meoe®eeje®ee efJekeÀeme nes³e. DeeO³eeeqlcekeÀ efJekeÀeme cnCepes
HejceséejeJejerue Þe×s®ee DeeefmlekeÀles®ee efJekeÀeme. ³ee DeeefmlekeÀlescegUs Flej ÒeeCeercee$eeyeÎue ÒesceYeeJe,
o³eeYeeJeefJekeÀefmele JneJe³eeuee nJee. meJee&Yetleer meceYeeJe efJekeÀeme Peeuee keÀer, ceeveJeeceeveJeeceOeerue mebyebOe,
Òescee®es, efpeJneȳee®es, meueesK³ee®es nesleerue. HetJeea ns GefÎä Oece&mebmLee DeeefCe kegÀìgbyemebmLesletve DeeHeesDeeHe
meeO³e kesÀues peeF&. nuueer efJe%eevee®³ee ÒemeejecegUs Oecee&Jej®ee efJeéeeme G[euesuee Deens DeeefCe efJeYekeÌle
kegÀìgbyeHe×leer DeefmlelJeele Deeu³eecegUs veweflekeÀ Je DeeO³eeeqlcekeÀ mebmkeÀej keÀjC³eele ³ee oesvner mebmLee efve<ÒeYe
þju³ee Deensle. meg³eesi³e veeieefjkeÀ efveefce&leermeeþer ³ee GefÎäHetleea®eer HeÀej iejpe Deens. [e@. keÀesþejer ³eebveermeg×e
³ee GefÎäeuee efMe#eCeele cenÊJee®es mLeeve efoues Deens.

keÀ) ®eeefj$³eefveefce&leer®ee efJekeÀeme :

J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌlelJee®eer íeHe l³ee®³ee JeeieC³ee-yeesueC³eeletve, mJeYeeJeeletve He[le Demeles. meodiegCeer
efHe{er efvecee&Ce keÀjCes ns efMe#eCee®es keÀe³e& Deens. `%eevesve efnve: HeMetceer meceeve:' ³ee mebmke=Àle Je®eveevegmeej
efMe#eCeeefMeJee³e ceveg<³e ne HeMetJele Dee®ejCe keÀjlees. efMe#eCeeletve l³ee®³eele ceeveJelee, menkeÀe³ee&®eer YeeJevee,
Òesce, l³eeie Fl³eeoer iegCe efJekeÀefmele Peeues Heeefnpesle. `efMeueb Hejce Yet<eCeced' ne Yeejleer³eeb®ee DeeoMe& Deens.
lees efMe#eCeeves®e peHee³euee nJee.

ceeveJeer peerJeveele ®eeefj$³eeuee DeefleMe³e cenÊJee®es mLeeve Deens. `ÒeeCe peeS Hej Je®eve ve peeS' ne
Yeejleer³eeb®ee yeeCee Deens. l³ee®eer peeCeerJe keÀªve osC³ee®eer peyeeyeoejer efMe#eCee®eer Deens. ®eeefj$³emebHeVe
 84
veeieefjkeÀebJej®e osMee®es DeefmlelJe efìketÀve Demeles. ®eeefj$³emebHeVe veeieefjkeÀeJeªve®e osMee®es ÞesÿlJe þjefJeues
peeles. l³eecegUs veerefleceeve meeeqÊJekeÀ meledÒeJe=Êeer®es veeieefjkeÀ Ie[efJeCes ns efMe#eCee®es GefÎä Deens.

[) J³eeqkeÌleiele Hee$eles®ee efJekeÀeme :

J³eeqkeÌleceÊJee®eer Ie[Ce ner J³eeqkeÌleiele Hee$elesJej DeJeuebyetve Deens, lej J³eeqkeÌleiele Hee$elee ner
GHepele pevcepeele owJeer iegCeebJej, MekeÌleerJej efveYe&j Deens. ³ee vewmeefie&keÀ iegCeebvee vewmeefie&keÀjerl³ee efvemeiee&®³ee
meeefVeO³eele efJekeÀefmele keÀjC³eeJej ªmeesves Yej efouesuee Deens. `efHeC[s efHeC[s ceefleefYeVe' eEkeÀJee `J³ekeÌleer
efleleke̳ee Òeke=Àleer' ³ee veel³eeves Òel³eskeÀ J³ekeÌleerceO³es JesieJesieȳee ÒeJe=Êeer Je keÀueeiegCe Demeleele. l³ee®ee
³eesi³e efJekeÀeme keÀjC³ee®es keÀe³e& efMe#eCee®es Deens. HetJeea Òee®eerve Yeejleer³e efMe#eCeele DeMeer mebOeer efoueer peele
Demes. GoenjCeeLe&, Hee®ener Heeb[Je Hee®e Jesieȳee keÀuesceO³es ÒeJeerCe nesles. Deepener SkeÀe®e kegÀìgbyeeleerue oesve
leerve YeeJeb[eceO³es kegÀCeeuee efJe%eevee®eer DeeJe[ Deens, lej kegÀCeeuee meeefnl³ee®eer. efMe#eCeeves ner J³eeqkeÌleiele
efYeVelee peeCetve efle®³ee efJekeÀemeeuee HetCe& JeeJe efouee Heeefnpes.

F) meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer peeCeerJe Je jeä^er³elJee®eer peeCeerJe :

yeeuekeÀe®ee Jew³eeqkeÌlekeÀ efJekeÀeme keÀjle Demeleevee®e Heg{s l³eeuee p³ee meceepeeceO³es JeeJejeJe³ee®es
Deens l³ee meceepeeÒeleer l³ee®eer keÀle&J³e keÀesCeleer, meceepeele JeeJejleevee keÀesCel³ee veerleer efve³eceeb®es Heeueve
keÀjeJe³ee®es ¿ee®eener Heefj®e³e efMe#eCeeletve®e Peeuee Heeefnpes. pee@F& [îegF& meg×e cnCelees keÀer, ``Jew³eeqkeÌlekeÀ
efJekeÀeme keÀjle Demeleevee melele SkeÀ vepej meeceeefpekeÀ efJekeÀemeeJej þsJeueer Heeefnpes.'' meeceeefpekeÀ efJekeÀemee®³ee
Dee[ Jew³eeqkeÌlekeÀ efJekeÀeme ³esCeej veener, ³ee®eer Keyejoejer Iesleueer Heeefnpes. ``keÀejCe ceeveJee®ee pevce efJekeÀeme
DeeefCe ce=l³et ³ee leervner ieesäer meceepeele®e Ie[le Demeleele. J³ekeÌleer®ee yengleskeÀ JesU meceepeele®e J³eleerle
nesle Demelees. Deepe meeceeefpekeÀ yeebOeeruekeÀer efomesveeMeer Peeueer Deens. l³eecegUs meeceepee®³ee DeefmlelJeeuee®e
OeeskeÀe efvecee&Ce Peeuee Deens. efMe#eCeeÜejs meeceeefpekeÀ iegCeeb®ee efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer peeCeerJe
veJeerve efHe{erceO³es efJekeÀefmele keÀjCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee®eÒeceeCes p³ee jeä^ele, osMeele DeeHeCe
jenlees. l³ee osMeeefJe<e³eer®ee meeLe& DeefYeceeve, osMeÒesce efMe#eCeeletve veJeerve efHe{erceO³es DeeHeCe ªpeJet MekeÀlees
Yeejleele je<ì^er³e SkeÀelcelesuee le[e peeCeeN³ee Ieìvee efvel³e Ie[le Deensle. DeMee JesUer DeeMes®ee efkeÀjCe
SkeÀ®e Deens Je lees cnCepes efMe#eCee®ee ! [e@. keÀesþejer ³eebveer DeeHeu³ee efYeVeOeceea, efYeVeYee<eer, efYeVe Òeebleer,
Keb[Òee³e osMeeletve DeKeb[ Yeejlee®es mJeHve meekeÀej keÀjC³eemeeþer, `jeä^er³e YeeJeveelcekeÀ SkeÀelcelee' ns
efMe#eCee®es ÒecegKe GefÎä ceeveues Deens.

meebmke=ÀeflekeÀ GefÎäs :

De) mebmke=Àleer meb¬eÀceCe Je mebmke=Àleer mebJeOe&ve :

Òel³eskeÀ meceepee®eer SkeÀ efJeefMeä mebmke=Àleer Demeles. ³ee JewefMeäîeecegUs®e l³ee meceepee®es DeefmlelJe
efYeVelJe mHeä nesle Demeles. mebmke=Àleer ner Decetle& mebkeÀuHevee Deens. ÒeLee, HejbHeje, ®eeueerjerleer, Yee<ee ns
l³ee®es cetle&ªHe nes³e. ³ee mebmke=Àleer®es nmleeblej pegv³ee efHe{erkeÀ[tve veJeerve efHe{erkeÀ[s Peeues lej®e mebmke=Àleer
efìketÀve jenerue. ns meb¬eÀceCe He×leMeerjHeCes keÀjC³ee®es keÀe³e& efMe#eCee®es Deens. FlekesÀ®e veJns lej meb¬eÀceCe
keÀjleevee®e keÀeUevegmeej l³ee mebmke=Àleerle ®eebieues DeeoMe& efvecee&Ce keÀªve DeeoMe& Hee³eb[s Hee[tve lees mebmke=Àleer
efJekeÀefmele kesÀueer Heeefnpes. mebmke=Àleer ne meceepee®ee Deelcee Deens. efMe#eCeeletve l³ee mebmke=Àleer®ee ³eesi³e
efJekeÀeme Peeuee Heeefnpes.
 85
ye) meeQo³ee&efYeª®eer Je jefmekeÀles®ee efJekeÀeme :
`meeefnl³e mebieerle keÀuee efJenerve : mee#eele HeMet Heg®íefJe<eeCenerve ³ee mebmke=ÀleJe®eveevegmeej ceeveJeer
peerJeve meeefnl³e mebieerle meeQo³e& ¿ee®³ee DeemJeeoeKesjerpe ª#e veerjme kebÀìeUHeCes Deens. peerJeve
peieC³eemeeþerpejer ³eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee vemeueer lejer peerJeveele Deevebo ÒeeHle keÀjC³eemeeþer peerJeve megKeer,
meceeOeeveer, Glmeener keÀjC³eemeeþer ³ee®eer efveleeble iejpe Deens. owvebefove OekeÀeOekeÀer®³ee ³eebef$ekeÀer, yesie[er
ceeveJeer Dee³eg<³eeleerue ceeveefmekeÀ LekeÀJee otj keÀªve peerJeveele ®ewlev³e efvecee&Ce keÀjC³ee®eer DeodYetle MekeÌleer
Je meeefnl³e mebieerle DeeefCe keÀuesceO³es Deens. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ner pejer GÊece keÀueekeÀej, uesKekeÀ, iee³ekeÀ
nesT MekeÀueer veener lejer l³ee meeefnl³e mebieerle keÀuesceOeerue meeQo³ee&®ee jmeemJeeo lejer efveef½ele IesT
MekeÀles. lesJner ner meeQwo³ee&lcekeÀ ¢äer, jefmekeÀles®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer DeLee&le efMe#eCee®eer
Deens.

keÀ) HegÀjmeoer®ee meogHe³eesie :

HetJeea Òee®eerve Yeejleele efMe#eCe ner G®®eJeCeea³eeb®eer®e efcejemeoejer nesleer. ns ueeskeÀ Þeerceble Demele Je
l³eeb®³eepeJeU YejHetj efjkeÀecee JesU Demes. ³ee JesUs®ee GHe³eesie l³eebveer efMe#eCeemeeþer kesÀuee. Deepe efMe#eCe
meJee¥meeþer Kegues Peeues Deens. DeewÐeesefiekeÀerjCeecegUs Òel³eskeÀ #es$eele ³eb$eeves efMejkeÀeJe kesÀuesuee Deens. l³eecegUs
meJee¥vee efjkeÀecee JesU efceUlees. vesnceer pejer veener lejer nkeÌkeÀe®ee megÆer®ee efoJeme lejer Demelees®e. ¿ee JesUs®ee
GHe³eesie íboe®eer peesHeemevee keÀjC³eemeeþer kesÀu³eeme J³eeqkeÌleceÊJeele efveef½ele Yej He[les. SkeÀ Fbûepe efJe®eejJeble
cnCelees.

Tell me what you like and dislike, and I will tell you what you
are!

efkeÀleer mel³e Deens ! legce®³ee DeeJe[erefveJe[erJeªve legce®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®eer DeesUKe Heìle Demeles.
ueneveHeCeeHeemetve®e pej cegueebvee efjkeÀec³ee JesUs®ee ®eebieuee GHe³eesie keÀjC³eemeeþer meg³eesi³e Jee®evee®³ee
meJe³eer ueeJeu³ee. efJeefJeOe keÀueeb®ee efJekeÀeme keÀjC³eeme ÒeJe=Êe kesÀues lej ceesþsHeCeer efjkeÀec³ee JesUs®ee les
meogHe³eesie®e keÀjleerue. Empty mind is devils workshop `efjkeÀeces ceve mewleevee®es Oeve'
³eevegmeej efjkeÀec³ee JesUsle pej ®eebieues keÀe³e& Peeues veener, lej J³emeves yeUeJeleerue Je l³ee®ee leesìe DeeHeu³eeuee®e
nesF&ue ns ue#eele þsJetve Òel³eskeÀeves efjkeÀec³ee JesUs®ee peemleerle peemle ®eebieuee GHe³eesie keÀmee keÀªve Ieslee
³esF&ue ns Heeefnues Heeefnpes. DeMee leNns®eer ¢äer efMe#eCeeÜejs l³eeb®³eele efJekeÀefmele Peeueer Heeefnpes.

Lees[ke̳eele keÀesJeȳee DeHeefjHekeÌJe yeeuekeÀebceOetve YeeJeer veeieefjkeÀ efMe#eCeeuee Ie[JeC³ee®es Deensle.

ns veeieefjkeÀ me=¢{, meMekeÌle, efvejesieer, ®eeefj$³emebHeVe, meodiegCeer, meoe®eejer, megmebmke=Àle meeceeefpekeÀ¢äîee
peyeeyeoej %eeveer keÀmes efveHepeleerue ns HeenCes efMe#eCee®es keÀece DeepeHe³e¥le kesÀJeU %eeveelcekeÀ Debiee®ee®e
efJekeÀeme keÀjC³eeJej Yej efouee peele Demes. Hejbleg Deelee yeeuekeÀ keWÀêer efMe#eCe He×leerceO³es %eeveelcekeÀ,
YeeJeveelcekeÀ, ef¬eÀ³eelcekeÀ Demee meJee¥ieerCe efJekeÀeme DeHesef#ele Deens. yeeuekeÀe®³ee meJee¥ieerCe cnCepes yeewef×keÀ
ceeveefmekeÀ, MeejerefjkeÀ DeeefCe DeeO³eeeqlcekeÀ, meeQo³ee&lcekeÀ Fl³eeoer efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes ns efMe#eCee®es
ÒecegKe GefÎä nes³e.
 86
7.4 efMe#eCee®eer keÀe³ex
ceeveJe peerJeveeceO³es melele efMekeÀle Demelees. cetue p³eeJesUer pevceeuee ³esles l³eeJesUer l³eeuee YeesJeleeue®³ee
HeefjefmLeleer®eer peeCeerJe vemeles. mJele:®³ee %eeveWefê³eeb®ee JeeHej keÀªve YeesJeleeue®³ee JeeleeJejCeele Heefj®e³e
keÀªve Iesles. Dev³e ueeskeÀeb®³ee mebHekeÀe&cegUs l³ee®³ee %eeveele Yej He[le peeles. Òeiele Je ceeieemeuesu³ee
meceepeeceO³esner efMe#eCe Òeef¬eÀ³ee DeewHe®eeefjkeÀ Je DeveewHe®eeefjkeÀ He×leerves melele ®eeuet Demeles. SkeÀbojerle
ceeveJeer peerJeveeceO³es efMe#eCeeuee DemeeOeejCe cenÊJe Deens. ns efMe#eCee®³ee Keeueerue keÀe³ee&Jeªve DeefOekeÀ
mHeä nesles.

1) pevcepeele MekeÌleer®ee efJekeÀeme :

yeeuekeÀ DeveskeÀ MekeÌleer Je iegCe IesTve pevceeuee ³esles. nUtnUt l³ee®³ee Mejerje®eer Jee{ nesle Demeles.
Je=×er efJekeÀefmele nesle Demeles. Hejbleg l³eemeeþer l³eeuee ³eesi³e ceeie&oMe&ve keÀjCes iejpes®es Demeles. l³ee®eer ³eesi³e
oKeue IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. cegueeb®³ee pevcepeele MekeÌleer®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer l³eebvee
³eesi³e ceeie&oMe&ve, efMe#eCe osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. yeeuekeÀeuee efJeefJeOe Jemletb®ee Heefj®e³e keÀªve ÐeeJee
ueeielees. Jemletb®ee jbie, ªHe, DeekeÀej ³eeb®eer ceeefnleer I³eeJeer ueeieles. l³ee Jemlet neleeUleevee l³ee®³ee
yeg×eruee ®eeuevee efceUles. l³eeb®³ee keÀuHeveeMekeÌleer®ee efJekeÀeme Ie[tve ³esC³eeme ceole nesles. JesieJesieȳee
KesUebceOetve ®eeuekeÀ DeeHeu³ee Mejerje®³ee JesieJesieȳee DeJe³eJeeb®ee ³eesi³e JeeHej keÀjC³eeme efMekeÀles. kegÀìgbyeeceO³es
yeeuekeÀeuee DeeF&-Jeef[ueebkeÀ[tve ®eeueC³eeme efMekeÀJeues peeles. DeVe keÀmes KeeJes ? keÀHe[s keÀmes IeeueeJesle?
³eemeejK³ee uenevemeneve yeeyeer efMekeÀJeu³ee peeleele. yeeuekeÀ ®egkeÀles, HeCe veblej efMekeÀles ³ee He×leerves
yeeuekeÀe®es ÒeejbefYekeÀ efMe#eCe ®eeuet Demeles. ³eecegUs l³ee®³ee ÒeeLeefcekeÀ iejpeeb®eer Hetle&lee nesles.

2) cetueYetle ÒeJe=ÊeeR®es efve³eb$eCe :

yeeuekeÀ keÀener cetueYetle ÒeJe=Êeer IesTve pevceeuee ³esles. pevcele:®e yeeuekeÀeceO³es keÀesCeles iegCe Demeleele
³eeyeeyele efJe®eejJebleebceO³es efYeVelee Deens. lemes®e JesieJesieȳee yeeuekeÀebceO³es JesieJesieȳee ÒeJe=Êeer Je iegCe pevcele:
Demeleele. cetue mJeleb$e, SkeÀìs Demesue lej les DeeHeu³ee vewmeefie&keÀ ÒeJe=ÊeerJej efve³eb$eCe þsJeeJes ueeieles DeLeJee
DeeHeu³ee vewmeefie&keÀ ÒeJe=ÊeeRvee meceepee®³ee meboYee&le yeouetve mJeerkeÀejeJ³ee ueeieleele. Goe. keÀece ner pevcepeele
ÒeJe=Êeer Deens. ³ee vewmeefie&keÀ ÒeJe=Êeer®es ÒeoMe&ve keÀjCes Deefveä ceeveues Deens. meceepeeves l³eemeeþer efve³ece
yeveJeues Deensle. keÀece ÒeJe=Êeeruee ³eesi³e JeUCe osC³eemeeþer Je efle®es GoeÊeerkeÀjCe Ie[JeC³eemeeþer meceepeeceO³es
efJeefJeOe mebmLes®eer efveefce&leer kesÀuesueer Deens. DeMee vewmeefie&keÀ ÒeJe=Êeer®ee MeesOe IesCes, meceepee®³ee ¢äerves l³eeJej
efve³eb$eCe þsJeCes Je meceepee®³ee ¢äerves l³eeceO³es ³eesi³e yeoue Ie[efJeCes efMe#eCeecegUs Meke̳e nesles. meceepeeceO³es
MeeUe, keÀe@uespeceO³es vewmeefie&keÀ ÒeJe=ÊeeRvee ³eesi³e JeUCe osC³eemeeþer efMe#ee Je yeef#emeeb®eer ³eespevee kesÀueer
peeles. meeceeefpekeÀ ³eb$eCee®³ee efJeefJeOe meeOeveebÜeje ceeveJee®³ee cetueYetle ÒeJe=Êeer efve³ebef$ele kesÀu³ee peeleele.
l³eebvee ³eesi³e efoMee efoueer peeles. l³eemeeþer efMe#eCe GHe³egkeÌle þjles.

3) J³eeqkeÌleceÊJee®ee efJekeÀeme :
J³eeqkeÌleceÊJee®ee efJekeÀeme ns efMe#eCee®es O³es³e ceeveues Deens. yeeuekeÀ meceepeeceO³es peerJeve peiele
Demeleevee, meceepeeleerue DeveskeÀ IeìkeÀebMeer mecee³eespeve keÀjle Demeles, DeveewHe®eeefjkeÀHeCes DeveskeÀ ieesäer
efMekeÀle Demeles. l³eeceOetve l³ee®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee nUtnUt efJekeÀeme nesle Demelees. Hejbleg MeeUe, keÀe@uespeceOetve
efve³eespeveHetJe&keÀ yeeuekeÀe®³ee efJeefJeOe iegCe Je MekeÌleeR®ee efJekeÀeme Ie[JeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. MeeUsleerue
 87
meceJe³emkeÀ cegueeceO³es l³ee®³ee meeceeefpekeÀ iegCeebvee efJekeÀeme Ie[tve ³esC³eeme ceole nesles. J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌleceÊJe
efJekeÀemeeceO³es meceepe, mebmke=Àleer ns IeìkeÀ cenÊJee®es Demeleele. l³eecegUs®e efYeVe meceepe Je mebmke=ÀleerceO³es
Jee{uesu³ee ueeskeÀeb®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeceO³es efYeVelee Dee{Utve ³esles.

yeeuekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeJej ÒeLece l³ee®³ee kegÀìgbyee®ee ÒeYeeJe He[le Demelees. kegÀìgbyeeleerue yeeuekeÀe®ee
¬eÀce, YeeT, yenerCe ³eeb®³eeleerue mLeeve kegÀìgbyee®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer, meeceeefpekeÀ efmLeleer, DeeF&-Jeef[ueeb®ee
mJeYeeJe DeMee DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe yeeuekeÀe®³ee J³eeqkeÌlecelJeeJej nesle Demelees. DeeF&-Jeef[ueebveer
peeCeerJeHetJe&keÀ He×leMeerj mebmkeÀej yeeuekeÀeJej kesÀues lej yeeuekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme
nesCes Meke̳e Demeles. l³eemeeþer efMe#eCe GHe³egkeÌle þjles.

efMe#eCee®³ee DeeOeejs J³ekeÌleer®ee meceepeeleerue opee& þjuee peelees. De[eCeer J³ekeÌleerHes#ee G®®e
efMe#eCe Iesleuesu³ee J³ekeÌleer®ee opee& Þes<þ Demelees. DeMee J³ekeÌleeruee meceepeeceO³es efJeMes<e cenÊJe Demeles.
cnCetve®e yeewef×keÀ J³eJemee³e keÀjCeeN³eeb®ee meeceeefpekeÀ opee& Þesÿ ceeveuee peelees. cnCetve mJele:®³ee iegCeeb®ee
efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer, Þesÿ DeefYeª®eeR®³ee efveefce&leermeeþer peerJeveceeve Gb®eeJeC³eemeeþer efMe#eCee®³ee
ceeO³eceeletve GÊece ÒekeÀejs J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀeme Ie[JeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

4) meeceeefpekeÀ iegCeeb®ee efJekeÀeme :

ceveg<³e ne meeceeefpekeÀ ÒeeCeer Deens. l³eecegUs®e lees meceepeeceO³es jenlees. yeeuekeÀeceO³es pevcele:
meeceeefpekeÀ iegCe vemeleele. meeceeefpekeÀ iegCe Òe³elveHetJe&keÀ meeO³e keÀjeJes ueeieleele. efMekeÀeJes ueeieleele.
efMe#eCeecegUs meeceeefpekeÀ iegCeeb®ee efJekeÀeme neslees. efMe#eCeecegUs SkeÀceskeÀebMeer ³eesi³e ÒekeÀejs keÀmes JeeieeJes? ns
mecepeles. peeleer, Jeie& Demes Yeso ve ceevelee DeeHeCe meJe&peCe SkeÀ Deenesle DeMeer SkeÀles®eer YeeJevee efMe#eCeecegUs
efvecee&Ce nesCes Meke̳e Demeles. cnCetve®e keÀe@uespeceOetve mecetn YeeJevee efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
l³eemeeþer DeY³eeme¬eÀce, efJeefJeOe GHe¬eÀce jeyeefJeues peeleele. l³eecegUs mecelee, yebOeglJe, meceevelee, menkeÀe³e&,
meefn<Ceglee, l³eeie ³eebmeejK³ee DeveskeÀ meceeefpekeÀ iegCeeb®ee efJekeÀeme efMe#eCeeÜeje He×leMeerjHeCes Ie[efJeCes
Meke̳e Demeles.

5) mebmke=Àleer mebHeeove, mebj#eCe, Je=×er Je meb¬eÀceCe :

mebmke=Àleer ns ceeveJeer meceepee®es JewefMeäîe Deens. Òel³eskeÀ meceepee®eer mebmke=Àleer mJeleb$e Demeles.
ceeveJee®³ee %eeve Je DevegYeJeeb®ee meb®e³e mebmke=ÀleerceO³es Demelees. mebmke=ÀleerceO³es keÀuee, Jee*dce³e, leÊJe%eeve,
Oece&, mebieerle Demes DeveskeÀ IeìkeÀ Demeleele. mebmke=ÀleerceOeerue ³ee %eevemeb®e³eecegUs yeeuekeÀeuee Òel³eskeÀ JesUer
veJ³eeves efJe®eej keÀjeJee ueeiele veener. npeejes Je<ee¥®es mebef®ele %eeve, ª{er, HejbHejeÜeje DeeHeesDeeHe ÒeeHle
nesle Demeles. DeveewHe®eeefjkeÀ Je DeewHe®eeefjkeÀ keÀjCes Je yeouel³ee HeefjefmLeleervegmeej l³eeceO³es JesieJesieȳee
IeìkeÀeb®ee meceeJesMe keÀjCes efMe#eCeeÜeje Meke̳e nesle Demeles. efMe#eCeecegUs J³ekeÌleer®es meebmke=ÀeflekeÀ %eeve
Jee{le peeles. l³eecegUs l³ee®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee efJekeÀeme neslees. ÒeeHle %eevee®³ee DeeOeejs J³ekeÌleer JesieJesieȳee
#es$eeceO³es efJeMes<ele: meeceeefpekeÀ, meeefneql³ekeÀ, keÀueelcekeÀ #es$eeceO³es ³eesieoeve osTve J³ekeÌleer meceepee®ee
efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³ee®ee Òe³elve keÀjles. cnCetve®e peieeleerue JesieJesieȳee meceepeeleerue megefMeef#ele,
%eeveer J³ekeÌleeRveer DeeHeu³ee meceepee®eer, osMee®eer Òeieleer Ie[Jetve DeeCeuesueer Deens. ns Òee®eerve %eeve mebmke=Àleer
ûebLeªHeele megjef#ele jenles Je Heg{erue efHe{eruee efoues peeles. mebmke=Àleer®es meb¬eÀceCe, mebj#eCe, Jee{ Je efJekeÀeme
efMe#eCeecegUs Ie[tve ³eslees. cnCetve Yeejleer³e mebmke=Àleer®es %eeve DeeHeCe ÒeeHle keÀªve Iesleues Heeefnpes.
 88
6) ®eeefj$³e efveefce&leer :
®eeefj$³e efveefce&leer ns efMe#eCee®es DeeJeM³ekeÀ keÀe³e& ceeveues peeles. ceeveJee®³ee ®eeefj$³ee®eer pe[CeIe[Ce
l³ee®³ee peerJeveeleerue megªJeeleer®³ee keÀener Je<ee&le®e efveef½ele nesle Demeles. efJeMes<ele: one Je<ee&Heemetve Deþje
Je<ee&He³e¥le®³ee keÀeueKeb[eleerue ceguee®³ee ceveeJej Peeuesues mebmkeÀej Del³eble cenÊJee®es Demeleele. l³eeceOetve
®eeefj$³ee®eer efveefce&leer nesles. Iej, kegÀìgbye, Mespeejer, MeeUe ³eeceO³es yeeuekeÀ peer GoenjCes Heenles. JesieJesieUs
DevegYeJe Iesles. l³eeceOetve l³eeb®es efmLejYeeJe, Je=Êeer efvecee&Ce nesleele. SKeeÐee yeeuekeÀeceO³es DeeF&-Je[erue
DeLeJee efMe#ekeÀebveer Deelcemevceevee®eer YeeJevee efvecee&Ce kesÀueer keÀer, yeeuekeÀ Heg{s DeeHeesDeeHe mJele:®ee DeelceefJekeÀeme
keÀª ueeieles. Hejbleg l³eemeeþer ³eesi³e peerJevecetu³eeb®ee Heefj®e³e keÀªve osCes, Þesÿ peerJeve He×leer mecepeeJetve
IesCes Je l³eevegmeej peerJeve peieCes efMe#eCeecegUs Meke̳e nesles. efMe#eCeecegUs yeeuekeÀe®ee veweflekeÀ efJekeÀeme Ie[Ces
Meke̳e Demeles. cnCetve®e DeveskeÀ efMe#eCe Meem$e%eebveer ®eeefj$³e efveefce&leer ns efMe#eCee®es cegK³e O³es³e ceeveues
Deens. nye&ì& mHesvmej ³eebveer ``GÊece ®eeefj$³ee®eer efveefce&leer cnCepes efMe#eCe nes³e' Demes cnìues Deens.

7) meg³eesi³e veeieefjkeÀeb®eer efveefce&leer :

J³ekeÌleer mecetne®ee IeìkeÀ Demeles. mecetn jep³eeMeer mebyebefOele Demelees. DeeHeCe p³ee jep³eele, osMeele
jenle Demelees l³ee osMee®es veeieefjkeÀlJe DeeHeCeeme ÒeeHle nesle Demeles. cnCetve J³ekeÌleerueener jep³ee®³ee
¢äerves keÀener nkeÌkeÀ ÒeeHle nesleele Je keÀener peyeeyeoeN³eener mJeerkeÀejeJ³ee ueeieleele. jep³eeleerue efMe#eCee®eer
efveefce&leer, J³eJemLee, efve³eespeve Je efve³eb$eCe jep³e keÀjle Demeles. jep³ee®eer Òeieleer, efJekeÀeme, meg³eesi³e
veeieefjkeÀeJej DeJeuebyetve Demelees. meg³eesi³e veeieefjkeÀeb®eer efveefce&leer efMe#eCeecegUs keÀjlee ³esles. cnCetve®e
veeieefjkeÀlJee®es efMe#eCe MeeUsceOetve osC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. l³ee®eyejesyej jsef[Dees, ìsefueeqJnpeve,
Je=ÊeHe$es, DeveskeÀ mebHeke&À ceeO³ece Fl³eeoer Üeje veeieefjkeÀlJee®es efMe#eCe osTve meg%e, peeCekeÀej, osMeefnle
peesHeemeCeejs, jep³ee®eer Òeieleer Ie[JeCeejs veeieefjkeÀ efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.

8) Je=×eHekeÀeUe®eer le³eejer :
efMe#eCe ns ®eefjleeLee&®es meeOeve ceeveues Deens. DeLeexlHeeoveemeeþer, mJele:®³ee GojefveJee&nemeeþer
efMe#eCe ns cenÊJee®es meeOeve Deens. keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee DeeefLe&keÀ keÀe³ee&meeþer cetueYetle mJeªHeele
J³eJemee³ee®es, OebÐee®es, J³eeHeeje®es efMe#eCe I³eeJes ueeieles. l³eeefMeJee³e J³ekeÌleer DeefOekeÀ megueYeHeCes keÀe³e&
keÀª MekeÀle veener. cnCetve SkeÀoe efMe#eCee®³ee DeeOeejs DeLeexlHeeovee®eer efoMee efveef½ele Peeueer lej Je=×eHekeÀeUner
megKekeÀj þª MekeÀlees. efMe#eCeeÜeje J³ekeÌleer®ee meJee¥ieerCe, meblegefuele efJekeÀeme nesle Demelees. Demee efJekeÀeme
Peeuee Demesue lej J³ekeÌleer®es mJeYeeJe, ¢efäkeÀesve, peerJeveHe×leer GÊece yeveles. l³eecegUs JeeOe&ke̳eele ceeveefmekeÀ
leeCe-leCeeJe mebIe<e& efvecee&Ce nesle veenerle. Je=×eHekeÀeue megKeer, meceeOeeveer yevelees.

9) meeceeefpekeÀ efve³eb$eCe :
Òel³eskeÀ meceepeeceO³es meceepeceev³e, keÀuHevee, efJe®eej, HejbHeje, cetu³es, Þe×e, efJeéeeme Demeleele.
³ee IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe efMe#eCeeJej He[le Demelees. efMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve cetu³es, ÒeceeCekesÀ veerleer keÀuHevee
meceepeeceO³es Òemeeefjle kesÀu³ee peeleele. l³eecegUs meceepeeleerue J³ekeÌleer meceepeceev³e He×leerves peerJeve peieles.
mJele:®³ee Jele&veeuee meeceeefpekeÀ efve³eceevegmeej ³eesi³e JeUCe osles. meceepeceev³e Jele&ve keÀjles. l³eecegUs
J³ekeÌleer®es Jele&ve efve³ebef$ele nesles. l³eecegUs DeeHeesDeeHe meeceeefpekeÀ efve³eb$eCe meeO³e nesles.
 89
10) meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve :
efMe#eCe ns meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es meeOeve Deens. efMe#eCeecegUs DeveskeÀ veJeerve efJe®eej, veJeerve cetu³es
mecepeleele. veJeerve efHe{er®³ee ceveeJej l³ee®ee ÒeYeeJe He[t MekeÀlees. GHe³egkeÌle ÒesjCeeoe³eer efJe®eejecegUs veJeerve
efHe{eruee ceeie&oMe&ve Je ÒesjCee efceUles. meceepeeceO³es efJeOee³ekeÀ keÀe³e& keÀjeJes DeMeer peeCeerJe efvecee&Ce nesles.
l³eecegUs meceepeeceO³es yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer leªCe Jeiee&keÀ[tve Òe³elve kesÀuee peelees. DeMee ÒekeÀejs
meceepeeceO³es HeefjJele&ve Ie[C³eeceO³es efMe#ekeÀ cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJeles. efMe#eCeecegUs meceepee®ee efJekeÀeme
neslees. Òeieleer Ie[tve ³esles, l³eecegUs DeeHeesDeeHe meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve nesles. cnCetve meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es
keÀe³e& efMe#eCeecegUs Meke̳e nesles.

11) veJeerve meeceeefpekeÀ He×leer®ee efJekeÀeme :

efMe#eCe ns veJeefveefce&leer®es meeOeve Deens. Jew%eeefvekeÀ %eeve Je efJe®eejeb®ee meceepeeceO³es peueo ieleerves
Òemeej nesle Deens. l³eecegUs ueeskeÀeb®³ee peerJeveHe×leerle yeoue Ie[tve ³esle Deens. pegves HeejbHeefjkeÀ DevegHe³egkeÌle
efJe®eej HejbHeje, ª{er cees[tve efou³ee peele Deensle. l³ee®eyejesyej veJeerve efJe®eej He×leer, ª{er, cetu³es
efvecee&Ce nesle Deensle. l³eeb®ee mJeerkeÀej kesÀuee peele Deens. meceepee®eer Òeieleer nesle Deens. meceepeeleerue
peeefleYeso, DemHe=M³elee nUtnUt efJejIeUtve peele Deensle. lemes®e efðe³eebJejerue Hegª<eeb®eer cekeÌlesoejer mebHegäele
³esT Heenle Deens. efðe³eeb®eer meJe& #es$eeleerue Òeieleer veekeÀejlee ³esle veener. l³eecegUs l³eeb®ee meceepeele Jee{le
®eeueuesuee opee& ceev³e keÀjCes DeHeefjne³e& yeveues Deens. mJeeleb$³e, meceevelee ³eemeejKeer peerJevecetu³es efvecee&Ce
Peeuesueer Deensle. cnCetve yeouel³ee meceepej®evesvegmeej veJeerve cetu³es, Jele&veÒekeÀej, peerJeve He×leer ueeskeÀebvee
ceesefnle keÀªve osC³ee®es keÀe³e& efMe#eCeecegUs®e Ie[tve ³esles.

12) jeä^er³e efJekeÀeme :

ceeveJe meceepee®³ee efJekeÀemeemeeþer jeä^ Je jeä^eb®³ee mecetneb®ee efJekeÀeme nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ns
keÀe³e& ³eesi³e efMe#eCee®³ee Òemeejeletve meeO³e keÀjlee ³esles. cnCetve®e meb³egkeÌle jeä^ele Demeuesu³ee ceeieemeuesu³ee
osMeeleerue Mew#eefCekeÀ Òeieleer Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues peeleele. Òel³eskeÀ jeä^eceO³es ueeskeÀebceO³es
jeä^er³e YeeJevee efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve efMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve kesÀuee peelees. jeä^er³e YeeJevee efvecee&Ce
Peeuesues veeieefjkeÀ jeä^e®³ee efJekeÀemeemeeþer Òe³elve keÀjleele. jeä^e®³ee Òeieleer®³ee ¢äerves DevegªHe DeMeer
efMe#eCee®eer ³eespevee Òel³eskeÀ jeä^eceO³es jeyeJeueer peeles. l³eecegUs jeä^er³e efJekeÀeme Ie[tve ³esC³eeme ceole
nesles.

13) YeeJeefvekeÀ Sske̳e efvecee&Ce keÀjCes :

DeeOegefvekeÀ keÀeUeceO³es YeeJeefvekeÀ Sske̳ee®eer efveleeble iejpe Deens. yengleskeÀ osMeeceO³es efJeIeìveJeeoer
ÒeJe=Êeer efvecee&Ce nesle Deens. Yeejle osMe l³eeuee DeHeJeeo veener. YeejleeceO³es cetuele:®e peeleer³eJeeoer, Yee<eeJeeo,
ÒeebleJeeo F. efJeIeìveJeeoer ÒeJe=Êeer efometve ³esleele. l³eecegUs osMee®es Sske̳e Oeeske̳eele ³esles. ner ¢ä ÒeJe=Êeer veä
keÀjC³eemeeþer efJeefYeVe ÒekeÀej®³ee ueeskeÀebceO³es Sske̳e efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer meg³eesi³e efve³eespeveye× efMe#eCee®eer
lejleto kesÀueer Deens.

14) HegÀjmeleer®³ee JesUs®ee meogHe³eesie :

Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee DeOetveceOetve efjkeÀecee JesU efceUle Demelees. efJeMes<ele: veeskeÀjer®³ee efveJe=Êeerveblej
efjkeÀecee JesU keÀmee IeeueJeeJee ³ee®ee ceesþe ÒeMve Demelees. l³eemeeþer megªJeeleerHeemetve efJeefMeä efve³eespeve
 90
DemeeJes. Jee®eve, uesKevee®eer meJe³e þsJeeJeer. JesieJesieȳee keÀueeb®eer DeeJe[ DemeeJeer. SKeeoer keÀuee peesHeemeC³ee®ee
Òe³elve keÀjeJee. efMe#eCeecegUs DeveskeÀ veJeerve keÀuHevee, efJe®eej, ke=Àleer, keÀuee efvecee&Ce Peeuesu³ee Deensle.
l³eeceO³es jcetve peeC³ee®ee Òe³elve keÀjeJee. GleejJe³eeceO³es DeeHeu³ee veeleJeb[ebvee veJeerve IeìkeÀ efMekeÀJeC³ee®ee,
mebmke=Àleer®ee Heefj®e³e keÀªve osC³ee®ee Òe³elve keÀjeJee. DeLee&le ³ee meJe& yeeyeer p³ee l³ee J³ekeÌleerJej DeJeuebyetve
Demeleele. J³ekeÌleer®ee ¢efäkeÀesve mekeÀejelcekeÀ Demesue, Jew®eeefjkeÀ HeeleUer G®®e Demesue, Dev³e ueeskeÀeble
efcemeUC³ee®eer DeeJe[ Demesue. ogmeN³eeuee ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®eer #ecelee Demesue DeMee %eeveer Je iegCeer J³ekeÌleeruee
HegÀjmeleer®ee JesU melkeÀejCeer ueeJelee ³eslees.

7.5 je<ì^er³e peerJeveeleerue efMe#eCee®eer keÀe³ex

ceeveJeer peerJeveeleerue efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ keÀe³ex DeeHeCe Jejerue YeeieeceO³es Heeefnuesueer Deensle. Deelee
efMe#eCee®eer jeä^er³e peerJeveeleerue keÀe³ex efJe®eejele IesT ³ee.

Òeiele meceepeeceO³es jeä^ ner mebkeÀuHevee Dee{Ules. DeeefoJeemeer meceepeele jeä^ mebkeÀuHevee veener.
ÒeLece DeeHeCe jeä^ ³ee mebkeÀuHeves®ee DeLe& efJe®eejele IesT ³ee.

``jeä^'' ³ee meeþer FbûepeerceO³es Nation ne Meyo JeeHejuee peelees. l³eeceO³es cegU ue@efìve Meyo
Natu ne Deens. l³ee®ee DeLe& pevcepeele JebMe Demee Deens. cnCetve Nation ceO³es þjeefJekeÀ JebMee®³ee
ueeskeÀeb®eer SkeÀef$ele Jemleer nes³e. keÀener meceepeMeeðe%eebveer jeä^e®³ee kesÀuesu³ee J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes :

1) yepexme : `SkeÀe®e YeewieesefuekeÀ ÒeosMeele JeemleJ³e keÀjCeeje, meceeve JebMe Demeuesu³ee ueeskeÀeb®ee
mecetn cnCepes jeä^ nes³e.'

2)ieeve&j : `meceeve mebmke=Àleer, meceeve YetÒeosMe Demeu³eecegUs ÒeyeU Sske̳e Demeuesu³ee ceeveJeer mecetneme
jeä^ cnCeleele.'

Lees[ke̳eele jeä^eceOeerue ueeskeÀ jeä^er³e SkeÀelceles®³ee YeeJevesves SkeÀef$ele Deeuesues Demeleele. efveoeve
leMee ÒekeÀej®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. jeä^er³e YeeJevesmeeþer J³eeqkeÌleiele mJeeLe&, nslet yeepetuee þsJetve meJe&
meceeJesMekeÀ jeä^er³e GÎsMee®³ee Hetleeameeþer Òe³elve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. YeeJeefvekeÀ Sske̳e efvecee&Ce
keÀjC³eemeeþer, jeä^e®ee efJekeÀeme Ie[JeC³eemeeþer efMe#eCe efJeMes<e keÀe³e& keÀjle Demeles. efMe#eCee®eer ner keÀe³ex
Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1) YeeefJekeÀ Sske̳e efvecee&Ce keÀjCes :

jeä^e®³ee GYeejCeerceO³es YeeJeefvekeÀ Sske̳eeuee efJeMes<e cenÊJe Deens. YeeJeefvekeÀ Sske̳e Jee{JeC³eemeeþer
meebÒeoeef³ekeÀlee, peeleer³eJeeo, ÒeebleJeeo, Yee<eeJeeo ³eebmeejK³ee mebkegÀef®ele, mJeeLeea Je efJeIeìveJeeoer MekeÌleer®ee
ÒeYeeJe keÀceer keÀjC³eemeeþer efMe#eCee®ee GHe³eesie keÀjCes. efMe#eCeeleerue meceevelee, meebmke=ÀeflekeÀ meceevelee
efvecee&Ce keÀjCes. ueeskeÀebceO³es mecegoe³e YeeJevee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce
jeyeJeCes, efJeMes<ele: MeeUe, ceneefJeÐeeue³eeletve efJeMes<e Òe³elve kesÀues, lej efMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve efJeÐeeL³ee¥®³ee
ceO³es DeeHeCe meJe&peCe SkeÀ Deenesle. DeMeer YeeJevee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ
keÀe³e&¬eÀce jeyeJeCes, efJeMes<ele: MeeUe, ceneefJeÐeeue³eeletve efJeMes<e Òe³elve kesÀues lej efMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve
efJeÐeeL³ee¥ceO³es DeeHeCe meJe&peCe SkeÀ Deenesle, DeMeer YeeJevee efvecee&Ce keÀjCes Meke̳e Deens. l³eecegUs jeä^er³e
YeeJevee efvecee&Ce nesF&ue, jeä^er³e YeeJeves®ee efJekeÀeme Ie[tve ³esF&ue.
 91
2) meefn<Ceglee efvecee&Ce keÀjCes :
meefn<Ceglee cnCepes ogmejer J³ekeÌleer DeLeJee mecetneyeÎue®eer Deeoje®eer YeeJevee. YeejleeceO³es DeveskeÀ
ÒekeÀej®eer efYeVelee Deens. Yeejleele DeveskeÀ Oece&, Yee<ee, peeleer, mebÒeoe³e Deensle. l³eecegUs Yeejleele DeOetve
ceOetve obieueer efvecee&Ce nesleele. efMe#eCee®³ee meeJe&ef$ekeÀerkeÀjCe, ueeskeÀebceO³es mecelee, meceevelee, yebOeglee efvecee&Ce
keÀjC³ee®ee Òe³elve, efMe#eCee®³ee efJeefJeOe DeY³eeme¬eÀce, He×leer, ÒekeÀuHeeceOetve meeO³e nesC³eeme ceole nesle
Deens. DeeHeu³eeHes#ee Jesieȳee mecetneyeÎue Deeoje®eer veJns, efveoeve eflejmkeÀeje®eer YeeJevee efvecee&Ce ve keÀjC³ee®ee
Òe³elve efMe#eCeeÜeje keÀjCes Meke̳e Deens. meJe& peeleer, Oecee&®es ueeskeÀ JesieJesieȳee Òemebieer SkeÀ$e DeeCetve
HejmHejeleerue YesoelcekeÀ ÒeJe=Êeer keÀceer keÀjlee ³esT MekeÀles Je meJee¥®³ee ceveeceO³es `Yeejle ceePee osMe Deens'
DeMeer meceeveles®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀjCes Meke̳e Deens.

3) jeä^Yee<esletve efMe#eCe:
keÀesCel³eener osMeeceO³es DeveskeÀ Yee<ee Demet MekeÀleele. Yeejleele lej DeveskeÀ Yee<ee Deensle. l³eecegUs
JeejbJeej Yeeef<ekeÀ mebIe<e& efvecee&Ce nesleele ns ìeUC³eemeeþer mebHetCe& osMeeceO³es SkeÀ®e `jeä^Yee<ee' Demeueer
Heeefnpes. meceeve jeä^er³e Yee<ee Demeu³eeefMeJee³e jeä^er³e YeeJevee efvecee&Ce keÀjCes DeJeIe[ Demeles. Yee<ee ns
efJe®eej, YeeJevee Òeieì keÀjC³ee®es ceeO³ece Demeles. meceeve Yee<ee Demeuesu³ee ueeskeÀebceO³es YeeJeefvekeÀ Sske̳e
efvecee&Ce nesles. efnvoer ner Yeejlee®eer jeä^Yee<ee ceeveueer Deens. Hejblet ÒebeflekeÀ Yee<es®³ee Þes<þles®³ee JeeoecegUs
eEnoer ner jeä^Yee<ee yeveC³eeme DemeceLe& yeveueer Deens. l³eecegUs jeä^er³e SkeÀlesme OeeskeÀe efvecee&Ce Peeuesuee
Deens. cnCetve mebHetCe& YeejleYej eEnoer ³ee jeä^Yee<esletve efMe#eCe osC³ee®ee He×leMeerj Òe³elve Peeuee Je l³eeceO³es
³eMe ÒeeHle Peeues lej jeä^er³e YeeJevee Jee{erme ®eeuevee efceUsue.

4) meceLe& vesle=lJee®eer efveefce&leer keÀjCes :

je<ì^er³e peerJeveeleerue efJeefJeOe #es$eeceO³es meg³eesi³e efJekeÀeme Ie[JeC³eemeeþer meceLe& vesle=lJee®eer iejpe
Demeles. keÀesCel³eener osMeeleerue DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, DeewÐeesefiekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeMee meJe& ÒekeÀej®³ee
#es$eeceO³es meblegefuele efJekeÀeme Ie[JeC³eemeeþer ³eesi³e vesle=lJee®eer iejpe Demeles. Demes vesle=lJe efMe#eCee®³ee
ceeO³eceeletve le³eej nesle Demeles. ueneveHeCeeHeemetve vesle=lJee®eer DeeJe[ Je keÀewMeu³e Demeuesu³ee J³ekeÌleer®eer
efveJe[ keÀªve l³eebvee ³eesi³e Je GHe³egkeÌle ÒeefMe#eCe osTve, efJeÐeeefLe&oMesHeemetve JesieJesieȳee keÀe³e&¬eÀceele
menYeeieer keÀªve l³ee®³ee efYeVe ÒeefleYeeb®ee efJekeÀeme efMe#eCeecegUs Ie[Jetve DeeCeCes Meke̳e Deens. l³eecegUs
JesieJesieȳee #es$eeleerue meceLe& vesle=lJee®eer efveefce&leer nesT MekesÀue.

5) kegÀMeue keÀe³e&keÀl³ee¥®eer efveefce&leer :

kesÀJeU vesle=lJe meeceL³e&Meerue Demetve ®eeuele veener. vesle=lJe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer®³ee YeesJeleeueer kegÀMeue,
ÒeefMeef#ele keÀe³e&keÀl³ee¥®ee mecetn DemeeJee ueeielees. kegÀMeue keÀe³e&keÀl³ee¥®eer efveefce&leer efMe#eCeecegUs nesT MekeÀles.
efMe#eCeeÜeje keÀesCeleer J³ekeÌleer keÀesCel³ee #es$eeceO³es DeefOekeÀ ÒeYeeJeerHeCes keÀe³e& keÀª MekesÀue ns mecepet MekeÀles
Je DeMee J³ekeÌleeruee ³eesi³e ÒeefMe#eCe osTve DeefOekeÀ meceLe& yeveJelee ³esles, DeMeer ÒeefMeef#ele J³ekeÌleer jeä^er³e
efJekeÀemeeme, DeefOekeÀ ÒeYeeJeerHeCes meeLe osT MekeÀles.

6) keÀle&J³ee®eer peeCeerJe efvecee&Ce keÀjCes :

keÀesCel³eener jeä^e®³ee Òeieleermeeþer, jeä^eleerue ueeskeÀebceO³es leerJe´ jeä^er³e YeeJevee DemeeJeer ueeieles.
efMe#eCeeletve jeä^er³e keÀle&J³ee®eer peeCeerJe oslee ³esles. JesieJesieȳee mLeeveeJej Demeuesu³ee J³ekeÌleeRvee efMe#eCeeletve
 92
jeä^er³e keÀle&J³ee®eer peeCeerJe keÀªve efoueer peeles. l³eecegUs ueeskeÀebvee jeä^eyeÎue DeeHeuesHeCee®eer YeeJevee Jeeìt
ueeieles Je jeä^e®³ee efJekeÀemeemeeþer Òe³elve kesÀuee peelees.

7) jepekeÀer³e ueeskeÀeb®³ee DeekeÀeb#eeceO³es meceevelee efvecee&Ce keÀjCes :

keÀesCel³eener osMeeceO³es JesieJesieUs jepekeÀer³e He#e Demeleele. Òel³eskeÀ jepekeÀer³e He#ee®eer O³es³e, OeesjCes
efYeVe efYeVe Demeleele. mJele:®³ee jepekeÀer³e He#ee®³ee mJeeLee&meeþer `iewj He×leer®ee DeJeuebye kesÀuee peelees.'
l³eecegUs jeäe^leerue Sske̳e Je mJeleb$elesuee OeeskeÀe efvecee&Ce neslees. cnCetve efMe#eCeeÜeje osMee®³ee JesieJesieȳee
YeeieeceO³es jeä^e®³ee ¢<ìerves ³eesi³e jepeveweflekeÀ efJe®eejeb®ee Òemeej keÀjCes Meke̳e Deens Je l³ee Üeje jepekeÀer³e
He#eebvee jeä^e®ee meg³eesi³e, meblegefuele efJekeÀeme Ie[JeC³eeme Yeeie Hee[ues Heeefnpes.

8) jeä^er³e YeeJeves®ee efJekeÀeme keÀjCes :

jeä^er³e YeeJeves®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer jeä^eceO³es efMe#eCee®eer ³eespevee jeyeJeueer Heeefnpes. Òel³eskeÀ
J³ekeÌleer p³ee ieìe®eer, mecetne®eer Demeles l³ee mecetneyeÎue efleuee DeefYeceeve Jeeìlees. YeejleemeejK³ee osMeeceO³es
DeveskeÀ ÒekeÀej®eer efYeVelee Deens. Yeejleele DeveskeÀ peeleer®es, Oecee&®es, mebÒeoe³ee®es ueeskeÀ JesieJesieȳee Òeebleele
jenleele. l³eecegUs Òel³eskeÀeuee mJeÞesÿles®³ee YeeJevescegUs mJele:®ee mecegoe³e DeeHeuee Jeeìlees. DeMee mecetne®es
efnle megjef#ele þsJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. Hejbleg efMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve ueeskeÀeb®³ee ceveeceOeerue
mebkegÀef®ele Je=Êeer veä keÀªve meJe&meceeJesMekeÀ ¢efäkeÀesve efvecee&Ce keÀjCes mel³e Deens. cnCetve®e MeeUsleerue
efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀceebletve efJeÐeeL³ee¥ceO³es jeä^er³e YeeJeves®eer peeCeerJe efvecee&Ce kesÀueer peeles. jeä^er³e YeeJevee
efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. Hejbleg ³ee Òe³elveeuee ce³ee&oe He[leele. cnCetve®e DeveewHe®eeefjkeÀ
He×leerves - Je=ÊeHe$es, ìsefueeqJnpeve, efJeefJeOe ûebLe Je Dev³e DeeOegefvekeÀ mebHeke&À ceeO³eceeb®ee ³eesi³e He×leerves
GHe³eesie keÀªve ueeskeÀebceO³es jeä^er³e YeeJevee efvecee&Ce keÀjCes Meke̳e Deens.

jeä^er³e YeeJeves®³ee efveefce&leerceOeerue efMe#eCee®eer cegK³e YetefcekeÀe DeeHeCe DeeleeHe³e¥le®³ee efJeMues<eCeeceOetve

mecepetve Iesleueer Deens. SkebÀojerle osMeeleerue ðeer-Hegª<eebvee jeä^e®ee Fefleneme, jeä^e®eer mebmke=Àleer, jeä^Yee<ee®es
cenÊJe efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀceeÜeje mecepetve osCes iejpes®es Deens. ueeskeÀebvee Jejerue IeìkeÀeb®es efMe#eCe osCes iejpes®es
Deens. efMe#eCeeÜeje ueeskeÀeb®³ee ceveeleerue J³eeqkeÌleiele mJeeLe& veä nesleerue. jeä^efnle cenÊJee®es ceeveues
peeF&ue Je meJe& ueeskeÀ leve-ceve Oeve jeä^e®³ee efJekeÀemeemeeþer Ke®eea keÀjleerue. DeMee ueeskeÀebceOetve osMee®es
Kebyeerj vesle=lJe efvecee&Ce nesF&ue. jeä^e®ee efJekeÀeme Ie[tve ³esF&ue. jeä^ meeceL³e&Meerue yevesue. cnCetve jeä^er³e
peerJeveeceO³es efMe#eCeeuee Del³eble cenÊJe Deens.

7.6 meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esleerue efMe#eCee®eer YetefcekeÀe DeeefCe cenÊJe

meceepeerkeÀjCe DeeefCe efMe#eCe ³ee oesvner Dev³eesv³eHetjkeÀ Òeef¬eÀ³ee Deensle. ³ee oesvner Òeef¬eÀ³eebvee
HejmHejebHeemetve JesieUs keÀjlee ³esle veener. pesJne yeeuekeÀe®es efMe#eCe DeejbYe nesles, l³eeme JesUsme meceepeerkeÀjCee®eer
megªJeele nesles. efMe#eCee®ee GÎsMe®e cegUele meceepeerkeÀjCe keÀjCes Demelees. ³ee oesvner Òeef¬eÀ³ee yeeuekeÀe®³ee
pevceeHeemetve megª nesleele DeeefCe ce=l³etves mebHeleele. l³eeme meceepeerkeÀjCe DeeefCe Hegveme&ceepeerkeÀjCee®ee
meceeJesMe Demelees. meceepeerkeÀjCeele HeÀkeÌle efMe#eCe®e Demeles Demes veener. yeouel³ee keÀeUele meboYee&le
DeveeJeM³ekeÀ JeeìCeeN³ee ieesäeRvee efJemejC³ee®eer Òeef¬eÀ³eemeg×e DebleYe&tle Demeles. cegueeuee HeesnC³eemebyebOeer
Yeerleer Jeeìles. pesJne lees ceveeleerue HeesnC³eeefJe<e³eer®³ee Ye³ee®eer YeeJevee keÀe{tve ìekeÀlees. lesJne HeesnCes
efMekeÀlees. cnCetve meceepeerkeÀjCeele Jele&ve ÒekeÀej Deelcemeele keÀjleevee keÀener ieesäer efJemejCesmeg×e DeeJeM³ekeÀ
Demeles.
 93
1. efMe#eCee®eer #ecelee :
meceepeerkeÀjCeeleerue efMe#eCee®eer Yetecf ekeÀe DeY³eemeleevee nsmeg×e ue#eele Iesleues Heeefnpes keÀer efMe#eCeemeeþer
ueeieCeejer pewefJekeÀ #ecelee Flej keÀesCel³eener ÒeeC³eeHes#ee ceeveJeeuee efJeMes<elJeeves ueeYeuesueer Deens. ÒeeC³eeb®³ee
Jele&vee®es efveOee&jCe menpe ÒeJe=Êeerves nesles. He#³eeb®eer Iejìs yeebOeC³ee®eer iejpe, keÀeueeJeOeer Je Iejìîee®es
mJeªHe menpe ÒeJe=Êeerves þjles. l³eemeeþer He#³eebvee efMekeÀC³ee®eer iejpe vemeles. ³ee ÒekeÀej®³ee
pewJemenpeÒeJe=Êeerletve ceeveJee®es Jele&ve þjuesues Demeles. lej pevcele: ÒeeHle Peeuesu³ee mee®esyebo Jele&ve ÒeefleceeveecegUs
ûenCeÒeef¬eÀ³esJej (Process of learning) yebOeve He[uesues Demeles, lemes®e meceepeerkeÀjCee®eer ieefleceeve
Òeef¬eÀ³ee mebYeJe Peeueer vemeleer. mebmke=Àleer Je meY³elee Òel³e³eeme Deeueer vemeleer. Hejbleg ceeveJee®eer pewJe oMee
ÒeeC³eeHes#ee HetCe&HeCes efYeVe Deens. ceeveJeer Jele&veele menpeÒeJe=ÊeerHes#ee ÒesjCee cenÊJee®³ee Deensle.

yeeuekeÀeme ueeYeuesuee DeevegJebeMf ekeÀ Jeejmee DeefÜleer³e Deens. l³ee®eer GYes jenC³ee®eer #ecelee, oerIe&¢äer,
ÞeJeCeMekeÌleer, neleeHee³ee®eer þsJeCe, Debieþe, l³eeleerue ueJeef®ekeÀlee, ûenCe#ecelee, Yee<ee, #ecelee DeeefCe
efJekeÀeme#ece ceWot, keÀe³e&keÀejCeYeeJe peeCetve IesC³ee®eer Hee$elee ³eemeejK³ee keÀejCeecegUs yeeuekeÀeb®es efMe#eCe
mebYeJe Peeues Deens.

2.Deeblejef¬eÀ³ee :
meceepeerkeÀjCe DeeefCe efMe#eCeele Deeblejef¬eÀ³ee (Interaction) DeeOeejYetle ceeveueer peeles. ner
Deeblejef¬eÀ³ee meceeve IeìkeÀebMeer Demeueer Heeefnpes. Dev³eLee meceepeerkeÀjCe mebYeJele veener. eEmeie Je efceMeveN³eeme
ueeb[i³ee®³ee keÀUHeele oesve cegueer meeHe[u³ee. l³ee cegueeRvee meceepeeleerue keÀesCelee®e Jele&ve ÒekeÀej %eele
veJnlee. keÀejCe l³eeb®eer Deeblejef¬eÀ³ee ueeb[i³eeMeer nesleer. DevegkeÀjCeeletve ueeb[i³eeb®es Jele&ve l³eebveer Deelcemeele
kesÀues. Heg{s eEmeie kegÀìgbyeer³eeb®ee Je l³ee cegueeR®ee mebHeke&À Deeu³eecegUs l³eeb®es ce³ee&efole ÒeceeCeele meceepeerkeÀjCe
mebYeJe Peeues. SketÀCe meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³ee mebHeVe nesC³eemeeþer efMe#eCe Iesle Demeleevee mebHeke&À (Contact)
Heeefnpes DeeefCe meceepe IeìkeÀele Deeblejef¬eÀ³ee DemeeJeer.

3. mJeerkeÀejMeeruelee :
meceepeerkeÀjCeemeeþer yeeuekeÀe®eer mJeerkeÀejMeeruelee cetueYetle ceeveueer peeles. Flej ÒeeC³eeHes#ee ner
mJeerkeÀejMeeruelee G®®ekeÀesìer®eer Demeles. ³ee ûenCe#ecelescegUs®e Yee<ee-Dee®eejefJe®eej, keÀewMeu³es, He³ee&JejCee®eer
ceeefnleer Je Flej DemebK³e ieesä yeeuekeÀ efMekeÀles. ner mJeerkeÀejMeeruelee efMe#eCeeletve efveOee&efjle kesÀueer peeles.
keÀener meceepeele yeeuekeÀebvee ueneveHeCeeHeemetve ceebmeenej osleele. l³eeletve leer cegues ceebmeeneje®ee mJeerkeÀej
keÀjleele. l³eebvee MeekeÀenej efouee Demelee lej l³eeb®eer mJeerkeÀejMeeruelee JesieUer Peeueer Demeleer.
mJeerkeÀejMeeruelesletve KeeveHeeveeyejesyej Jele&ve Òeefleceeve þjles.

4. Yee<ee#ecelee :
meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esle efMekeÀC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Yee<ee #ecelesMeer efveieef[le Deens. Jej efveoxefMele
kesÀu³eeÒeceeCes Yee<ee #ecelee ns ceeveJee®es®e JewefMeäîe Deens. ceeCetme ne yeesueCeeje ÒeeCeer Deens, Demes ³ee
meboYee&le cnCeleele. yeeuekeÀepeJeU Yee<ee ûenCe keÀjC³ee®eer #ecelee Demeueer lejer l³eemeeþer meceepe meom³eeb®ee
mebHeke&À DeeefCe Deeblejef¬eÀ³ee DemeeJeer ueeieles. DeYe&keÀe®³ee pevceeHeemetve ceelee l³ee®³eeMeer yeesuele Demeles.
DeLee&le ns yeesueCes SkeÀebieer Demeles. Hejbleg DeYe&keÀeJemLesveblej yeeuekeÀe®ee pemepemee MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ
efJekeÀeme neslees. l³eeÒeceeCes yeeuekeÀ DevegkeÀjCeeletve Òeeflemeeo osT ueeieles. Goe. nmeCes DeMee DevegkeÀjCe
 94
DeeOeeefjle Òeeflemeeoeletve ngbkeÀej,ye[ye[Ces, oesve De#ejer Jeeke̳es DeeefCe ³ee ¬eÀceeves Yee<ee Deelcemeele keÀjles.
ns meJe& ceelee Je kegÀìgbyeeleerue Flejspeve yeeuekeÀeme efMekeÀefJeleele. p³ee kegÀìgbyeele peer Yee<ee yeesueueer peele
Demesue leer®e Yee<ee yeeuekeÀ ûenCe keÀjles, mecepee oesve pegȳee YeeJeeHewkeÀer SkeÀeuee ogmeN³ee Yee<ee yeesueCeeN³ee
kegÀìgbyeele ueneveHeCeeHeemetve þsJeues lej oesve YeeT l³ee l³ee kegÀìgbyeeleerue cnCepes®e JesieJesieUer Yee<ee yeesueleerue.

Yee<es®es oesve ÒekeÀej kesÀues peeleele, pemes

1. neJeYeeJe Yee<ee (Non-verbal Language)
2. ceewefKekeÀ Yee<ee (Verbal Language)

DeejbYeer yeeuekeÀeme neJeYeeJe Yee<ee efMekeÀefJeueer peeles DeeefCe Heg{s meeOeejCele: oesve Je<ee&veblej cetue
ceewefKekeÀ Yee<eeûenCe keÀjles Je yeesuet ueeieles.

Yee<ee efMekeÀC³eecegUs l³eeuee DeeHeu³ee efJe®eej DeeefCe YeeJeveeb®eer DeefYeJ³ekeÌleer keÀjlee ³esles. iejpeeb®³ee
meboYee&le mebHeke&À meeOeCes, ceeieCeer keÀjCes DeeefCe iejpeeb®eer HeefjHetleea kesÀueer peeles. Yee<escegUs Deeblejef¬eÀ³ee
HeÀueÒeo þjles. ogmeN³ee Meyoele Deeblejef¬eÀ³es®eer Deì mebHeke&À Demeueer lejer Yee<es®³ee ceeO³eceeletve efleuee
DeLe&HetCe&lee ÒeeHle nesles. cee$e Deeblejef¬eÀ³esle menYeeieer IeìkeÀebvee meceeve Yee<es®es %eeve Demeues Heeefnpes. Yee<ee
efMekeÀefJeC³eele ceeles®eer YetefcekeÀe DeeÐe Demeles. leer peer Yee<ee efMekeÀefJeles leer®e Yee<ee cetueûenCe keÀjles DeeefCe
l³ee Yee<esletve mebJeeo keÀjles. ³ee ¢äerves yeeuekeÀe®³ee Yee<esuee `ceele=Yee<ee' cnCeleele. Yee<ee #ecelesletve
meceepeerkeÀjCe Òeiele nesles.

5. efveef½e®e Deveg¬eÀce :
efMe#eCe DeeefCe meceepeerkeÀjCe ³eele SkeÀ efveef½ele mJeªHee®ee Deveg¬eÀce Demelees. ³ee Deveg¬eÀceevegmeej
efMe#eCe Je meceepeerkeÀjCee®ee Heg{®ee ìHHee ieeþuee peelees. yeeuekeÀ SkeÀoce mebJeeo meeOele veener DeeefCe leMeer
DeHes#eener keÀjlee ³esle veener. ³eeHetJeea meebefieleu³eeÒeceeCes yeeuekeÀ ngkeÀej osles. veblej ye[ye[ keÀjles DeeefCe Heg{s
Meyoes®®eej keÀªve Jeeke̳ej®evee keÀjles. MeejerefjkeÀ lemes®e ceeveefmekeÀ efJekeÀemeelener Demee Deveg¬eÀce Demelees.
yeeuekeÀeuee efMe#ekeÀ ÒeLece js<ee, ieesueekeÀej keÀe{C³eeme efMekeÀefJeleele, veblej cegUe#ejs eEkeÀJee DebkeÀ
efiejefJeuespeeleele. cetUe#eje®es %eeve Peeues cnCepes Jee®evee®eer megªJeele kesÀueer peeles. l³eelener DeejbYeer meesHes
Meyo, veblej pees[e#ejs Demee Deveg¬eÀce Demelees. DeeF& yeeuekeÀeme mJele:®³ee neleeves pesT Ieeueles. l³ee®³ee
keÀejkeÀMekeÌleer®ee efJekeÀeme Peeuee cnCepes l³eeuee pesJeC³eeme efMekeÀefJeles. Yeespeve keÀjleevee keÀesCel³ee neleeves
Yeespeve keÀjeJes, keÀmes Yeespeve keÀjeJes, ns efMekeÀefJeues, Òemlegle efMekeÀefJeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esletve Yeespeve ne Jele&veÒekeÀej
Deelcemeele kesÀuee peelees. ³ee®e jerleerves Jele&ve ÒekeÀeje®es efMe#eCe osC³eele ³esles.

meceepeerkeÀjCeele efMekeÀC³ee®ee Deveg¬eÀce DeeefCe keÀeU meowJe ue#eele Iesleuee peelees. pemes GYes
jenC³ee®eer #ecelee Deeu³eeveblej ®eeueCes DeeefCe ®eeueC³eele Òeieleer Peeu³eeveblej OeeJeCes Fl³eeoer.

6. efMemle :
meceepeerkeÀjCe ³eesi³e ÒekeÀejs nesC³eemeeþer ceelee Je Flej meom³e yeeuekeÀeme Jele&vee®eer efMemle ueeJeleele.
efMemle cnCepes meceepe DeHesef#ele Jele&ve keÀjC³ee®eer He×leer nes³e. lemes Heeefnues lej yeeuekeÀe®es Jele&ve mJewj
Demeles. l³eeme efMemleer®ee DeYeeJe Demelees. ner efMemle cetuecet$e efJemepe&veeÒeceeCes Òel³eskeÀ #es$eele Demeles.
yeeuekeÀeme l³eeuee Jeeìsue l³ee ÒeceeCes Jeeiet efoues peele veener. ceelee l³eeuee efMemle efMekeÀefJeles. Yeespeve keÀmes
 95
keÀjeJes, keÀesCel³ee nelee®ee GHe³eesie keÀjeJee, KeeC³ee®eer He×leer keÀMeer DemeeJeer, ³ee meejK³ee ueneve-ueneve
ieesäeR®es keÀìe#eeves efvejer#eCe keÀªve l³eeuee efJeefMeäHe×leer Deelcemeele keÀjC³eeme efMekeÀefJeles. efMemleercegUs
Jele&ceeve met$eye×lee ³esles. iejpeeb®³ee Hetleeayejesyej®e Deeblejef¬eÀ³eslener efMemleer®es cenÊJeHetCe& ³eesieoeve Demeles.

7. DeekeÀeb#ee ªpeefJeCes :
meceepeerkeÀjCee®es cenÊJee®es GefÎä cnCepes yeeuekeÀe®³ee ceveele DeekeÀeb#ee ªpeefJeCes ns nes³e. DeekeÀeb#ee
ner ÒeecegK³eeves YetefcekesÀMeer mebyebefOele Demeles. l³ee kegÀìgbyeeleerue meom³eeb®³ee DeeefCe J³eeHekeÀ¢äîee meceepee®³ee
ceeveefmekeÀles®es ÒeefleeEyeye DeekeÀeb#eeletve Gceìles. Jej®³ee Jeiee&leerue ueeskeÀebHes#ee Keeue®³ee Jeiee&leerue DeekeÀeb#es®eer
HeeleUer efvecve Dee{Ules. Menjer mecegoe³eeleerue ueeskeÀeb®³ee leguevesle ûeeceerCe Yeeieele DeekeÀeb#ee efYeVe
ÒekeÀej®eerDemeles. DeeefoJeemeer mecegoe³eele ³ee®ee JesieUe efJe®eej keÀjC³eele ³esle Demes. Goe. cegueeves Oee[meer
yeveeJes, ®eebieueer JeeÐes JeepeJeeJeerle F.

meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esle yeeuekeÀeMeer keÀe³ee&eqvJele Demeuesu³ee Deeblejef¬eÀ³esletve l³eeb®³ee ceveele DeekeÀeb#ee

efvecee&Ce keÀjerle Demeleevee mebYee<eCeeletve Jej®³ee J³ekeÌleer®³ee YetefcekeÀe DeeoMe& mJeªHeele Òemlegle keÀjC³eele
³esleele. SkeÀ ÒekeÀejs yeeuekeÀeme let keÀe³e nesCeej, ns melele efJe®eejues peeles. l³ee Òeef¬eÀ³esle ceelee Je Flejebveer
peesHeemeuesu³ee DeekeÀeb#ee cegueebHeg{s þsJeu³ee peeleele. Goe. let [e@keÌìj, JekeÀerue, Meeðe%e-mesveeefOekeÀejer
keÀesCe nesCeej, ns JeejbJeej efJe®eejues peeles. lemes®e l³eemebyebOeele let ³ee J³ekeÌleermeejKes®e Peeues Heeefnpes ns
efMekeÀefJeues peeles. SketÀCe meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esle yeeuekeÀe®³ee ceveele DeekeÀeb#esmebyebOeer mepeielee efvecee&Ce
keÀjCes ns efMe#eCee®es keÀe³e& Demeles.

8. YetefcekeÀe efMe#eCe :
meceepeerkeÀjCeeletve ³egJekeÀeves YetefcekeÀe ³eesi³e ÒekeÀejs JeþefJeu³ee Heeefnpesle cnCetve efMe#eCe osC³eele
³esles. keÀejCe ³egJekeÀeme DeveskeÀ YetefcekeÀe JeþJee³e®³ee Demeleele. ³ee Òel³eskeÀ YetefcekesÀMeer mebyebefOele DeHes#ee
Demeleele. l³ee DeHes#eeb®eer HeefjHetleea keÀMee ÒekeÀejs keÀjeJeer ³ee®es efMe#eCe-ÒeefMe#eCe DeeJeM³ekeÀ Demeles. [e@keÌìj®eer
YetefcekeÀe JeþefJeC³eemeeþer JewÐekeÀer³e ceneefJeÐeeue³eeleerue efMe#eCe DeeJeM³ekeÀ Demeles. MeslekeÀjer DeeHeueer YetefcekeÀe
JeþefJelees lesJne DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe ÒeeHle kesÀuesues vemesuener, Hejbleg l³eeme l³ee®³ee Je Flejeb®³ee DevegYeJeeletve
keÀMeer YetefcekeÀe Heej Hee[eJeer ³ee®es %eeve Demeles. efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeeletve mebHeVe nesles
lej ie=efnCeer®eer YetefcekeÀe efle®³ee DevegYeJee®es DeeOeejs meekeÀejueer peeles. meejebMe, meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esle
YetefcekesÀ®es efMe#eCe DeefleMe³e DeeJeM³ekeÀ ceeveues peeles. ³egJekeÀ DeeefCe ³egJeleer Deveg¬eÀces efHelee DeeefCe ceeles®ee
DeeoMe& þsJetve YetefcekeÀeb®es DeblejerkeÀjCe keÀjleele. og³³ece mecetnele YetefcekeÀe JeþefJeleele efMe#eCe I³eeJes ueeieles.
Goe. mebieCekeÀ lep%eeb®eer YetefcekeÀe mebieCekeÀe®³ee efMe#eCeeefMeJee³e Heej Hee[lee ³esCes DeMeke̳e Deens.

9. meeceeefpekeÀ cetu³es DeeefCe ÒeceeCekesÀ :

Dee@ieyeve&®³ee celes, meceepeerkeÀjCe cnCepes l³ee meceepeeleerue cetu³e DeeefCe ÒeceeCekeÀevegmeej Jele&ve
keÀjCes nes³e. Òel³eskeÀ meceepee®eer SkeÀ efJeefMeä mebmke=Àleer Demeles. mebmke=Àleerle %eeve, efJeéeeme, cetu³es Je
ÒeceeCekeÀeb®ee DebleYee&Je neslees. ³ee mebmke=Àleerleerue IeìkeÀeÒeceeCes J³ekeÌleer Jele&ve keÀjC³eeme efMekeÀles. meceepe
meom³e ne meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee Heg{®³ee efHe{erkeÀ[s Deeblejef¬eÀ³esletve meb¬eÀefcele keÀjleele. meceepe meom³eebveer
l³eevegmeej Jele&ve kesÀues Heeefnpes. ner meeLe& DeHes#ee l³eeb®³eekeÀ[tve keÀjC³eele ³esles. meceepeerkeÀjCeele ns keÀe³e&
mebHeVe nesles. SketÀCe meceepeerkeÀjCeemeeþer cetu³es Je ÒeceeCekeÀevegmeej JeeieCes meceepeIeìkeÀebvee efMekeÀefJeues
peeles.
 96
10. keÀewMeu³e ÒeeHleer :
meceepeerkeÀjCeele meceepe meom³eebvee leebef$ekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ keÀewMeu³es efMekeÀefJeueer peeleele.
keÀejCe l³ee efMeJee³e YetefcekeÀebvee v³ee³e oslee ³esCeej veener. YetefcekeÀe efMe#eCe kegÀìgbyeeletve osC³eele ³esles. l³ee
YetefcekeÀe kegÀìgbye DeeefCe veelesJeeF&keÀeb®³ee meboYee&le Demeleele. Hejbleg FbefpeveerDej eEkeÀJee [e@keÌìj eEkeÀJee Meeðe%eeb®eer
YetefcekeÀe Heej Hee[C³eemeeþer Deveg¬eÀces DeefYe³eebef$ekeÀer ceneefJeÐeeue³e, JewÐekeÀer³e ceneefJeÐeeue³e, efJe%eeve mebmLesle
efMe#eCe IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. GÊece peerJeve peieC³eemeeþer keÀewMeu³e ÒeeHleer®eer iejpe Deens. keÀewMeu³es
kegÀCeeueener pevcele: efceUle veenerle ner efMe#eCe Òeef¬eÀ³esletve ÒeeHle keÀjeJeer ueeieleele.

11. He³ee&JejCee®es %eeve :

DeeOegefvekeÀ keÀeUele He³ee&JejCee®³ee %eevee®eer efvekeÀ[ meejKeer Jeeìle Deens. He³ee&JejCeele Yetceer,
peueJee³et, peueÒeJeen, HeMegHe#eer, Je=#e Fl³eeoer IeìkeÀebyejesyej efvemeiee&leerue yeoueeb®ee meceeJesMe neslees.
meceepemeom³e YeewieesefuekeÀ He³ee&JejCeele peerJeve J³eleerle keÀjleele. l³eele keÀener DeekeÀeqmcekeÀ yeoue Ie[leele.
pJeeueecegKeer, JeeoUs, YetkebÀHe, lmegveeceermeejKeer mebkeÀìs ceeveJeer peerJeve GOJemle keÀjleele. Deepe He³ee&JejCe
Òeot<eCee®ee ÒeMve peefìue yeveuee Deens. meceepeele peerJeve peieleele ³ee IeìkeÀeb®es %eeve DemeCes iejpes®es
Deens. ogmeN³ee Meyoele iejpee YeeieefJeC³eemeeþer DeeefCe mebHeVe peerJeve peieC³eekeÀefjlee He³ee&JejCee®es efMe#eCe
meceepeerkeÀjCee®³ee nsletves GHe³egkeÌle þjles.

DeMee ÒekeÀejs meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esle efMe#eCee®es cenÊJeHetCe& ³eesieoeve Demeles. efMe#eCeeefMeJee³e

meceepeerkeÀjCee®ee efJe®eej keÀjlee ³esle veener. ûeeceerCe meceepeeleerue efJeue#eCe efvej#ejlee efveHeìtve keÀe{tve
DeeOegefvekeÀ %eevee®eer Je mebmke=Àleer®eer iebiees$eer ûeeceerCe meceepeeHe³e¥le vesueer Heeefnpes. ³ee®emeeþer meJe¥keÀ<e Mew#eefCekeÀ
³eespevee, ³eesi³e ³eb$eCee, efMe#eCe Òemeejemeeþer DeeOegefvekeÀ meeOeveeb®ee JeeHej, DeeefLe&keÀ HeeþyeU Je ÒeefMeef#ele
efMe#ekeÀ ³ee mebyebOeer efJeMes<e iebYeerjHeCes efJe®eej keÀªve®e peeCeerJeHetJe&keÀ Jeeì®eeue kesÀueer Heeefnpes.

7.7 mJeeO³ee³e

1. efMe#eCee®ee DeLe& meebietve efMe#eCee®es ÒekeÀej mHeä keÀje.

2. efMe#eCee®eer meJe&meeceev³e GefÎäs meebiee.
3. efMe#eCeeleerue keÀe³ee&®es mHeäerkeÀjCe keÀje.
4. jeä^er³e peerJeveeleerue efMe#eCee®eer keÀe³ex mHeä keÀje.
5. meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esleerue efMe#eCee®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.
6. meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esle efMe#eCee®es cenÊJe meebiee.

♦♦♦
 97

8
menkeÀej – mebkeÀuHevee – Jeweµf eäs – mJeªHe – J³eeHleer – cenÊJe

Heeþe®eer ªHejs<ee
8.0 Heeþe®es GÎsµe
8.1 ÒeemleeefJekeÀ
8.2 menkeÀeje®eer mebkeÀuHevee
8.3 menkeÀeje®eer Jewefµeäss
8.4 menkeÀeje®es mJeªHe
8.5 menkeÀeje®eer J³eeHleer
8.6 menkeÀeje®es cenÊJe
8.7 menkeÀeje®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleer} cenÊJe
8.8 menkeÀeje®es HeÀe³eos
8.9 mJeeO³ee³e

8.0 Heeþe®es GÎsµe

- menkeÀeje®eer mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes.
- menkeÀej®eer Jewefµeäss DeY³eemeCes.
- menkeÀeje®es mJeªHe mecepeeJetve IesCes.
- menkeÀeje®eer J³eeHleer DeeefCe cenÊJe DeY³eemeCes.
- menkeÀeje®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleer} cenÊJe peeCetve IesCes.
- menkeÀeje®es HeÀe³eos mecepeeJetve IesCes.

8.1 ÒeemleeefJekeÀ

menkeÀeje®eer mebkeÀuHevee efJe®eejele Iesleevee “efJeveemenkeÀej venebr G×ej, SkeÀceWkeÀe mene³³e keÀª
DeJeIes Oeª megHebLes” ner efJeOeeves DeeHeCe efve³eefceleHeCes jepekeÀejCeer, DejepekeÀejCeer J³ekeÌleeR®³ee leeW[tve
SskeÀlees. ³ee Jeeke̳eeb®ee J³eeJeneefjkeÀ DeLe& meJee¥veer SkeÀef$ele ³esTve meceeveles®³ee YeeJevesletve keÀe³e& kesÀu³eeme
mJele:®ee, meceepee®ee, He³ee&³eeves jeä^e®ee efJekeÀeme nesF&} Demee®e efveIelees. menkeÀe³e& cnCepes SkeÀ$e jentve
SkeÀefJe®eejeves keÀe³e& keÀjCes ns leÊJe ceeveJeer peerJeveeµeer Del³eble efveieef[le Deens. keÀejCe ceeveJe ne meceepeµeer}
 98
ÒeeCeer Demetve meceepeele SkeÀesHee keÀªve jenlees. SkeÀceskeÀeb®³ee megKeog:Keele menYeeieer nesTve peerJeve
J³eleerle keÀjlees. menkeÀe³e& cnCepes®e menkeÀej. Hejbleg menkeÀej ns leÊJe KetHe®e J³eeHekeÀ Deens.

menkeÀej cnCepes SkeÀceskeÀeb®³ee menkeÀe³ee&ves SkeÀ$e keÀece keÀjCes. J³ekeÌleer meceepeµeer} ÒeeCeer Deens
DeeefCe meceepeele jenlees. l³eecegUs J³ekeÌleer®³ee meeceeefpekeÀ DeeefCe mebmke=Àleer®ee Fefleneme ne menkeÀeje®ee
DeeefCe menkeÀe³ee&®ee Fefleneme Deens. DeeOegefvekeÀ menkeÀej ®eUJeU ner Fbi}b[ceOeer} 18J³ee µelekeÀeleer}
DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleercegUs Go³eeme Dee}er, Demes ceeve}s peeles. DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleercegUs Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLee
Go³eeme Dee}er. µees<eCeeje DeeefCe µeesef<ele Demes oesve Jeie& le³eej Pee}s. Òe®eb[ meÊee DeeefCe mebHeÊeer Deme}s}e
Yeeb[Je}oej DeeefCe µeesef<ele, oeefjêîe ieefjyeerle peerJeve peieCeeje Jeie& ner Yeeb[Je}µeener®eer DeHel³es Deensle.
³ee DeHel³eebcegUs DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleer®³ee ÒeYeeJeecegUs Jeie&keÀ}n Dev³ee³e DeeefCe efJe<ecelee efvecee&Ce Pee}er.
³ee meJee¥vee He³ee&³e cnCetve menkeÀej ®eUJeUer®ee Giece Pee}e.

menkeÀeje®³ee meboYee&le JesieJesieȳee lep%eebveer DeeHe}er YetefcekeÀe J³ekeÌle kesÀ}er Deens. Devexmì Hee@F&meve
³eeb®³ee celes ‘menkeÀej ne mJeªHeeves meceepeJeeo Deens.’ }sefveve ³eeb®³ee celes, ‘HeÀkeÌle menkeÀeje®eer Jee{
meceepeJeeoemeejKeer®e Deens’, menkeÀej DeeefCe meceepeJeeo ³eeceOeer} YetefcekeÀe oesve efJeOeeveeb®³ee ceeO³eceeletve
mHeä nesleele. ner YetefcekeÀe cnCepes meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe ne meceepeJeeoe®ee GÎsµe Demelees. meceepeJeeoele
mekeÌleer DeefmlelJeele Demeles. menkeÀej ®eUJeU ner Sseq®íkeÀ mebIeìvee Demeu³eecegUs mekeÌleer}e lesLes JeeJe
vemelees. meceepeJeeoele Keepeieer mebHeÊeer®es G®®eeìve nesles. menkeÀej Keepeieer mebHeÊeer Jee{efJeC³eeme ceev³elee
oslees. menkeÀejer mebmLesceO³es ûeenkeÀ DeLeJee keÀce&®eejer mJele:®e mebmLes®es cee}keÀ Demeleele. les J³eJemee³e
keÀjleele. menkeÀejer mebmLeeb®es keÀecekeÀepe megª Peeu³eeveblej Flej J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLeebÒeceeCes Flej J³ekeÌleeRvee
ÒeJesµee®eer oejs yebo vemeleele. }e³ekeÀ DeeefCe Hee$e J³ekeÌleeRvee ÒeJesµe kesÀJnener efo}e peelees.

menkeÀeje®eer ®eUJeU ner meeceeefpekeÀ efJekeÀemee®eer DeeefCe megmebmke=ÀleHeCee®eer ®eUJeU mecepe}er

peeles. menkeÀej cnCepes SkeÀ$e keÀece keÀjCes. ceeveJeer peerJeveeFlekesÀ®e menkeÀeje®es leÊJe Òee®eerve Demeu³eeves
DeeOegefvekeÀ megmebmke=ÀleHeCee®ee Fefleneme cnCepes menkeÀeje®ee Fefleneme nes³e. ³ee meboYee&le keÀener lep%eebveer
l³ee®eer celes Heg{er}ÒeceeCes ceeb[}er Deensle.

1) efJe%eeveeves ns efme× kesÀ}s Deens keÀer ceeveJe peeleer®es DeefmlelJe Je meewK³e ns Òesce DeeefCe menkeÀe³e&
³eeceOetve®e Deens – cee@ìsi³et

2) meeceeefpekeÀlee ne menDeefmlelJeeSJe{e®e cenÊJee®ee efvemeiee&®ee efve³ece Deens. ns p³eebvee meeceeefpekeÀ

peerJevee®es HeÀe³eos mecepeleele l³eeb®³eeletve DeefleOetle& Je G×ì vesnceer JeieU}s peeleele. HejmHej ceoleerefµeJee³e
ceeveJeer meceepe ne SkeÀe efHe{erle pesJe{s Dee³eg<³e Demeles lesLeHe³e¥le meg×e efìketÀ µekeÀle veener. – efÒevme Heerìj
¬eÀeHeesìkeÀerve

3) Dee¬eÀcekeÀ mHeOexletve ceeveJe meceepee®eer Gl¬eÀebleer Pee}er vemetve menkeÀejelcekeÀ mHeOexletve ceeveJe
meceepee®eer Gl¬eÀebleer Pee}er Deens. – [eefJe&ve

4) menkeÀej ns efveefce&leer®es peeieeflekeÀ DeJepeej Deens. – F&. Deej. yeesJesve

5) menkeÀej ner peieeleer} Del³eble DeJeIe[ DeeefCe meeQo³e&mebHeVe keÀ}e ceeve}er Deens.
 99
6) mHeOee& veener lej menkeÀej ne YeefJe<³ekeÀeUeleer} HejJe}er®ee Je Òeieleer®ee µeyo Deens.

7) meceeve GÎsµe Je meceeve efJe®eejeves, keÀe³e&#ecelesves DeeefCe GÊece ÒekeÀejs legcner legce®es keÀe³e& keÀª
µekeÀlee.

Jejer} meJe& efJeOeeves menkeÀeje®³ee GlHeÊeerHeCee®³ee meboYee&le Òel³e#e Jee DeÒel³e#eHeCes efveieef[le
Deensle. menkeÀeje®ee Fefleneme ne DeeOegefvekeÀ megmebmke=ÀleHeCee®ee Fefleneme mecepe}e Deens. 18J³ee µelekeÀeleer}
DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleercegUs Yeeb[Je}µeener DeeefCe efJe<ecelee efJeª× menkeÀej ns veJeerve leÊJe%eeve efvecee&Ce Pee}s
Deens. l³eecegUs®e 1844ceO³es Fbi}b[ceOeer} efJeCekeÀejebveer SkeÀef$ele ³esTve peerJeveeJeµ³ekeÀ Jemletb®³ee
ÒeeHleermeeþer ûeenkeÀ menkeÀejer mebmLes®eer mLeeHevee kesÀ}er DeeefCe DeeOegefvekeÀ keÀeUeleer} menkeÀejer ®eUJeUer®ee
Hee³ee Ieele}e Demes Deme}s lejer ceeveJeer peerJevee®ee efJekeÀeme®e menkeÀejeletve Pee}s}e Deens. menkeÀeje®eer
peeCeerJe }eskeÀebvee Òee®eerve keÀeUeHeemetve nesleer, ns ³ee efJeOeeveeÜejs mHeä nesles.

8.2 menkeÀeje®eer mebkeÀuHevee

1) meceeve DeeefLe&keÀ GefÎä meeOeC³eekeÀefjlee meceeve iejpe DemeCeeN³ee DeveskeÀ J³ekeÌleer mJeKegµeerves p³ee
®eUJeUerle meeceer} nesleele l³eeme menkeÀej Demes cnCeleele. – Jner. S}. cesnlee.

2) menkeÀej ne mebIeìves®ee Demee ÒekeÀej Deens, p³eeceO³es J³ekeÌleer mJes®ísves DeeefCe ceeveJe cnCetve SkeÀ$e
³esleele DeeefCe meceeveles®³ee leÊJee®³ee DeeOeejs DeeHe}s DeeefLe&keÀ efnlemebyebOe megOeejleele – nsvjer
keÀ@uJnì&

3) menkeÀej ner mJele: GHe³eesie keÀjCeeN³eebveer mLeeHeve DeeefCe efve³ebef$ele kesÀ}s}er mebmLee Deens. ³ee
mebmLesceO³es }eskeÀµeener®es efve³ece HeeU}s peeleele. ner mebmLee meYeemeoeb®eer DeeefCe meceepee®eer mesJee
keÀjles – Òee. Hee@} }@cyeì&

4) DeeHeu³ee meYeemeoe®es efnle peesHeemeC³eemeeþer menkeÀej leÊJeeJej mLeeHeve kesÀ}s}er mebmLee cnCepes
menkeÀejer mebmLee nes³e – Yeejleer³e menkeÀej keÀe³eoe, 1912

5) meb³egkeÌle J³eeHeej keÀjC³ee®³ee GÎsµeeves ogye&}ebveer efvecee&Ce kesÀ}s}er ner menkeÀej SkeÀ mebIeìvee Demetve
efle®ee keÀejYeej efve:mJeeLe&HeCes Deµee DeìeRJej ®ee}lees keÀer, meYeemeolJee®eer keÀle&J³es mJeerkeÀejC³eeme
le³eej DemeCeeN³eebvee l³eebveer mebmLesµeer kesÀ}su³ee J³eJeneje®³ee ÒeceeCeele }eYeele menYeeie efceUlees
– Òee. meer. Deej. kesÀ.

6) menkeÀej ner SkeÀ He×leer Deens. ³eeHes#ee l³eele DeefOekeÀ keÀener lejer Deens. Ûo³e Je cevee}e DeeJeenve
– Sce. [eef}¥ie

7) mebIeìvesves HeefjCeecekeÀejkeÀ kesÀ}s}s mJeeJe}byeve cnCepes menkeÀej nes³e. GÊece µesleer, GÊece J³eJemee³e
Je GÊece jenCeerceeve ner menkeÀeje®eer leerve leÊJes Deensle. – mej nesjsme H}@kesÀì

8) menkeÀej cnCepes SkeÀlee, }eskeÀµeener mecelee DeeefCe mJeeleb$³e ³ee leÊJeeJej DeeOeeefjle meeceeefpekeÀ
mebIeìvee nes³e – [yu³et. Heer. Je@ìkeÀerve
 100
9) “ The theory of Co-operation states very briefly that an isolated
and powerless individual can by association with others & moral
development & mutual support obtain in his own degree, the
material advantages available to welht and powerful persons &
thereby develop himself to the fullest extent of his abilities” –
Edward Maclagan Committee Report- 1914.

menkeÀej leÊJe%eeve Demes Deens keÀer, SkeÀekeÀer, ogye&} J³ekeÌleer}e Flejebµeer menkeÀe³e& keÀªve HejmHej
meene³³eeb®³ee Je veweflekeÀ efJekeÀemee®³ee DeeOeejs meOeve Je meyeU J³ekeÌleeRvee GHe}yOe Deme}s}s YeeweflekeÀ
}eYe mJele:meeþer efceUefJelee ³esT µekeÀleele DeeefCe J³ekeÌleer®³ee vewmeefie&keÀ #eceles®ee efJekeÀeme meeOele.
– S[Je[& ce@keÌ}@ieve meefceleer -1914

10) menkeÀejer mebmLee ner J³eeqkeÌlemecetneb®eer efkebÀJee meceepee®eer Deµeer mebIeìvee Deens keÀer, p³ee mebIeìves®³ee
meYeemeoeb®es DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeOeC³eemeeþer HejmHej meene³³e DeeefCe veHe̳ee®es
G®®eeìve ³eeJej DeeOeej}s}e GÐeesie efkebÀJee J³eJemee³e mLeeHeve kesÀ}e peelees l³eeÜejs meceepee®³ee
meeceev³e DeeefLe&keÀ iejpeeb®eer Hetle&lee nesles. – Heer. F&. efJejeceve

11) menkeÀej cnCepes meeceeefpekeÀ Deeµe³e Deme}s}er DeLe&He×leer nes³e – Heer.S®e. ke@Àme}ceve

12) “meecegoeef³ekeÀ, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ iejpee DeeefCe DeHes#eeb®³ee Hetleeameeþer mJes®ísves
SkeÀ$e Dee}su³ee J³ekeÌleeR®³ee meb³egkeÌle cee}keÀer®eer Je }eskeÀµeener He×leerves efve³ebef$ele kesÀ}er peeCeejer
mJee³eÊe mebmLee cnCepes menkeÀejer mebmLee.” – [e@. F³eeve ce@keÀHeme&ve DenJee}

13) menkeÀej ner peieeleer} Del³eble DeJeIe[ DeeefCe meeQo³e&mebHeVe keÀ}e Deens – [e@. Sce. Heer. pe@keÀmed

14) menkeÀej ns efveefce&leer®es peeieeflekeÀ DeJepeej Deens. – Deej. yeesJesve

15) menkeÀejer mebmLee ³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ GefÎäs, meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve meeO³e
keÀjC³eemeeþer Òe³elvejle Deme}su³ee Je meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer menkeÀejer cetu³es
DeyeeefOele jeKetve menkeÀejer leÊJeeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³eeJemeeef³ekeÀ mebIeìvee nes³e – ceb@®esmìj
keÀeBûesme – meHìWyej 1995

16) menkeÀej cnCepes mJes®ísves SkeÀef$ele Dee}su³ee J³ekeÌleeR®eer mebIeìvee Demetve DeeefLe&keÀ¢äîee ogye&}ebveer
efvecee&Ce kesÀ}s}er DeeefCe efve:mJeeLeea YetefcekesÀletve meb³egkeÌle J³eJenejemeeþer mLeeHeve kesÀ}s}er ®eUJeU
nes³e. ®eUJeUer®³ee ceeO³eceeletve mLeeHeve Pee}su³ee mebmLeeb®ee keÀejYeej menkeÀej leÊJeeJej
®ee}efJeC³eele ³eslees. mebmLesle meYeemeo p³ee ÒeceeCeele J³eJenej keÀjleele l³ee ÒeceeCeele mebmLes®³ee
}eYeele les menYeeieer nesleele.- [e@. iebieeOej efJe. keÀe³ebos-Heeìer}

17) ûeenkeÀebvee l³eeb®³ee DeeJe[erÒeceeCes DeeefLe&keÀ¢äse µeke̳e Demes} Fleke̳ee keÀceer efkeÀceleerle l³eeb®³ee
iejpesvegmeej cee} efkeÀbJee mees³eer GHe}yOe keÀªve osCes ne®e p³ee®ee GÎsµe Deens. Deµee GÐeesiee}e
menkeÀejer GÐeesie cnCelee ³esF&}. ne GÎsµe Heej Hee[C³ee®eer nceer cnCetve ûeenkeÀ®e l³ee®es cee}keÀ
DemeCes, l³eeb®³ee J³eefleefjkeÌle Dev³e keÀesCeer cee}keÀ vemeCes ns DeeJeµ³ekeÀ Deens. – pesjer JetefNnme
 101
18) meb³egkeÌle Òe³elveebveer SkeÀ meceeve O³es³e ieeþC³eemeeþer SkeÀ$e Dee}su³ee J³ekeÌleeR®ee mecetn efkebÀJee ieì
cnCepes menkeÀej – meer. SHeÀ. eqmì^keÀ}b[

19) meb³egkeÌle Òe³elveebveer SkeÀ meceeve O³es³e ieeþC³eemeeþer SkeÀ$e Dee}su³ee J³ekeÌleeR®eer meeceeF&keÀ, DeeefLe&keÀ,
meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer mLeeHe}s}er mJe³ebµeeefmele meb³egkeÌle cee}keÀer®eer
DeeefCe }eskeÀµeener He×leerves ®ee}Ceejer mebmLee Deens. – Dee³e. meer. S. 1995 ceB®esmìj ceOeer}
J³eeK³ee

20) Co-operation is better way of life and in fact it is inevitable way

when we live in cowder community – Pandit Jawaharlal Nehru.

8.3 menkeÀeje®eer Jewefµeäss

menkeÀejemeeþer Fbûepeerle ‘Co-operation’ne µeyo Deens. }@efìve Yee<esleer} ‘Co-

operare’ ³ee µeyoeHeemetve ‘Co-operation’ µeyo le³eej Pee}e Deens. }@efìve Yee<esle ‘Co-
operare’ ³ee µeyoe®ee DeLe& SkeÀ$e keÀece keÀjCes Demee Deens. Jejer} meJe& lep%eeb®eer celes DeeefCe meefcel³eeb®³ee
DenJee}e®es leeeqÊJekeÀ o=efäkeÀesveeletve efJe®eejeb®es efJeµ}s<eCe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Jejer} efJe®eejbeJeªve
Demes mHeä nesles keÀer, menkeÀej cnCepes meceeve DeeefLe&keÀ O³es³eeb®³ee Hetleeameeþer Deme}s}s Sseq®íkeÀ mebIeìve
Deens. ns mebIeìve meceevelee ³ee leÊJeeJej DeeOeeefjle Demeles. F.me. 1946mee}er Þeer. mej³³ee ³eeb®³ee
DeO³e#elesKee}er efve³egkeÌle keÀjC³eele Dee}su³ee meefceleerves Þeer. ke@À}Jnì&®eer HeefjYee<ee ceev³e kesÀ}er Deens.
cesnlee ³eebveer menkeÀejekeÀ[s DeefOekeÀ J³eeHekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve Heeefnu³ee®es mHeä nesles, lej [e@. iebieeOej
keÀe³ebos-Heeìer} ³eeb®eer J³eeK³ee menkeÀeje®eer leÊJes mHeä keÀjCeejer cenÊJeHetCe& J³eeK³ee Deens.

ceeieer} J³eeK³eebJeªve menkeÀeje®eer Jewefµeäss Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.

1. menkeÀej ner keÀener J³ekeÌleeR®eer mebIeìvee Deens.
2. DeeefLe&keÀ¢äse ogye&} IeìkeÀebveer SkeÀef$ele ³esTve menkeÀejer mebmLee mLeeHeve keÀªve menkeÀeje®ee
Hee³ee Ieele}e Deens.
3. menkeÀeje®eer mLeeHevee meb³egkeÌle menkeÀeje®eer mLeeHevee meb³egkeÌle J³eJenejeletve nesles.
4. menkeÀejer mebmLes®ee keÀejYeej efve:mJeeLeea YetefcekesÀletve kesÀ}e peelees.
5. menkeÀejer mebmLes®eer peyeeyeoejer meJe& meYeemeoebJej Demeles.
6. meYeemeoebvee l³eebveer mebmLesMeer kesÀ}su³ee J³eJeneje®³ee ÒeceeCeele }eYe efo}e peelees.
7. menkeÀej cnCepes mJes®ísves SkeÀef$ele Dee}su³ee J³ekeÌleeR®eer mebIeìvee Deens.
8. DeeefLe&keÀ¢äse ogye&} IeìkeÀebmeeþer menkeÀej ®eUJeU GHe³eesieer Deens.
9. meYeemeoebvee menkeÀejeceO³es meceeve opee& ÒeeHle neslees l³eeb®eer GefÎäs meceeve Demeleele. menkeÀejeceO³es
meceevelee cenÊJee®eer Deens.
10. menkeÀejeceO³es }eYeeHes#ee mJeeJe}byeve, mesJeeYeeJe Deeoer leÊJeebJej ÒeeOeev³e osC³eele ³esles.
 102
11. menkeÀejceO³es veereflecetu³eebvee efJeµes<e mLeeve Deens.
12. menkeÀej cnCepes meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ HeefjJele&vee®eer ®eUJeU Deens.
13. menkeÀejer mebmLes®ee cegK³e GÎsµe mebmLes®³ee meYeemeoeb®es DeeefLe&keÀ efnle peesHeemeCes.
14. menkeÀejer mebmLes®ee keÀejYeej }eskeÀµeener He×leerves ®ee}lees DeeefCe SkeÀ J³ekeÌleer SkeÀ cele ns leÊJe
HeeU}s peeles.
15. Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLes}e He³ee&³e cnCetve menkeÀej ®eUJeU Go³eeme Dee}er. ceesþîee ÒeceeCeele
Jee{}er.
16. menkeÀeje®³ee ceeO³eceeletve meYeemeoeb®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme neslees / nesT µekeÀlees.
17. menkeÀej ®eUJeUer®³ee ceeO³eceeletve meYeemeoebvee ye®ele, DeeefLe&keÀ keÀeìkeÀmej ³eeb®eer efµekeÀJeCe
osC³eele ³esles DeeefCe ner efµekeÀJeCe Òel³e#e DevegYeJeeletve efceUles.
18. menkeÀej ®eUJeU ner ceeveJeefveefce&le ceeveJeefnlee®eer ®eUJeU Deens.
19. menkeÀejeceO³es meYeemeoeb®eer peele, Oece&, HebLe, iejerye, Þeerceble Demee YesoeYeso keÀjC³eele ³esle
veener.
20. menkeÀej ne Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLee DeeefCe meceepeJeeoer DeLe&J³eJemLee ³eebvee pees[Ceeje cenÊJeHetCe&
DeeefLe&keÀ ogJee Deens.
21. menkeÀej meboYee&le DeveskeÀ ÒekeÀej®es keÀe³eos keÀe}evegªHe le³eej keÀjC³eele Dee}s Demetve, l³eeceO³es
HeefjefmLeleervegªHe yeo} keÀjC³eele Dee}s}e / Pee}s}e Deens.

³eeJeªve menkeÀej ner meJee¥keÀefjlee ®ee}Je}s}er ®eUJeU Demetve, l³eeceO³es ÒeeceeefCekeÀHeCee, meceeve
opee&, meceeve nkeÌkeÀ, SkeÀceskeÀebyeÎ} Deeoj Deeoer iegCeeb®ee meceeJesµe neslees. iejerye Je Þeerceble Demee Yeso
menkeÀejeceO³es kesÀ}e peele veener cnCetve®e menkeÀej ner peveles®eer ®eUJeU, DeeefLe&keÀ¢äse keÀcekegÀJele
Jeiee&leer} J³ekeÌleer mJele:®eer peele, Oece&, HebLe efJemeªve meceeveles®³ee leÊJeeJej SkeÀef$ele ³esTve keÀe³e&
keÀjleele. menkeÀej cnCepes Yeeb[Je}µeener Je meceepeJeeo ³eebvee pees[Ceeje megJeCe&ceO³e Deens. menkeÀeje®ee
Giece ceeveJeer mebmke=Àleeryejesyej Pee}e Deens nsner keÀUles. menkeÀeje®ee DeLe& DeeefCe J³eeK³ee ³eeyeeyele Òel³eskeÀeves
JesieJesieȳee Debieebveer efJe®eej kesÀ}s}e Deens nsner mHeäHeCes Dee{Utve ³esles.

8.4 menkeÀeje®es mJeªHe

menkeÀej ner ®eUJeU Deens. Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLes}e osC³eele Dee}s}e meceLe& He³ee&³e Deens.
menkeÀeje®eer efJeefJeOe iegCeJewefµeäss DeeefCe }#eCeebJeªve menkeÀej ®eUJeUer®es vescekesÀ mJeªHe Heg{er}ÒeceeCes
mHeä keÀjlee ³esF&}.

1. menkeÀej ner J³ekeÌleeR®eer mebIeìvee :

menkeÀejer mebmLee mLeeHeve keÀªve DeeHeu³ee efnlemebyebOee®es j#eCe keÀjC³eemeeþer meceeve GefÎäeb®ee
DeeOeej meceepeeleer} keÀener J³ekeÌleer SkeÀef$ele ³esTve menkeÀejer mebmLee mLeeHeve keÀjleele. l³eecegUs menkeÀej
ner J³ekeÌleeR®eer mebIeìvee Deens. menkeÀejer mebmLes®es meYeemeolJe mJeerkeÀejC³eeyeeyele kegÀCeeJejner mekeÌleer keÀjlee
 103
³esle veener. leLeeefHe SKeeoe meYeemeo mJes®ísves meYeemeolJee®ee l³eeie keÀª µekeÀlees. ³ee®ee®e DeLe& J³ekeÌleeR®eer
mebIeìvee DeeefCe J³eeqkeÌlemJeeleb$³e ³ee cegÐeebvee menkeÀej ³ee J³ekeÌleer®³ee mebIeìvesle cenÊJe efo}s}s Deens.

2. DeeefLe&keÀ¢äîee ogye&} IeìkeÀebvee SkeÀef$ele DeeCeCeejer ®eUJeU:

meceepeeleer} DeeefLe&keÀ¢<ìîee ogye&} IeìkeÀebleer} J³ekeÌleer SkeÀ$e ³esTve menkeÀejer mebmLee mLeeHeve
keÀjleele. meYeemeo nesCeeN³ee J³ekeÌleer meceepeeleer} Þeerceble efkebÀJee Yeeb[Je}oej efkebÀJee ye[îee Demeeceer
vemeleele. meYeemeoeceO³es efJe®eej keÀjC³ee®eer HeeleUer, DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, Fl³eeoeRyeeyele O³es³e meejKes
Demeles. meYeemeoeb®es GÎsµener meejKes®e Demeleele. l³eecegUs SkeÀef$ele Dee}su³ee meYeemeoebceO³es peele,
Oece&, HebLe, Jeie&, O³es³e, Fl³eeoeRyeeyele SkeÀmeceevelee Demeles. menkeÀeje®es mJeªHe mHeä keÀjleevee ³ee
cegÐeeb®ee efJe®eej keÀjeJee }eielees.

3. }eYeÒeeHleerHes#ee meYeemeoeb®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme ns O³es³e :

menkeÀejeJ³eefleefjkeÌle J³eJemee³e mebIeìvesleer} Flej ÒekeÀejeble SkeÀ$e J³eeHeej, Yeeieeroejer DeeefCe
meb³egkeÌle Yeeb[Je}er Òeceb[UeceO³es }eYeÒeeHleer ne cenÊJee®ee GÎsµe Demelees. menkeÀejer mebmLee ne J³eJemee³e
mebIeìves®ee Demee ÒekeÀej Deens, p³eeceO³es }eYeÒeeHleer}e ieewCe mLeeve efo}s}s Deens. menkeÀejer mebmLes®³ee
meYeemeoeb®ee meJee¥ieerCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ns menkeÀejer ns mebmLee keÀjC³ee®es ÒecegKe O³es³e Demeles. menkeÀejer
mebmLeebceO³es meYeemeoeb®³ee iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjCes, meYeemeoebvee JeepeJeer efkebÀceleerle ®eebieu³ee opee&®³ee
Jemlet GHe}yOe keÀªve osCes, meYeemeoeb®eer mesJee keÀjCes ³ee O³es³eebvee cenÊJe efo}s peeles. l³eecegUs }eYeÒeeHleer
ieewCemLeeve Demeles.

4. veereflecetu³eebvee cenÊJe :
menkeÀejer mebmLeebceO³es veereflecetu³eebvee cenÊJee®es mLeeve Deens, SJe{s®e veJns, lej menkeÀej ®eUJeU
veereflecetu³eebJej DeeOeeefjle Deens, ns ³ee ®eUJeUer®es cenÊJee®es Jewefµeäs Deens. }eYeÒeeHleer, efHeUJeCetkeÀ,
HeÀmeJeCetkeÀ, cee}ele YesmeU keÀjCes, ûeenkeÀeb®eer GHes#ee keÀjCes, Keesìer ceeHes JeeHejCes Fl³eeoer yeeyeeRvee menkeÀej
®eUJeUeRceO³es mLeeve efo}s peele veener.

5. meYeemeoebvee meceeve mebOeer :

DeeefLe&keÀ¢äîee ogye&} IeìkeÀebleer} J³ekeÌleeRveer meceeve GefÎäebHeesìer mLeeHeve kesÀ}s}er menkeÀej ner
®eUJeU Demeu³eeves mebmLes®³ee meJe&®e meYeemeoebvee efJekeÀemee®eer meceeve mebOeer GHe}yOe nesles. meYeemeoebvee
menkeÀe³e& keÀªve DeeefLe&keÀ¢<ìîee meµekeÌle keÀªve l³eeb®³ee peerJeveceeveele megOeejCee keÀjC³eele ceole
efceUles cnCetve menkeÀej ®eUJeUer®es meYeemeoebvee meceeve mebOeer ns Jewefµeäs cenÊJeHetCe& Deens DeeefCe menkeÀeje®es
mJeªHe ner yeeye efJe®eejele I³eeJeer }eieles.

6. meYeemeoeb®es meceeve O³es³e Je GefÎä :

keÀesCeleerner SkeÀ J³ekeÌleer mJeÒe³elveeves HeÀej ceesþer Òeieleer keÀª µekeÀle veener. keÀejCe Òeieleer®³ee
ceeiee&leer} De[LeUs l³ee J³ekeÌleerme menpeHeCes Heej Hee[lee ³esle veenerle. l³eecegUs menkeÀejer mebmLee ne Demee
ÒekeÀej Deens keÀer, ogye&} IeìkeÀebleer} J³ekeÌleer meceeve O³es³e meceesj þsJetve SkeÀ$e ³esleele. l³eeb®³ee Òeieleer®es
GefÎä veereflecetu³eebJej DeeOeeefjle mebyebOeeletve meeO³e nesles. cnCetve menkeÀeje®es mJeªHe efJe®eejele Iesleevee
³ee GefÎäeme cenÊJe efo}s peeles.
 104
7. mJeeJe}byeve DeeefCe mesJee :
menkeÀej ³ee®ee DeLe& menkeÀe³e& Demee Demetve SkeÀceskeÀebvee meene³³e keÀjCes, meYeemeoebvee mJeeJe}byevee®ee
ceeie& oeKeefJeCes, veereflecetu³eeb®ee efJe®eej keÀªve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeebmeeþer Òe³elve keÀjCes, lemes®e l³eeb®³ee
DeeefLe&keÀ peerJeveceeveele Jee{ keÀjC³eemeeþer l³eebveer Gef®ele DeeefCe JeepeJeer ojeves mesJee GHe}yOe keÀªve osCes.
³ee meJe& ÒekeÀejebletve meYeemeoeb®es DeeefLe&keÀ efnle peesHeemeCes, l³eeb®³ee Òeieleer®es efJekeÀemee®es oej GIe[s keÀªve
osCes ne®e ³eebceeieer} cenÊJee®ee GÎsµe Demelees. menkeÀeje®es mJeªHe mHeä keÀjleevee mJeeJe}byeve Je mesJes®ee
efJe®eej keÀjeJee }eielees.

8. Jew³eeqkeÌlekeÀ mJeeLee&Hes#ee meecetefnkeÀ efnleeme ÒeeOeev³e :

menkeÀej ®eUJeUerle SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ J³ekeÌleer SkeÀ$e ³esleele. l³eeb®es O³es³e DeeefCe GÎsµe meejKes
Demeu³eeves meJe& meYeemeo meecetefnkeÀ O³es³eeme ÒeeOeev³e osleele. meYeemeoeb®es meecetefnkeÀ O³es³e ns J³eeqkeÌleefJekeÀeme
efkebÀJee meYeemeo efJekeÀemeeJej®e DeeOeeefjle Demeles. l³eecegUs meYeemeoebvee Jew³eefkeÌlekeÀ mJeeLee&®ee efJe®eej
keÀjC³ee®eer iejpe He[le veener. leLeeefHe Jew³eefkeÌlekeÀ mJeeLe& DeeefCe meecetefnkeÀ O³es³e ³eebceO³es Òeµve GodYeJe}e,
lej meYeemeoeme Jew³eefkeÌlekeÀ efnle otj keÀjeJes }eieles.

9. meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve :
Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLesleer} oes<eebletve menkeÀej ®eUJeUer®ee Giece Pee}s}e Demeu³eeves menkeÀej
®eUJeUerme meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es ÒecegKe nl³eej ceeve}s Deens. meceeve GefÎäHetleea, veerelf ecetu³ee®eer peesHeemevee,
DeeefLe&keÀ efJe<ecelesme Hee³eyebo, ceO³emLeeb®es G®®eeìve, meecetefnkeÀ efnleeme ÒeeOeev³e. efJekeÀemee®eer meceeve
mebOeer, Fl³eeoerbcegUs menkeÀej ®eUJeU ner meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®eer ®eUJeU ceeve}er peeles.

10. ceO³emLeeb®es G®®eeìve:

GlHeeefole Jemlet ûeenkeÀebHe³e¥le Heesnes®eefJeC³eemeeþer efJelejCee®es DeveskeÀ ceeie& Deensle. ³ee meJe& ceeiee¥ceO³es
ceO³emLeeme Devev³emeeOeejCe cenÊJe ÒeeHle Pee}s}s Deens. GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eebceO³es ³ee ceO³emLeeb®es
Òeeyeu³e Deens. ceO³emLe l³eeb®³ee mesJes®ee ceesyeo}e ceesþîee ÒeceeCeele Iesle Demeu³eeves ûeenkeÀebvee Jemlet
JeepeJeer efkeÀceleerle efceUle veenerle. ceO³emLeeb®es DeveskeÀ oes<e Jemlet Je mesJeeb®³ee iegCeJeÊes®³ee meboYee&le Dee{Utve
³esleele. ³eeJej Ghee³e cnCetve menkeÀejer mebmLeeb®eer mLeeHevee keÀªve ceO³emLeeb®es G®®eeìve keÀjCes Je
ûeenkeÀebvee ³eesi³e DeeefCe JeepeJeer efkeÀceleerle Jemletb®ee HegjJeþe keÀjC³ee®³ee ¢äerves menkeÀej ®eUJeUerme
cenÊJe Deens.

11. }eskeÀµeener He×leerves J³eJemee³e mebIeìve :

menkeÀej ®eUJeU ner cet}le: }eskeÀµeener He×leerves keÀejYeej keÀjCeejer, J³eJemLeeHeve yeIeCeejer
®eUJeU / mebmLee Deens. Deeblejjeä^er³e Þece mebIeìves (I.L.O.) ves meeceev³e ce³ee&efole meeOeves Deme}su³ee
J³ekeÌleeRveer mJes®ísves SkeÀef$ele ³esTve DeeHe}er meceeve GefÎäs meeO³e keÀjC³eemeeþer }eskeÀµeener He×leerves
J³eJemee³e mebIeìves®es efve³eb$eCe keÀjC³eemeeþer peer mebmLee efvecee&Ce kesÀ}er peeles, l³ee mebmLesme menkeÀejer
mebmLee Demes cnì}s Deens. }eskeÀµeener He×leerves J³eJemLeeHeve cnCetve J³eJemee³e mebIeìvesme cenÊJee®es mLeeve
efo}s Deens.
 105
12. Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLesme meceLe& He³ee&³e:
Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLesle Keemeieer #es$ee®ee ÒeYeeJe, J³eeqkeÌlemJeeleb$³e, Jew³eeqkeÌlekeÀ }eYeÒeeHleer,
mejkeÀejer OeesjCeeJej GÐeesieHeleeR®es Òeeyeu³e Demeu³ee®es efveoµe&veeme ³esles. l³eecegUs meJe&meeceev³e ûeenkeÀ
DeeefCe meceepeeleer} ogye&} IeìkeÀ ne GHesef#ele jenlees. meceepeele DeeefLe&keÀ efJe<ecelee ceesþîee ÒeceeCeele
efomeles, l³eeletve Jeie&mebIe<e& Jee{C³eeme KeleHeeCeer efceUles He³ee&³eeves osµeele Deµeeblelee efvecee&Ce nesles. Demes
nesT ve³es ³eemeeþer Òel³eskeÀeme efJekeÀemee®eer meceeve mebOeer efceUeJeer, veereflecetu³eeJej DeeOeeefjle efJekeÀeme JneJee
³eemeeþer menkeÀeje®ee meceLe& He³ee&³e cnCetve efJe®eej kesÀ}e peelees. menkeÀejekeÀ[tve Deµee mebmLeebvee ceole
efceUles.

13. meceleeefOeefÿle mJeªHe:

meceepeeceO³es meceleeefOeefÿle JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjeJe³ee®es Demes}, lej menkeÀej ®eUJeUer®³ee
ceeO³eceeletve Demes JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjlee ³esles. Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLesleer} oes<eebJej Ghee³e, meceepeJeeo
DeeefCe Yeeb[Je}µeenerleer} megJeCe&ceO³e Fl³eeoer ÒekeÀejeblettve osKeer} ³ee yeeyeeR®ee efJe®eej neslees. meceeve opee&,
meceeve O³es³e DeeefCe meceeve efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee Fl³eeoer yeeyeeRkeÀ[s ³ee ¢äerves }#e efo}s peeles, keÀejCe
meceleeefOeefÿle meceepe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer ns DeeJeµ³ekeÀ Deens.

14. meceepeefnleefJejesOeer keÀe³e&jle mebmLeeb®es efvece&tmeve DeeefCe l³eemeeþer efµe#eCe Je Òeefµe#eCe :

meceepeele oesve Jeiee¥®es efnlemebyebOe vesnceer HejmHejefJejesOeer Demeleele. SkeÀ Jeie& ne keÀe³ecemJeªHeer
meceepeefnlee®³ee efJejesOeele keÀe³e&jle Demelees DeeefCe meceepee®³ee efJekeÀemeele De[LeUs DeeCelees. SJe{s®e
veJns, lej l³eeb®³ee mebmLeemeg×e He×leµeerjHeCes l³eemeeþer keÀe³e&jle Demeleele. Deµee mebmLeeb®es efvece&t}ve
keÀjC³ee®es keÀe³e& menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve ÒeYeeJeerHeCes keÀjlee ³esles. menkeÀejer mebmLeeb®es meYeemeo
l³eebvee ÒeeHle nesCeeN³ee efµe#eCe DeeefCe Òeefµe#eCee®³ee ceeO³eceeletve meceepeefJekeÀemee®es keÀe³e& keÀª µekeÀleele,
cnCetve menkeÀeje®es mJeªHe yeIeleevee meceepeefnle efJejesOeer keÀe³e&jle mebmLeeb®es efvece&t}ve DeeefCe l³eemeeþer
efµe#eCe Je Òeefµe#eCe ³ee cegÐeeb®ee Hejeceµe& I³eeJee }eielees.

Jejer} meJe& cegÐeeb®³ee DeeOeejs menkeÀeje®es mJeªHe mHeä nesles. µesJeìer “menkeÀej ner menkeÀe³ee&meeþer,
SkeÀceskeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer, veereflecetu³eebJej DeeOeeefjle Deme}s}er ®eUJeU Deens” ns efJeOeeve
menkeÀeje®es mJeªHe mHeä keÀjC³eemeeþer Hegjsmes Deens.

8.5 menkeÀeje®eer J³eeHleer

J³eJemee³e mebIeìves®es SkeÀ} J³eeHeej, Yeeieeroejer mebmLee, meb³egkeÌle Yeeb[Je}er Òeceb[U DeeefCe menkeÀejer
mebmLee Demes ®eej ÒecegKe ÒekeÀej Deensle. menkeÀejer mebmLeeb®ee DeHeJeeo mees[u³eeme Flej meJe& J³eJemee³e
ÒekeÀej }eYeÒeeHleer}e cenÊJe osCeejs Demetve ns J³eJemee³e HeÀkeÌle }eYe DeeefCe }eYeÒeeHleermeeþer®e keÀjC³eele
³esle Demeu³ee®es efveoµe&veeme ³esles. leLeeefHe menkeÀej ner SkeÀ ÒeJe=Êeer Deens. menkeÀejer ®eUJeU Deens. menkeÀej
meceepeeleer} DeeefLe&keÀ¢äîee keÀcekegÀJele Jeiee&leer} J³ekeÌleeRveer SkeÀef$ele ³esTve meYeemeoeb®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
DeeefCe GVeleermeeþer mLeeHeve kesÀ}s}er mebIeìvee Demeu³eeves menkeÀeje®³ee J³eeHleer®ee DeeHeCeebme efJe®eej keÀjeJee
}eielees.
 106
Fbi}b[ceOeer} DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleerletve efvecee&Ce Pee}su³ee Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLes}e He³ee&³e cnCetve
Fbi}b[ceOeer} efJeCekeÀejebveer je@µe[s} ³eeb®³ee vesle=lJeeKee}er ûeenkeÀ menkeÀejer Yeeb[eje®eer mLeeHevee
peerJeveeJeµ³ekeÀ Jemletb®ee meYeemeoebvee HegjJeþe keÀjC³ee®³ee GÎsµeeletve kesÀ}er DeeefCe DeeOegefvekeÀ menkeÀej
®eUJeUer®ee Hee³ee Ieele}e. pece&veerceO³es µeguPes[sef}µe ³eeb®³ee menkeÀej He×leercegUs efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee efJeµes<ele:
J³eeHeeN³eebvee DeeefCe µeslekeÀN³eebvee keÀpe&HegjJeþe keÀjC³eemeeþer menkeÀejer mebmLeeb®eer efveefce&leer nesT µekeÀ}er, ns
menkeÀeje®³ee J³eeHleer®ee efJe®eej keÀjleevee veceto keÀjCes iejpes®es Deens. SJe{s®e veJns lej pece&veerceO³es µeslekeÀN³eebvee
keÀpe&HegjJeþe keÀjC³eemeeþer jHeÀe³ePeve menkeÀej He×leer mLeeHeve keÀjC³eele Dee}er nesleer. l³eecegUs Fbi}b[ceOeer}
DeeefCe pece&veerceOeer} menkeÀej He×leer®es meceeve GefÎä Hetleeameeþer SkeÀef$ele ³esCes ns met$e Deens.

[svceeke&ÀceO³es ogiOeJ³eJemee³e ceesþîee ÒeceeCeeJej Demeu³eeves DeveskeÀ ogiOeefJekeÀeme menkeÀejer mebmLee

keÀe³e&jle Deensle. menkeÀej ³ee J³eJemee³e mebIeìves®ee ÒekeÀej peieeleer} DeveskeÀ osµeeble ÒeYeeJeer þj}e Deens.
Demes cnìu³eeme ®egkeÀer®es þjle veener. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle menkeÀejeme efJeµes<e cenÊJee®es mLeeve Deens.
Yeejleeleer} menkeÀejer meeKej GÐeesie, menkeÀejer metleefiejC³ee DeeefCe cenejeä^eleer} menkeÀej ®eUJeUer®es
osµeeleer} }#eCeer³e mLeeve ns osµeeleer} menkeÀeje®³ee J³eeHleer®es mJeªHe DeeefCe #es$e mHeä keÀjles. osµee®³ee
SketÀCe }eskeÀmebK³esHewkeÀer Deboepes 40 les 45 ìkeÌkesÀ }eskeÀeb®³ee menkeÀej ®eUJeUerµeer Kee}er} SkeÀe ÒekeÀejeletve
Òel³e#e mebyebOe Dee}s}e Deens.
1. menkeÀejer yeBkeÀeb®es keÀpe& IesCes, Keeles GIe[Ces, peeceerveoej jenCes, Yeeie (shares) Kejsoer IesCes.
2. menkeÀejer HeleHegjJeþe mebmLee mLeeHeve keÀjCes.
3. ûeenkeÀ efJeefJeOe Jemlet Yeeb[eje®eer mLeeHevee keÀjCes.
4. yengÎsµeer³e menkeÀejer mebmLes®eer mLeeHevee keÀjCes efkebÀJee meYeemeo nesCes.
5. menkeÀejer ke=À<eer GlHeVe yeepeej meefceleer meYeemeo, Kejsoer-efJe¬eÀer.
6. menkeÀejer ie=nefvecee&Ce mebmLeeb®es meYeemeolJe mJeerkeÀejCes.
7. veeskeÀjoej keÀce&®eeN³eeb®³ee menkeÀejer HeleHegjJeþe mebmLee meYeemeolJe keÀce&®eeN³eeves mJeerkeÀej}s.
8. ogiOeefJekeÀeme menkeÀejer mebmLeebÜejs efveefce&le GlHeeove efJekeÀle IesCes. Goe. JeejCee ÞeerKeb[ F.
9. kegÀkeÌkegÀìHee}ve keÀe³ee&meeþer menkeÀejer mebmLes®es keÀpe& IesCes.
10. ie=nefvecee&Ce keÀe³ee&meeþer menkeÀejer mebmLes®es keÀpe& IesCes.
11. menkeÀejer GHemee pe}efmeb®eve ³eespeves®es meYeemeo nesCes.
12. menkeÀejer ªiCee}³es mLeeHeve keÀjCes.
13. ke=À<eer cee} GlHeeove Òeef¬eÀ³ee GÐeesie megª keÀjCes efkebÀJee cee}e®eer efJe¬eÀer keÀjCes.
14. jep³e menkeÀejer yeBkesÀ®ee efpeune ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee ceeO³eceeletve HeÀe³eoe IesCes.
15. efJeÐeeLeea menkeÀejer mebmLee / Yeeb[ejs mLeeHeve keÀjCes, meYeemeolJe mJeerkeÀejCes efkebÀJee Jemlet Kejsoer
keÀjCes.
 107
16. ceefn}e menkeÀejer mebmLeebceOetve Jemlet Kejsoer keÀjCes.

17. efJeÐegle menkeÀejer mebmLes®es meYeemeo nesCes.

18. menkeÀejer mebmLeebceO³es veeiejer HelemebmLee, yeBkeÀe, µesleer HelemebmLee, efJeHeCeve mebmLee, ûeenkeÀ Yeeb[ejs,
ogiOe J³eJemee³e mebmLee, kegÀkeÌkegÀìHee}ve mebmLee, ÞeefcekeÀ mebmLee, ûeenkeÀ Yeeb[ejs, HeeCeer Je JeerpeHegjJeþe
mebmLee, efJeefJeOe keÀe³e&keÀejer mesJee meesmee³eìer, efJeÐeeLeea ûeenkeÀ Yeeb[ej, Jevecebpetj mebmLee, yeebOekeÀece
menkeÀejer mebmLee, GHemee pe}efmeb®eve, Keleefveefce&leer, DeeefoJeemeer menkeÀejer mebmLee, metleefiejCeer,
efJeCekeÀj mebmLee DeeefCe ceesìej JeenletkeÀ mebmLee F.®ee meceeJesµe Demeu³eeves menkeÀeje®eer J³eeHleer ner
Deefleµe³e J³eeHekeÀ Demeu³ee®es efometve ³esles.

Òel³eskeÀ #es$eele menkeÀejer efµejkeÀeJe / ÒeJesµe Pee}s}e Demetve, ³ee mebmLee ÒeYeeJeerHeCes keÀe³e&jle
Deens. ne meJe& Yeeie menkeÀeje®³ee mebmLeeb®ee J³eeHleerµeer efveieef[le Deens. Deepe menkeÀejeves J³eeHe}s}s #es$e
YeefJe<³eele DeefOekeÀ J³eeHekeÀ nesle peeF&} ³eele µebkeÀe veener.

8.6 menkeÀeje®es cenÊJe

Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLesle DeveskeÀ ÒekeÀej®es oes<e Dee{Utve ³esleele, p³eeceO³es GlHeeovee®³ee
meeOeveebJej ce³ee&efole J³ekeÌleer®ee DeefOekeÀej, DeeefLe&keÀ¢<ìîee ogye&}eb®es µees<eCe, JeCe&Üs<e, Jeie&mebIe<e&, mebHeÊeer®es
Demeceeve efJelejCe F. Yeeb[Je}µeener J³eJemLesme He³ee&³e cnCetve menkeÀejeme cenÊJee®es mLeeve Deens. leLeeefHe
menkeÀeje®es cenÊJe efJe®eejele Iesleevee De) DeeefLe&keÀ¢<ìîee cenÊJe. ye) meeceeefpekeÀ¢äîee cenÊJe. keÀ)
µew#eefCekeÀ¢<ìîee cenÊJe. [) jep³e Je osµee®³ee ¢efäves cenÊJe. Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀªve cenÊJe
mHeä keÀjCes Gef®ele þjs}. menkeÀej®es cenÊJe Heg{er}ÒeceeCes –

De) DeeefLe&keÀ¢äîee cenÊJe:

menkeÀeje®es DeeefLe&keÀ¢ä³ee cenÊJe Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esF&} –

1. menkeÀejer mebmLes®³ee meYeemeoebvee®e veJns, lej meceepeeleer} FlejebveeosKeer} JeepeJeer efkeÀceleerle
Jemlet ÒeeHle nesleele.
2. iejpesvegmeej peerJeveeJeµ³ekeÀ Jemletb®eer Kejsoer JeepeJeer ojeves keÀªve DeeefLe&keÀ¢äîee peerJeveceeve
Gb®eeJe}s peeles.
3. ceO³emLe efkeÀbJee meeJekeÀejeceeHe&Àle DeJeepeJeer ojeves keÀpe& ve Ieslee menkeÀejer HelemebmLee efkebÀJee
menkeÀejer yeBkeÀebletve µeemeveeves efjPeJn& yeBkesÀves efveef½ele kesÀ}su³ee J³eepeojeves keÀpe& efceUles.
4. efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee }Ieg DeeefCe kegÀefìjesÐeesieebvee menkeÀejer HelemebmLeebkeÀ[tve Gef®ele ojeves keÀpe&HegjJeþe
neslees.
5. mJele: Iej yeebOeCes efkebÀJee HeÌ}@ì IesCes ns Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es mJeHve Demeles. ns kesÀJeU menkeÀejer
ie=nefvecee&Ce mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve meekeÀej}s peeles.
6. ke=À<eer GlHeeefole cee} menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve efJe¬eÀer kesÀu³eeme µeslekeÀN³eeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ
ìeUlee ³esles Je efHeUJeCegkeÀerme Hee³eyebo yemelees.
 108
7. Keemeieer #es$eeleer} J³eeHeejer DeeefCe GlHeeokeÀeb®³ee cekeÌlesoejerme DeeUe yemeefJelee ³eslees.

ye) meeceeefpekeÀ¢ä³ee cenÊJe – menkeÀeje®es meeceeefpekeÀ¢äîee cenÊJe Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esles –

1. DeeefLe&keÀ¢äîee ogye&} J³ekeÌleeRvee meeceeefpekeÀ¢äîee SkeÀ$e DeeCe}s peeleele.
2. meceeve GefÎ<ìeb®³ee ceeO³eceeletve meeceeefpekeÀ efJekeÀeme neslees.
3. DeeHeeHemeele HejmHej Òesce DeeefCe DeeHeg}keÀer efvecee&Ce kesÀ}er peeles.
4. meYeemeoebvee DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ¢äîee mJeeJe}byevee®ee ceb$e efµekeÀefJe}e peelees.
5. meceepeeme J³emeveeOeervelesHeemetve otj þsJe}s peeles.
6. meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®es Dee³eespeve kesÀ}s peeles.
7. meYeemeoebvee ye®eleer®eer DeeefCe keÀeìkeÀmejer®eer meJe³e }eJe}er peeles.
8. meceepeele efJekeÀemee®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀªve Jee{erme }eJe}er peeles.
9. meceepee®es veerefleOew³e& Jee{efJe}s peeles.

keÀ) µew#eefCekeÀ¢<ìîee cenÊJe – menkeÀeje®es µew#eefCekeÀ¢äîee cenÊJe Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esF&} –

1. efµe#eCe mebmLee mLeeHeve keÀªve meJe& ÒekeÀej®es efµe#eCe GHe}yOe keÀªve efo}s peeles.
2. meYeemeoebvee menkeÀeje®es }eskeÀµeener veereflecetu³eeb®es efµe#eCe efo}s peeles.
3. meYeemeoebvee Òeefµe#eCe osTve l³eeb®³eele megmebmke=ÀleHeCee®eer YeeJevee Je=ef×biele kesÀ}er peeles.
4. ceeveJeer veereflecetu³es peesHeemeC³ee®es DeeefCe mHeOee&efveefce&le Üs<e ìeUtve efJekeÀeme keÀjC³ee®es efµe#eCe efo}s
peeles.

[) jep³ee®³ee efkebÀJee osµee®³ee ¢äerves cenÊJe – menkeÀeje®es jep³ee®³ee efkebÀJee osµee®³ee ¢äerves cenÊJe
Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esF&} –
1. osµee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee meboYe& ne menkeÀej ®eUJeUerµeer pees[}e peelees.
2. menkeÀejeceO³es meceeveles®³ee leÊJeeJej efJekeÀemee}e cenÊJe efo}s peele Demeu³eeves mejkeÀejer OeesjCes
menkeÀejer mebmLeebvee DevegketÀ} jent µekeÀleele.
3. menkeÀeje®³ee ceeO³eceeletve DeveskeÀ mejkeÀejer ³eespevee ÒeYeeJeer He×leerves jeyeefJeC³eele ³esleele.
4. mejkeÀejkeÀ[tve menkeÀejer mebmLeebvee ceesþîee ÒeceeCeele DeeefLe&keÀ ceole efo}er peeles.
5. pevekeÀu³eeCeemeeþer mejkeÀejkeÀ[tve pes keÀe³e& DeefYeÒesle Deens, Hejbleg mejkeÀej}e keÀjlee ³esle veener,
Deµeer meJe& keÀe³ex menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve HetCe& kesÀ}er peeleele.
 109
8.7 menkeÀeje®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleer} cenÊJe

µees<eCecegkeÌle meceepe efvecee&Ce keÀjCes, iejpet DeeefCe ogye&} IeìkeÀebvee SkeÀef$ele keÀªve mebIeìves®³ee
ceeO³eceeletve DeeJeM³ekeÀ l³ee mesJee GlHeeove neleer IesCes `vee veHeÀe vee leesìe' ³ee leÊJeeJej ®ee}efJeCes. meJe&
iejpetbvee cegkeÌle ÒeJesµe osCes, }eskeÀµeener He×leerves keÀejYeej ®ee}efJeCes ³ee cet}efme×ebleeJej menkeÀejer ®eUJeU
DeeOeeefjle Deens. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle menkeÀejer ®eUJeUer®es mLeeve Je menYeeie Del³eble cenÊJee®ee
Deens. osµee®³ee DeLe&J³eJemLesle, meceepeJeeoer meceepej®eves®³ee O³es³eevegmeej Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ
GHe¬eÀceeyejesyej ,menkeÀejer DeLe&J³eJemLes®eener ceesþe Jeeìe Deens. menkeÀejer ®eUJeUerleer} menkeÀejer HeleHegjJeþe
ogiOeGlHeeove, meeKejGlHeeove, ke=À<eercee}e®es GlHeeove, ke=À<eer cee}e®es efJeHeCeve, menkeÀejer ie=nefvecee&Ce
mebmLeebyejesyej®e cepetj, pebie} keÀeceieej, DeeefoJeemeer, ce®íerceej, yeokesÀHee}ve, memesHee}ve ³eebmeejK³ee
ogye&} IeìkeÀeb®³ee menkeÀejer mebmLeebveer ke=Àef<eûeeceerCe Je veeiejer Yeeiee®³ee efJekeÀemeele cees}e®eer Yej ìekeÀ}er
Deens.

menkeÀejer mebmLee DeeHeu³ee meom³eeb®³ee meeceeefpekeÀ iejpeebkeÀ[s Jee{l³ee ÒeceeCeele }#e Iee}t
}eieu³ee Deensle. yee}mJeemL³e Je Je=×ebmeeþer efoJemeYeje®eer keÀeUpeer IesCeeN³ee keWÀêe®eer mebK³ee efoJemeWefoJeme
Jee{le Deens. Deµee mebmLeebvee DeeJeµ³ekeÀ les DeLe&meene³³e Je megefJeOee HegjefJeC³ee®ee Òe³elve menkeÀejer ûeeceerCe
Je veeiejer meceepeeceO³es ¬eÀer[emHeOee& DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®es Dee³eespeve keÀªve mebHetCe& meceepee®es
peerJeve mece=× keÀª }eieu³ee Deensle.

DeeefLe&keÀ #es$eele efHeUJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee Jee{l³ee efJeIeelekeÀ ÒeJe=ÊeeRvee DeeUe Iee}C³ee®es DeeefCe
ûeeceerCe Yeeieeleer} }eskeÀeb®es efJeµes<ele: keÀcekegÀJele Jeiee&®es efnlej#eCe keÀjC³eemeeþer menkeÀejer ®eUJeU ner
SkeÀ ÒeYeeJeer DeeIee[er yevele ®ee}}er Deens. µeslekeÀN³eebvee l³eeb®³ee cee}e®eer ³eesi³e efkebÀcele efceUJetve osC³ee®³ee
¢äerves menkeÀejer mebmLeeb®eer YetefcekeÀe DeefOekeÀ cenÊJee®eer þj}er Deens.

DeeHeeHeu³ee #es$eeceO³es menkeÀejeves mJele:®es mebIeìve efvecee&Ce kesÀ}s}s Deens. menkeÀejer mebmLee ³ee
mLeeefvekeÀ }eskeÀebveer efvecee&Ce kesÀ}su³ee Demetve menkeÀejele Deme}su³ee mebmLes®ee cee}keÀ cnCepes meYeemeo
nes³e. mebmLes®ee keÀce&®eejerJeie& ne mLeeefvekeÀ Demetve l³eebvee mebmLes®³ee De[erDe[®eCeer Je mebmLes®³ee ye}mLeevee®eer
®eebie}er ceeefnleer Demeles. Flej menkeÀejer mebmLeebyejesyej®e owvebefove iejpes®³ee mJe®í Je efveYexU Jemlet
ûeenkeÀebvee JeepeJeer efkeÀceleerle keÀµee ÒeeHle nesleer} ³eemeeþer ûeenkeÀ Yeeb[eje®³ee ceeO³eceeletve keÀener menkeÀejer
mebmLee keÀe³e&jle Deensle. megefµeef#ele }eskeÀeb®es Òeµve mees[efJeC³eemeeþer mebmLee keÀe³e& keÀjerle Deensle.

Deepe cenejeä^eceO³es meceepepeerJevee®³ee efJeefJeOe DebieebceO³es menkeÀej ®eUJeUerves HeoeHe&Ce kesÀ}s

Deens. ûeeceerCe µesleer mesJee, menkeÀejer mebmLee, ogiOeJ³eJemee³e mebmLee, µesleer, HeeCeerHegjJeþe mebmLee, menkeÀejer
meeKej keÀejKeeves, megleefiejC³ee, efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee DeewÐeesefiekeÀ menkeÀejer mebmLee, ûeenkeÀ Yeeb[ejs, ie=nyeebOeCeer
mebmLee DeMee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee menkeÀejer mebmLee keÀe³e&jle Deensle.

Deepe DeeHeu³eekeÀ[s efJeµes<ele: Heef½ece cenejeä^ele ûeeceerCe efJekeÀemeeceO³es menkeÀejer ®eUJeUer®es

mLeeve HeÀej ceesþs Deens. µesleer DeeefCe ûeeceerCe efJekeÀemee®eer peyeeyeoejer Deme}su³ee µeemevee®³ee keÀeceefiejerHes#ee
cenejeä^e®³ee ûeeceerCe efJekeÀemeele menkeÀejer ®eUJeUeR®ee efmebne®ee Jeeìe Deens. menkeÀejer ³eb$eCesÜeje Òel³e#e
µeslekeÀN³ee®ee menYeeie ûeeceerCe efJekeÀemeele cenÊJee®ee þj}e Deens. µeemevee®³ee efJekeÀeme ³eespeveeb®ee HegjsHetj
HeÀe³eoe IesC³eemeeþer menkeÀejer ³eb$eCee DeefOekeÀ GHe³eesieer þjles. pesLes menkeÀeje®ee DeYeeJe Demes} lej lesLes
 110
µeemevener DeHegjs He[les. µeemeveeves HetCe& kesÀ}su³ee efJekeÀeme ³eespeveeb®ee keÀener JesUe HeeþHegjeJee ve kesÀu³eeves
Deµee ³eespevee YeefJe<³eeceO³es yebo He[leele. cnCetve ûeeceerCe Yeeieele menkeÀej ®eUJeU meceLe&HeCes GYeer
jeefn}er Heeefnpes.

Heef½ece cenejeä^ele ieeJeeieeJeebletve efJeefJeOe keÀe³e&keÀejer µesleer mesJee mebmLee GÊecejerleerves keÀe³e& keÀjerle
Deensle. µeslekeÀjer meYeemeoeb®³ee meJe& ÒekeÀej®³ee iejpee menkeÀejer mebmLeebceeHe&Àle YeeieefJeC³ee®es keÀe³e& ³ee
mebmLee Heej Hee[erle Deensle. ûeeceerCe meceepeeceO³es Demes SkeÀner #es$e veener keÀer p³ee}e menkeÀej ®eUJeUerves
mHeµe& kesÀ}s}e veener. µesleermeeþer Keles, Deew<eOes, keÀerìkeÀveeµekesÀ, DeJepeejs, peerJeveesHe³eesieer Jemlet Jeiewjs meJe&
mesJee menkeÀejer mebmLeebceeHe&Àle HegjefJeu³ee peeleele. lemes®e DeuHe, ceO³ece Je oerIe& cegoleer®ee keÀpe&HegjJeþener
ceesþîee ÒeceeCeele mesJee menkeÀejer mebmLeebceeHe&Àle kesÀ}e peelees. l³ee®eÒeceeCes ogiOeJ³eJemee³e Je GHemeeefmeb®eve
³eespeveebÜejs µesleermeeþer HeeCeerHegjJeþe keÀjC³ee®es ceneve keÀe³e&ner menkeÀejer mebmLee®e keÀjerle Deensle. ietUGlHeeove
keÀjCeeN³ee µeslekeÀN³eemeeþer menkeÀejer iegNneU Iej, ceekexÀefìbiemeeþer Kejsoer-efJe¬eÀermebIe, menkeÀejer meeKej
keÀejKeeves Je GmeeHeemetve GHeHeoeLe& yeveefJeC³eemeeþer menkeÀejer Deke&ÀµeeUe, keÀeieo keÀejKeeves efkebÀJee efJeefJeOe
GHe³eesieer jmee³eves le³eej keÀjCeejs keÀejKeevesner GYeej}s peele Deensle. µesleer}e meb}ive DeMee ÒekeÀej®eer
³eb$eCee menkeÀejer leÊJeeJej Deepe JeeHej}er peele Deens. menkeÀej ®eUJeUerefµeJee³e ûeeceerCe Yeeieeleer}
DemebIeefìle ogye&} Je íesìîee µeslekeÀN³eebvee mHeOex®³ee ³ee DeeOegefvekeÀ ³egieele Jeeì®ee} keÀjCes kesÀJeU Deµeke̳e
Pee}s Demeles cnCetve menkeÀej ®eUJeU ne µesleerefveÿ ûeeceerCe meceepee®ee DeeOeejmlebYe þj}e Deens.

8.8 menkeÀeje®es HeÀe³eos

menkeÀeje®es JesieJesieUs HeÀe³eos Dee{Utve ³esleele ns HeÀe³eos DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe µew#eefCekeÀ
HeÀe³eos ³ee Meer<e&keÀebleie&le DeY³eeme}s peeleele. les Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.

De) menkeÀeje®es DeeefLe&keÀ HeÀe³eos – menkeÀeje®es DeeefLe&keÀ HeÀe³eos Heg{er}ÒeceeCes meebefiele}s peeleele.

1) mesJeeb®ee HegjJeþe :
menkeÀej ner ®eUJeU Deens. menkeÀej ®eUJeUer®³ee ceeO³eceeletve DeveskeÀ mebmLee mLeeHeve kesÀu³ee
peeleele. ³ee menkeÀejer mebmLee DeeHeu³ee meYeemeoebvee mJemle ojeves JesieJesieȳee mesJee HegjefJeleele.

2) JesieJesieȳee mees³eer :
menkeÀejer mebmLes®³ee DeeefLe&keÀ keÀe³ee&®³ee ceeO³eceeletve peceerve megOeejCee, pe}efmeb®evee®³ee mees³eer,
leebef$ekeÀ %eeve, peefceveer®es legkeÀ[s pees[Ces, Keles Je yeer-efye³eeC³eeb®ee HegjJeþe, HeleHegjJeþe, efJepes®ee HegjJeþe
DeeefCe ûeenkeÀebmeeþer JesieJesieȳee Jemletb®ee HegjJeþe kesÀ}e peelees.

3) Glke=À<ì opee&®³ee Jemlet :

menkeÀejer mebmLeeb®ee GÎsµe veHeÀe ÒeeHleer veme}e lejer meYeemeoeb®³ee iejpeebkeÀ[s efJeµes<e }#e HegjefJe}s
peeles. ûeenkeÀebvee keÀceerle keÀceer efkeÀceleerceO³es Glke=Àä opee&®³ee Jemlet GHe}yOe keÀªve efou³ee peeleele.

4) peerJeveefJe<e³ekeÀ Òeefµe#eCe :
menkeÀej #es$eele mJeeJe}byeve, keÀeìkeÀmej DeeefCe ye®eleer}e cenÊJe Demeu³eeves meJe&meeceev³e J³ekeÌleeRvee
DeeHe}s peerJeveefJe<e³ekeÀ Òeefµe#eCe ÒeeHle nesles.
 111
5) HejmHej mebyebOe :
menkeÀejer mebmLeebceO³es keÀece keÀjCeeN³ee keÀeceieejebJej nslegHegjmmej Dev³ee³e kesÀ}e peele veener.

6) efmLej jespeieej :
menkeÀejer mebmLeebceO³es JesieJesieȳee keÀeceemeeþer J³ekeÌleeR®eer iejpe Yeemeles. l³eecegUs efmLej jespeieej
GHe}yOe neslees.

7) yeepeejHesþsle efve³eefceleHeCee :
menkeÀejer mebmLeebceO³es meYeemeoeb®³ee iejpee efJe®eejele IesTve GlHeeove, efJelejCe DeeefCe ceeieCeer-
HegjJeþîeeceO³es mecelees} ÒemLeeefHele keÀªve yeepeejHesþsle efve³eefceleHeCee DeeCe}e peelees.

8) peceeKe®ee&le De®etkeÀHeCee :
menkeÀejer mebmLeebceOeer} peceeKe®ee&ceO³es De®etkeÀHeCee Dee{Utve ³eslees. l³eecegUs ÒeeceeefCekeÀHeCeeme
Òeeslmeenve osTve Flejeb®ee efJeéeeme mebHeeove keÀjlee ³eslees. He³ee&³eeves ®egkeÀer®³ee ÒeLee DeeefCe ®egkeÀer®³ee
He×leer veenerµee kesÀu³ee peeleele.

9) efJelejCe Ke®ee&le keÀeìkeÀmej :

menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve GlHeeove les ûeenkeÀebHe³e¥le HekeÌkeÀe cee} Heesnes®eefJeC³ee®³ee ef¬eÀ³ee
neleer Iesleu³ee peeleele. l³eecegUs DeveeJeµ³ekeÀ ceO³emLeeb®es G®®eeìve, DeveeJeµ³ekeÀ mesJeeb®eer HegvejeJe=Êeer
ìeUCes, efoµeeYet} keÀjCeeN³ee peeefnjeleer, YesmeU DeeefCe Jepeve-ceeHeeleer} DeHeÒeJe=Êeer efJelejCe J³eJemLesle
ìeUtve Ke®e& keÀceer kesÀ}e peelees.

10) ûeenkeÀeb®eer ¬eÀ³eµekeÌleer Jee{efJeCes :

menkeÀejer mebmLes®³ee meYeemeoebvee JesieJesieȳee opee&®³ee megefJeOee GHe}yOe keÀªve efou³ee peeleele.
®eebieu³ee opee&®³ee Jemletb®ee HegjJeþe kesÀ}e peele Demeu³eeves l³eeb®eer ¬eÀ³eµekeÌleer Jee{les DeeefCe Hewµee®eer ye®ele
nesC³eeme ceole nesles. ye®eleerletve ogmeN³ee Jemlet Kejsoer kesÀu³ee peeT µekeÀleele.

11) cekeÌlesoejerme ÒeefleyebOe :

ûeenkeÀeb®³ee ¢äerves cekeÌlesoejer efkebÀJee SkeÀeefOekeÀejeme menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve DeeUe
yemelees, keÀejCe JesieJesieȳee Jemlet DeeefCe mesJeeb®es efJelejCe menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve nesles.

12) DeeefLe&keÀ efJe<ecelee otj keÀjC³eemeeþer :

meceepeeleer} Þeerceble J³ekeÌleeRvee Flej ÒekeÀej®³ee mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve HeÀe³eos ÒeeHle nesleele,
Hejbleg DeeefLe&keÀ¢äîee ogye&} J³ekeÌleeRvee menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve HeÀe³eos ÒeeHle nesleele. l³eecegUs
meceepeeleer} DeeefCe osµeeleer} DeeefLe&keÀ efJe<ecelee otj nesC³eeme ceole nesles. mebmLes®³ee }eYee®eer v³ee³³e
ÒeceeCeele JeeìCeer meYeemeoebceO³es nesles.
 112
ye) menkeÀeje®es meeceeefpekeÀ HeÀe³eos – menkeÀej ner meeceeefpekeÀ ¢efäkeÀesveeletve Del³eble cenÊJee®eer
®eUJeU Deens. menkeÀeje®es meeceeefpekeÀ HeÀe³eos Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.

1. menkeÀejer mebmLeebcegUs ûeenkeÀ efJeª× GlHeeokeÀ, keÀeceieej efJeª× cee}keÀ, µenjer efJeª× ûeeceerCe
Demes HejmHej efJejesOeer leCeeJeHetJe&keÀ mebyebOe Deeìeske̳eele DeeCe}s peeleele.

2. Oece&, peele, Yee<ee, jep³e, Jebµe DeeefCe J³eJemee³e ³eeHes#ee menkeÀeje®es mJeªHe JesieUs Deens. menkeÀej
ner peerJeve peieC³ee®eer µew}er cnCetve efJekeÀefmele Pee}er Deens.

3. iewjceeie& DeeefCe efnbmee®eeje®ee DeJe}bye ve keÀjlee, meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve ns menkeÀej ®eUJeUer®³ee

ceeO³eceeletve Ie[Jetve DeeCelee ³esles.

4. menkeÀejecegUs J³ekeÌleerefJekeÀemeeletve meeceeefpekeÀ efJekeÀeme meeOelee ³eslees.

5. menkeÀej ns µeebleleece³e meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es meeOeve mecepeu³eeves meceepeeceO³es HeefjJele&veemeeþer

menkeÀeje®ee GHe³eesie neslees.

6. menkeÀejecegUs keÀle&J³ee®eer peeCeerJe efvecee&Ce nesTve JesieJesieȳee J³ekeÌleer DeeHe}s keÀle&J³e ÒeeceeefCekeÀHeCes
Heej Hee[C³ee®ee Òe³elve keÀjleele.

7. menkeÀejecegUs µees<eCeefJejefnle meceepee®eer efveefce&leer nesles DeeefCe l³eeletve YeeJeveelcekeÀ Sske̳e Jee{erme
}eieles.

8. menkeÀejecegUs veerefleceÊee efJekeÀefmele nesTve meceepee®ee veweflekeÀ mlej Gb®eeJe}e peelees.

9. menkeÀejecegUs meeceeefpekeÀ vesle=lJe DeeefCe meeceeefpekeÀ vesle=lJeeletve jepekeÀer³e vesle=lJe efvecee&Ce nesles.

keÀ) menkeÀeje®es µew#eefCekeÀ HeÀe³eos – menkeÀeje®es µew#eefCekeÀ HeÀe³eos Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.

1. menkeÀejer mebmLeeb®ee keÀejYeej }eskeÀµeener He×leerves ®ee}le Demeu³eecegUs }eskeÀµeener J³eJemLes®es

efµe#eCe menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve ÒeeHle nesles.

2. }eskeÀµeener He×leer®es Òel³e#e efµe#eCe meYeemeoebvee menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve ÒeeHle nesle
Demeu³eeves mebmLeeb®³ee J³eJemLeeHeveeleer} l³eeb®ee menYeeie Jee{lees.

3. menkeÀejer mebmLes®³ee meYeemeoebvee J³eJemLeeHekeÀer³e %eeve, menkeÀej keÀe³eÐee®eer DeesUKe, efve³ece,

Heesìefve³ece, µeemevee®es efveCe&³e Je HeUJeeìe ³eeyeeyele ceeefnleer nesles.

4. menkeÀej leÊJeecegUs®e JesieJesieȳee menkeÀejer mebmLee (meeKej keÀejKeeves, yeBkeÀe, metleefiejC³ee,

Kele keÀejKeeves Je Flej Òeef¬eÀ³ee mebmLee F.) ³eµemJeer Peeu³ee Deensle.

5. menkeÀejecegUs meJe&meeceev³eebvee DeeOegefvekeÀ J³eJemLeeHevee®es efµe#eCe Je Òeefµe#eCe ÒeeHle nesles.

 113
8.9 mJeeO³ee³e

1. menkeÀeje®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀªve menkeÀeje®eer Jewefµeäîes Lees[ke̳eele meebiee.

2. menkeÀej®es mJeªHe meebietve menkeÀeje®eer J³eeHleer efJeµeo keÀje.

3. menkeÀeje®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleer} cenÊJe meebiee.

4. menkeÀeje®es meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe µew#eefCekeÀ HeÀe³eos meebiee.

♦♦♦
 114

9
ûeeceerCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve
(meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe)

Heeþe®eer ªHejs<ee
9.0 Heeþe®es GÎsMe
9.1 ÒeemleeefJekeÀ
9.2 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®ee DeLe&
9.3 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer JewefMeäîes
9.4 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeme ®eeuevee osCeejs IeìkeÀ
9.5 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe mebkeÀuHeves®³ee ce³ee&oe
9.6 mJeeO³ee³e

9.0 Heeþe®es GÎsMe

- meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®ee DeLe& mecepetve IesCes.

- meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer JewefMeäîes peeCetve IesCes.
- meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeme ®eeuevee osCeejs IeìkeÀ keÀesCeles les HeenCes.
- meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee mebkeÀuHeves®³ee ce³ee&oe meebiee.
- meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®ee DeLe&
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe:

9.1 ÒeemleeefJekeÀ

meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee J³eeHekeÀ mJeªHee®eer Deepe pejer JeeHejueer peele Demeueer lejer
megªJeeleerme meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeSsJepeer ye´eïeCeerkeÀjCe ner meb%ee ÞeerefveJeeme ³eebveer JeeHejueer. kegÀie& meceepeeleerue
ye´ecnCeJeiee&leerue ueeskeÀeb®es Dee®eej, efJe®eej, HesnjeJe, DeenejefJe<e³ekeÀ mebkeÀuHevee®es DevegkeÀjCe keÀefve<þ
peeleerleerue ueeskeÀ DeeHeuee meeceeefpekeÀ opee& Gb®eeJeC³eemeeþer keÀjerle Demeleele, ns pesJne ÞeerefveJeeme ³eebvee
Dee{Utve Deeues lesJne l³eeme ye´eïeCeerkeÀjCe DeMeer meb%ee l³eebveer JeeHejueer. Hejbleg Jeefjÿ peeleer®³ee HejbHeje®es
jerefleefjJeepeeb®es DevegkeÀjCe keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer keÀefve<þ peeleerleerue ueeskeÀ Òel³eskeÀ ÒeeosefMekeÀ meceepeele
 115
keÀceer-DeefOekeÀ ÒeceeCeele keÀjerle Demeleele. Demes ÞeerefveJeeme ³eebvee pesJne Dee{Utve Deeues lesJne
ye´eïeCeerkeÀjCeeSsJepeer meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ne Meyo JeeHejC³eeme megªJeele kesÀueer. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ne
Meyo Òe³eesie meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®³ee meboYee&le l³eebveer JeeHejuesues Deens. cnCetve ye´eïeCeerkeÀjCe ne MeyoÒe³eesie
HeÀkeÌle kegÀie& meceepeeleerue HeefjJele&veemeeþer JeeHejuee, lej meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ne Meyo Òe³eesie meJe& ÒeeosefMekeÀ
meceepeeleerue HeefjJele&veemebyebOeer l³eebveer JeeHejuee.

[e@. ÞeerefveJeeme ³eeb®³ee celes meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eee DeLe& ne HeÀkeÌle jerefleefjJeepeeb®³ee eEkeÀJee HejbHeje®³ee
DevegkeÀjCeeHegjlee ce³ee&efole veener, lej veJeerve efJe®eejcetu³es G®®e peeleeRveer peer mJeerkeÀejuesueer Deensle l³eeb®³ee
HegjmkeÀejebMeer efveieef[le Deensle. Demes veJeerve efJe®eej Oeeefce&keÀ eEkeÀJee Oece&efvejHes#e efJeMeeue mecegoe³eele vesnceer®e
Dee{Utve ³esle Demeleele.

DeepekeÀeue Devegmetef®ele peeleerceOeerue G®®eefMeef#ele Je efJeefJeOe #es$eeble keÀe³e& keÀjerle Demeuesu³ee

veJeerve efHe{erle DeeHeueer HeejbHeefjkeÀ Dee[veeJes yeouetve G®®e mecepeu³ee peeCeeN³ee peeleer mecegoe³ee®eer
Dee[veeJes ueeJetve IesC³ee®eer peer ÒeJe=Êeer efometve ³esles leer SkeÀ meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCetve DeesUKeueer
peeles.

meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle G®®e peeleer mecegoe³ee®es Dee®eejefJe®eej, HejbHeje, veJeerve cetu³es,

Deenej, HesnjeJe, JesMeYeg<ee, Oeeefce&keÀ jerefleefjJeepe Fl³eeoer®es DevegkeÀjCe keÀefveÿ peeleerleerue ueeskeÀebveer
keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esJej [e@. ÞeerefveJeeme ³eebveer Yej efouesuee Deens. kegÀie& meceepeeleerue 12 keÀefve<þ peeleer
mecegoe³eebveer meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee ceeO³eceeletve DeeHeuee meeceeefpekeÀ opee& Gb®eeJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuesuee
Deens. ne DeY³eeme l³eebveer 1952 ceO³es kesÀuee.

meeOeejCele: Demes ceeveues peeles keÀer peeefleJ³eJemLee ner leeþj Demetve efle®³eele Òel³eskeÀ peeleer®es
mLeeve efveef½ele Demeles. l³eele yeoue mebYeJele veener. ÞeerefveJeeme ³eeb®³ee celes peeleerJ³eJemLesle HeefjJele&vee®eer
Òeef¬eÀ³ee eEkeÀJee ieefleMeerueles®eer Meke̳elee vesnceer®e efometve ³esles. SKeeoer keÀefveÿ peele SkeÀ-oesve efHe{îeeveblej
MeekeÀenejer yevetve Je ceÐeHeevee®ee l³eeie keÀªve peeleerle G®®emLeeve ÒeeHle keÀª MekeÀle Demes. keÀefveÿ
peele G®®epeeleer®es efJeMes<ele: ye´ecnCeeb®es keÀce&keÀeb[, mebmkeÀej, Þe×e, peerJeveHe×leer Je Dev³e meeceeefpekeÀ
ue#eCeeb®ee mJeerkeÀej keÀjles. ³ee Òeef¬eÀ³esuee®e Þeerevf eJeeme ³eebveer ye´eïeCeerkeÀjCe cnìues. Heg{s Flejner G®®epeeleer®³ee
jerefleefjJeebpee®es Je peerJeve He×leer®es DevegkeÀjCe keÀjleele. l³eecegUs ÞeerefveJeemeebveer ³ee Òeef¬eÀ³esuee
ye´eïeCeerkeÀjCeeSsJepeer meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe Demes veeJe efoues.

9.2 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®ee DeLe&

1. ner SkeÀ ieefleMeerue DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens keÀer efpe®³eeceO³es keÀefveÿ peeleer MeekeÀeneje®ee mJeerkeÀej Je
ceÐeHeevee®ee efve<esOe keÀªve SkeÀ-oesve efHe{îeebveblej peeleer®³ee j®evesle G®®emlejeJej peeC³eemeeþer
ieefleMeerue nesleele.
2. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens keÀer efpe®³eeÜejs SKeeoer keÀefveÿ peele eEkeÀJee Deeefoce
peceele eEkeÀJee SKeeoe Dev³e mecetn DeeHeu³ee ÒeLee, keÀce&keÀeb[, efJe®eejmejCeer Je peerJeveHe×leer
³eeceO³es Jeefjÿ peeleer®³ee efoMesves yeoue Ie[Jetve DeeCelees.

Lees[ke̳eele meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle keÀefveÿ peele eEkeÀJee Deeefoce peceele Jeefjÿ peeleer®³ee
 116
Dee®eejefJe®eejeb®es DevegkeÀjCe keÀªve keÀener keÀeUeveblej peeleer®³ee j®evesle meesHeeve HejbHejele
G®®emeeceeefpekeÀ mLeeve ÒeeHle keÀjles.

3. keÀefveÿ peeleer Deiej peceeleerveer Jejerÿ peeleer®eer peerJeveHe×leer eqmJekeÀejCes cnCepes®e meebmke=ÀleerkeÀjCe
nes³e.

9.3 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer JewefMeäîes

meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esMeer JewefMeäîes meebefieleueer Deensle.

1. ye´eïeCeerkeÀjCeeHes#ee J³eeHekeÀ:
ÞeerefveJeeme ³eebveer ye´eïeCeerrkeÀjCe meb%esHes#ee meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ³ee meb%esme DeefOekeÀ ÒeeOeev³e efoues
Deens. l³ee®eer l³eebveer keÀener keÀejCes meebefieleueer Deensle. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ner ye´eïeCeerkeÀjCeeHes#ee J³eeHekeÀ
meb%ee Deens. JewefokeÀ keÀeUele ye´eïeCe ceebmeYe#eCe Je ceÐemesJeve keÀjerle HeMegyeUer osle Demele. GÊej JewefokeÀ
keÀeUele cee$e l³eebveer ³ee ieesäer®ee l³eeie kesÀuee. Deepe yengmebK³e ye´eïeCe MeekeÀenejer Demetve les ceÐeHeevee®ee
efve<esOe keÀjleele.

meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle vesnceer®e mecetn ye´eïeCe vemelees. Flejner G®®epeeleer®³ee

Dee®eejefJe®eejeb®es DevegkeÀjCe keÀefveÿ peeleer keÀjleevee efomeleele. oef#eCe Yeejleeleerue ueesnej mJele:me
efJeéekeÀcee& ye´eïeCe ceeveleele les peeveJes Ieeueleele.

2. DeebOeUs Je DeefJeJeskeÀer DevegkeÀjCe:

meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle keÀener JesUe keÀefveÿ peeleer Jele&ceevekeÀeUeleerue DeeoMe&vegmeej
³eesi³e Je keÀe³ee&lcekeÀ þjCeeN³ee DeMee Dee®eejCee®ee l³eeie keÀªve l³eepeeieer ye´eïeCeeb®eer DeMeer cegues Deelcemeele
keÀjleele.

DeefJeJeskeÀer Dee®eejCee®³ee DevegkeÀjCee®es DeeCeKeerve SkeÀ GoenjCe cnCepes ye´eïeCe Je Flej G®®e
peeleer³e ðeerkeÀ[tve efleves Heleeruee Hejceséej ceeveCes, Heleerves pesJeu³eeveblej efleves pesJeCes, Heleer®³ee efoIee&³eg<³eemeeþer
efleves Je´leJewkeÀu³es keÀjCes, Heg$eÒeeHleer ns Oeeefce&keÀ keÀle&J³e ceeveCes Fl³eeoer DeHes#ee kesÀu³ee peeleele.
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeele ³ee DeeefCe DeMee®e Dee®eej efJe®eejeb®es DevegkeÀjCe keÀefveÿ peeleerkeÀ[tve nesles. l³eecegUs
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ns G®®epeeleer®³ee peerJeveHe×leer®es DeebOeUs Je DeefJeJeskeÀer DevegkeÀjCe þjles.

3. ÒeYeeJeMeeueer peeleer®es DevegkeÀjCe :

ÞeerefveJeeme ³eeb®³ee celes keÀefveÿ peeleerveer keÀener keÀeU ye´eïeCeeb®es DevegkeÀjCe kesÀues. Hejbleg veblej
keÀefveÿ peeleeRveer mLeeefvekeÀ ÒeYeeJeMeeueer peeleer®es DevegkeÀjCe megª kesÀues. ÞeerefveJeeme ³eeb®³ee celes p³ee
peeleerleerue ueeskeÀmebK³ee Flej peeleerHes#ee DeefOekeÀ Demeles. efpe®³eekeÀ[s DeefOekeÀ Je jepekeÀer³e meÊee Demeles.
peeleer®³ee j®evesle efpe®ee G®®e Demee Oeeefce&keÀ opee& Demelees. efpe®³eele G®®eefMeef#eleeb®eer Je
G®®eJ³eeJemeeef³ekeÀeb®eer mebK³ee DeefOekeÀ Demeles. leer peele ³ee Yeeieele ÒeYeeJeMeeueer þjles. DeMee peeleerkeÀ[s
ceesþîee ÒeceeCeele Meslepeceerve Demeles. l³eecegUs efleuee l³ee Yeeieele Òeefle<þe Je Je®e&mJe ueeYeuesues Demeles.
 117
4. Oeeefce&keÀ efveOeer®es DevegkeÀjCe :
keÀener JesUe keÀener keÀefveÿ peeleer DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e¢äîee meÊeeOeejer Demeu³ee®es efometve ³esles.
HeCe Oeeefce&keÀ¢äîee cee$e l³eebvee G®®e meeceeefpekeÀ mLeeve efceUeuesues vemeles. ns mLeeve ÒeeHle Peeu³eeefMeJee³e
l³eeb®es mebmke=ÀleerkeÀjCe Peeues Demes cnCelee ³esle veener. l³eecegUs DeeefLe&keÀ¢äîee Je jepekeÀer³e¢äîee MeeqkeÌleMeeueer
DemeCeeN³ee keÀefveÿ peeleer G®®e peeleer®es Oeeefce&keÀ efJeOeer Je keÀce&keÀeb[ Deelcemeele keÀªve DeeHeuee opee&
Gb®eeJeuee Demee oeJee keÀjleele. l³eecegUs meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeele Oeeefce&keÀ efJeOeerb®³ee DevegkeÀjCeeme efJeMes<e
cenÊJe ÒeeHle Peeuesues efomeles.

5. DeeefLe&keÀ efmLeleerMeer mebyebOe veener :

DeeefLe&keÀ GVeleer nesCes ner meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer DeeJeM³ekeÀ Deì veener. DeeefLe&keÀ GVeleeryejesyej
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe Peeues®e Heeefnpes Demesner veener. SKeeÐee keÀefveÿ peeleerves Deiej DeeefoJeemeer peceeleerves
jepekeÀer³e meÊee nmleiele kesÀu³eeme l³eecegUs efle®eer DeeefLe&keÀ GVeleer nesT MekeÀles lemes®e meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCener
nesT MekeÀles. ³ee meboYee&le ÞeerefveJeeme ³eebveer cnwmetjpeJeUerue jeceHegje Kes[îeeleerue DemHe=M³eeb®es GoenjCe
efoues Deens. l³eeb®es KetHe®e meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe Peeues Deens. cee$e l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleerle keÀesCeleener
yeoue Peeuesuee veener.

6. ognsjer Òeef¬eÀ³ee:
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ner SkeÀceeieea Òeef¬eÀ³ee vemetve ognsjer Deens. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle
keÀefveÿ peeleer peceeleerkeÀ[tve DeMee keÀener ieesäer mJeerkeÀejleele. lemes®e l³eebvee keÀener ieesäer Òeoevener
keÀjleele. ye´eïeCe ceb[Uer YeejleYej Hetp³eveer³e DemeCeeN³ee ceneve eEnot osJeleeb®³ee yejesyej®e keÀener DeMee
mLeeefvekeÀ osJee®eerner Hetpee keÀjleevee Dee{Uleele. keÀener DeMeerner GoenjCes meeHe[leele keÀer ye´eïeCe DeeHeu³ee
ye´eïeCeesÊej efce$eebÜejs osJeleebvee HeMet yeUer osleele. DeLee&le mLeeefvekeÀ mebmke=Àleerle osC³eeHes#ee IesC³ee®eer
ÒeJe=Êeer DeefOekeÀ efometve ³esles.

7. Deeefoce peceeleer®es meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe:

meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee kesÀJeU eEnotOecee&leerue keÀefveÿ peeleerHegjleer®e ce³ee&efole vemetve leer
Deeefoce #es$eelener efometve ³esles. yengleskeÀ Deeefoce peceeleer®es Mespeejer eEnot Demeu³eeves HeÀej HetJeeaHeemetve Deeefoce
peceeleerveer meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeÜejs efnbotb®³ee Þe×e Je keÀce&keÀeb[e®ee mJeerkeÀej kesÀuesuee Dee{Ulees. Goe.
efnceeue³eeleerue Leeª Je Keemee ³ee peceeleeRveer peeveJes Je eEnot keÀce&keÀeb[ mJeerkeÀeªve þeketÀj ueeskeÀebMeer
efJeJeen mebyebOe pees[tve mJeleb$e #eef$e³e cnCetve mebyeesOeC³eele cepeue ceejueer Deens. Heef½ece Yeejleeleerue efYeuue
ceO³e Yeejleeleerue ieeW[ Je Gjeue peceeleerveerner meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeÜejs mJeleb$e peeleer Je opee&®eer ceeieCeer
kesÀuesueer efometve ³esles.

8. Deefveef½ele keÀeueeJeOeer:
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle mecetneuee G®®emLeeve Jee opee& DeeHeesDeeHe ÒeeHle nesle veener.
l³eemeeþer Deefveef½ele keÀeUeHe³e¥le Jeeì HeeneJeer ueeieles. l³eemeeþer melele oyeeJe ìekeÀerle jeneJes ueeieles.
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe keÀefveÿ peeleeruee G®®emLeeve ÒeeHleermeeþer pejer meene³³ekeÀ þjues veener lejer les ceebme
Ye#eCe, ceÐeHeeve, DeMeg× J³eJemee³e Fl³eeoer l³eeie keÀjC³eeme Je meebmke=ÀeflekeÀ HejbHeje, efJeéeeme Je osJeosJelee
 118
Fl³eeoeR®ee mJeerkeÀej keÀjC³eeme jesKet MekeÀle veener. DeMee ÒekeÀejs ieefleMeerueles®ee GÎsMe meHeÀue ve nesleener
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee ueeskeÀefÒe³e nesT MekeÀles.

9.4 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeme ®eeuevee osCeejs IeìkeÀ

Yeejleele meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee Òee®eerve keÀeUeHeemetve ®eeuele Deeuesueer efometve ³esles. ³ee
Òeef¬eÀ³esle ®eeuevee osCeejs IeìkeÀ JesieJesieȳee keÀeceele JesieJesieUs efomeu³ee®es efometve ³esleele.

1. jepee®eer ke=ÀHee¢äer :
HetJeea Yeejleele íesìer íesìer jep³es nesleer. jepee®³ee mesJesle Demeuesu³ee keÀener keÀefveÿ peeleeRvee
DeeHeuee meeceeefpekeÀ opee& Gb®eeJeC³eemeeþer mebOeer efceUle Demes. jepesueeskeÀ DeeHeu³ee mesJesle DemeCeeN³ee
keÀefveÿ peeleerleerue ueeskeÀeb®eer mJeeceerefveÿe, ³eg×eleerue Meew³e&, l³eeves FceevesFleyeejs kesÀuesueer mesJee Fl³eeoercegUs
meblegä nesTve l³eebvee Fveece Jeleve efkeÀleeye Òeefle<þe yeneue keÀjerle. DeMee ÒekeÀejs jepee®eer ke=ÀHee¢äer
ueeYeu³eecegUs keÀener keÀefveÿ peeleerleerue ueeskeÀ mJele:uee G®®eopee&®es ceevet ueeieues.

2. leerLe&#es$e :
ÞeerefveJeeme cnCeleele keÀer, Yeejleeleerue leerLe&#es$eeb®ee meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeleerue menYeeie ceesþe Deens.
leerLe&#es$ee®³ee DeefYe#es$eele DeveskeÀ peeleerOecee&®es ueeskeÀ SkeÀ$e ³esleele. l³ee efþkeÀeCeer G®®e-veer®e ÒeyeU
ogye&ue peeleer®es ueeskeÀ peceleele. keÀefveÿ peeleer®³ee ueeskeÀebvee lesLes jentve ÒeyeU Je G®®epeeleer®³ee Dee®eej
efJe®eejeb®es DevegkeÀjCe keÀjC³ee®eer mebOeer efceUles.

3. efye´efìMe jepeJeìerle meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeme efJeMes<e ®eeuevee efceUeueer. efye´efìMe jepeJeìerle

DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe veeiejerkeÀjCe J³eeJemeeef³ekeÀ ieefleMeeruelee mee#ejlee Òemeej, oUCeJeUCee®eer Òeiele meeOeves
Je HeeM®eel³e leb$e%eeve Fl³eeoeR®ee ÒeYeeJe He[tve keÀefveÿ peeleeRrvee keÀener mees³eer meJeueleer efou³ee. l³eeb®³eeJejerue
keÀener HeejbHeefjkeÀ efveye¥Oe GþefJeues. l³eecegUs keÀefveÿ peeleerleerue ueeskeÀebvee KeeCesefHeCes, Dee®eejefJe®eej, HetpeeDe®ee&
Fl³eeoerle yeoue Ie[Jetve DeeCeCes Meke̳e Peeues. ceeieemepeeleer®³ee mebIeìvee Go³eeme ³esTve l³eebveer
DeeHeu³eemeeþer megOeejCee ceeieC³eeme ÒeejbYe kesÀuee. lemes®e ³ee mebIeìveebveer DeeHeu³ee ueeskeÀebvee mJele:®³ee
Deefveä ÒeLee Je meJe³eeR®ee l³eeie keÀjC³eeme meg®eefJeues. HeefjCeeceer meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®ee ceeie& megueYe nesC³eemeeþer
ceole Peeueer.

4. peveieCevee :
Yeejleer³eeb®eer DeeefLe&keÀ, Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ efmLeleer peeCetve IesC³ee®³ee GÎsMeeves efye´efìMe Meemeveeves
megª kesÀuesu³ee peveieCevesle peeleJeej veeWo nesT ueeieueer. l³eecegUs keÀefve<þ peeleeRvee DeeHeues mLeeve
Gb®eeJeC³ee®eer mebOeer efceUeueer. yeN³ee®e keÀefveÿ peeleeRveer DeeHeueer G®®epeele cnCetve peveieCevesle veeWo
keÀªve Iesleueer. uesKeer veeWo Peeu³eeves keÀefveÿ peeleeRvee G®®epeele cnCetve keÀe³eosMeerj ceev³elee efceUC³eeme
ceole Peeueer.

Yeejleer³e mebefJeOeeve:
ÞeerefveJeeme®³ee celeevegmeej mJeeleb$³eeveblej Yeejleer³e mebefJeOeeveeves mebmeoer³e ueeskeÀMeenerleerue jepekeÀer³e
 119
mebmLeeb®ee mJeerkeÀej kesÀu³eecegUsner mebemke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®ee Òemeej nesC³eeme keÀener ÒeceeCeele ®eeuevee efceUeueer
Deens. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeele ceÐeefve<esOe kesÀuee peeles. Yeejleer³e mebefJeOeeveeves oeªyeboer®es leÊJe mJeerkeÀejues
Deens.

9.5 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe mebuHeves®³ee ce³ee&oe

meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es efJeMues<eCe keÀjC³ee®³ee o=äerves meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ³ee mebkeÀuHeves®eer

GHe³egkeÌlelee KetHe®e ce³ee&efole Deens. Demes mJele: ÞeerefveJeeme ³eebveer cnìues Deens. ³eeb®³ee celes ner mebkeÀuHevee
Del³eble efJepeeleer³e Deens. leer SkeÀ®e SkeÀ mebkeÀuHevee vemetve DeveskeÀ mebkeÀuHevee®eer ieesUeyesjerpe Deens.
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ns Del³eble efJemle=le DeMee meebmke=ÀeflekeÀ Òeef¬eÀ³es®es kesÀJeU veeJe Deens. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe
mebkeÀuHeves®³ee ce³ee&oe Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1. mebemke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer SkeÀ ce³ee&oe DeMeer keÀer, ³ee mebkeÀuHeves®³ee meene³³eeves peeleerJ³eJemLesJej

DeeOeejuesu³ee YeejleemeejK³ee meceepeeleerue meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es mJeªHe mecepeeJetve Ieslee
³esles. Flej meceepeemeeþer pesLes peeefleJ³eJemLee veener lesLes ner mebkeÀuHevee GHe³egkeÌle veener.
2. mebemke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeletve ³esCeeN³ee ieefleMeeruelescegUs mecetne®³ee kesÀJeU mLeeveele yeoue neslees. mebj®evesle
yeoue nesle veener. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee ner JeCe&J³eJemLes®es G®®eeìve ve keÀjlee efleuee
DeefOeke˨e yeUke˓er DeeCeles.
3. ÞeerefveJeeme ³eebveer cnìues Deens keÀer, YetlekeÀeUele DeveskeÀ keÀefveÿ peeleeRveer G®®emLeeve ÒeeHle
kesÀuesues Deens DeeefCe ³ee peeleer jepekeÀer³e DeeosMeecegUs eEkeÀJee MeeqkeÌleÒeeHle keÀªve ÒeYeeJeMeeueer peeleer
yeveu³ee Deensle.
4. mebemke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es efJeMues<eCe cegK³ele: mebmke=Àleer®³ee meboYee&le
keÀjles.
5. Yeejlee®³ee keÀener Yeeieeble Fmueeceer HejbHejeb®esner DevegkeÀjCe kesÀuesues efomeles. MeerKe Oecee&le eEnot Je
cegeqmuece HejbHejeb®es DevegkeÀjCe efometve ³esles.

9.6 mJeeO³ee³e
1. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®ee DeLe& mHeä keÀªve meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer JewefMeäîes efuene.
2. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee meebietve meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeme ®eeuevee osCeejs IeìkeÀ mHe<ì
keÀje.

♦♦♦
 120

10
Heeef½eceel³eerkeÀjCe

Heeþe®eer ªHejs<ee
10.0 Heeþe®es GÎsMe
10.1 ÒeemleeefJekeÀ
10.2 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee DeLe&
10.3 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®eer JewefMeäîes
10.4 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®es mJeªHe
10.5 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee Yeejleer³e meceepeeJejerue HeefjCeece
10.6 mJeeO³ee³e

10.0 Heeþe®es GÎsMe

- Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee DeLe& mecepetve IesCes.
- Heeef½eceel³eerkeÀjCee®eer JewefMe<ìîes mecepetve IesCes.
- Heeef½eceel³eerkeÀjCee®es mJeªHe mecepeeJetve IesCes.
- Heeef½eceel³eerkeÀjCee®es Yeejleer³e meceepeeJej keÀe³e HeefjCeece Peeues Deensle les DeY³eemeCes.

10.1 ÒeemleeefJekeÀ
Heeef½eceel³eerkeÀjCe ne meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®ee cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. Sce.Sve. ÞeerefveJeeme ³eebveer
Heeef½eceel³eerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee efJeMeo keÀªve ueIeg Je efJemle=le mlejeJej meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®eer Òeef¬eÀ³ee
keÀMeer megª nesles ³ee®es efJeMues<eCe kesÀuesues Deens. Òel³eskeÀ ÒeeosefMekeÀ meceepeeleerue HejbHejsle megªJeeleeruee ueIeg
mlejele yeoue nesleele. veblej l³ee®ee efJemleej pemee Jee{lees lemelemes l³eeb®es mJeªHe J³eeHekeÀ yevele peeles.
Heeef½eceel³eerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee megª nesC³ee®ee keÀeU cnCepes efye´efìMe keÀeU nes³e.

Yeejleer³e meceepee®³ee meebmke=ÀeflekeÀ HejbHejebJej keÀesCekeÀesCel³ee IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe He[uee ns DeY³eemeleevee

Heeef½eceel³e mebmke=Àleer®ee Yeejleer³e mebmke=ÀleerJej efkeÀleer Je keÀmee ÒeYeeJe He[uee ns DeY³eemeCes DeeJeM³ekeÀ
þjles. Heeef½eceel³e mebmke=Àleer®³ee ÒeYeeJeecegUs Yeejleer³e meebmke=ÀeflekeÀ j®evesleerue Je He³ee&³eeves Yeejleer³e meceepe
j®evesleerue HeefjJele&veeme JeeJe efceUeuee Deens. efye´eìf Me jepeJeìer®ee, l³eeb®³ee peerJeveHe×leer®ee Deecne Yeejleer³eebJej
keÀesCelee HeefjCeece Peeuee Deens? ³ee®ee DeY³eeme Heeef½eceel³eerkeÀjCeeceO³es keÀjC³eele Deeuesuee Deens.
Heeef½eceel³eerkeÀjCeeletve Yeejleer³e meceepeele ®eebieues-JeeF&ì DeveskeÀ yeoue Ie[tve Deeuesues Deensle. l³ee meJee¥®ee
Dee{eJee ³ee Òeef¬eÀ³esceO³es IesC³eele Deeuesuee Deens.
 121
megceejs 150 Je<ee&Hes#ee DeefOekeÀ keÀeU efìkeÀuesu³ee efye´efìMe meÊescegUs Yeejleer³e meceepeele yengefJeOe
mJeªHee®es HeefjJele&ve Ie[tve ³esC³eeme JeeJe efceUeuee. efyeefìMe jepeJeìerle Heeef½eceel³e mebmke=Àleerleerue DeeOegefvekeÀ
%eeve, efJe%eeve, leb$e%eeve, veJeerve mebmLee Je cetu³es Fl³eeoeR®ee Yeejleer³e meceepeeJej ÒeYeeJe He[tve HeefjJele&veeme
®eeuevee efceUeueer. ³ee Òeef¬eÀ³esme ÞeeefveJeeme ³eebveer Heeef½eceel³eerkeÀjCe Demes cnìues Deens. Heeef½eceel³eerkeÀjCe
ne Meyo leebef$ekeÀ mebmLeelcekeÀ, Jew®eeefjkeÀ, cetu³eelcekeÀ mlejebceO³es Peeuesu³ee HeefjJele&vee®es ÐeesslekeÀ Deens.
150 Je<ee&Hes#ee DeefOekeÀ keÀeU efìkeÀuesu³ee efye´efìMe jepeJeìer®ee HeefjCeece cnCetve Yeejleer³e meceepe Je
meebmke=ÀeflekeÀ Ie[tve Deeuesu³ee HeefjJele&veeme Heeef½eceel³eerkeÀjCe ner meb%ee JeeHejueer Deens. Heeef½eceel³e mebmke=Àleer®ee
Yeejleer³e meceepeeJej meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, Mew#eefCekeÀ, jepekeÀer³e DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ #es$eebceO³es Peeuesuee
HeefjCeece cnCepes Heeef½eceel³eerkeÀjCe nes³e.

10.2 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee DeLe&

YeejleeJej efye´efìMeeb®es jep³e ÒemLeeefHele Peeues, l³eecegUs ³ee Òeef¬eÀ³esuee ÒeejbYe Peeuee DeeefCe oer[Mes
Je<ee¥®³ee melele Deeuesu³ee mebHekeÀe&letve ³ee osMeeleerue ueeskeÀebveer l³eeb®es DevegkeÀjCe kesÀues. ³ee keÀeUele efJe%eeve
leb$e%eeve, efMe#eCe, jepekeÀer³e peerJeve, oUCeJeUCee®eer meeOeves, keÀe³eos, mebmLee, mebIeìvee, KeeveHeeve,
JesMeYet<ee, He@ÀMeve, efMeäe®eej, efveJeeme, mepeeJeìer F. DeveskeÀ #es$eeble Heeef½eceel³e peerJeveMewueer®ee ÒeYeeJe
Òel³e³eeme Deeuee. Lees[ke̳eele, Heeef½eceel³e peerJeveMewueerÒeceeCes DeeHeueer peerJeveMewueer yeveefJeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esuee
Heeef½eceel³eerkeÀjCe cnCeleele.

Yeejleer³e meceepeeleerue HeefjJele&vee®es DeO³e³eve keÀjleevee mebmke=ÀleerkeÀjCeeÒeceeCes®e Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee

efJe®eej keÀjeJee Jeeielees. ³eeyeeyele Sce.Sve. ÞeerefveJeeme ³eebveer meefJemlej efueefnues Deens.

``oerIe&keÀeUHe³e¥le Heeef½eceel³e meceepeeMeer Deeuesu³ee meebmke=ÀeflekeÀ mebHekeÀe&letve Heeef½eceel³e vemeuesu³ee

meceepeele leb$e%eeve mebmLee efJe®eejmejCeer DeeefCe cetu³eele Peeuesuee yeoue cnCepes Heeef½eceel³eerkeÀjCe nes³e.

Yeejleele efye´efìMeebveer 19 J³ee MelekeÀele DeeOegefvekeÀ jep³ekeÀejYeeje®ee Hee³ee Ieeleuee. peefceveer®es

meJex#eCe kesÀues. ceeuekeÀer nkeÌkeÀ Je Meslemeeje þjefJeuee. keÀe³eos keÀjC³eele Deeues. v³ee³eoeve He×leerle yeoue
kesÀuee. DeeOegefvekeÀ veeskeÀjMeener®ee Hee³ee Ieeleuee. jsuJes, Heesmì, ìsefueûeeHeÀ, jmles, pebieue efJeYeeie, MeeUe,
ceneefJeÐeeue³es, Fbûepeer Yee<ee meeefnl³ee®es DeO³e³eve, íHeeF& ³eb$es, ûebLe, Jele&ceeveHe$es ³ee meJee¥®³ee ceeO³eceeletve
Heeef½eceel³eerkeÀjCee®³ee OeleeaJej yeoue kesÀues. l³eeletve %eevee®ee efJekeÀeme Je Òemeej peueoieleerves Peeuee.
Fbûepeer efMe#eCeeletve Yeejleele GoejceleJeeoe®ee ÒeYeeJe Jee{uee. mecelee-mJeeleb$³e-yebOeglJe, meceevelee,
SsefnkeÀJeeo J³ekeÌleermJeeleb$³e F. cetu³es ceev³e keÀjC³eeme DeejbYe Peeuee. efye´ìerMeeb®³ee OeesjCeecegUs
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee®ee Hee³ee Ieeleuee iesuee. keÀejKeeveoejer He×leer Go³eeme Deeueer. MenjerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee
keÀe³ee&eqvJele Peeueer. Yeejleele GlHeeove He×leerle yeoue Peeuee.

Yeejleer³e meceepeeleerue kegÀìgbye, efJeJeen, peeefleÒeLee, yeueglesoejer He×leer, Oeeefce&keÀ mebmLee ÒeYeeefJele
Peeu³ee. Oece&efvejHes#eles®ee efJe®eej ªpet ueeieuee. ueeskeÀpeerJeveele HeefjJele&vee®eer DeekeÀeb#ee Jee{ueer.
1) Heeef½eceel³eerkeÀjCee®eer megªJeele efye´efìMeeb®³ee jepeJeìerHeemetve Jee{ueer.
2) ³ee Òeef¬eÀ³esle l³eeb®³ee peerJeveMewueer®es DevegkeÀjCe keÀjC³eele Deeues.
3) Heeef½eceel³eerkeÀjCe mecetnele ieefleMeeruelesHes#ee Jew³eeqkeÌlekeÀ ieefleMeeruelee ÒeecegK³eeves efomeles.
 122
4) ³ee Òeef¬eÀ³esle HeejbHeefjkeÀ ÒeefleceeCeMeer DemeCeejer mebueivelee mebHegäele ³esTve veJeerve Òeefleceevee®ee
mJeerkeÀej meceeefJeä Demelees.
5) ³ee Òeef¬eÀ³esle mebOeerleerue meceevelee DeeefCe yeg×ermebiele efJe®eej cenÊJee®es Demeleele.

DeeOegefvekeÀ keÀeUele ner Òeef¬eÀ³ee mebHegäele Deeuesueer veener. Deepener Heeef½eceel³eerkeÀjCeekeÀ[s ueeskeÀeb®ee
keÀue Demeuesuee efomelees.

10.3 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®eer JewefMeäîes

Heeef½eceel³eerkeÀjCee®eer JewefMeäîes KeeueerueÒeceeCes Deensle.

1) DevegkeÀjCeelcekeÀ Òeef¬eÀ³ee :
Heeef½eceel³eerkeÀjCe ner SkeÀ ÒekeÀej®eer DevegkeÀjCeelcekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens. Hee½eel³eeb®³ee DeveskeÀ meebmke=ÀeflekeÀ
ieesäeR®es Yeejleer³eebveer DevegkeÀjCe kesÀues. ³ee DevegkeÀjCeecegUs Yeejleer³e meceepeele HeefjJele&veeme ®eeuevee efceUeueer.

2) veweflekeÀ leìmLelee :
kesÀJeU ®eebieues DeLeJee JeeF&ì HeefjCeece ³eeb®ee efJe®eej ve keÀjlee Heeef½eceel³eerkeÀjCeeceO³es ®eebieues
DeLeJee JeeF&ì Demes oesvner yeoue DebleYe&tle Deensle.

3) efye´efìMe mebmke=Àleer®ee HeefjCeece :

Yeejleeleerue Heeef½eceel³eerkeÀjCe ns ÒeecegK³eeves efye´efìMeeb®³ee ÒeYeeJee®ee HeefjCeece Deens. mJeeleb$³eesÊej
YeejleeJej DecesefjkeÀe Je jefMe³ee ³eeb®eener ÒeYeeJe He[uesuee Deens. Demes Demeues lejer efye´efìMe cetu³eeb®ee®e
ÒeYeeJe DeefOekeÀ peeCeJelees.

4) veeiejerkeÀjCeentve JesieUer Òeef¬eÀ³ee :

Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee ÒeYeeJe ÒeecegK³eeves veeiejer YeeieeJej He[u³eecegUs Heeef½eceel³eerkeÀjCe Je veeiejerkeÀjCe
³ee oesvner meb%ee keÀener peCeebvee meceeveeLeea Jeeìleele. Hejbleg ns ®egkeÀer®es Deens. keÀener Kes[îeebJejner
Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee ÒeYeeJe He[uesuee Deens. J³eeHeejer efHekesÀ IesCeeN³ee Je ue<keÀjer keWÀêeMeer mebyebefOele DemeCeeN³ee
keÀener Kes[îeebJej lej MenjebHes#ee DeefOekeÀ Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee ÒeYeeJe He[uesuee Dee{Ulees.

5) J³eeHekeÀ iegbleeiegbleer®eer Òeef¬eÀ³ee :

Heeef½eceel³eerkeÀjCe ner J³eeHekeÀ iegbleeiegbleer®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. Heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs veJeerve leb$e%eeve,
mebmLeeme efJe®eejmejCeer Je cetu³es Yeejleele Deeueer. l³ee®eyejesyej HeejbHeefjkeÀ mebmLee Je cetu³eeb®ee Nneme nesT
ueeieuee, Heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs Yeejlee®³ee jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ #es$eeble jeä^Jeeo, megOeejCeeJeeo,
mecegoe³e Jeeo, peeleer³eJeeo, ÒeeosefMekeÀ Jeeo Fl³eeoeR®ee Go³e Peeuee.

6) mJeeªHe Je ieleer ³eeceO³es efYeVelee :

Heeef½eceel³eerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esle Flej efþkeÀeCe®³ee ueeskeÀebHes#ee mecegêefkeÀveeN³eeJejerue ueeskeÀ DeefOekeÀ
 123
mebHekeÀe&le Deeues. keÀesuekeÀelee, cegbyeF&, ®esVeF& (ceêeme) ³ee yebojeleerue Jee Menjeleerue ueeskeÀebveer J³eeHeej,
Mew#eefCekeÀ mees³eermegefJeOee ³eekeÀ[s DeefOekeÀ ue#e HegjefJeues, ûeeceerCe ueeskeÀebHes#ee veeiejer ueeskeÀebJej
Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee DeefOekeÀ ÒeYeeJe He[uee.

10.4 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®es mJeªHe

heeef½eceel³eerkeÀjCee®es otjieeceer HeefjCeece Yeejleer³e meceepeeJej Peeuesues efometve ³esleele. kesÀMeYet<ee,
JesMeYet<ee, KeeC³eeefHeC³ee®es HeoeLe&, jenCeerceevee®ee opee& ³eeceO³es Deecetueeûe yeoue Peeuesues efometve ³esleele.
®ene, keÀe@HeÀer, Leb[Hes³e Fl³eeoeRr®ee mJeerkeÀej DeeHeCe efye´efìMeebkeÀ[tve kesÀuesuee Deens. MegYe je$e, MegYe efove ³ee
ieesäeR®ee mJeerkeÀej DeeHeCe l³eeb®³eekeÀ[tve kesÀuesuee Deens. veeJeemeceesj eEmen ueeJeCes, pevceefove meepejs
keÀjCes, efjmesHMevemeejKes keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeCes ³ee iees<ìerosKeerue DeeHeCe l³eeb®³eekeÀ[tve mJeerkeÀejuesu³ee Deensle.
Mew#eefCekeÀ opee&ceO³es osKeerue megOeejCee Ie[tve Deeu³ee Deensle.

10.5 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee Yeejleer³e meceepeeJejerue HeefjCeece

efye´efìMe jepeJeìerle Hee½eel³e mebmke=Àleer®ee Yeejleer³e meceepe Je mebmke=ÀleerJej He[uesuee ÒeYeeJe l³eecegUs
Ie[tve Deeuesues HeefjJele&ve KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esles.

1) veJ³ee mebmLeeb®ee Go³e :

19 J³ee MelekeÀele efye´efìMeebveer Yeejleele nUtnUt DeeOegefvekeÀ jep³eefveefce&leer®ee Hee³ee Ieeleuee. peceerve
ceespeCeer, keÀj DeekeÀejCeer, keÀJee³eleer mewv³e, Heesefueme ³eb$eCee, v³ee³eeue³es, legªbie, MeeUe, ceneefJeÐeeue³es,
yeBkeÀe, ueeskeÀ ÒeMeemeve DeeefCe oUCeJeUCee®eer Òeiele meeOeves (ceesìej, jsuJes,penepe, efJeceeve, Heesmì, leeje³eb$e,
ìsefueHeÀesve, jsef[Dees, Je=ÊeHe$es) Fl³eeoeR®ee meeJe&ef$ekeÀ Òemeej Peeuee, HeefjCeeceer Yeejleer³e meceepeele Debleyee&¿e
HeefjJele&veeme ®eeuevee efceUeueer.

2) veJeerve cetu³eeb®eer DeesUKe :

Heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs kesÀJeU veJeerve mebmLee®e Deeu³ee Demes vemetve keÀener veJeerve cetu³eeb®eerner
Yeejleer³eebvee DeesUKe Peeueer. Heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs J³eeqkeÌlemJeeleb$³e, mecelee, yebOeglee, ceeveJelee, Oece&
efvejHes#elee ³ee cetu³eeb®ee Yeejleer³eebJej ÒeYeeJe He[uee. ceeveJeles®³ee cetu³eecegUs peele, Oece&, efvejHes#elee ³ee
cetu³eeb®ee Yeejleer³eebJej ÒeYeeJe He[uee. ceeveJeles®³ee cegu³eebcegUs peele, Oece&, JeCe&, eEueie, DeeefLe&keÀ mlej
Fl³eeoer efJe®eejele ve Ieslee meJe& ceeveJee®eer mesJee keÀjC³ee®es leÊJe Yeejleer³e meceepeeHeg{s þsJeues iesues. meceles®³ee
Je mJeeleb$³ee®³ee cetu³eecegUs peeefleYeso, DemHe=M³elee, m$eerJejerue efveye¥Oe Fl³eeoer yeeyele®³ee mebkegÀef®ele
¢efäkeÀesveele yeoue nesTve Goejles®eer YeeJevee efvecee&Ce nesT ueeieueer.

3) Deefveä ÒeLeeb®es G®®eeìve :

Heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs Yeejleeleerue Deefveä ÒeLeeb®³ee G®®eeìveeme ®eeuevee efceUeueer. efye´efìMe
keÀe³e&keÀl³ee¥veer megefMeef#ele Je peeie=le Yeejleer³eeb®³ee ceoleerves meleerÒeLee, yeeueefJeJeen, yeeuenl³ee, vejyeUer,
efJeOeJee efJeJeenyeboer, Deeblejpeeleer³e efJeJeenyeboer ³eemeejK³ee Deefveä ÒeLee keÀe³eosMeerjHeCes yebo kesÀu³ee.m$eer³eebceO³es
efMe#eCeecegUs peeie=leer efvecee&Ce nesTve l³eebvee efJekeÀemee®eer mebOeer GHeueyOe nesC³eeme ceole Peeueer.
 124
4) meeceeefpekeÀ mebmLeeve HeefjJele&ve :
heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs efJeJeen kegÀìgbye, peele, Oece&, efMe#eCe Fl³eeoer meeceeefpekeÀ mebmLeebceO³es
j®eveelcekeÀ HeefjJele&veeme JeeJe efceUeuee. ðeer efMe#eCe, menefMe#eCe, ðeer-Hegª<e meceevelee, m$eer Hegª<eebveer
SkeÀ$e ³esTve keÀece keÀjCes Fl³eeoercegUs Òeew{ efJeJeen, Deeblejpeeleer³e efJeJeen ª{ nesT ueeieues. eqðe³eeb®ee
opee& megOeejuee. meb³egkeÌle kegÀìgbyeeHes#ee efJeYekeÌle kegÀìgbye mees³eer®es þª ueeieues. peeleerJ³eJemLeslener HeefjJele&ve
Ie[tve Deeues. Fl³eeoerceO³es yeoue nesT ueeieues. HeejbHeefjkeÀ ûeeceHeb®ee³eleer®ee Nneme Peeuee. Mesleer®es J³eeHeejerkeÀjCe
nesT ueeieues.

5) meebmke=ÀeflekeÀ #es$eele HeefjJele&ve :

Heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs JesMeYet<ee, kesÀMeYet<ee, KeeC³eeefHeC³ee®³ee He×leer, meJe³eer, jenCeerceeve,
efMeäe®eej, keÀuee meeefnl³e Fl³eeoerceO³esner yeoue Ie[tve Deeues. megìyetì IeeueCes, n@ì Je ìe³e JeeHejCes,
Hegª<eebveer kesÀme Je keÀuues jeKeCes, eqðe³eebveer kesÀme keÀeHeCes, ceebme Ye#eCe Je ceÐemesJeve keÀjCes, keÌueyeceO³es
peeCes, ve=l³e keÀjCes, pevceefove meepeje keÀjCes, Heeìea osCes, kesÀkeÀ efyeefmkeÀìs KeeCes, Keg®³ee& ìsyeueeJej yemetve
keÀeìîee ®ece®³eeves KeeCes, ceeleeefHel³eebvee cecceer, [@[ cnCeCes, MegYeÒeYeele, MegYeoHeej cnCepes, MeskeÀn@v[
keÀjCes, Fl³eeoer ieesäer Heeef½eceel³eerkeÀjCeeletve Ie[u³ee Deensle.

6) megOeejCee ®eUJeUer®ee Go³e :

Yeejleele Hee½eel³e efJe®eejebveer Je cetu³eebveer YeejeJeuesues DeveskeÀ yeg×erpeerJeer vesles megOeejkeÀ Je keÀe³e&keÀlex
Go³eeme Deeues. l³eebveer DeeOegefvekeÀ Yeejle Ie[efJeC³ee®³ee keÀe³ee&me ®eeuevee efoueer. Oeeefce&keÀ, jepekeÀer³e,
meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ #es$eeble ¬eÀebeflekeÀejkeÀ megOeejCee keÀjC³eemeeþer l³eebveer DeveskeÀ ®eUJeUer GY³ee
kesÀu³ee. jepee jececeesnve je@³e ³eeb®³ee ye´eïeesmeceepe, o³eevebo mejmJeleer ³eeb®ee Dee³e& meceepe, jeve[s Yeeb[ejkeÀj
³eeb®ee ÒeeLe&vee meceepe, ce. HegÀues ³eeb®ee mel³eMeesOekeÀ meceepe, ce. ieebOeeR®eer nefjpeve G×eje®eer ®eUJeU,
[e@. Deebyes[keÀjeb®ee oefuelees×ej ue{e ³ee meJe& ÒecegKe ®eUJeUer ¿ee Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee®e HeefjCeece Deens.
³eeefMeJee³e ìeieesj, efJeJeskeÀevebo, efìUkeÀ, ieesKeues, DeeiejkeÀj, Hebef[le vesnª DeMee DemebK³e vesl³eebveener
Hee½eel³e leÊJe%eeveeves Òesefjle kesÀues nesles. l³eebveerner DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee pe[CeIe[Ceerle cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe
yepeeJeueer.

Heeef½eceel³eerkeÀjCeeceO³es ceebmeYe#eCe Je ceÐeHeeve ³ee oesvneR®³ee mesJevee®es mJeeiele kesÀues peeles.

Heeef½eceel³eerkeÀjCeeceO³es Oece&efvejHes#eles®ee HeefjCeece ceesþîee ÒeceeCeeJej Dee{Ulees. ye´eïeCeebvee efMe#eCee®eer
mebOeer efceUeu³eeves Òeefleÿe, veeskeÀjer, DeeefLe&keÀ ueeYe ³ee ieesäer ÒeeHle Peeu³ee. keÀefveÿ peeleeRveer Fbûepeer
efMe#eCe IesC³ee®³ee ¢äerves Heeef½eceel³eerkeÀjCeeJej Yej efouee.

Heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs mebj®eveelcekeÀ yeoueeme keÀener ÒeceeCeele ®eeuevee efceUt MekeÀueer.

10.6 mJeeO³ee³e
1. Heeef½eceel³eerkeÀjCe cnCepes keÀe³e les meebiee.
2. HeeeqM®eceel³eerkeÀjCee®eer JewefMeäîes mHeä keÀje.
3. Heef½eceel³eerkeÀjCee®es mJeªHe meebietve Yeejleer³e meceepeeJej Peeuesu³ee HeefjCeeceeb®ee ®e®ee& keÀje.

♦♦♦
 125

11
DeeOegevf ekeÀerkeÀjCe

Heeþe®eer ªHejs<ee
11.0 Heeþe®es GÎsMe
11.1 ÒeemleeefJekeÀ
11.2 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®ee DeLe&
11.3 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es mJeªHe
11.4 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer keÀejCes
11.5 DeeOetefvekeÀerkeÀjCee®eer efJeefJeOe #es$es
11.6 DeeOetefvekeÀerkeÀjCee®³ee mecem³ee
11.7 Yeejleeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee
11.8 Yeejleeleerue DeeOetefvekeÀerkeÀjCee®es mJeªHe
11.9 mJeeO³ee³e

11.0 ÒeemleeefJekeÀ

DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ner meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeCeejer meeJe&ef$ekeÀ, meJe&mHeMeea, meelel³eeves

ieefleceeve Demeuesueer SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens. peieeleerue meJe&®e efJekeÀmeveMeerue osMeele DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ
efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³ee®es Òe³elve kesÀues Deensle. l³eecegUs DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee ieefleceeve Peeueer
Deens. DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeletve meceepee®³ee HeejbHeefjkeÀ peerJeve He×leerle Deecetueeûe yeoue Peeuesues efometve
³esleele. pegves les meesves cnCeC³ee®³ee efJe®eejele Deecetueeûe yeoue Ie[tve Deeuesues Deensle. KeeCesefHeCes, Hees<eeKe
He×leer, efJeJeeneleerue, meCemeceejbYeeleerue efJeOeer ³eeceO³es HeÀej ceesþs yeoue Ie[tve ³esT ueeieues Deensle.
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e, Mew#eefCekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, Jew®eeefjkeÀ meJe&®e #es$eebceO³es efJeefJeOe yeoue
efometve ³esle Deensle.

pegv³ee ÒeLee, ®eeueerjerleer, yeesueerYee<ee, KeeCesefHeCes, kesÀMeYet<ee, Jes<eYet<ee ³eeceO³es Ie[tve ³esCeeN³ee
yeoueebvee DeeOegefvekeÀerkeÀjCe cnìues Deens. DeeF&uee cecceer, ceccee cnCetve mebyeesOeCes Jeef[ueebvee yeeHetme SsJepeer
[@[er, [@[, HeÀeoj, HeHHee cnCetve mebyeesOeCes ³ee ieesäer DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es ÐeeslekeÀ Deensle.

pesJeCeemeeþer yegHesÀHe×le, ®ece®³ee®ee JeeHej, [e³eeEveie ìsyeue®ee JeeHej, yeesueleevee De³³ee, FM³e,
nìd MeyoÒe³eesie JeeHejCes neosKeerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®ee®e Yeeie Deens.
 126
11.2 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®ee DeLe&
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee efJemle=le mJeªHeele JeeHejlee ³esles. DeeefLe&keÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, jepekeÀer³e
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, Mew#eefCekeÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, ue<keÀje®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, ÒeMeemevee®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe
Fl³eeoer DeveskeÀ mJeªHeele ner Òeef¬eÀ³ee mecepeeJetve IesC³eemeejKeer Deens.
1. Òeiele DeewÐeesefiekeÀ osMeebleerue meceepeeÒeceeCes HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeCes ³eeuee®e meJe&meeOeejCeHeCes
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe mecepeues peeles.
2. DeeOegefvekeÀerkeÀjCe cnCepes J³ekeÌleer Je meceepeeleerue ef®eefkeÀlmekeÀ Je mebMeesOekeÀ ceveesJe=Êeer®ee eEkeÀJee
¢efäkeÀesvee®ee Demee efJekeÀeme keÀer pesLes ³eb$es Je leb$es ³eeb®³ee JeeHejemeeþer SkeÀ veJeerve JeeleeJejCe
efvecee&Ce keÀjlees DeeefCe veJeerve ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ mebyebOeebvee ÒesjCee oslees.
3. HeejbHeefjkeÀ DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe HetJe& meceepeeleerue mebmLeeb®es DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe Peeuesu³ee meceepeeleerue
mebmLeebÒeceeCes meeceeefpekeÀ ªHeeblejCe Ie[Jetve ³esCes cnCepes DeeOegefvekeÀerkeÀjCe nes³e.
4. DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ner HeefjJele&vee®eer eEkeÀJee ªHeeblejCee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. ³ee Òeef¬eÀ³esle ceveg<³e p³ee
jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, yeewef×keÀ, Oeeefce&keÀ Je ceeveefmekeÀ J³eJemLeeb®³ee DeeOeejs DeeHeu³ee
meceepee®es mebIeìve DeeCelees l³ee J³eJemLeeceOeerue ªHeeblejCe cnCepes DeeOegefvekeÀerkeÀjCe nes³e.
5. HeejbHeefjkeÀ meceepee®es pemepemes DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe nesle peeles, lemelemes l³ee meceepeele Ie[tve
³esCeeN³ee ³ee iegbleeiegbleer®³ee HeefjJele&vee®³ee meb®eeuee DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Demes cnCeleele.

Jejerue J³eeK³eeb®es yeejkeÀeF&ves efvejer#eCe kesÀues, lej DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe Ie[tve ³esCes ne®e DeeOegefvekeÀerkeÀjCe
³ee mebkeÀuHevesleerue ÒecegKe ieeYee Deens. Hejbleg efveJJeU DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe cnCepes DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Demes
cnCelee ³esCeej veener. DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeyejesyej DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeHetJe& DeMee HeejbHeefjkeÀ meceepeeleerue meceepe-
mebj®evee, cetueYetle meeceeefpekeÀ mebmLee, efve³eceves, cetu³es, ÞeceefJeYeepeve mlejerkeÀjCe Fl³eeoer IeìkeÀeblener
HeefjJele&ve Ie[tve ³esCes DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle DeefYeÒesle Deens.

Yeejleer³e meceepeeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³es®ee DeY³eeme keÀjCeejs SkeÀ megÒeefme×

meceepeMeeðe%e ³eesieWêeEmeie ³eeb®³ee celes DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ner meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe
DeeefLe&keÀ HeefjJele&vee®eer SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Demetve meceepeeleerue efJeefJeOe yeoueebvee Òeeslmeenve osCeejer DeMeer SkeÀcesJe
Òeef¬eÀ³ee Deens.

Fbiueb[ DeeefCe ÖeÀevme ns DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Ie[tve Deeuesues Heefnues osMe Deensle. l³eeveblej DecesefjkesÀle
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Ie[tve Deeues Deens. peieeleerue efJeefJeOe meceepeeble DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Ie[tve ³esle Demeues
lejer meJe& jeä^eleerue ³ee osMeeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe SkeÀe®e mJeªHee®es Demeles, Demee cee$e ³ee®ee DeLe&
veener. efpeLes megªJeele Peeuesueer Deens. efleLes ÒeeLeefcekeÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, lej efpeLes DeefOekeÀeefOekeÀ ÒeceeCeele
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Peeuesues Deens. efpeLes og³³ece DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Peeuesues Deens Demes ceeveues peeles.

DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeceO³es leerve yeeyeer DebleYe&tle Deensle.

1. efJeIeìve Ie[tve ve ³eslee meelel³eeves veJ³ee yeoueebMeer pegUJetve IesCeejer meceepe J³eJemLee.
2. ueJeef®ekeÀ DeeefCe efJeYesefokeÀ meeceeefpekeÀ mebj®evee.
 127
3. efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve¢äîee Òeiele peieele jenC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeer keÀewMeu³e DeeefCe
%eeve ueeskeÀebvee osC³ee®eer meceepe J³eJemLesle DemeCeejer mees³e.
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ne DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®ee SkeÀ efJeMes<e Demee Hewuet Deens. GÐeesieeb®eer HeÀejMeer mebmLee
ve Jee{efJeleener SKeeÐee osMee®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Ie[Jetve DeeCelee ³esCes Meke̳e Deens. DeeOegefvekeÀerkeÀjCeecegUs
meceepee®³ee DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ mebj®evesle cetueieeceer HeefjJele&ves p³eeÒeceeCes Ie[tve ³esleele
l³ee®eÒeceeCes meceepeeleerue J³ekeÌleeR®ee efJe®eejmejCeerle l³eeb®³ee DeefYeJe=Êeer DeeefCe cetu³eeble SkebÀoj l³eeb®³ee
J³eeqkeÌleceÊJeelener cenÊJeHetCe& yeoue Ie[tve ³esleele. DeeOegefvekeÀerkeÀjCeecegUs Ie[tve ³esCeejs ns yeoue cnCepes
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer efJeefJeOe Debies eEkeÀJee Hewuet®e Deensle.

11.3 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es mJeªHe

DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ner HeefjJele&vee®eer iegbleeiegbleer®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. ³ee Òeef¬eÀ³es®es mJeªHe Heg{erue cegÎîeeb®³ee
DeeOeejs mHeä keÀjlee ³esles.

1. pegv³ee Òeef¬eÀ³es®es veJes veeJe : DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ns HeefjJele&vee®³ee pegv³ee Òeef¬eÀ³esme efouesues veeJe
Deens. ner Òeef¬eÀ³ee 18 J³ee MelekeÀele cegK³ele: Fbiueb[, ÖeÀevme osMeele megª Peeueer. veblej leer
yesequpe³ece Heesle&gieerpe, vesojue@v[, pece&veer, ne@ueb[ ³ee osMeele megª Peeueer.

2. DeeOegevf ekeÀerkeÀjCe cnCepes kesÀJeU DeewÐeeseif ekeÀerkeÀjCe veJns : - SKeeÐee jeä^ele DeJepe[ GÐeesieOebos
efveIeeues SJe{îeeJeªve l³ee®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Peeues Demes cnCelee ³esCeej veener. DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee
yejesyej®e meceepeeleerue HeejbHeefjkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee, Dee®eejefJe®eej, Þe×ecetu³es, meeceeefpekeÀ
mlejerkeÀjCe Fl³eeoeRrceO³es yeoue Ie[tve ³esCes DeeOegefvekeÀerkeÀjCeele DeefYeÒesle Deens.

3. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeMeer mebyebefOele : ke=Àef<eÒeOeeve jeä^eb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee keÀe³e&¬eÀceele

GÐeesieOebÐee®³ee Jee{eryejesyej®e ke=Àef<eefJekeÀemeemener cenÊJe efoues peeles. DeLee&le Mesleer®ee efJekeÀeme,
Mesleer®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ns Mesleer®eer DeJepeejs, jemee³eefvekeÀ Keles, peblegveeMekesÀ Fl³eeoeR®es GlHeeove
keÀjCeeN³ee GÐeesieeJej Jeerpe, JeenletkeÀ ³eeb®³ee GHeueyOelesJej DeJeuebyetve Deens. keÀenerner Demeues lejer
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeecegUs DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeme ®eeuevee efceUles.

4. ÒeeLeefcekeÀ Je og³³ece DeeOegevf ekeÀerkeÀjCe : peieeleerue meJe&®e jeä^ebceO³es DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee

Ie[tve ³esle Demeueer lejer efle®es mJeªHe meJe&$e meejKes veener. efJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue jeä^eleerue
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esleerue HeÀjkeÀ oMe&efJeC³eemeeþer ÒeeLeefcekeÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Je og³³ece
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe DeMee meb%ee JeeHeju³ee peeleele. Heef½ece ³egjesHeeleerue Fbiueb[ DeeefCe ÖeÀevme ³ee
osMeele ÒeLece Je l³eeHeeþesHeeþ DecesefjkeÀe, jefMe³ee, pece&veer, peHeeve ³ee osMeele DeeOegefvekeÀerkeÀjCe
Ie[tve Deeues. ns osMe Deelee efJekeÀefmele osMe ceeveues peeleele. lesLeerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ÒeeLeefcekeÀ
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe cnìues peeles.

³ee Gueì DeefJekeÀefmele eEkeÀJee efJekeÀmeveMeerue jeä^ele efve³eespeveye× He×leerves pes DeeOegefvekeÀerkeÀjCe
Ie[Jetve DeeCeues peeles l³eeme og³³ece DeeOegefvekeÀerkeÀjCe cnìues peeles.
 128
11.4 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer keÀejCes
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³es®eer leerve cetueYetle keÀejCes meebefieleueer peeleele.
1. YeeweflekeÀ mebHeÊeer Jee{efJeC³ee®eer jeä^er³e Òeke=Àleer Je GHeYeesi³e Jemlebtvee peemleerle peemle meb®e³e
keÀjC³ee®eer ceveg<³ee®eer ueeueme.
2. ³eebef$ekeÀerkeÀjCee®ee Godiece l³eecegUs ceeveJeer J³eJeneje®³ee Òel³eskeÀ #es$eele ³eebef$ekeÀ meeOeveeb®ee Peeuesuee
Òemeej cnCepes pewefJekeÀ MekeÌleer®³ee SsJepeer DeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ Je keÀe³e&¬eÀce þjuesu³ee DepewJe
MekeÌleer®ee Jee{lee DeJeuebye nesCes nes³e.
3. meJe& #es$eeble leke&ÀMeg× Jew%eeefvekeÀ ¢efäkeÀesve Je mecelee, mJeeleb$³e Je yebOeglJe ³ee ueeskeÀMeener cetu³eebvee
efoues peeCeejs ÒeeOeev³e.

Jejerue leerve keÀejCeebcegUs DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeme ®eeuevee efceUeueer. DeLee&le ner leervener keÀejCes
HejmHejeJeuebyeer Demetve SsefleneefmekeÀ¢äîee leer SkeÀe®e JesUer Go³eeme Deeuesueer Deensle.

Meeðeer³e Je leebef$ekeÀ MeesOeecegUs GlHeeove He×leer®es ³eebef$ekeÀerkeÀjCe Peeues. l³eeletve DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeme

®eeuevee efceUeueer. oUCeJeUCee®eer, JeenlegkeÀer®eer Je Dee®eej-efJe®eejeb®³ee Òemeeje®eer DeveskeÀ ÒeYeeJeer meeOeves
ner GHeueyOe Peeueer ³eeletve veeiejerkeÀjCe, oUCeJeUCee®eer Je mebHekeÀe&®eer Òeiele meeOeves efvecee&Ce Peeueer.
³eebef$ekeÀerkeÀjCe Peeu³eecegUs J³eeqkeÌleiele, J³eeJemeeef³ekeÀ Je meeceeefpekeÀ ieefleMeeruelee Jee{erue ueeieueer. J³ekeÌleer®es
meeceeefpekeÀ mLeeve Je opee& efle®³ee Debie®³ee iegCekeÀewMeu³eeJej efleves Iesleuesu³ee efMe#eCe, ÒeefMe#eCeeJej þª
ueeieuee. l³eecegUs meeceeefpekeÀ mebyebOeele yeoue nesT ueeieues. ner meJe& HeefjefmLeleer DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee
Òeef¬eÀ³esme keÀejCeerYetle þjueer Deens.

11.5 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer efJeefJeOe #es$es

DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ner ceeveJeer peerJevee®³ee efJeefJeOe #es$eeble HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeCeejer Òeef¬eÀ³ee
Deens. DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle keÀesCel³ee #es$eele keÀesCeles yeoue DeHesef#ele Deensle. ns Heg{erue ÒeceeCes
meebielee ³esles. ³eeuee®e DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es Hewuet Demesner cnCeleele.

1) DeeefLe&keÀ #es$eeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe : DeeefLe&keÀ #es$eeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe nesC³eemeeþer Heg{erue

ieesäer Ie[tve ³esCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

1) DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe :
DeJepe[ GÐeesieOebÐee®ee efJekeÀeme nesCes. ³eb$ee®³ee meene³³eeves ceesþîee ÒeceeCeele GlHeeove nesCes.
Iejiegleer GlHeeove He×leer®³ee peeieer keÀejKeevee He×leer ³esCes.

2) ke=À<eer efJekeÀeme Ie[tve ³esCes:

Mesleer DeJepeejs, jemee³eefvekeÀ Keles, megOeeefjle Je mebkeÀefjle yeer efye³eeCes, peblegveeMekesÀ Je keÀerìkeÀveeMekesÀ,
ke=Àef$ece HeeCeerHegjJeþe Fl³eeoeR®ee JeeHej nesCes. veieoer ³ee J³eeHeejer efHekesÀ IesC³eeme ÒeeOeev³e efceUCes.
 129
3. veJ³ee DeeefLe&keÀ mebmLee: yeBkeÀe, HeleHes{îee, yeepeejHesþe Fl³eeoer Go³eeme ³esCes.

4. DeeefLe&keÀ efJekeÀeme nesCes : jeä^e®es oj[esF& GlHeVe Jee{Ces, jenCeerceevee®ee opee& Gb®eeJeCes, ueeskeÀeb®³ee
DeeefLe&keÀ keÀu³eeCeele Yej He[le peeCes.

3) meeceeefpekeÀ #es$eeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe : meeceeefpekeÀ #es$eeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCeele Keeueerue

yeeyeeR®ee meceeJesMe keÀjC³eele ³eslees.

1. veeiejerkeÀjCe : veeiejerkeÀjCee®eer ieleer Jee{JeCes, Menje®eer mebK³ee Je DeekeÀej Jee{le peeCes. veeiejer
peerJeve He×leer®ee ÒeYeeJe Jee{le peeCes.
2. DeewHe®eeefjkeÀ mebmLee : mebIeìvee, Sseq®íkeÀ ceb[Us, og³³ece mecetn Fl³eeoeR®eer mebK³ee Je ÒeYeeJe
Jee{le peeCes.
3. veJeerve cetu³es : mecelee, mJeeleb$³e, yebOeglJe, Oece&efvejHes#elee, ceeveJelee Fl³eeoer cetu³eeb®ee meceepeeves
mJeerkeÀej keÀjCes. JebMe, Oece&, peele, eEueie, DeeefLe&keÀ mlej Fl³eeoeR®³ee DeeOeejs meeceeefpekeÀ YesoYeeJe
ve nesCes.
4. cegkeÌlemlejerkeÀjCe : meceepeele yebefomle mlejerkeÀjCee®³ee peeieer cegkeÌle mlejerkeÀjCe ³esCes. J³ekeÌleeruee
mJekeÀle&=lJeeves DeeHeues meeceeefpekeÀ mLeeve Je opee& Gb®eeJeC³ee®eer mebOeer GHeueyeOe DemeCes cnCepes
DeeefLe&keÀ opee&SsJepeer DeeefLe&keÀ opee&uee cenÊJe osCes.
5. oUCeJeUCe : JeenletkeÀ, mebosMeJenve ³ee #es$eebleerue Òeieleer meeOeveeb®es peeUs GYeejues peeCes,
Deejesi³e megefJeOeeble Jee{ nesCes, meceepeeleerue mejemejer Dee³egcee&veele Jee{ nesCes.

4) ceeveefmekeÀ #es$eeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe : DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle ueeskeÀeb®eer celes, cetu³es,

¢efäkeÀesve, ceveesJe=Êeer Fl³eeoerceO³es osKeerue HeefjJele&ve Ie[tve ³esles. ³eeuee®e ceeveefmekeÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe
eEkeÀJee J³ekeÌleer®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Demes cnCeleele. ³eeceO³es Heg{erue yeeyeer DeefYeÒesle Deensle.
1. ª{er HejbHeje, DebOeÞe×e, keÀce&þHeCee Fl³eeoer l³eeie keÀªve veeJeerv³ee®³ee, HeefjJele&vee®ee mJeerkeÀej
keÀjCes.
2. owJeJeeoerJe=Êeer®ee l³eeie keÀªve Je Òe³elveJeeoe®eer keÀeme OejCes.
3 efvemeiee&®³ee DeOeerve ve jenlee l³eeJej ceele keÀjC³ee®eer efpeÎ yeeUieCes.
4 Òel³eskeÀ #es$eele efve³eespeve Je mebIeìve ³eebvee cenÊJe osCes.
5. FlejebMeer mevceeveHetJe&keÀ J³eJenej keÀjCes, mecelee, mJeeleb$³e, yebOeglJe, v³ee³e ³ee cetu³eeb®ee Deeoj
keÀjCes.
6. ceer, ceePes kegÀìgbye, ceePes ieeJe, ceePee osMe ³eeb®³ee HeueerkeÀ[s peeTve DeefKeue ceeveJe peeleer®³ee
keÀu³eeCee®ee efJe®eej keÀjCes `efJeée®eer ceePes Iej' Demee J³eeHekeÀ ¢efäkeÀesve ueeskeÀeb®³ee ceveele
efJekeÀefmele keÀjCes.
 130
11.6 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee mecem³ee
DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeletve efvecee&Ce Peeuesu³ee Je nesle Demeuesu³ee DeveskeÀ mecem³ee Deepe efJekeÀefmele
jeä^ebvee Yes[meeefJele Deensle. l³eeHewkeÀer keÀener ÒecegKe mecem³ee Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1) J³ekeÌleer Je meceepe ³eeb®³eele ogjeJee :

³eebef$ekeÀerkeÀjCeecegUs Je efJeMes<eerkeÀjCeecegUs J³ekeÌleer®³ee keÀe³ee&le keÀceeueer®ee ³eebef$ekeÀerHeCee ³eslees. efleuee
DeeHeu³ee keÀeceeyeÎue DeemLee jenle veener. J³ekeÌleer Je meceepe ³eeb®³eele ogjeJee ³eslees. J³ekeÌleer SkeÀekeÀer
yeveles. peerJeveeleerue Meebleer, meceeOeeve njJetve yemeles.

2) meeceepeerkeÀerkeÀjCeele yeeOee :
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle efvel³eveJes MeesOe ueeieleele. veJeer ³eb$es, leb$es Go³eeme ³esleele. l³eecegUs
meceepeele melele yeoue nesle jenlees. yeouel³ee HeefjefmLeleerMeer DeveketÀueve meeOeCes J³ekeÌleeruee keÀþerCe nesles.
efle®³ee DevegketÀueve #ecelesJej leeCe He[lees. HeefjCeeceer meeceeefpekeÀerkeÀjCeele yeeOee ³esles.

3) Demeblees<ee®eer efveefce&leer :
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle meceepee®³ee meJe& #es$eeble yeoue Ie[Jetve DeeCeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee
peelees. HeCe meJe& #es$eeb®ee SkeÀeeqlcekeÀ efJekeÀeme nesT MekeÀle veener. efMeef#ele-DeefMeef#ele ueeskeÀebvee Hee$elesvegmeej
jespeieej GHeueyOe ke˻ve efoues peele veenerle.

4) mebIe<ee&®eer efveefce&leer :
DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ #es$eebleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe HeejbHeefjkeÀ peerJeveHe×leerMeer mebIe<e& neslees. Goe.
ÒeefMeef#ele [e@keÌìj, HeejbHeefjkeÀ JewÐee®es DeefmlelJe Oeeske̳eele DeeCelees. efj#ee, ceesìej Fl³eeoercegUs ìebiesJeeu³ee®es
DeefmlelJe Oeeske̳eele ³esles.

5) efJeIeelekeÀ ÒeJe=Êeerme Òeeslmeenve:

DeeOegefvekeÀerkeÀjCeecegUs meceepeele cegK³ele: efJekeÀefmele jeä^eble efJeIeelekeÀ ÒeJe=Êeerme Òeeslmeenve efceUeuesues
Deens. l³eecegUs ueeskeÀ jesieJeeoer-®ebieUJeeoer yeveleele. l³eeletve Ye´äe®eej, iegvnsieejer Jee{les. J³ekeÌleer Jeeoe®ee
DeeflejskeÀ nesTve veweflekeÀ, Oeeefce&keÀ, keÀewìgbefyekeÀ cetu³eeb®ee Nneme nesle Demelees. IeìmHeÀesìeb®es ÒeceeCe Jee{les.
kegÀìgbye DeefmLej yeveles. cegueeyeeUeb®eer DeeyeeU nesles.

11.7 Yeejleeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee

Yeejleeleerue efye´efìMe jepeJeìerle®e DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee megª Peeueer. efye´efìMeebveer ³esLes

keÀJee³eleer, ueJekeÀj DeÐe³eeJele Meðes, megmeppe Deejceej, ÒeMeemekeÀer³e ³eb$eCee, veJeerve keÀe³eos Je v³ee³e
J³eJemLee, DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeHe×leer, ceesþsceesþs GÐeesieOebos, oUCeJeUCee®eer Je JeenlegkeÀer®eer ÒeielemeeOeves
Fl³eeoer ieesäer ªpeefJeu³ee. Hee½eeʳe efMe#eCe Iesleuesu³ee Yeejleer³eebveer ³esLeerue Deefveä ÒeLee, HejbHejeb®³ee
efvece&tueveemeeþer ®eUJeUer GYeeju³ee. mJeeleb$³e, mecelee, yebOeglJe, ceeveJelee Fl³eeoer cetu³eeb®ee ÒeYeeJe He[tve
Yeejleer³eeb®es ÒeyeesOeve megª Peeues. l³eeletve®e DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeme megªJeele Peeueer. efve³eespevee®ee mJeerkeÀej
 131
keÀªve Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeveeb®³ee ceeO³eceeletve DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeC³eele ³esT ueeieues.
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe, MesleerefJekeÀeme, efMe#eCeÒemeej, Deejesi³e megefJeOeeb®ee efJemleej, meceepekeÀu³eeCe Fl³eeoer
meJe& #es$eeble Òeieleer®es Jeejs Jeent ueeieues. HeefjCeeceer DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeuee ®eeuevee efceUeueer.

11.8 Yeejleeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es mJeªHe

1) DeeefLe&keÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe :
DeJepe[ GÐeesieOebÐeeb®ee efJemleej Je efJekeÀeme nesle Deens. GlHeeove Òeef¬eÀ³es®es ³eebef$ekeÀerkeÀjCe nesle
Deens. Mesleerlener Òeiele GlHeeoveleb$e, jemee³eefvekeÀ Keles, megOeeefjle Mesleer DeJepeejs, mebkeÀefjle yeer-efye³eeCes,
ke=Àef$ece HeeCeerHegjJeþe, peblegveeMekesÀ Fl³eeoeR®ee DeJeuebye keÀªve nefjle¬eÀebleer®es Òe³eesie ³eMemJeer nesle Deensle.
yeuegleeHe×leer®ee Nneme nesle Deens. efJeoes<eerkeÀjCe Jee{le Deens. yeepeejHesþe, yeBkeÀe, HeleHes{îee, HewMee®ee
JeeHej Fl³eeoeRceO³es Jee{ nesle Deens. keÀeceieej mebIeìvee, J³eeJemeeef³ekeÀeb®³ee mebIeìveeb®ee efJemleej nesle
Deens.

2) jepekeÀer³e DeeOegefvekeÀerkeÀjCe :
jep³eIeìvesves efveOeceeakeÀjCe ueeskeÀMeener J³eJemLee, mJeeleb$³e, mecelee, v³ee³e, yebOeglJe Fl³eeoeRb®ee
mJeerkeÀej kesÀuee Deens. keÀe³eÐeeHeg{s meJe& veeieefjkeÀebvee meceeve uesKeues peele Deens. efveJe[CegkeÀe, Òeew{ celeeefOekeÀej,
efJekeWÀêerkeÀjCe (Heb®ee³ele jepe) Fl³eeoeR®³ee ceeO³eceeletve peveles®ee jepekeÀer³e menYeeie Jee{le Deens. ÒeMeemekeÀer³e
veeskeÀjYejleer mHeOee& Hejer#esÜejs kesÀueer peele Deens.

3) meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe :

peeefleYeso, DemHe=M³elee Heeueve Fl³eeoer keÀe³eÐee®es G®®eeìve kesÀues Deens. pevceeSsJepeer
iegCeHee$elesvegmeej meeceeefpekeÀ opee& efveef½ele nesT ueeieuee Deens. Menje®eer mebK³ee Je DeekeÀej Jee{le Deens.
kegÀìgbye, efJeJeen, Oece&, efMe#eCe ³ee meeceeefpekeÀ mebmLeeb®³ee HeejbHeefjkeÀ mJeªHeele yeoue Ie[tve ³esle Deensle.
Mew#eefCekeÀ Je Deejesi³e megefJeOeeb®ee efJemleej nesle Deens. oUCeJeUCe Je JeenletkeÀ meeOeveeb®es peeUs efJemleeefjle
nesle Deens.

4) ceeveefmekeÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe :
ª{er HejbHeje, DebOeÞe×e, owJeJeeo, keÀce&keÀeb[, Fl³eeoer®³ee peeieer Jew%eeefvekeÀ ¢efäkeÀesve ªpele
®eeueuee Deens. peeefleYeso, eEueieYeso, Oece&Yeso DeMeeðeer³e Jeeìt ueeieuee Deens. mecelee, mJeeleb$³e, yebOeglJe,
v³ee³e, ceeveJelee ner cetu³es nUtnUt ueeskeÀeb®³ee ceveeJej eEyeyele ®eeueueer Deens.

ceboieleer :
1) DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer ieleer cebo Deens. megceejs 70 ìkeÌkesÀ Yeejleer³e Deepener MesleerJej DeJeuebyetve
Deensle. cetþYej ye[s yeeiee³eleoej®e DeeOegefvekeÀ Mesleer keÀjleele.
2) DeeHeueer jep³eIeìvee, MeemekeÀer³e ³eb$eCee efveOeceea Deens, HeCe yengmebK³e jep³ekeÀlex MeemekeÀer³e mesJekeÀ
Deepe Oeeefce&keÀ ÒeYeeJeeKeeueer JeeJejleele. meJe&meeceev³eeb®ee jepekeÀer³e menYeeie keÀceer Dee{Ulees.
 132
3) megceejs 75 ìkeÌkesÀ pevelee Kes[îeele jenle Deens. efle®³eeJej peeleHeele, Oece&, ª{er, HejbHeje
Fl³eeoeR®ee ÒeYeeJe Deepener efìketÀve Deens. DemHe=M³e Je eqðe³ee ³eebvee Kes[îeeceO³es Keeue®ee opee&
Deens. meJee¥vee efMe#eCe cetu³es osTvener DeÐeeHe 50 ìkeÌkesÀ pevelee efvej#ej Deens. DeveskeÀ Kes[îeebceO³es
jmles, Jeerpe, efHeC³ee®es Meg×HeeCeer, MeeUe, Heesmì Dee@HeÀerme, oJeeKeevee ³ee cetueYetle megeJf eOee Heesnes®euesu³ee
veenerle.
4) Yeejleer³e De[eCeer ueeskeÀ®e veJns lej ®eebieues G®®eefMeef#ele ueeskeÀner Deefveä, ÒeLee-HejbHeje DeemLesves
HeeUleele. Òe³elveeyejesyej®e osJeOece&, HetpeeDe®ee&, Je´leJewkeÀu³e , ceb$eleb$e Fl³eeoeR®ee Yeejleer³e pevelee
DeeOeej Iesleevee efometve ³esles.

Jejerue yeeyeeR®ee efJe®eej keÀjlee DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee YeejleeceO³es Depetvener ceboeJeuesueer

Dee{Ules.

11.9 mJeeO³ee³e

1. DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

2. DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es mJeªHe mHeä keÀªve DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee mecem³ee meebiee.

3. DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer keÀejCes meebietve DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer GHee³e meg®eJee.

♦♦♦
 133

12
ke=À<eer efJekeÀeme
(je<ì^e³r e ke=À<eer OeesjCe – 2000 DeeefCe DeVemegj#ee)

Heeþe®eer ªHejs<ee

12.0 Heeþe®es GÎsµe

12.1 ÒeemleeefJekeÀ

12.2 µesleerOeesjCe – 2000

12.3 jeä^er³e ke=À<eer OeesjCee®eer GefÎäss

12.4 jeä^er³e ke=À<eer OeesjCee®eer Jewefµeäîes

12.5 jeä^er³e ke=À<eer OeesjCeeHeg{er} GefCeJee

12.6 DeVemegj#ee

12.7 DeVemegj#ee – mebkeÀuHevee Je J³eeK³ee

12.8 Yeejleeleerle DeVemegj#es®eer iejpe

12.9 Yeejleeleer} DeVeOeev³e J³eJemLeeHeve

12.10 oerIe&keÀe}erve DeVeOeev³e J³eJemLeeHeve OeesjCe

12.11 mJeeO³ee³e

12.0 GÎsµe

- jeä^er³e ke=À<eer OeesjCe mecepeeJetve IesCes.

- jeä^er³e ke=À<eer OeesjCeeb®eer GefÎäîes DeY³eemeCes.
- jeä^er³e ke=À<eer OeesjCeeb®eer Jewefµeäîes DeY³eemeCes.
- jeä^er³e ke=À<eer OeesjCeeHeg{er} GefCeJee mecepeeJetve IesCes.
- DeVemegj#ee DeeJeµ³ekeÀlee He[leeUCes.
 134
- Yeejleeleer} DeVemegj#es®eer iejpe DeY³eemeCes.
- Yeejleeleer} DeVeOeev³e J³eJemLeeHeve DeeefCe OeesjCes mecepeeJetve IesCes.

12.1 ÒeemleeefJekeÀ

Yeejleele 1965veblej nefjle ¬eÀebleer Ie[Jetve DeeCeC³eele Dee}er, l³eecegUs Yeejleele µesleer GlHeeove
Jesieeves Jee{}s Je Yeejle DeVeOeev³ee®³ee iejpesyeeyele mJe³ebHetCe& osµe Pee}e. Yeejleele µesleer®es GlHeeove
1951ceO³es pes 50 oµe}#e ìve nesles les 2000 He³e¥le 200oµe}#e ìveeHe³e¥le Jee{}s. HeCe µesleer#es$ee®³ee
Jee{er®ee oj 90®³ee oµekeÀele HeÀej®e Deefve³eefcele neslee.

1992-93 ceO³es ne oj 5.8… FlekeÀe neslee lej 1995-96 ceO³es ne oj 0.9 ìkeÌke̳eebveer
keÀceer Pee}e. Hegvne 1996-97 ceO³es lees 9.6… FLeHe³e¥le Jee{}e DeeefCe 2002-03ceO³es lees 0.2…
veer keÀceer Pee}e. 80J³ee oµekeÀele µesleer#es$eele 3.9…ojeves Jee{ Pee}er, lej 90®³ee oµekeÀele 3.6…
ojeves Jee{ Pee}er, HeCe veJeJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesle µesleer#es$eele HeÀkeÌle 2.1…ojeves Jee{ Peeu³ee®es
Dee{Utve Dee}s. iesu³ee oesve oµekeÀeble µesleer #es$ee®³ee Jee{er®ee oj 4… ntvener keÀceer neslee. l³eecegUs
µesleer#es$eeyeÎ} efJeµes<e efJe®eej keÀjCes iejpes®es þj}s.

1991Heemetve Yeejleele GoejerkeÀjCee®es Jeejs Jeent }eie}s Deensle. peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvesvegmeej
µesleer#es$ee}ener ceesþîee ÒeceeCeeJej mHeOex}e leeW[ ÐeeJes }eieCeej Deens. l³eecegUs ³ee #es$eele peemleerle
peemle GlHeeokeÀlee Je keÀe³e&#ecelee Jee{JeC³ee®es Òe³elve keÀjeJes }eieCeej Deensle. µeslekeÀN³ee}e peemle
yeepeejeefYecegKeer yeveJeeJes }eieCeej Deens. ³ee meJee¥meeþer ³eesi³e Demes JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjCes iejpes®es
þjles. l³eecegUs µesleer#es$eeleer} efJe<ecelee Je Flej De[LeUs otj keÀjC³ee®³ee GÎsµeeves mejkeÀejves 2000mee}er
DeeHe}s veJeerve jeä^er³e µesleer OeesjCe peenerj kesÀ}s Je jeyeefJeC³eeme megªJeele kesÀ}er.

12.2 µesleer OeesjCe 2000

Yeejle mejkeÀej®es ceepeer ke=À<eerceb$eer Þeer. efveleerµe kegÀceej ³eebveer }eskeÀmeYesle 28peg}w 2000 ³ee
efoJeµeer µesleer®es veJeerve je<ì^er³e OeesjCe ceeb[}s. µesleer#es$ee®³ee efJekeÀemeemeeþer meJe& les Òe³elve Je l³eeyejesyej
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ns®e cegK³e GefÎä ³ee OeesjCee®es nesles. lemes®e ³ee OeesjCeele µesleer #es$ee®³ee efJekeÀemeemeeþer
DeeleeHe³e¥le GHe}yOe meeOevemeecegûeerHewkeÀer p³ee meeOeveeb®ee JeeHej kesÀ}e ies}e veJnlee, l³ee meeOeveeb®ee JeeHej
keÀªve lemes®e µesleer efJekeÀemeemeeþer ûeeceerCe Yeeieele jmles, JeerpeHegjJeþe, oUCeJeUCe, JeenletkeÀ, ìsefueHeÀesve
mesJee, yeBefkebÀie mesJee, µesleerJej DeeOeeefjle J³eeHeej, µesleer}e }eieCeejer mebkeÀefjle efye³eeCes, Keles, peblegveeµekesÀ
Fl³eeoeR®ee HegjJeþe keÀªve ûeeceerCe Yeeieeleer} jenCeerceeve Gb®eeJeC³eemeeþer Je ûeeceerCe #es$eeletve µenjer
#es$eele nesCeejs }eskeÀmebK³es®es mLe}eblej LeebyeefJeC³eemeeþer Je peeieeflekeÀerkeÀjCeeves DeLe&J³eJemLes}e efceUe}s}s
HeÀe³eos, lemes®e cegkeÌle DeeefLe&keÀ OeesjCee®es HeÀe³eos meceepeeleer} ûeeceerCe IeìkeÀebvee HegjJeCes, lemes®e µesleer#es$eele
ojJe<eea efkeÀceeve 4…Jee{er®ee oj efìkeÀJetve þsJeCes ³eemeeþer meeOevemeecegûeer®ee He³ee&Hle JeeHej, peefceveer®eer OetHe
jesKeCes, HeeC³ee®es efve³eespeve Je JeeHej keÀjCes, DeeefLe&keÀ Je=×er yejesyej®e meceevelee ÒemLeeefHele keÀªve osµeeleer}
meJe& Òeosµeeb®ee meblegef}le efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer, µesleercee} efve³ee&le keÀªve µeslekeÀN³eeb®³ee cee}e}e
³eesi³e efkeÀceleer efceUJetve osCes, lemes®e DeeefLe&keÀ Jee{ermeeþer ³eesi³e leb$e%eevee®ee JeeHej, ³eesi³e leb$e%eeve
He³ee&JejCe mebj#eCe Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ner GefÎäs ÒeeHle keÀjC³eemeeþer 2000®es veJeerve µesleer OeesjCe
peenerj keÀjC³eele Dee}s.
 135
³ee OeesjCee®eer GefÎäs Heg{er} ÒeceeCes Deensle.

GefÎäss:
1. µesleerleer} DeeefLe&keÀ efJekeÀeme oj 4… jeKeCes.
2. DeVe Je Hees<ekeÀ Oeev³ee®eer megj#ee.
3. meeOevemeecegûeer Je leb$e%eevee®ee ÒeYeeJeer JeeHej.
4. µesleer#es$eele DeeefLe&keÀ Je=ef×meeþer Òeeslmeenve osCes.
5. Keepeieer #es$e Je meeJe&peefvekeÀ #es$eeletve µesleerle iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme Òeeslmeenve osCes.
6. mebmLeelcekeÀ Hegvej&®evee
7. OeeskesÀ J³eJemLeeHeve

Jejer} GefÎäeb®eer efJemle=le ®e®ee& Heg{er}ÒeceeCes –

1) µesleerleer} DeeefLe&keÀ efJekeÀeme oj 4… jeKeCes :

µesleerleer} mebmLeelcekeÀ yeo}eyejesyej®e leebef$ekeÀ yeo} keÀjCes, keÀj j®evesle megOeejCee keÀjCes,
DeeefLe&keÀ¢<ìîee Je He³ee&JejCee}e megmebiele Demes leb$e%eeve JeeHeªve µesleer #es$eele mejemejer 4… efJekeÀemee®ee
oj ÒeeHle keÀjCes ns GefÎä þjJeC³eele Dee}s. l³eevegmeej Heg{er} Ghee³e³eespevee meg®eJeC³eele Deeu³ee.

1. µesleer®³ee JeeHejeKee}er peefceveer®es efyeiejµesleer JeeHejemeeþer nesCeejs nmleeblejCe LeebyeJeeJes.

2. µesleermeeþer JeeHej}er peeCeejer peceerve µesleer®³ee }eieJe[erKee}er DeeCeCes, lemes®e peefceveer®eer OetHe
LeebyeJeCes.

3. yengefJeOe lemes®e DeeblejHeerkeÀ He×leer®ee JeeHej keÀªve µesleer®es GlHeVe Jee{JeCes.

4. HeeJemee®es HeeCeer efpejJetve leer HeeJemeeJej DeJe}byetve DemeCeeN³ee µesleer®eer GlHeeokeÀlee Jee{JeC³eemeeþer
Òe³elve keÀjCes.

5. HeeCeer ne µesleer®ee Del³eble cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens l³eemeeþer peefceveerJejer} HeeC³ee®ee He³ee&Hle JeeHej
keÀªve DeHeJ³e³e ìeUCes.

6. Yetefcenerve µeslecepegjebveer He[erle peefceveer®ee }eieJe[ermeeþer JeeHej keÀjeJee. l³eemeeþer l³eebvee DeeefLe&keÀ-
efyeiej DeeefLe&keÀ Òeeslmeenve osCes.

2) DeVe Je Hees<ekeÀ Oeev³ee®eer megj#ee :

Yeejleele meelel³eeves Jee{le peeCeeN³ee }eskeÀmebK³es®³ee DeVee®eer iejpe HegjJeCes, lemes®e Jee{l³ee
}eskeÀmebK³es}e Hees<ekeÀ Je Hegjsµee DeVee®eer nceer osCes ner 2000®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCee®eer GefÎäss þjJeC³eele
Dee}er. lemes®e µesleerJej DeeOeeefjle GÐeesie Goe. meeKej, leeieGÐeesie, HeÀUÒeef¬eÀ³ee GÐeesie ³eemeejK³ee
 136
GÐeesieebvee meelel³eeves keÀ®®³ee cee}e®ee HegjJeþe keÀjlee ³eeJee ³eemeeþer Òe³elveµeer} jeneJes. l³eemeeþer
Heg{er} Ghee³e ³eespeC³eele Dee}s.

1. p³ee efHekeÀebceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Hees<ekeÀ êJ³es Deensle Deµee efHekeÀeb®eer }eieJe[ keÀjCes.

2. veJeerve peeleer®³ee ieeF&, cnµeer, yew}, Heµet ³eeb®eer Jee{ keÀjCes, lemes®e Òel³eskeÀ JeeleeJejCeeµeer megmebiele
Deµee efye³eeCeeb®eer efveefce&leer keÀjCes, ceemesceejer, celm³eHee}ve ³eemeejK³ee IeìkeÀebkeÀ[s }#e osCes.

3. jeä^e³r e mebkeÀefjle Heµegevf eefce&leer OeesjCe Dece}ele DeeCetve otOe, Deb[er, ceebme ³ee®es GlHeeove Jee{JeC³ee®³ee
¢äerves Ghee³e keÀjCes.

4. Keepeieer Je menkeÀejer #es$ee®ee JeeHej keÀªve HeµegHee}ve ogiOeJ³eJemee³e Je kegÀkeÌkegÀìHee}ve #es$e

³eeb®ee efJekeÀeme keÀjCes.

5. HeµegHee}ve, kegÀkeÌkegÀìHee}ve, ogiOeJ³eJemee³e ³eeb®ee efJekeÀeme keÀªve }eskeÀeb®³ee Deenejele ³ee mekeÀme
HeoeLee¥®ee JeeHej Jee{JeCes.

3) meeOevemeecegûeer Je leb$e%eevee®ee ÒeYeeJeer JeeHej :

1) mejkeÀejleHexÀ DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej µesleerle JneJee, lemes®e pewefJekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej
³eemeeþer Òeeslmeenve efo}s peele Deens.

2) mejkeÀejleHexÀ ûeeceerCe efJeÐegleerkeÀjCee}e efJeµes<e ÒeeOeev³e osTve µesleer®ee efJekeÀeme keÀjC³eeJej efJeµes<e
ÒeeOeev³e osC³eele Dee}s.

3) mejkeÀejleHexÀ eqðe³eebvee DeeefLe&keÀ¢äîee me#ece yeveJeC³eele ³esTve eqðe³eebvee veJeerve leb$e%eevee®ee

JeeHej keÀjC³eemeeþer Òeeslmeenve efo}s peeF&}.

4) µesleer#es$eele DeeefLe&keÀ Je=ef×meeþer Òeeslmeenve osCes :

1) µeslekeÀN³eebvee mebj#eCe osC³eemeeþer µeslekeÀN³eebvee nceer efkeÀceleer®ee HeÀe³eoe osC³eele ³esF&}.

2) µeslekeÀN³eebvee µesleer®³ee efkeÀceleerceO³es nesCeeN³ee nbieeceer ®e{GleejeHeemetve mebj#eCe osCes.

3) peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee Deìer mJeerkeÀeju³eeveblej µeslekeÀN³ee®es peeieeflekeÀ mHeOexHeemetve mebj#eCe

keÀjC³eemeeþer Òel³eskeÀ efHekeÀemeeþer JesieJesieUs OeesjCe þjJeC³eele Dee}s.

4) veJeerve mebkeÀje®ee JeeHej keÀªve keÀe³eosefJe<e³ekeÀ lejlegoer keÀªve efye³eeCeeb®³ee efveefce&leerleer} DeefOekeÀej
mebjef#ele keÀjC³ee®es þjefJeC³eele Dee}s.

5) osµeele DeVeOeev³ee®³ee Debleie&le J³eeHeejele Deme}s}s efveye¥Oe otj keÀjCes.

6) µeslecee} Je J³eeHeejer efHekeÀeb®³ee keÀjebefJe<e³eer ³eesi³e Je megmebiele OeesjCe þjefJeC³eele ³eeJes.

 137
7) µeslekeÀN³eebvee ³eesi³e JesUer Je Hegjsmes keÀpe& GHe}yOe keÀªve osC³eele ³eeJes.

8) µeslekeÀN³eebvee DeVeOeev³eeyeeyele lemes®e Keleebyeeyele efo}s peeCeejs Devegoeve Heg{s megª þsJeC³eele
³eeJes.

9) µeslekeÀN³eebvee Deeblejjeä^er³e J³eeHeejeletve HeÀe³eoe JneJee ³eemeeþer J³eeHeej µeleea DevegketÀ} keÀjC³ee®ee
Òe³elve keÀjC³eele ³eeJee.

10) µesleermeeþer JeeHej}er peeCeejer ³eb$emeecegûeer Je Flej JemletbJejer} DeyekeÀejer keÀjbeJej metì osC³eele
Dee}er.

5) Keepeieer #es$e Je meeJe&peefvekeÀ #es$eeletve µesleerle iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme Òeeslmeenve osCes –

1) µesleer efJekeÀemee}e Òeeslmeenve osC³eemeeþer Keepeieer #es$ee}e Òeeslmeenve osC³eele ³eeJes.

2) µesleerleer} mebµeesOeve, ceeveJeer meeOeve efJekeÀeme, nbieeceeveblej efHekeÀeb®es J³eJemLeeHeve Je efJeHeCeve ³ee
#es$eele Keepeieer #es$ee}e Òeeslmeenve osC³eele ³eeJes.

3) Keepeieer #es$eeleer} iegbleJeCetkeÀ ceeieeme}su³ee Yeeieele keÀªve ÒeeosefµekeÀ efJe<ecelee otj keÀjC³eele
³eeJeer.

4) µeslecee}eJej Òeef¬eÀ³ee keÀjCeeN³ee GÐeesieebvee Òeeslmeenve ÐeeJes ³eemeeþer menkeÀej #es$ee}e ³ee #es$eele
Òeeslmeenve osC³eele ³eeJes.

6) mebmLeelcekeÀ Hegvej&®evee - ³eeceO³es Heg{er} Ghee³eeb®ee meceeJesµe kesÀ}e Deens.

1) Heeef½eceel³e osµeeleer} OeesjCeebÒeceeCes Yeejleele meJe& efþkeÀeCeer µeslepeefceveer®eer legkeÀ[s pees[Ceer ³eespevee
jeyeJeCes.

2) keÀcee} peceerve OeejCee keÀe³eÐeeDebleie&le ÒeeHle keÀjC³eele Dee}su³ee YetceeR®es lemes®e He[erle peefceveer®es
JeeìHe Yetefcenerve µeslekeÀjer Je µeslecepetj ³eebvee keÀjC³eele ³eeJes.

3) ketÀU keÀe³eos, lemes®e peceerveYee[s keÀe³eÐeeb®eer ÒeYeeJeerHeCes Debce}yepeeJeCeer keÀjCes.

4) eqðe³eebvee peceerve cee}keÀerleer} nkeÌkeÀ ceev³e keÀjCes.

5) peefceveer®³ee cee}keÀer®eer veeWo keÀjCes Je leer DeÐe³eeJele keÀjCes Je l³eele mebieCekeÀe®ee JeeHej keÀjCes,
lemes®e peceerve cee}keÀebvee HeemeyegkeÀ (KeelesHegefmlekeÀe) osCes.

7) OeeskesÀ J³eJemLeeHeve :
µesleer J³eJemee³eele efHekeÀeb®eer veemee[er, nJeeceeveele nesCeejs yeo}, efkeÀceleerle nesCeejs yeo}, yeepeejeleer}
DeHetCe&lee Fl³eeoer OeeskesÀ J³eJemLeeHeveemeeþer veJeerve µeslekeÀer OeesjCe 2000 ceO³es Heg{er} Ghee³e³eespevee
keÀjC³eele Dee}er.
 138
1) jeä^er³e µesleer efJecee ³eespevee keÀe³e&¬eÀceeb®eer mebHetCe& osµeHeeleUerJej Debce}yepeeJeCeer keÀªve µeslekeÀN³eebvee
efJecee mebj#eCe osCes.

2) µeslekeÀN³eebvee efkeÀceleerleer} ®e{GleejebcegUs vegkeÀmeeve nesT ve³es ³eemeeþer DeVeOeev³e Kejsoer yeepeej
J³eJemLeeHeve ³eeÜejs µeslekeÀN³eebvee vegkeÀmeeveeHeemetve Jee®eJeCes.

3) µeslekeÀN³eebvee peefceveer®³ee efHekeÀeb®³ee }eieJe[erHeemetve les yeepeejele µeslecee}e®eer efJe¬eÀer keÀjCes ³ee
meJe& ìHH³eebceO³es efJecee mebj#eCe osC³eele ³eeJes.

Deµee ÒekeÀejs veJeerve µeslekeÀer OeesjCe 2000ceO³es ceepeer ke=À<eerceb$eer efveleerµekegÀceej ³eebveer efJeefJeOe
mecem³eeb®ee efJe®eej keÀªve µesleer efJekeÀemee®es meJe¥keÀ<e OeesjCe þjJe}s.

µesleer®es 2000®es veJeerve OeesjCe µesleer efJekeÀemeeyeeyele HeÀej®e Deeµeeoe³eer Deens.µesleer #es$ee®ee
meJee¥ieerCe efJe®eej keÀªve nefjle¬eÀebleer, OeJe}¬eÀebleer (ogOeeyeeyele), veer}¬eÀebleer (ceemes Je mecegêpeerJeefJe<e³ekeÀ)³ee
meJee¥meeþer veJeerve OeesjCe meeoj kesÀ}s. ns OeesjCe cnCepes Yeejleer³e µesleele meHlejbieer FbbêOeveg<³eeÒeceeCes
meJe¥keÀ<e efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCes}, Demes ef®e$e ³eeletve mHeä nesles.

12.3 jeä^er³e ke=À<eer OeesjCee®eer Jewefµeäîes

je<ì^er³e ke=À<eer OeesjCeeceO³es meceeefJeä Deme}su³ee ÒemleeJee®eer ÒecegKe Jewefµeäîes Heg{er}ÒeceeCes :
1) ef®ejmLee³eer µesleer
2) DeVe Je DeenejefJe<e³ekeÀ megj#ee
3) leb$e%eeve efveefce&leer Je nmleeblejCe
4) Deeoeveeb®es J³eJemLeeHeve
5) µesleermeeþer Òe}esYeves
6) µesleerceOeer} iegbleJeCetkeÀ
7) mebmLeelcekeÀ j®evee
8) peesKeceer®es J³eJemLeeHeve

efJemleejeves mHeäerkeÀjCe Kee}er}ÒeceeCes-

1) ef®ejmLee³eer µesleer :
Yeejleer³e µesleerceOeer} ef®ejmLee³eer mJeªHee®eer jener} ³ee®ee DeLe& Je=×erceO³es meelel³e jener} Je leer
oerIe&keÀeUemeeþer Demes}. Yeejleer³e µesleer®ee ef®ejmLee³eer efkebÀJee oerIe&keÀe}erve efJekeÀeme meeO³e nesC³eemeeþer
OeesjCeeceO³es Heg{er} Ghee³e³eespevee keÀjC³eele Dee}s}er Deens.
De) efyeiejµesleer nsletmeeþer µesleerJeeHej nesT ve³es ³eeJej efve³eb$eCe þsJeCes.
 139
ye) JeeHej veme}su³ee #es$ee®ee µesleermeeþer JeeHej Jee{efJeCes.
keÀ) ceeleer mebj#eCeeJej Yej osCes.
[) HeeCeer meeOevemeecegûeer®ee ³eesi³e JeeHej keÀªve l³ee meeOevemeecegûeer®es peleve keÀjCes.
F) pewefJekeÀ leb$e%eeveeme Òeeslmeenve osCes.
HeÀ) yengefceÞe Je Deeblej efHekeÀe®ee JeeHej Jee{efJeCes.

2) DeVe Je DeenejefJe<e³ekeÀ megj#ee :

osµeeleer} DeVe Je DeenejefJe<e³ekeÀ megj#ee YekeÌkeÀce keÀjC³eemeeþer meJe& efHekeÀeb®³ee GlHeeoveeceO³es
Jee{ keÀjC³eemeeþer efJeµes<e Ghee³e³eespevee keÀjCes. ³eeceO³es Kee}er} IeìkeÀeb®ee meceeJesµe Deens. De) mebkeÀefjle
yeer-efye³eeC³eeb®eer GHe}yOelee, HeµegHee}ve Je ogiOeJ³eJemee³ee®ee efJekeÀeme keÀjCes. ye) DeVe efHekeÀeb®³ee yeeyeleerle
efHekeÀeb®³ee veJeerve peeleeR®ee efJekeÀeme. keÀ) nbieeceeveblej®es J³eJemLeeHeve Je efve³ee&leerJej Yej.

3) leb$e%eeve efveefce&leer Je nmleeblejCe :

µesleerceOeer} leb$e%eeveele yeo} keÀjC³eemeeþer µesleerefJe<e³ekeÀ efµe#eCe Je mebµeesOeveele megOeejCee
keÀjC³ee®es OeesjCee®es O³es³e Deens. l³eemeeþer Heg{er} Ghee³e³eespevee meg®eefJeC³eele Dee}er Deens. De) Òeosµeefvene³e
efJeefJeOe efJeYeeieeleer} nJeeceeve }#eele IesTve mebµeesOeve. ye) veeJeerv³eHetCe& mebmLeelcekeÀ yeo} Ie[Jetve
DeeCeCes.

4) Deeoevee®es J³eJemLeeHeve :
µesleerceO³es ³eesi³e JesUer Deeoeveeb®eer GHe}yOelee JneJeer ³eemeeþer Kee}er} Ghee³e³eespevee OeesjCeele
ÒemleeefJele Deensle. De) opexoej Deeoeveeb®ee JesUsle Je Hegjsµee ÒeceeCeele HegjJeþe. ye) Keleeb®ee He³ee&Hle Je
mecelees} JeeHej. keÀ) yeer-efye³eeC³eeb®ee HegjJeþe keÀjC³eemeeþer jeä^er³e efµe[ ûeer[®eer mLeeHevee. [) jemee³eefvekeÀ
Deew<eOeeb®ee efkeÀceeve JeeHej.

5) µesleermeeþer Òe}esYeve :
µesleer GlHeeove Je l³eeme efve³ee&le Òeeslmeenve osC³eekeÀefjlee Òeeslmeenvee®eer OeesjCeele lejleto Deens.
µesleer efJekeÀemee}e Òeeslmeenve osC³eemeeþer OeesjCeele Kee}er} lejleto keÀjC³eele Dee}er Deens. De) µesleerceOeer}
iegbleJeCetkeÀ Jee{erme GÊespeve osC³eekeÀefjlee DevegketÀ} DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjCes. ye) keÀejKeeveoejer
#es$eemeesyele µesleer®³ee J³eeHeej #es$eeceO³es megOeejCee keÀjCes. keÀ) keÀpe&HegjJeþîeemeejK³ee megefJeOee keÀejKeeveoejer
#es$ee}e p³eeÒeceeCes GHe}yOe Demeleele leÜle®e megefJeOeeb®eer GHe}yOelee µesleer #es$eeme keÀjCes. [) µesleer
efve³ee&leerme Òeeslmeenve osCes.

6) µesleerceOeer} iegbleJeCetkeÀ :
veJeerve OeesjCeevegmeej µesleerceOeer} iegbleJeCegkeÀerme Òeeslmeenve osC³eeJej Yej Deens. µesleerceOeer} iegbleJeCetkeÀ
Jee{efJeC³eemeeþer Kee}er} Ghee³e³eespevee keÀjC³eele Dee}er Deens. De) ke=À<eer mebµeesOeve, yeepeejHesþ Jeiewjs
ceOeer} Keepeieer iegbleJeCegkeÀerme Òeeslmeenve osCes. ye) veJeerve iegbleJeCegkeÀerme DeekeÀef<e&le keÀjC³eemeeþer ûeeceerCe
efJeÐegleerkeÀjCee®ee efJemleej keÀjCes. keÀ) mebHetCe& osµeYej pe}efmeb®eveefJe<e³ekeÀ megefJeOee efJekeÀefmele keÀjCes.
 140
7) mebmLeelcekeÀ j®evee :
ûeeceerCe Yeeiee®³ee mebmLeelcekeÀ j®evesle megOeejCee keÀjC³eemeeþer Kee}er} leerve #es$eebJej efJeµes<e
}#e efo}s peeF&}.

De) peceerve megOeejCee – peceerve megOeejC³eemeeþer Kee}er} Ghee³e³eespevee kesÀ}er peeF&}.

1. µeslepeefceveer®es SkeÀ$eerkeÀjCe.
2. kegÀUeb®³ee DeefOekeÀejeme ceev³elee osCes.
3. ef}pe yeepeeje®ee efJekeÀeme keÀjCes.
4. eqðe³eebvee peefceveer®ee cee}keÀer®ee nkeÌkeÀ ceev³e keÀjCes.

ye) ûeeceerCe keÀpe& :

yeBkeÀefJe<e³ekeÀ megefJeOeeb®ee efJemleej keÀªve ûeeceerCe Yeeieeleer} ye®ele Je iegbleJeCegkeÀerme Òeeslmeenve

osCes.

keÀ) menkeÀejer #es$e :

menkeÀejer #es$ee®³ee efJekeÀemeeJej Yej efo}e peeF&}, Demes OeesjCeele veceto kesÀ}s Deens.

8) peesKeceer®es J³eJemLeeHeve :

Yeejleer³e µeslekeÀN³eebvee HesjCeerHeemetve nbieeceeHe³e¥le Je l³eeveblejmeg×e DeveskeÀ peesKeceeRvee leeW[ ÐeeJes

}eieles. peesKeceer®es J³eJemLeeHeve nesC³eemeeþer Kee}er} Ghee³e³eespevee kesÀ}er Deens.

De) efkeÀceleerceOeer} ®e{-Gleej ìeUC³eemeeþer yeepeeje®³ee DeekeÀeje®ee efJemleej keÀjCes. ye) yeer-
efye³eeC³eeb®³ee HesjCeerHeemetve yeepeejeHe³e¥le µeslekeÀN³eeb®³ee GlHeeoveemeeþer efJecee OeesjCe }eiet keÀjCes. keÀ)
efkeÀceeve DeeOeej efkeÀceleer Je mejkeÀejer Kejsoer megª®e þsJeCes.

12.5 jeä^er³e ke=À<eer OeesjCeeHeg{er} GefCeJee

jeä^er³e ke=À<eer OeesjCee®³ee ceeO³eceeletve mejkeÀej}e µesleer DeeefCe GÐeesieOebÐeeceOeer} Demeceevelee otj
keÀjeJe³ee®eer Deens. µesleer OeesjCe ns HeÀejmee Jeeo veme}s}s OeesjCe Deens. leLeeefHe, ¿ee OeesjCeele Heg{er} keÀener
GefCeJee Deensle.

veJeerve µesleer OeesjCeele nefjle¬eÀebleer, OeJe}¬eÀebleer (otOe Je ogiOe GlHeeoves), efveUer¬eÀebleer(ceemes),

efHeJeUer¬eÀebleer (les}efye³ee), meesvesjer¬eÀebleer (HeÀUeb®es GlHeeove) JeiewjW®³ee ceeO³eceeletve YejIeesme GlHeeoJee{er®eer
Kee$eer efo}s}er Demeu³eeves ³ee OeesjCeele meHlejbieer ¬eÀebleer®eer Kee$eer efo}s}er Deens. l³eecegUs®e ³ee OeesjCeele
De) µesleer #es$eeleer} DeeefLe&keÀ Je=×er®³ee ojele 4…Hes#ee peemle Jee{ keÀjCes.
ye) keÀjej µesleer®³ee ceeO³eceeletve peemleerle peemle Keepeieer #es$ee®ee menYeeie.
 141
keÀ) µeslekeÀN³eebvee efkebÀcele mebj#eCe.
[) meJe& µeslekeÀjer Je meJe& efHekeÀebkeÀefjlee jeä^er³e efJecee ³eespevee. Jeiewjs IeìkeÀeb®eer lejleto Deens. cee$e
veJeerve OeesjCe }eiet Peeu³eeveblejmeg×e µesleer GlHeeovee®ee efveoxµeebkeÀ peJeUpeJeU 176Jej efmLej
jeefn}s}e Deens. DeVeOeev³ee®³ee GlHeeoveele HeÀej ceesþs ®e{Gleej Deensle. veJeerve OeesjCeecegUs
efvecee&Ce Pee}su³ee DeeµeeJeeoe®eer HeÀejµeer Hetle&lee Pee}s}er Deens. l³eecegUs ³ee OeesjCeele DeveskeÀ
GefCeJee Deensle.

1) µesleer GlHeeovee®³ee }#³eele efveef½elelee veener :

Yeejleer³e µesleer®³ee GlHeeoveele ÒeefleJe<eea 4…Hes#ee peemle ojeves Jee{ nesCes Del³eeJeµ³ekeÀ Deens.
cee$e l³ee¢äerves DeeJeµ³ekeÀ Deme}s}er GlHeeove }#e veJeerve OeesjCeele efveef½ele Deµee mJeªHeele þjefJe}s}s
veener.

2) meJe& jep³eeb®ee meceeJesµe veener :

³ee OeesjCeele meJe& jep³eeb®ee µesleer efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³ee®es þjJe}s Deens. Hejbleg ceeieeme}s}er
jep³es keÀesCeleer? l³eemeeþer keÀesCeles efJeµes<e Ghee³e ³eespe}s peeCeej Deensle ³ee®eer ceeefnleer efo}s}er veener.

3) }neve µeslekeÀN³eebkeÀ[s og}&#e:

µesleerceOeer} Keepeieer iegbleJeCegkeÀerme Òeeslmeenve efo}s peeF&}, Demee veJeerve OeesjCeele G}ÁsKe Deens.
ceesþîee µeslekeÀN³ee®³ee GlHeeokeÀlesceO³es Jee{ keÀjC³eemeeþer ìîetye Jesume, µesleerefJe<e³ekeÀ Deeoeves ceeveJeer
mebmeeOeve efJekeÀeme Jeiewjs®³ee mJeªHeele Keepeieer iegbleJeCetkeÀ DeeJeµ³ekeÀ Deens. ³eeyeeyele keÀenerner µebkeÀe
veener, cee$e YeejleeceO³es HeÀej ceesþîee mebK³esves }neve µeslekeÀjer Deensle. l³eeb®³ee GlHeeokeÀlesle Jee{
keÀjC³eemeeþer Keepeieer iegbleJeCegkeÀ Hes}JeC³ee®eer l³eeb®eer #ecelee veener Demes µeslekeÀjer HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele
meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCegkeÀerJej DeJe}byetve Demeleele. DeveskeÀ Je<ee¥Heemetve l³eele Ieì nesle Deens. ³eeHeg{sner peeTve
Demesner cnCelee ³esF} & keÀer, iejerye µeslekeÀN³ee®eer DeefOekeÀ mebK³ee Deme}su³ee ceeieeme jep³eele kesÀJeU meeJe&peefvekeÀ
iegbleJeCegkeÀercegUs l³eeb®³ee µesleer efJekeÀemee}e DeefOekeÀ ieleer efceUCes µeke̳e Deens. veJeerve OeesjCeele ³eeyeeyeleerle
keÀenerner oeef³elJe veener.

4) yeskeÀejerle Jee{ :
veJeerve OeesjCeele Keepeieer #es$eeleer} menYeeiee®³ee ceeO³eceeletve keÀjej µesleer }eiet keÀjC³eeJej Yej
Deens. ef}pe keÀjejeÜejs ceneceb[U #es$ee®ee menYeeie l³eeceO³es jenCeej Deens. Yeeb[Je}oejer µesleerSsJepeer
keÀjejµesleer Demee ieeW[me µeyo JeeHej}e Deens. keÀjej µesleer®ee DeJe}bye Peeu³eeme jespeieejele Ieì nesF&}
jespeieej efJemleeje®es GefÎä meeO³e nesCeej veener. osµee®³ee SketÀCe ÞeceµekeÌleerHewkeÀer peJeUpeJeU 50…
keÀeceieej µesleer#es$eele meeceeJetve Iesle}s peeleele. l³eecegUs YeejleemeejK̳ee DeefleefjkeÌle Þece Deme}su³ee
DeLe&J³eJemLesle keÀjejµesleer DeeefCe ceneceb[U #es$ee®ee l³eeleer} DeJe}bye ³ee ieesäer HeÀejµee µeneCeHeCee®³ee
þjCeeN³ee veenerle.

5) Debce}yepeeJeCeer ³eb$eCes®ee DeYeeJe :

Yeejle mejkeÀejves veJeerve µesleer OeesjCeele µesleer®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer meJe&J³eeHeer efµeHeÀejµeeR®ee
DeJe}bye kesÀ}s}e Deens. cee$e ³ee OeesjCee®eer Debce}yepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ Deme}su³ee ³eb$eCes®ee
 142
³ee OeesjCeele G}ÁsKe veener. Yeejleeleer} µesleer jep³e mejkeÀej®³ee DeKel³eeefjle Deens. l³eecegUs µesleer®³ee
efJekeÀemeekeÀefjlee keWÀê jep³e mejkeÀejkeÀ[tve jeyeefJe}er peeCeejer ke=À<eer ³eespevee le³eej keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ
nesles. cee$e veJeerve OeesjCeele lemee efJe®eej kesÀ}s}e veener. µesleer®³ee ³ee veJeerve OeesjCeele $egìer Demeu³ee lejer
SkeÀe veJeerve HeJee&me ³ee OeesjCeeves megªJeele kesÀ}er Deens. ³ee ³eespevee ³eesi³e He×leerves jeyeJeu³eeme Yeejleer³e
µesleer Je µeslekeÀjer DeefOekeÀ me#ece yeveC³eeme neleYeej }eies} Ske{s cee$e vekeÌkeÀer.

12.6 DeVemegj#ee

ÒemleeJevee :
osµeeleer} }eskeÀebvee Hegjsmes DeVeOeev³e GHe}yOe keÀªve osCes. ns DeeefLe&keÀ efve³eespevee®es meJee&efOekeÀ
cenÊJee®es GefÎä Demeles. DeVeOeev³eeb®es kesÀJeU Hegjsmes GlHeeove keÀªve YeeieCeej veener, lej Hegjsµee
GlHeeoveeyejesyej®e meceepeeleer} meJe& }eskeÀebceO³es l³ee DeVeOeev³eeb®es ³eesi³e JeeìHe kesÀ}s peeCesner DeeJeµ³ekeÀ
þjles. Hegjsµee DeVee®³ee DeYeeJeer ceeveJeer keÀu³eeCe, meeceeefpekeÀ v³ee³e, }eskeÀµeener ³ee iees<ìer ÒeeHle keÀªve
IesCes Yeejlee}e peJeUpeJeU Deµeke̳e nesF&}.

Yeejleeves DeVeOeev³ee®³ee yeeyeleerle mJe³ebHetCe&lee meeO³e kesÀ}er Deme}er lejer Yeejlee®eer DeVemecem³ee
Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesleer} SkeÀ cet}Yetle mecem³ee Deens. l³eeceg}s DeVeOeev³e megj#ee meJee¥vee®e ÒeeHle keÀªve
osCes ns mejkeÀej®es cenÊJee®es keÀe³e& Je peyeeyeoejer þjles.

12.7 DeVeOeev³e megj#ee – mebkeÀuHevee Je J³eeK³ee

Food and Agriculture Organisation (FAO) ®³ee vegmeej “DeVeOeev³e megj#ee

cnCepes meJe& }eskeÀebvee keÀesCel³eener JesUer YeeweflekeÀ Je DeeefLe&keÀ¢äîee menpe ÒeeHle nesT µekesÀ}, Deµee
cet}Yetle DeVeOeev³ee®eer meeJe&ef$ekeÀ GHe}yOelee nes³e.”

peeieeflekeÀ efJekeÀeme DenJee} (1986) vegmeej “DeVeOeev³e megj#ee cnCepes meJe& }eskeÀebvee meg¢{
Deejesi³eoe³eer peerJeveemeeþer DeeJeµ³ekeÀ Deme}su³ee Hegjsµee DeVeOeev³ee®eer keÀesCel³eener JesUer nesT µekesÀ}
Deµeer GHe}yOelee nes³e.” ³eeJejer} oesvner J³eeK³eebJeªve DeVeOeev³e megj#esyeeyele Heg{er} yeeyeer }#eele
³esleele.

1. meJe& }eskeÀebmeeþer DeVeOeev³ee®eer YeeweflekeÀ GHe}yOelee.

2. cet}Yetle DeVeOeev³eemeeþer DeeefLe&keÀ megmeeO³elee cnCepes®e nJes Deme}s}s DeVeOeev³e efJekeÀle IesC³ee®eer
}eskeÀeb®eer KejsoerµekeÌleer.

3. cet}Yetle DeVeOeev³e ns Demes DeVe Deens keÀer p³eele Hees<ekeÀlee/Hees<eCe#ecelee Demes}.

4. keÀesCel³eener JesUer GHe}yOelee/meeJe&ef$ekeÀ GHe}yOelee : ³ee®ee®e DeLe& DeuHekeÀeU efkebÀJee oerIe&

keÀeU keÀesCel³eener JesUer YeeweflekeÀ Je DeeefLe&keÀ¢<ìîee megmeeO³e Deµeer DeVeOeev³ee®eer GHe}yOelee
nJeer. ³eecegUs®e DeVeOeev³ee®ee HegjJeþe Hegjsmee DemeCes DeeJeµ³ekeÀ þjles.
 143
5. efvejesieer, Deejesi³eoe³eer peerJeveeme DeeJeµ³ekeÀ DemeCeeje Hegjsmee DeVeHegjJeþe : ³eele Oeev³e,
keÀ[Oeev³e, otOe Je ogiOepev³e HeoeLe&, Yeep³ee, HeÀUs, ceemes, Deb[er Je ceìCe ³eeb®ee Deveg¬eÀces meceeJesµe
Jee{le pee³e}e nJee.

12.8 Yeejleele DeVeOeev³e megj#es®eer iejpe

DeVeOeev³e mecem³ee ner ceeieCeer Je HegjJeþîee®eer mecem³ee Deens. GlHeeove, Dee³eele, mejkeÀej Je
Keepeieer #es$eeves jeKe}s}e efµe}keÀer DeVeOeev³ee®ee meeþe ³eeJej HegjJeþe DeJe}byetve Demelees. ³eeJeªve®e
DeVeOeev³ee®eer efveJJeU GHe}yOelee þjle Demeles. 1960, 1970 Je 1980®³ee oµekeÀeble Yeejleele
DeVeOeev³ee®ee legìJe[e neslee. HeCe nefjle¬eÀebleer®³ee meene³³eeves Yeejleer³e µesleer GlHeeovee®es ef®e$e HetCe&HeCes
Hee}ìu³ee®es efomeles. Yeejle ³eecegUs SkeÀ DeVeOeev³e cegye}keÀles®ee osµe cnCetve DeesUKe}e peeT }eie}e.
HeCe Jee{l³ee }eskeÀmebK³es®eer DeVeOeev³ee®eer ceeieCeer efJe®eejele Ieslee Heg{er} keÀejCeebcegUs DeVeOeev³e megj#es®eer
Yeejleele iejpe Jeeìt }eie}er.

1. DeVeOeev³ee®³ee GlHeeoveele mJe³ebHetCe&lee DeeCeCes :

osµee®eer Jee{leer }eskeÀmebK³ee Je l³eevegmeej Jee{Ceejer ceeieCeer }#eele IesTve Yeejleer³e efve³eespevekeÀejebveer
DeVeOeev³ee®³ee GlHeeoveele osµee}e mJe³ebHetCe& keÀjC³ee®es GefÎä keÀe³ece®e }#eele þsJe}s Deens.

2. DeVeOeev³ee®eer Dee³eele keÀceer keÀjCes :

osµeele nefjle¬eÀebleer Ie[tve Deeu³eecegUs DeVeOeev³ee®³ee GlHeeoveele mJe³ebHetCe&lee meeO³e keÀjCes µeke̳e
Pee}s Deens. l³eecegUs 1965 He³e¥le nesle Deme}s}er meelel³eHetCe& DeVeOeev³ee®eer Dee³eele ìeUCes 1965
veblej µeke̳e Pee}s. Yeejleele 1950-51ceO³es DeVeOeev³ee®es GlHeeove 51oµe}#e ìve nesles les 2001-
02ceO³es 212oµe}#e ìveeHe³e¥le Jee{}s. l³eecegUs DeVeOeev³ee®eer Dee³eele HeÀej®e Lees[îee ÒeceeCeele keÀjC³ee®eer
iejpe Gj}er Deens.

3. DeVeOeev³e legìJe[îee®eer mecem³ee otj keÀjCes :

nefjle¬eÀebleercegUs DeVeOeev³e GlHeeove Jesieeves Jee{}s. l³eecegUs DeVeOeev³e legìJe[îee®eer mecem³ee
otj keÀjCes µeke̳e Pee}s. lemes®e Oeev³ee®ee meeþe keÀjCesner µeke̳e Pee}s. Demee DeVeOeev³ee®ee meeþe Flej
JesUer legìJe[îee®eer efmLeleer Demeleevee JeeHejCes µeke̳e Pee}s Deens.

meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLee Je Yeejleer³e DeVe ceneceb[Ue®eer (FCI) mLeeHevee ³eeb®³ee meene³³eeves
DeVeOeev³e mecem³ee otj keÀjCes µeke̳e Pee}s Deens.

4. vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®³ee JesUer DeVeOeev³e megj#ee ÒeeHle keÀjCes:

Yeejleele Depetvener 26.1…}eskeÀ oeefjêîejs<esKee}er Demeu³eeves kegÀHees<eCe Je YetkeÀyeUer, GHeemeceej
Deens®e. pej vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer ceesþîee ÒeceeCeele Ie[tve Dee}er lej l³ee®es KetHe ceesþs HeefjCeece efometve
³esleele. og<keÀeUeJej ceele keÀjCes ns DeVeOeev³e megj#escegUs µeke̳e Pee}s Deens.
 144
mejkeÀejves og<keÀeU, Hetj, ³eg× Fl³eeoer keÀejCeebcegUs efvecee&Ce Pee}su³ee DeeHeÊeeRvee leeW[ osC³eemeeþer
efJeefJeOe Ghee³e³eespevee ³eespeu³ee Deensle. meg³eesi³e meeJe&ef$ekeÀ efJelejCe J³eJemLes®ee efJekeÀeme, efJekeÀefmele DeVeOeev³e
efJeYeeie, jeä^er³eerke=Àle meeJe&ef$ekeÀ J³eeHeej ³eeb®ee JeeHej kesÀ}e Deens. HeCe DeeCeeryeeCeer®³ee, ÒeKej De[®eCeeR®³ee
keÀeUele ³eesi³e DeVeOeev³e HegjJeþe keÀjC³ee®³ee ¢äerves Yeejleele ³eesi³e Deµeer DeVeOeev³e megj#ee ÒeCee}er
efJekeÀefmele keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ þjles.

12.9 Yeejleeleer} DeVeOeev³e J³eJemLeeHeve

Yeejleele DeVeOeev³ee®es J³eJemLeeHeve keÀjC³eemeeþer mejkeÀejves Heg{erue Ghee³e³eespevee jeyeJeu³ee

Deensle. meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLee De) HegjJeþîee®³ee ¢efäkeÀesveeletve ye) ceeieCeer®³ee ¢efäkeÀesveeletve
jeyeJelee ³esles. l³ee®es efJeJes®eve Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.

De) HegjJeþîee®³ee ¢efäkeÀesveeletve Ghee³e³eespevee :

³eevegmeej ueeskeÀebvee ³eesi³e, HegjsMee ÒeceeCeele DeVeOeev³ee®eer GHeueyOelee JneJeer Je HegjJeþe JneJee
³eekeÀ[s mejkeÀej ue#e osles. ³eele Heg{erue ieesäeR®ee meceeJesMe neslees.

1) DeVeOeev³ee®ee efMeuekeÀer meeþe Jee{efJeCes (Buffer Stock) :

p³eeJesUer cegyeuekeÀ ÒeceeCeele DeVeOeev³e efHekeÀles, l³eeJesUer peemleer®ee DeVeOeev³e HegjJeþe mejkeÀej
MeslekeÀN³eebkeÀ[tve efJekeÀle IesTve l³ee®ee meeþe keÀjles Je De[erDe[®eCeeR®³ee JesUer DeuHekeÀeUele Oeev³ee®ee
leg[Je[e Yeemeu³eeme ³ee efMeuekeÀer meeþîeeleerue Oeev³e yeensj keÀe{ues peeles. efMeuekeÀer meeþe ner mebkeÀuHevee
Je OeesjCe ®eewL³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesHeemetve jeyeJeC³eeme megªJeele Peeueer. efMeuekeÀer meeþe mejkeÀejkeÀ[s
efkeÀleer DemeeJee ³eeyeeyele oj 5 Je<ee¥letve SkeÀoe efveCe&³e Iesleuee peelees. Dee@keÌìesyej 2005ceO³es leeboUe®ee
4.8oMeue#e ìve, lej ieJne®ee 10.3oMeue#e ìve FlekeÀe efMeuekeÀer meeþe mejkeÀejkeÀ[s neslee. mejkeÀejves
þjJeuesu³ee ÒeceeCeeHes#ee ne efMeuekeÀer meeþe keÀceer®e Deens. Dee@keÌìesyej 2005ceO³es leeboUemeeþer®es ÒeceeCe
5.2 oMeue#e ìve Je ieJnemeeþer 11 oMeue#e ìve FlekesÀ þjJeues iesues nesles. Demes Demeues lejer mejkeÀejkeÀ[s
Demeuesuee meeþe Hegjsmee meceeOeevekeÀejkeÀ Deens.

2) meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLee (Public Distribution System PDS) :

³ee J³eJemLesle leebotU, ient, meeKej, je@kesÀue, KeeÐelesue ³eemeejK³ee cenÊJee®³ee Jemlet Devegoeefvele
efkeÀceleerme HegjJeu³ee peeleele. meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLesleerue efJe¬eÀerle ³ee Jemletb®ee Jeeìe peJeUpeJeU
86…FlekeÀe Deens. (meeKej – 35…, leebotU – 27…, ient – 10…, je@kesÀue – 15…) mebHetCe&
YeejleYej ner J³eJemLee keÀe³e&jle Deens. efMeOeeHeef$ekeÀe DeMee meJe& J³ekeÌleeRvee osC³eele ³esles keÀer p³eeb®ee
veeWoCeerke=Àle efveJeemee®ee/jenC³ee®ee HeÊee Deens. Yeejleele 1960meeueer 47npeej jemle YeeJee®eer Oeev³ee®eer
ogkeÀeves nesleer, lej 2000meeueer leer SketÀCe 4.7ueeKe FlekeÀer nesleer. 2000ueeskeÀmebK³esmeeþer SkeÀ jemle
YeeJee®es Oeev³ee®es ogkeÀeve Demeles.

meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLesceeHe&Àle 1961-65®³ee ojc³eeve 6.5 oMeue#e ìve FlekesÀ Oeev³e
efJeleefjle kesÀues iesues, lej 1990-92ceO³es 1804 oMeue#e ìve Oeev³e efJeleefjle kesÀues iesues.
 145
3) HetJe&ueef#ele meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLee (Targeted P.D.S) :
ner ³eespevee peemle iejerye ueeskeÀeb®³ee iejpee HegjJeCeejer JneJeer ³eemeeþer petve 1997 ceO³es megª
keÀjC³eele Deeueer. oeefjêdîejs<esKeeueer Demeuesu³ee kegÀìgbyeebvee efJeMes<e Devegoeefvele efkeÀceleeruee/ojeuee DeVeOeev³e
HegjJeC³ee®es O³es³e ³ee J³eJemLes®es Deens. DeeleeHe³e¥le 65.2 oMeue#e iejerye kegÀìgbyeebvee 18.52 oMeue#e ìve
Oeev³e HegjJeC³ee®es keÀece ³ee J³eJemLesceeHe&Àle keÀjC³eele Deeues Deens. ojcene Òel³eskeÀ kegÀìgbyeeuee mejemejer 25
efkeÀuees Oeev³ee®ee HeÀe³eoe Peeuee Deens. DeVeOeev³ee®es efJelejCe keÀjleevee efJe¬eÀer efkebÀcele ner jep³e mejkeÀejkeÀ[tve
þjefJeueer peeles.

4) Yeejleer³e DeVe ceneceb[U (FCI – Food Corporation of India) :

1965ceO³es ³ee ceneceb[Ue®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. ner meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLesuee
DeVeOeev³e HegjJeþe keÀjCeejer mebmLee Deens. ³ee ceneceb[Ue®eer cenÊJee®eer peyeeyeoejer cnCepes DeVeOeev³ee®eer
Kejsoer, meeþJeCetkeÀ, JeenletkeÀ,efJelejCe Je efJe¬eÀer keÀjCes nes³e. SkeÀe yeepetuee MeslekeÀN³eebvee l³eeb®³ee ceeueeuee
³eesi³e leer efkebÀcele efceUsue, lemes®e ûeenkeÀeuee ³eesi³e YeeJeele DeVeOeev³ener efceUsue ³ee®eer Keyejoejer ns
ceneceb[U Iesle Demeles.

³ee ceneceb[UekeÀ[s DeVeOeev³ee®ee meeþe cegye}keÀ Peeu³eecegUs Deelee Dee³eeleerJej DeJe}byetve jenCes
keÀceer Pee}s Deens Je HejkeÀer³e ®e}ve ner ye®ele keÀjCes µeke̳e Pee}s Deens. ³ee ceneceb[Ueves p³eeb®³eekeÀ[tve
DeVeOeev³e efJekeÀle Iesle}s Deens, l³eebvee ³eesi³e, efkeÀHeÀe³eleµeerj efkeÀceleer ÒeeHle Peeu³ee Deensle. lemes®e ³ee
ceneceb[Ueves JeepeJeer ojele Jemlet HegjJeu³eecegUs YeeJeJee{ jesKeC³eemeeþer ceole Pee}er Deens. mejkeÀej}e
efµe}keÀer meeþe Jee{Jetve meeJe&ef$ekeÀ efJelejCe J³eJemLes®eer iejpe HetCe& keÀjC³eemeeþerner ³ee ceneceb[Ueves ceole
kesÀ}er Deens. µeeðeer³e He×leerves DeVeOeev³ee®ee meeþe keÀjC³eemeeþer ns ceneceb[U Òe³elve keÀjles.

ye) ceeieCeer®³ee ¢efäkeÀesveeletve Ghee³e³eespevee :

³eele mejkeÀejves DeVeOeev³ee®eer ceeieCeer Jee{JeC³ee®³ee ¢äerves Ghee³e³eespevee kesÀu³ee Deensle.

1) meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLee iejerye }eskeÀebHe³e¥le Heesnes®eJeCes :

ûeeceerCe Je µenjer Yeeieeleer} iejerye ³eeb®eer veeWo keÀjCes, pesCes keÀªve l³eebvee meeJe&peefvekeÀ efJelejCe
J³eJemLes®es HeÀe³eos Ieslee ³esleer}. ³eemeeþer p³ee }eskeÀebvee DeVeOeev³e Devegoeve DeeJeµ³ekeÀ Deens Deµeeb®ee
‘ìejiesì ieì’ le³eej keÀjCes Je pes }eskeÀ ³ee ieìele yemele vemeleer} l³eebvee JeieUCes. Deµee }eskeÀeb®eer ³eeoer
ûeeceerCe Yeeieeleer} Heb®ee³eleeR®³ee meene³³eeves le³eej keÀjlee ³esles. ³eecegUs HeÀkeÌle iejerye }eskeÀebvee®e ³ee®ee
HeÀe³eoe efceUlees, ³eeletve DeVeOeev³ee®es Devegoeve keÀceer nesTve keWÀê mejkeÀej®eer letì keÀceer nesles.

2) meeJe&ef$ekeÀ GHe¬eÀce Je megj#ee peeUs :

meeJe&ef$ekeÀ efJelejCe J³eJemLes®es cegK³e O³es³e cnCepes iejerye }eskeÀebvee Hegjsmes DeVeOeev³e ³eesi³e Devegoeefvele
efkeÀceleerme GHe}yOe keÀªve osCes Je l³eebvee megjef#ele þsJeCes, l³eeb®es Jee{l³ee efkeÀceleerHeemetve mebj#eCe keÀjCes
ns nes³e.

ûeeceerCe Yeeieeleer} keÀe³e&¬eÀce pej jespeieej nceer ³eespevee (EGS), peJeenj jespeieej ³eespevee,
jespeieej Kee$eer/nceer ³eespevee(EAS) l³eeb®³ee ceeHe&Àle ieefjyeebvee megj#ee ieìele IesTve oeefjêîee®es efvece&t}ve
keÀjCes Je l³eebvee ³eesi³e jespeieej ÒeeHle keÀªve osCes ns GefÎä Demeles.
 146
3) jespeieej keÀe³e&¬eÀce :
Yeejle mejkeÀejves jep³eeleer} og<keÀeU Je Flej vewmeefie&keÀ DeeHeÊeerves Heeref[le ûeeceerCe Yeeieebmeeþer
Food For Work Programme megª kesÀ}e. 15 Dee@iemì 2001 ³ee efoJeµeer mebHetCe& ûeeceerCe
jespeieej ³eespevee megª keÀjC³eele Dee}er. ³ee ³eespevesDebleie&le 26.04oµe}#e ìve DeVeOeev³ee®es JeeìHe
2002 He³e¥le keÀjC³eele Dee}s. ef[meWyej 2000ceO³es Debl³eeso³e DeVe ³eespevee megª keÀjC³eele Dee}er.
³eevegmeej ient 2ª. efkeÀ}es Je leebotU 3ª. efkeÀ}es ojeves 25efkeÀûe@. Oeev³e iejerye kegÀìgbyeebvee osC³ee®es þj}s.

4) DeVeHetCee& ³eespevee :
ner ³eespevee ûeececeb$ee}³eeleHexÀ 2001 mee}er megª keÀjC³eele Dee}er. ³ee ³eespeveWleie&le 65 Je<ex Je
l³eeHes#ee DeefOekeÀ Je³e Deme}su³ee Je=×ebvee Je p³eebvee efveJe=Êeer Jesleve efceUle veener Deµee J³ekeÌleeRvee ojcene
10efkeÀûe@. DeVeOeev³ee®ee ceesHeÀle HegjJeþe kesÀ}e peelees.

5) meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLes®es efJekeWÀêerkeÀjCe :

meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLes®es efJekeWÀêerkeÀjCe nesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. ³eele Heefnu³ee ieìele Heb®ee³ele
Je mLeeefvekeÀ mebIeìveeb®ee DeVe megj#ee J³eJemLesle meceeJesµe keÀjeJee. l³eebveer ieefjyeeb®eer veeWo keÀjeJeer Je ³ee
}eskeÀebvee jespeieej Je DeVeOeev³e HegjJeCeeN³ee keÀe³e&¬eÀceeb®eer Debce}yepeeJeCeer keÀjeJeer.

³eele ogmeN³ee ieìele jep³e HeeleUerJej DeVe megj#ee J³eJemLee keÀe³e&jle DemeeJeer. meJe&meeOeejCe
J³eeHeejer p³ee YeeieebHe³e¥le DeVeOeev³e Heesnes®eJet µekeÀle veenerle, l³ee Yeeieebvee Oeev³e Heesnes®eJeC³ee®eer peyeeyeoejer
³ee jep³e HeeleUer®³ee ieìeves I³eeJeer. efkebÀcele mLew³e& jeKeC³eemeeþer jeä^er³e efkebÀcele OeesjCe Dee®ejCeele
DeeCeeJes.

oeefjêîe efvece&t}veekeÀjlee JeeHeju³ee peeCeeN³ee ceeiee¥®³ee/GHe¬eÀceeb®³ee meene³³eeves ‘DeVe megj#ee’

GefÎ<ìeJej Yej Ðee³e}e nJee.

³ee meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLes}e ‘keÀu³eeCekeÀejer keÀe³e&¬eÀce’ ³ee®ee opee& ÒeeHle Pee}e Deens.
ûeeceerCe Yeeieele peeUs HemejJeC³ee®es keÀe³e& ³ee J³eJemLesves kesÀ}s Deens. jemle YeeJee®³ee ogkeÀeveeb®eer (fair
price shops) mebK³ee ûeeceerCe Yeeieele Jee{}s}er Deens. DeveskeÀ jespeieej GHe¬eÀceebceO³es Jesleve cnCetve
Devegoeefvele DeVeOeev³e efJeleefjle kesÀ}s ies}s. peemleerle peemle iejerye }eskeÀebvee ³ee J³eJemLes®ee HeÀe³eoe Pee}e
Deens.

YeejleemeejK³ee Òe®eb[ }eskeÀmebK³es®³ee osµeele meeJe&ef$ekeÀ efJelejCe J³eJemLee jeyeJeleevee Heg{er}

ce³ee&oe ³esleele.

1) ieefjyeebvee ce³ee&efole HeÀe³eoe :

ûeeceerCe Je µenjer Yeeieeleer} iejerye meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLesHes#ee Kegu³ee yeepeejeleer} JemletbJej
peemle DeJe}byetve jenleele. l³eecegUs ³ee J³eJemLes®ee ieefjyeebvee keÀceer HeÀe³eoe neslees.
 147
2) meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLesleer} ÒeeosefµekeÀ leHeÀeJele :
efyenej, ceO³e Òeosµe, jepemLeeve Je GÊej Òeosµe ³ee Yeeieeble oeefjêîejs<esKee}er} SketÀCe }eskeÀmebK³es®³ee
47.6…}eskeÀ jenleele, HeCe ³ee Yeeieebvee HeÀkeÌle 10.4… FlekesÀ®e Oeev³e meeJe&ef$ekeÀ efJelejCe J³eJemLes®³ee
ceoleerves 1995ceO³es efceUe}s. lej DeebOe´ Òeosµe, keÀvee&ìkeÀ, kesÀjU, leeceerUvee[t ³ee Yeeieeble 1993-
94ceO³es 18.4…}eskeÀ oeefjêîejs<esKee}er Demeleevee l³eebvee 1995ceO³es 48.7…FlekesÀ Oeev³e efJeleefjle
kesÀ}s ies}s.

3) Ke®e& peemle :
meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLes®³ee meene³³eeves iejerye }eskeÀebHe³e¥le Oeev³ee®es efJelejCe keÀjC³ee®ee
Ke®e& KetHe peemle Deens. l³eecegUs mejkeÀej}e ³ee®ee yeespee G®e}eJee }eiele Deens.

4) Kejs iejerye pes Deensle l³eeb®³eeHe³e¥le µeke̳e veener :

keÀejCe efµeOeeHeef$ekeÀe l³eebvee®e efou³ee peeleele p³eeb®³eekeÀ[s efveJeemee®³ee Heʳee®eer veeWo Deens.
ieefjyeebvee Iej®e vemeu³eeves efµeOeeHeef$ekeÀener veener. l³eecegUs ³ee meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLes®es HeÀe³eosner
efceUle veenerle.

5) DeVe Devegoevee®ee mejkeÀejJej HeÀej ceesþe yeespee He[le Deens :

meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLes}e mJemle ojele DeVeOeev³e HegjJeC³eemeeþer mejkeÀej}e Oeev³eeJej
Devegoeve ÐeeJes }eieles.

6) meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLesleer} ieUleer :

JeenletkeÀ, meeþJeCetkeÀ, Kegu³ee yeepeejele Oeev³e DeeCeCes ³eele yeN³ee®eoe ieUleer Pee}s}er efometve
³esles. efJe¬eÀeroj meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLes}e efceUe}s}s Oeev³e Kegu³ee yeepeejele efJekeÀleevee Dee{Uleele.
efµeOeeHeef$ekeÀeb®³ee yeesieme veeWoCeer Pee}su³ee Dee{Uleele. ieefjyeebHe³e¥le Jemlet Heesnes®eJeC³ee®³ee J³eJemLeslener
$egìer Demeu³ee®es Dee{Ules.

Demes Deme}s lejerner YeejleemeejK³ee osµeele efpeLes Depetvener 26…pevelee oeefjêîejs<esKee}er

Deens, l³eeb®³ee keÀu³eeCeekeÀjlee meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLes}e He³ee&³e veener.

12.10 oerIe&keÀe}erve DeVeOeev³e J³eJemLeeHeve OeesjCe

DeVeOeev³e Je meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLee Keel³eeves 16veesJnWyej 2000mee}er oerIe&keÀe}erve
DeVeOeev³e J³eJemLeeHeveemeeþer SkeÀ G®®emlejer³e meefceleer ieþerle kesÀ}er. 31 peg}w 2002 mee}er ³ee
meefceleerves DeeHe}e DenJee} meeoj kesÀ}e. ³eele Heg{er} keÀener cenÊJee®³ee efµeHeÀejµeer ³ee meefceleerves kesÀu³ee.
1) meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLesmeeþer DeVeOeev³e Kejsoer keÀjleevee iegCeJeÊes®ee efvekeÀ<e keÀeìskeÀesjHeCes
HeeU}e peeJee.
2) keWÀê mejkeÀejves Je jep³e mejkeÀejves Yeejleer³e DeVeOeev³e ceneceb[UekeÀ[s (FCI) ÐeeJe³ee®eer
jkeÌkeÀce JesUsJej ÐeeJeer.
 148
3) leeboUemeeþer efkeÀceeve Kejsoer efkebÀcele meJe& peeleeRmeeþer SkeÀ®e þsJeeJeer.
4) Kejsoer efkeÀceleerceOeer} leHeÀeJele keÀceer keÀªve jemle YeeJeeb®³ee DeVeOeev³e ogkeÀeveeb®eer efJelejCe
J³eJemLesleer} J³eJene³e&lee Jee{JeeJeer.
5) DeVeOeev³eeb®ee ®ee}t meeþe mebHeu³eeJej jeefn}s}s DeVeOeev³e jespeieej ³eespeveebmeeþer JeeHeªve ûeeceerCe
Yeeieebleer} megefJeOee Jee{efJeC³eeme ÒeeOeev³e ÐeeJes.
6) Debl³eeso³e DeVe ³eespevee meceepeeleer} Je meJe& Òeebleeleer} DeeefLe&keÀ¢äîee Del³eble keÀcekegÀJele }eskeÀebmeeþer
meg×e jeyeJe}er peeJeer.

7) keWÀêeves Hegjmke=Àle kesÀ}su³ee meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLes®ee osµeeleer} meJe& }eskeÀebmeeþer JeeHej
kesÀ}e peeJee.

8) HesjCeer®³ee DeeOeer keWÀê mejkeÀejves ojJe<eea efkeÀceeve nceer efkebÀcele peenerj keÀjeJeer. ³eemeeþer ke=À<eer Ke®e&
Je efkebÀcele Dee³eesieeb®³ee (Agricultural Costs & Price Commission) efµeHeÀejµeer
efJe®eejele I³eeJ³eele.

9) ke=À<eer Ke®e& Je efkebÀcele Dee³eesiee}e JewOeeefvekeÀ DeefOekeÀej osC³eele ³eeJesle.

10) DeVeOeev³eemeeþer efkeÀceeve nceer efkebÀcele þjJeleevee meJe& ÒekeÀej®³ee Ke®ee&®ee Deboepe IesTve®e leer
þjJeeJeer. Goe. peefceveer®es Keb[, Iejiegleer (keÀewìgbefyekeÀ), Þece, Yeeb[Je} Ke®e& Fl³eeoer.

11) DeVeOeev³e Kejsoer keÀjleevee mLeeefvekeÀ GlHeeove Kejsoer keÀªve JeenletkeÀ Ke®ee&le ye®ele keÀjeJeer.

12) Yeele efiejC³eebJej mejkeÀejÜejs }eJeu³ee peeCeeN³ee keÀjeb®eer jkeÌkeÀce lJeefjle keÀe{tve IesCes.

13) pesJne efkeÀceeve nceer efkeÀceleer}e DeVeOeev³e GHe}yOe nesle vemes} Je l³eecegUs meeJe&peefvekeÀ efJelejCe
J³eJemLesmeeþer }eieCeeN³ee Oeev³ee®³ee HegjJeþîeemeeþer DeVeOeev³e keÀceer He[le Demes}, l³eeJesUer
µeslekeÀN³eebkeÀ[tve yeepeejYeeJeeves DeVeOeev³e Kejsoer kesÀ}s peeles.

14) Yeejleeleer} }eskeÀeb®³ee Deeneje®³ee meJe³eerle nesle Deme}su³ee yeo}ebvegmeej DeVeOeev³e GlHeeoveele
HesÀjyeo} keÀjC³eemeeþer efJeµes<e GHe¬eÀce neleer I³eeJee.

15) cegkeÌle DeLe&J³eJemLes®ee mJeerkeÀej keÀªve DeVeOeev³ee®eer DeeJeµ³ekeÀlesvegmeej Dee³eele Je efve³ee&le keÀjeJeer.

16) DeVeOeev³ee®³ee Keepeieer J³eeHeejeleer} DeeefLe&keÀ, lemes®e keÀe³eosµeerj De[®eCeer otj keÀªve J³eeHeejele
meg}Yelee DeeCeeJeer.

17) Yeejleer³e DeVeOeev³e ceneceb[Ueves mebHetCe& iegCeJeÊee Hee}ve efvekeÀ<ee®ee efJe®eej keÀªve meeJe&peefvekeÀ
efJelejCe J³eJemLesle iegCeJeÊee DeeCeeJeer.
 149
veJeerve OeesjCeevegmeej Heg{er} leerve cegÎîeebJej Yej efo}e Deens.

1. HeÀUHeÀUeJeU Je Yeep³ee ³eeb®³ee GlHeeovee®es ÒeceeCe Jee{JeCes.

2. DeVeOeev³e meeþJeCegkeÀer®³ee megefJeOeele Jee{ keÀjCes.

3. veeµeJeble Jemletb®³ee GlHeeoveeJeªve Òeef¬eÀ³ee GÐeesie Jee{JeCes.

³ee Jeªve ns®e }#eele ³esles keÀer GlHeeokeÀlesyejesyej®e iegCeJeÊee Jee{efJeC³ee®ee efJeµes<e Òe³elve DeVeOeev³e
J³eJemLeeHeve OeesjCeele kesÀ}e Deens.

12.11 mJeeO³ee³e
1. jeä^er³e ke=À<eer OeesjCee®eer GefÎäss mHeä keÀje.

2. jeä^er³e ke=À<eer OeesjCee®eer Jewefµeäîes meebiee.

3. jeä^er³e ke=À<eer OeesjCeeHeg{er} GefCeJee mHeä keÀje.

4. DeVemegj#es®eer mebkeÀuHevee meebietve Yeejleele DeVemegj#es®eer iejpe Deens keÀe³e?

5. Yeejleemeeþer DeVeOeev³e J³eJemLeeHevee®es OeesjCe mHeä keÀje.

♦♦♦
 150
13
HeeCeerHegjJeþe DeeefCe pe}J³eJemLeeHeve

Heeþe®eer ªHejs<ee

13.0 Heeþe®es GÎsµe

13.1 ÒeemleeefJekeÀ
13.2 µesleerceO³es HeeCeerHegjJeþîee®eer DemeCeejer iejpe efkebÀJee l³ee®es cenÊJe
13.3 efmeb®evee®eer meeOeves
13.4 pe}efmeb®evee®³ee He×leer /efHekeÀebvee HeeCeer osC³ee®³ee He×leer
13.5 efmeb®evee®es HeÀe³eos
13.6 efmeb®evee®³ee mecem³ee

13.0 Heeþe®es GÎsµe

- µesleer}e HeeCeerHegjJeþîee®eer DemeCeejer iejpe mecepeeJetve IesCes.

- µesleer}e HeeCeerHegjJeþe keÀjCeejer meeOeves DeY³eemeCes.

- efHekeÀebvee HeeCeer osC³ee®³ee He×leer mecepeeJetve IesCes.

- efmeb®evee®es HeÀe³eos DeY³eemeCes.

- efmeb®evee®³ee mecem³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

13.1ÒeemleeefJekeÀ

µesleer®³ee efJekeÀemeemeeþer mebmLeelcekeÀ DeeefCe leb$eelcekeÀ Deµee oesvner ÒekeÀej®³ee megOeejCee keÀjeJ³ee
}eieleele. mebmLeelcekeÀ megOeejCeebceO³es mJeleb$e efJe®eej Dev³e$e kesÀ}e Deens. leb$eelcekeÀ megOeejCeebceO³es
µesleer}e HeeCeerHegjJeþîee®eer mees³e, veJeerve efye³eeCeeb®ee JeeHej, Keleeb®ee GHe³eesie, HeerkeÀ mebj#eCee®es Ghee³e
DeeOegefvekeÀ DeJepeejeb®ee JeeHej Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee meceeJesµe neslees. ³ee meJe& IeìkeÀeb®ee SkeÀef$ele HeefjCeece
cnCepes µesleer®eer Jee{leer GlHeeokeÀlee. Deepe p³ee®ee G}ÁsKe ‘nefjle ¬eÀebleer’ Demee keÀjleele. leer µesleerceOeer}
leb$eelcekeÀ megOeejCeebcegUs µeke̳e Pee}er Deens. HeeCeer ns µesleer®es peerJeve Demeu³eecegUs nefjle ¬eÀebleerceO³es
efmeb®evee}e meJee&efOekeÀ cenÊJe ÒeeHle nesles.
 151
µesleer ne Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®ee keÀCee Deens. µesleerceO³es nesCeeN³ee GlHeeovee®es mJeªHe DeeefCe
GlHeeovee®eer HeeleUer yeN³ee®e µeslekeÀN³eebvee efve³eefceleHeCes HeeC³ee®ee HegjJeþe neslees efkebÀJee veener Je les ¿ee
mees³eer®ee keÀµee jerleerves GHe³eesie keÀªve Iesleele ¿eeJej DeJe}byetve Demeles. [e@. ne@ukeÀj ³eeb®³ee celes, HeeCeer
Je Kele ¿ee Yeejleer³e µeslekeÀN³eeb®³ee oesve cegK³e iejpee Deensle.

kesÀJeU Hepe&v³eeJej DeJe}byetve Deme}s}er µesleer efveef½ele mJeªHee®es GlHeeove osT µekeÀle veener.
l³eemeeþer HeeCeerHegjJeþîee®³ee ke=Àef$ece mees³eer DemeCes Del³eble DeeJeµ³ekeÀ Deens. HeeCeerHegjJeþîeecegUs µesleer®es
GlHeeove Jee{efJeCes DeeefCe DeeOegefvekeÀ He×leerves }eieJe[ keÀjCes µeke̳e nesles.

13.2 µesleerceO³es HeeCeerHegjJeþîee®eer DemeCeejer iejpe efkebÀJee l³ee®es cenÊJe Heg{er} cegÐeebÜejs
mHeä keÀjlee ³esles
1) Deefve³eefcele HeeTme :
efvemeiee&®ee Deefve³eefceleHeCee ne µesleer}e efceUe}s}e µeeHe Deens. µesleer®³ee GlHeeoveeleer} meJee&le
ceesþer peesKeerce cnCepes Hepe&v³ee®es Deefveef½ele ÒeceeCe. ner peesKeerce Deµeer Deens p³eecegUs µeslekeÀN³eeb®es GlHeVe
µesJeìHe³e¥le Deefveef½ele jenles. Yeejleer³e HeefjefmLeleeryeeyele Demes cnì}s peeles keÀer ³esLes mejemejer Hee®e
Je<ee¥®ee efJe®eej kesÀu³eeme, l³eeHewkeÀer leerve Je<ex ³eLeeleLee Demeleele, SkeÀ Je<e& Deefleµe³e JeeF&ì cnCepes
og<keÀeUe®es Demeles, lej SkeÀ Je<e& ®eebie}s Demeles. HeeJemee®³ee ³ee Deefveef½elelescegUs µesleer®³ee GlHeeoveelener
Deefveef½elelee ³esles Je leer otj keÀjC³eemeeþer ke=Àef$ece HeeCeerHegjJeþîee®³ee mees³eer DemeCes DeeJeµ³ekeÀ þjles.

mJeeleb$³eesÊej keÀeUele Yeejleele HeeCeerHegjJeþîee®³ee mees³eerle Jee{ Pee}er Deme}er lejer DeÐeeHener
yejer®eµeer µesleer Hepe&v³eeJej DeJe}byetve Deens. ³ee Hepe&v³ee®es ceesmecee®³ee ¢äerves efkebÀJee Òeosµeeb®³ee ¢äerves
DemeCeejs efJelejCemeg×e Demeceeve Deens. ceesmecee®³ee ¢äerves efJe®eej kesÀu³eeme Je<e&Yejele pesJe{e HeeTme
He[lees l³ee®ee leerve ®elegLee¥µe efnmmee kesÀJeU ®eej ceefnv³eeble, cnCepes petve les Dee@keÌìesyej ³ee keÀeUele
He[lees. yeekeÀer ceefnv³eebceO³es HeeJemee®es ÒeceeCe Deefleµe³e keÀceer Demeu³eeves keÀemlekeÀejebvee SkeÀ®e HeerkeÀ I³eeJes
}eieles. ns ef®e$e lesJne®e yeo}t µekeÀles pesJne Je<ee&®³ee Flej keÀeUelemeg×e µesleer}e HeeC³ee®ee µeeéele
HegjJeþe nesT µekesÀ} Je l³eemeeþer efmeb®eve cenÊJee®es Deens.

(para)Òeosµeeb®³ee ¢äerves efJe®eej kesÀu³eeme, Yeejlee®³ee keÀener YeeieebceO³es Dees}e og<keÀeU

He[C³ee®eer HeefjefmLeleer Demeles. ojJe<eea Deemeece, yebiee} ³eemeejK³ee ÒeosµeebceO³es DeefleJe=<ìercegUs ceveg<³eneveer
DeeefCe efJeÊeneveer nesles. ³eeG}ì keÀener ÒeosµeebceO³es cee$e Je<e&Yej efHeC³ee®³ee HeeC³ee®eer mees³e nesT µekesÀ}
FlekeÀener HeeTme He[le veener. Deµee YeeieebceO³es HeeJemee®³ee keÀcelejlescegUs nesCeejs vegkeÀmeeve Yeªve
keÀe{C³eemeeþer µesleer}e ke=Àef$ece HeeCeerHegjJeþe DeeJeµ³ekeÀ Deens.

2) efJeefJeOe efHekeÀeb®eer iejpe :

efvejefvejeȳee ÒeosµeebceO³es Iesle}er peeCeejer efHekesÀ efJeefJeOe ÒekeÀej®eer Demeleele. l³eebvee }eieCeejs
HeeCeermeg×e JesieJesieȳee JesUer DeeefCe JesieJesieȳee cee$esle nJes Demeles. keÀener efHekeÀebvee peemle HeeCeer }eieles,
lej keÀener efHekeÀebvee yeje®e keÀeU HeeCeer ÐeeJes }eieles. Yeejleer³e ke=À<eer DevegmebOeeve Heefj<eosves efo}su³ee
Devegceeveevegmeej, ieJne}e 14.8 SkeÀj-Fb®e HeeCeer }eieles, lej Oeevee}e 41.7 DeeefCe Gmee}e 95.0
SkeÀj-Fb®e FlekeÀer HeeC³ee®eer iejpe Demeles. p³eeJesUer efHekeÀe}e DeeJeµ³ekeÀ FlekesÀ HeeCeer HeeJemeeHeemetve efceUt
 152
µekeÀle veener, lesJne efmeb®evee}e He³ee&³e vemelees. efmeb®evee®³ee mees³eer GHe}yOe Demeu³eeme efHekeÀe®eer iejpe
DeesUKetve keÀceer-peemle HeeCeer oslee ³esF&}. DeLee&le l³eevegmeej efJeefJeOe ÒekeÀej®eer efHekesÀ IesCesner µeslekeÀN³ee}e
µeke̳e nesF&}. Dev³eLee ce³ee&efole efHekeÀeb®³ee }eieJe[ercegUs l³eeb®es GlHeVemeg×e ce³ee&efole jener}.

3) meKees} µesleer :

Yetceer ne GlHeeovee®ee efmLej IeìkeÀ ceeve}e peelees. cnCepes Yetceer®ee pees SketÀCe HegjJeþe Deens l³eele
yeo} keÀjC³ee®eer µeke̳elee veener. Deµee HeefjefmLeleerle GlHeeoveele Jee{ Ie[Jetve DeeCeu³eeme meKees}
µesleer}e He³ee&³e veener. YeejleeceO³es SketÀCe 32.87 keÀesìer nskeÌìj peceerve GHe}yOe Deme}er lejer
}eieJe[erKee}er} SketÀCe #es$e meeOeejCe efvecces cnCepes 17.3 keÀesìer nskeÌìj Deens. ³eeceO³es Jee{ keÀªve
efJemle=le µesleeR®eer µeke̳elee HeÀejµeer veener. HeCe Jee{l³ee }eskeÀmebK³es}e DeVeOeev³e, keÀejKeev³eebvee keÀ®®ee
cee} ³eeb®eer iejpe cee$e efoJemeWefoJeme Jee{les Deens. l³eecegUs GHe}yOe Deme}su³ee }eieJe[-#es$eele meKees}
µesleer keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. ³ee ¢äerves p³ee peefceveerle Deepe HeerkeÀ Iesle}s peeles ³esLes peemle HeerkeÀ
IesC³ee®eer iejpe Deens Je l³eemeeþer efmeb®evee®³ee mees³eerle Jee{ nesCes cenÊJee®es Deens, ³ee®ee DeLe&, GlHeeoveele
Jee{ Ie[efJeCes DeeefCe HeerkeÀ ÒekeÀejele efJeefJeOelee DeeCeCes ³eemeeþer efmeb®evee®es cenÊJe Deefleµe³e peemle Deens.
Deepe p³ee}e DeeHeCe nefjle ¬eÀebleer cnCelees efle®ee Deelcee HeeCeerHegjJeþîee®³ee mees³eer ne®e Deens.

4) GlHeeokeÀlesle Jee{ :

µesleer®³ee keÀceer GlHeeokeÀles®³ee keÀejCeeb®ee DeeHeCe ³eeHetJeea DeY³eeme kesÀ}e. l³eeHewkeÀer SkeÀ cenÊJee®es
keÀejCe cnCepes µesleer®es ceevmetveJejer} DeJe}befyelJe. pej }njer ceevmetve®³ee SsJepeer µesleer}e ke=Àef$ece
HeeCeerHegjJeþîee®eer µeeéele mees³e keÀjlee Dee}er lej µesleer®³ee GlHeeokeÀlesle yejer®e Jee{ keÀjlee ³esles. p³ee
Yeeieele HeeCeerHegjJeþîee®³ee mees³eer Deensle lesLes Flej YeeieebceO³es GlHeeove peemle efometve ³esles. peHeeveceO³es
meeOeejCe 75 Òeefleµele peefceveer}e HeeCeerHegjJeþe keÀjC³ee®eer mees³e Deens. lej FefpeHleceO³es peJeUHeeme
meJe&®e peceerve HeeCeerHegjJeþîeeKee}er ³esles. HeefjCeecele: ³ee osµeebceO³es peefceveer®eer GlHeeokeÀleemeg×e peemle
efometve ³esles. peHeeveceO³es leeboUe®es GlHeeove 6330 efkeÀ}es Òeefle nskeÌìj Demeleevee Yeejleele les kesÀJeU
2690 efkeÀ}es Òeefle nskeÌìj (1990)DemeeJes ³eeb®es mHeäerkeÀjCe ns®e Deens. l³eecegUs µesleer®eer GlHeeokeÀlee
Jee{efJeC³eemeeþer efmeb®evee®³ee mees³eerle Jee{ keÀjCes cenÊJee®es þjles.

5) jespeieejele Jee{ :

µesleer ne ûeeceerCe Yeeiee®ee cenÊJee®ee J³eJemee³e Demeu³eecegUs efmeb®evee®³ee mees³eer ³ee efJeYeeiee®³ee
peJeUHeeme I³eeJ³ee }eieleele. l³eemeeþer neleer Iesleu³ee peeCeeN³ee ÒekeÀuHeeÜejs DeveskeÀ J³ekeÌleeRvee jespeieej
GHe}yOe nesT µekeÀlees. efmeb®evee®es ceesþs ÒekeÀuHe ns Yeeb[Je} ÒeOeeve Demeleele, l³eecegUs keÀece }JekeÀj nesles
ns pejer Kejs Deme}s lejer keÀe}Jes KeesoCes, yeebOekeÀece ³eemeejK³ee keÀeceele ÞeefcekeÀeb®ee peemle JeeHej keÀjlee
³esles. efJeµes<ele: YejHetj ÞeceµekeÌleer GHe}yOe DemeCeeN³ee YeejleemeejK³ee osµeele Þece ÒeOeeve leb$e jeyeefJeCes
Deiel³ee®es Deens. efmeb®eve ns SkeÀ Demes #es$e Deens p³eele DeveskeÀ }eskeÀebvee jespeieej efceUt µekeÀlees.

6) vewmeefie&keÀ Demebleg}veeJej Ghee³e :

efvemeiee&ves kesÀ}su³ee Dev³ee³ee®eer oeo ceeielee ³esle veener, HeCe l³eeJej Ghee³e cee$e keÀjlee ³eslees.
Yeejleele pees HeeTme He[lees lees meJe&$e meejKee veener. keÀener Yeeieele Deefleµe³e peemle HeeTme Peeu³eeves
 153
Òe®eb[ vegkeÀmeeve nesles, lej keÀener Yeeie keÀe³ece keÀcelejles®ee Demelees. pees keÀener HeeTme He[lees leesmeg×e
Je<ee&leer} meJe&keÀeU He[le vemetve ÒeecegK³eeves ®eej ceefnv³eeble®e He[lees. He³ee&JejCee®³ee mebleg}veeleer} efyeIee[ecegUs
ner HeefjefmLeleer DeefOekeÀ efyekeÀì Pee}er Deens. ³ee Demebleg}veeJej Ghee³e cnCepes HeeCeer meeþefJeC³ee®eer mees³e
keÀjCes DeeefCe l³ee HeeC³ee®ee GHe³eesie iejpesÒeceeCes keÀjCes ne®e nes³e. HeeJemee®es ®eej ceefnves JeieUlee Flej
keÀeUele µesleer®eer leneve YeeieefJeC³eemeeþer efmeb®evee}e He³ee&³e veener.

7) Flej keÀe³ee&meeþer peceerve :

efJemle=le µesleerceO³es }eieJe[erKee}er} #es$e Jee{efJeCes DeefYeÒesle Demeles. DeLee&le }eieJe[-#es$e
Jee{efJeleevee veJeerve peceerve megHeerkeÀ Demes}®e Demes veener. efle®ee opee& pej G®®e vemes} lej GlHeeokeÀlee
meg×e keÀceer jener}. ³eeG}ì pej DeeHeCe meKees} }eieJe[erJej efmeb®evee®³ee meene³³eeves }#e keWÀefêle kesÀ}s
lej ner®e og³³ece opee&®eer peceerve Flej keÀeceebmeeþer GHe³eesieele ³esT µekeÀles. µesleerefµeJee³e Flejner keÀener
keÀeces Deµeer Deensle p³eeb®es cenÊJe keÀceer }sKelee ³esle veener. GoenjCeeLe&, JeveerkeÀjCe. efvemeiee&®es ®e¬eÀ
J³eJeefmLele jenC³eemeeþer efJeefµeä YetYeeie pebie}eKee}er Demee³e}e®e nJee. DeHeÀeì pebie}lees[er®es og<HeefjCeece
DeeHeCe meO³ee Yeesielees®e Deenesle. pej JeveerkeÀjCe Jee{efJe}s lej ns ®e¬eÀ megjUerle ®ee}t µekeÀles. l³eemeeþer
meeOeejCe opee&®eer peceerve JeeHejlee ³esles. lemes®e HeµegHee}ve ne cenÊJee®ee J³eJemee³e Deens. Heµetb®³ee ®eeN³ee®eer
mees³e keÀjC³eemeeþer keÀener peceerve kegÀjCe cnCetve JesieUer Demee³e}e nJeer. cnCepes µesleerefµeJee³e Flej keÀeceele
peefceveer®ee GHe³eesie DeeJeµ³ekeÀ Deens. HeCe l³eecegUs µesleer®es GlHeeove keÀceer nesCes DeHeefjne³e& veener, keÀejCe
efmeb®evee®³ee mees³eer keÀªve ce³ee&efole megHeerkeÀ peefceveerletve peemle GlHeeove Ieslee ³esF&} DeeefCe DeVeOeev³e Je
Flej Jemletb®eer iejpe YeeieefJelee ³esF&}. ³ee®ee DeLe& ne®e keÀer efmeb®eveecegUs DeeHeCe µesleer®es GlHeeove Jee{Jetve
peefceveer®ee GHe³eesie Flej DeeJeµ³ekeÀ keÀeceemeeþer keÀª µekeÀlees.

8) µesleer®es J³eeHeejerkeÀjCe :
µesleer ne kesÀJeU GojefveJee&ne®ee ceeie& Deens Demes ceeveC³ee®ee ne keÀeU veener. Flej J³eJemee³eebÒeceeCes
µesleerkeÀ[s meg×e J³eeHeejer ¢äerves Heene³e}e nJes. l³eeefµeJee³e ³ee J³eJemee³ee®eer }eYe#ecelee Jee{Ceej veener
DeeefCe µeslekeÀN³eeb®³ee HeefjefmLeleerle HeÀjkeÀ He[Ceej veener. Hejbleg Yeejleeleer} yengmebK³e µeslekeÀjer DeuHeYetOeejkeÀ
efkebÀJee meerceeble keÀemlekeÀej Deensle. l³eeb®³ee Deefleµe³e ce³ee&efole peefceveerletve pJeejermeejKes HeerkeÀ IesCes l³eebvee
DeeJeµ³ekeÀ þjles. ÒeLece Heesìe®eer mees³e keÀjCes Je veblej veHe̳ee®ee efJe®eej keÀjCes ne®e l³eeb®ee SkeÀcesJe ceeie&
Deens. ³ee HeefjefmLeleerle yeo} keÀjC³eemeeþer J³eeHeejer efkebÀJee veieoer efHekeÀeb®eer }eieJe[ Jee{e³e}e nJeer. l³ee
ceeO³eceeletve pes GlHeVe Jee{s} l³eecegUs µeslekeÀN³ee®eer HeefjefmLeleer yeo}t µekeÀles. DeLee&le l³eemeeþer íesìîee
Je ceesþîee efmeb®eve-³eespeveebÜejs µesleer}e HeeCeerHegjJeþîee®eer keÀe³ece mees³e nesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. efmeb®eveecegUs
veieoer efHekeÀeb®es ÒeceeCe Jee{tve meeceev³e µeslekeÀN³ee®eer eqmLeleer megOeeª µekeÀles.

Deµee jerleerves, efmeb®evee®es cenÊJe Jeeoeleerle Deens. DeveskeÀ DeY³eemekeÀebveer les meeOeej mHeä kesÀ}s
Deens. [e@. iee[ieerU ³eeb®³ee DeY³eemeele Demes efometve Dee}s keÀer efmeb®eveecegUs keÀemlekeÀejebvee HeµegHee}ve,
DeJepeejs ³eeceO³es DeefOekeÀ iegbleJeCegkeÀ keÀjCes µeke̳e nesles. DeveskeÀ Òeiele osµeeb®³ee µesleer®eer GlHeeokeÀlee ns®e
oµe&efJeles keÀer, efmeb®evee®³ee mees³eer ns µesleer®es Jejoeve Deens.
 154
13.3 eEme®evee®eer meeOeves

µesleer}e HeeCeerHegjJeþe keÀjC³eemeeþer Yeejleele efJeefJeOe meeOeveeb®ee GHe³eesie kesÀ}e peelees. µesleer}e
ke=Àef$ecejerleerves HeeCeerHegjJeþe keÀjC³eemeeþer JesieJesieȳee meeOeveeb®ee JeeHej kesÀ}e peelees. l³eeb®ee G}ÁsKe efmeb®evee®es
m$eesle Demee kesÀ}e peelees. ³eeceO³es efJenerj, ketÀHeveef}keÀe, le}eJe DeeefCe keÀe}Jes ³eeb®ee meceeJesµe neslees.
Yeejleele DeeefLe&keÀ efve³eespevee®³ee megªJeeleer}e ³ee m$eesleebceO³es keÀe}Jes ns meJee&efOekeÀ cenÊJee®es nesles.
keÀejCe efmeb®eveeKee}er} SketÀCe #es$eebHewkeÀer 40 Òeefleµele #es$e keÀe}J³eebJej®e DeJe}byetve nesles. l³eeJesUer
efJeefnjer DeeefCe ketÀHeveef}keÀeb®ee efnmmee 29lej le}eJeeb®ee efnmmee 17 Òeefleµele neslee. Heg{er} keÀeUele cee$e
efJeefnjer®es efmeb®eveeceOeer} cenÊJe Jee{}s l³eeJesUer efmeb®eve kesÀ}su³ee #es$ee®es ÒeceeCe 35 Òeefleµele nesles.
³eeJeªve Yeejleer³e µesleerceOeer} efJeefnjeR®es Jee{les cenÊJe efometve ³esles.

efmeb®evee®³ee ³eespeveeb®es JeieeakeÀjCe meeceev³ele: ceesþîee, ceO³ece DeeefCe íesìîee ³eespevee Demes keÀjC³eele
³esles. ns efJeYeepeve keÀjleevee megªJeeleer}e Yeeb[Je}e®ee DeeOeej Iesle}s}e neslee. l³eevegmeej 5 keÀesìer
ªHe³eebHes#ee peemle Ke®e& }eieCeejs ceesþs ÒekeÀuHe, 25 }eKe ªHe³eebHes#ee peemle Hejbleg 5 keÀesìer ªHe³eebHes#ee
keÀceer Ke®e& }eieCeejs ceO³ece ÒekeÀuHe DeeefCe 25 }eKe ªHe³eebHes#ee keÀceer Ke®e& }eieCeejs íesìs ÒekeÀuHe Demes
efJeYeepeve kesÀ}s peele Demes. 1978-79Heemetve cee$e efve³eespeve ceb[Ueves ³eele yeo} kesÀ}e. p³ee ÒekeÀuHee®es
efmeb®eve #es$e 10,000 nskeÌìme&Hes#ee peemle Deens l³eebvee ceesþs ÒekeÀuHe cnCeeleele Je 2000 les 10,000
nskeÌìjojc³eeve efmeb®eve#es$e DemeCeejs ceO³ece ÒekeÀuHe Deensle. lej 2000 nskeÌìme&Hes#ee keÀceer efmeb®eve #es$e
DemeCeeN³ee ÒekeÀuHeebvee íesìs efkebÀJee }IegÒekeÀuHe cnCeleele.

efJeefnjer (Wells):

HeeCeerHegjJeþîee®es meJee&le Òee®eerve }neve µeslekeÀN³eeb®³ee ¢efäkeÀesveeletve Del³eble GHe³egkeÌle Je Depetvener

}eskeÀefÒe³e Deme}s}s meeOeve cnCepes efJenerj ns nes³e. pesLes peceerve YegmeYegµeerle Demeles Je HeeC³ee®eer HeeleUer
HeÀejµeer Kees} vemeles. lesLes µesleer}e HeeC³ee®ee HegjJeþe keÀjC³eemeeþer efJenerj KeCeCes mees³eer®es Demeles. efJenerj
KeCeC³eekeÀefjlee HeÀej peemle Yeeb[Je}er Ke®e& keÀjeJee }eiele veener. l³eecegUs DeuHeYetOeejkeÀ Je }neve
µeslekeÀjermeg×e mJele:®³ee yeUeJej efkebÀJee Lees[smes keÀpe& IesTve DeeHeu³ee µesleele efJenerj KeCetve HeeCeerHegjJeþîee®eer
efve³eefcele mees³e efvecee&Ce keÀªve IesT µekeÀlees. efJenerj ner µeslekeÀN³ee®³ee®e cee}keÀer®eer Demeu³eecegUs efJeefnjer
ceOeer} HeeC³ee®ee GHe³eesie kesÀJne keÀjeJe³ee®ee, keÀmee keÀjeJe³ee®ee ns þjefJeC³ee®³ee yeeyeleerle µeslekeÀjer
mebHetCe&HeCes mJeleb$e Demelees. efJeefnjerceO³es Deme}su³ee HeeC³eele meesef[³ece keÌ}esjeF&[ Je vee³eì^sìmeejKes
HeoeLe& efcemeU}s}s Demeleele, Demes HeeCeer µesleer}e efceUeu³eecegUs peefceveer®eer megHeerkeÀlee Jee{les.

ìîetye efJeefnjer (Tube Wells) :

meeO³ee efJeefnjeRHes#ee DeefOekeÀ Kees}Jej®es HeeCeer JeeHeje³e®es Demes} Je efJemle=le #es$eeble HeeCeerHegjJeþe
keÀjeJe³ee®ee Demes} lej ìîetye efJeefnjer®ee GHe³eesie HeÀej HeÀe³eosµeerj Demelees. ìîetye efJeefnjer®eer Kees}er 60les
70 HegÀìebHeemetve les 500HegÀìebHe³e¥le Demet µekeÀles. SkeÀe leemeele ìîetye efJeefnjerletve 30-32000ie@}ve
HeeCeer ÒeeHle nesT µekeÀles Je l³eeHeemetve 100 les 400SkeÀj µeslepeefceveer}e HeeC³ee®ee HegjJeþe kesÀ}e peeT
µekeÀlees. Hebpeeye, nefj³eeCee, efncee®e} Òeosµe, GÊej Òeosµe, efyenej ¿ee ÒeebleeceO³es ìîetye efJeefnjerb®eer mebK³ee
peemle Deens. ìîetye efJeefnjeR®³ee meene³³eeves meJe& $eÝletbceO³es µesleer}e YejHetj HeeCeerHegjJeþe keÀjlee ³eslees. p³ee
efJeYeeieele HeeC³ee®eer HeeleUer Kees} Demeles Deµee Yeeieele efJeefnjer KeCeCes µeke̳e vemeles lesLes ìîetye efJeefnjer
 155
HeÀej GHe³egkeÌle þjleele. ìîetye efJeefnjer KeCeC³eekeÀefjlee 1les 1.50 }eKe ªHe³es Ke®e& ³eslees. meJe&meeceev³e
µeslekeÀN³ee}e SJe{e Ke®e& HejJe[le veener lemes®e Hene[er Je [eWiejeU Òeosµeele HeeC³ee®eer HeeleUer HeÀej Kees}
Demeles, Deµee Òeosµeele ìîetye efJeefnjeR®ee HeÀejmee GHe³eesie nesT µekeÀle veener.

le}eJe (Tanks):

le}eJee®³ee meene³³eeves µesleer}e HeeC³ee®ee HegjJeþe keÀjC³ee®eer He×leermeg×e Yeejleele yejer®e Òee®eerve
Deens. DeebOe´, leeefceUvee[t, Deesefjmee, GÊej Òeosµe, efyenej, cenejeä^ Je ceO³e Òeosµe ¿ee jep³eebceO³es
µesleer}e HeeC³ee®ee HegjJeþe keÀjC³eekeÀefjlee le}eJeeb®ee GHe³eesie ceesþîee ÒeceeCeeJej kesÀ}e peelees. 1968-
1969 He³e¥le le}eJeeb®³ee meene³³eeves µesleer}e HeeC³ee®ee HegjJeþe keÀjC³eele ³esCeeN³ee peefceveer®es #es$e 39keÀesìer
nskeÌìme& nesles. Hejbleg efve³eespeve keÀeUele veJeerve le}eJe KeesoC³ee®³ee ¢<ìerves HeÀejµeer Òeieleer ve Peeu³eecegUs
le}eJee®³ee meene³³eeves HeeCeerHegjJeþe keÀjC³eele ³esCeeN³ee µeslepeefceveer®³ee #es$eHeÀUele HeÀejµeer Jee{ Pee}er
veener. le}eJee®³ee meene³³eeves µesleer}e HeeC³ee®ee HegjJeþe keÀjC³ee®eer ner He×le Flej He×leer®³ee leg}vesle
yejer®e mJemle ceeve}er peeles. yengmebK³e le}eJe ns vewmeefie&keÀ Demeu³eecegUs le}eJe KeCeC³eekeÀefjlee Ke®e&
keÀjeJee }eiele veener. yengmebK³e le}eJeebJej keÀesCel³eener µeslekeÀN³ee®eer J³eeqkeÌleiele cee}keÀer vemeles. ieeJe®³ee
}eskeÀebvee SkeÀ$e ³esTve meb³egkeÌleHeCes le}eJeeb®ee GHe³eesie keÀjeJee }eiele Demeu³eecegUs l³ee ieeJeele menkeÀejer
ÒeJe=Êeer®eer Jee{ nesles.

keÀe}Jes (Canals):

DeeOegefvekeÀ keÀeUele keÀe}Jes ns µesleer}e HeeCeerHegjJeþe keÀjC³eeN³ee meeOeveebHewkeÀer cenÊJee®es meeOeve

Deensle. keÀe}J³eeb®es DeveskeÀ ÒekeÀej Deensle. Goe. yeejceener, Hegje®³ee HeeC³ee®es keÀe}Jes, veoer}e OejCe
yeebOetve lesLes meeþefJe}s}s HeeCeer, µesleer}e HegjefJeC³eemeeþer le³eej kesÀ}s}s keÀe}Jes yeejceener ns veoerceOetve®e
keÀe{}s}s Demeleele. veoer}e Je<e&Yej Hegjsmes HeeCeer jenle Demeu³eeme ³ee keÀe}J³eeb®³ee meene³³eeves efHekeÀebvee
Je<e&Yej HeeCeer HegjefJelee ³esles. Hegje®³ee HeeC³ee®es keÀe}Jes nsmeg×e veoerceOetve®e keÀe{}s}s Demeleele. HeeJemeeȳeele
veoer}e Hetj Dee}e cnCepes®e HeeC³ee®³ee vesnceer®³ee meHeeìerHes#ee efkebÀef®ele Gb®eerJej Deme}su³ee ¿ee keÀe}J³eele
HeeCeer efµejles Je veblej les µesleer}e nJes lesLes vesTve HegjefJelee ³esles. ¿ee keÀe}J³eebcegUs Hetj efve³eb$eCee®es keÀe³e&
nesles Je l³eeefµeJee³e efJeefµeä ceesmeceele µesleer}e HeeC³ee®ee HegjJeþe keÀjlee ³eslees. eflemeN³ee ÒekeÀej®es keÀe}Jes
ns efJeµes<e cenÊJee®es Deensle. veoer}e OejCe yeebOetve efle®ee ÒeJeen De[efJeC³eele Deeu³eeme lesLes pe}eµe³e
efvecee&Ce nesles. ¿ee pe}eµe³eele meeþ}s}s HeeCeer keÀe}J³ee®es meene³³eeves µesleer}e HegjefJe}s peeT µekeÀles.
p³ee µeslepeefceveer}e keÀe}J³eeb®es meene³³eeves HeeC³ee®ee HegjJeþe kesÀ}e peelees. Deµee µeslepeefceveerletve Je<ee&}e
oesve les leerve efHekesÀ Ieslee ³esleele. yeejceener yeeiee³ele µeke̳e nesles. µesleer}e HeeCeerHegjJeþe keÀjC³ee®es ns
efJeéemeveer³e Je mJemle meeOeve Deens. HeeJemee®³ee Deefve³eefceleHeCeeJej ³eecegUs ceele keÀjlee ³esles. keÀe}J³eeb®³ee
meene³³eeves µesleer}e nJee l³ee ÒeceeCeele HegjJeþe keÀjlee ³eslees. l³eecegUs µeslekeÀN³eebvee DeefOekeÀ GlHeeove
osCeeN³ee yeer-efye³eeC³eeb®ee Je jemee³eefvekeÀ Keleeb®ee JeeHej keÀjlee ³eslees. l³eecegUs µesleer®³ee GlHeeoveele
YejHetj Jee{ nesles. keÀe}J³eeb®ee GHe³eesie Debleie&le JeenlegkeÀermeeþer meg×e kesÀ}e peeT µekeÀlees. keÀe}Jes ns
JeenlegkeÀer®es mJemle meeOeves Deens. keÀe}J³eeb®³ee meene³³eeves µesleer}e efve³eefceleHeCes HeeCeerHegjJeþe kesÀu³eecegUs
µeslekeÀN³eeb®³ee GlHeVeele Yej He[les Je µeslekeÀN³eebJej keÀj }eJetve (keÀe}J³ee®es HeeCeer GHe³eesieele DeeCeu³eeyeÎ})
mejkeÀej}ener DeeHeu³ee GlHeVeele Yej ìekeÀlee ³esles. µesleer}e HeeCeerHegjJeþe keÀjC³eemeeþer keÀe}Jes le³eej
kesÀu³eecegUs DeveskeÀ HeÀe³eos ÒeeHle nesleele. keÀe}J³eecegUs efJeefµeä Òeosµeebleer} mebHetCe& peveles®es®e peerJeve
megjef#ele Je mebHeVe nesles. ¿ee Òeosµeeleer} mebHetCe& peveles®³ee peerJeveele Deecet}eûe Je meJee¥ieerCe megOeejCee
 156
Ie[Jetve DeeCeC³eekeÀefjlee keÀe}J³ee®es meene³³eeves nesles. DeeHeu³ee osµeele p³ee p³ee Òeosµeele keÀe}J³eeb®es
peeUs efJeCeC³eele Dee}s Deens. l³ee l³ee Òeosµeeleer} µeslekeÀN³eeb®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer megOeej}s}er Dee{Ules
Je l³ee Òeosµee®ee efJekeÀeme PeHeeìîeeves Pee}s}e efometve ³eslees. Hejbleg keÀeueJ³ee®³ee meene³³eeves µesleer}e
HeeCeerHegjJeþe keÀjC³eekeÀefjlee mejkeÀej}e Òe®eb[ Ke®e& keÀjeJee }eielees. OejCes yeebOeC³eemeeþer Je keÀe}Jes
le³eej keÀjC³eemeeþer µeemevee}e yeje®e Ke®e& keÀjeJee }eielees.

veoer/Dees{s/vee}s:
µesleer}e HeeCeerHegjJeþe keÀjC³eemeeþer veoer, Dees{s, vee}s ³eeb®eener JeeHej kesÀ}e peelees. p³ee Yeeieele
yeejceener veoer Jeenles lesLes veoer®³ee keÀeþeJej efJenerj Keesotve veoer Hee$eeleer} HeeCeer efJeefnjerle Iesle}s peeles Je
³ee efJeefnjerletve GHemee pe}efmeb®eve ³eespevesÜejs µesleer}e HeeCeerHegjJeþe kesÀ}e peelees. veoerHee$eele osKeer}
efJeÐegleHebHe yemeJetve HeeCeer G®e}}s peeles. keÀener efþkeÀeCeer veoerHee$e keÀesuneHetj He×leerves yebOeejs yeebOetve
veoerHee$ee®es HeeCeer De[efJe}s peeles Je meeþerJe HeeCeer efJeÐegleHebHeeves G®e}tve µesleer}e HegjefJe}s peeles. lemes®e
keÀener efJeYeeieele Dees{s Je vee}s ³eeb®³eeleer} HeeCeer keÀeJe[erves µesleer}e efo}s peeles. GÊej Yeejleele Je Heef½ece
cenejeä^ele veoer®³ee HeeC³eeJej ceesþîee ÒeceeCeele yeeiee³eleer µesleer kesÀ}er peeles.

³eeÒeceeCes µesleer}e HeeCeerHegjJeþe keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe meeOeveeb®ee JeeHej kesÀ}e peelees.

13.4 pe}efmeb®evee®³ee He×leer /efHekeÀebvee HeeCeer osC³ee®³ee He×leer

ÒemleeJevee :

DeeHeCeekeÀ[s HeeCeer efkeÀleer GHe}yOe Deens ns yeIetve keÀesCeles HeerkeÀ I³eeJe³ee®es les þjefJeCes cenÊJee®es
Demeles. keÀejCe efHekeÀeb®³ee þjeefJekeÀ DeJemLesle l³eebvee HeeCeer efceUe}s veener lej efHekeÀeb®es HeÀej ceesþs vegkeÀmeeve
nesles. cnCetve®e HeeC³ee®ee JeeHej keÀmee DeeefCe kesÀJne Je efkeÀleer keÀjeJe³ee®ee ns þjefJeCes HeÀej cenÊJee®es Deens.
OejCeeKee}er} keÀe}J³eebveer HeeCeer efceUCeejs µeslekeÀjer HeeCeer JeeHejekeÀ[s HeÀejmes }#e osle veenerle. DeveskeÀoe
je$eer®³ee JesUer ns HeeCeer ³esles l³eecegUs HeeCeer efHekeÀebvee J³eJeefmLele oslee ³esle veener. HeeC³ee®ee DeHeJ³e³e HeÀej
ceesþîee ÒeceeCeele neslees. l³eeletve efHekeÀeb®es GlHeeove Jee{C³eeSsJepeer keÀceer nesles. peefceveer®esner vegkeÀmeeve nesles.
meJee&le ceesþe leesìe cnCepes Deieesoj®e keÀcelejlee Deme}s}s HeeCeer Jee³ee peeles. l³eecegUs HeeC³eeKee}er} #es$e
ce³ee&efole nesles. Flej jep³eeb®³ee ceeveeves DeeHeu³ee jep³eeleer} yeeiee³eleer #es$e Jee{efJeC³eeme HeÀej ce³ee&oe
Deensle. cnCetve®e pes HeeCeer efceUles les keÀeUpeerHetJe&keÀ JeeHej}s Heeefnpes. GHe}yOe HeeCeer peemleerle peemle
µeslekeÀjer kegÀìgbyeebvee efceUe}s Heeefnpes. l³eecegUs l³eeb®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer megOeejs}. OejCeeKee}er}
}eYe#es$eele peemle HeeC³ee®³ee JeeHejecegUs ®eebie}er peceerve HeeCeLeU nesles. ³ee meJe& ieesäeR®ee efJe®eej kesÀ}e
Demelee HeeC³ee®ee Òel³eskeÀ Lesbye keÀeUpeerHetJe&keÀ JeeHej}e Heeefnpes. lees keÀesþs, kesÀJne, keÀmee JeeHeje³e®ee ns
þjefJe}s Heeefnpes. cnCepes®e l³eeletve®e efHekeÀeb®es GlHeeove Jee{s}. Lees[îee HeeC³eele DeefOekeÀ µesleer keÀjlee
³esT µekesÀ}.

cenejeä^ele DeeefCe Yeejleelener HeeTme JesUsJej keÌJeef®ele He[lees. keÀener JesUe YejHetj HeeTme neslees
lej keÀener JesUe HeÀej keÀceer HeeTme He[lees. l³eecegUs kesÀJeU HeeJemee®³ee HeeC³eeJej Deme}s}er efHekesÀ ®eebie}er
³esT µekeÀle veenerle cnCetve®e efHekeÀebvee DeeHeCe HeeCeer oslees. HeeJemee®es HeeCeer efHekeÀebvee osC³ee®es DeeHeu³ee
neleele veener. Hejbleg Flej ceeiee¥veer HeeCeer osCes DeeHeu³ee neleele Deens. Heeefnpes lesJne DeeefCe Heeefnpes l³ee
ÒeceeCeele HeeCeer osCes DeeHeCeeme µeke̳e Demeles. Hejbleg ne HeeCeerHegjJeþe pej De³eesi³e He×leerves kesÀ}e lej
 157
DeJesUer He[CeeN³ee HeeJemeeÒeceeCes®e lees Jee³ee peelees. keÀener µeslekeÀN³eebvee Jeeìles keÀer, efHekeÀebvee YejHetj HeeCeer
ÐeeJes. l³eecegUs peefceveerle Dees}eJee efvecee&Ce nesF&}, ceie efHekesÀ ®eebbie}er ³esleer}, Hejbleg l³eeb®eer ner efJe®eejmejCeer
yejesyej veener. keÀejCe peefceveerle DeeJeµ³ekeÀlesHes#ee peemle Dees}eJee Demesue, lej efHekeÀeb®eer Jee{ ®eebie}er nesle
veener G}ì leer keÀceer nesles. HeerkeÀ Jee{er}e DeefOekeÀ Dees}eJ³eecegUs De[®eCe efvecee&Ce nesles cnCetve HeeCeerHegjJeþe
³eesi³e ÒekeÀejeves keÀjCes HeÀej cenÊJee®es Deens. Hejbleg efHekeÀebvee HeeCeerHegjJeþe keÀmee keÀjeJe³ee®ee, efkeÀleer keÀjeJe³ee®ee
ns mecepeC³eemeeþer HeeCeer, ceeleer, efHekesÀ DeeefCe peefceveer®ee ®e{-Gleej ns Heentve®e efHekeÀebvee HeeCeer efo}s
Heeefnpes. Yeejleele efHekeÀebvee HeeCeer osC³ee®³ee efJeefJeOe He×leer Dee{Utve ³esleele l³ee®eer ceeefnleer Kee}er}ÒeceeCes.

efHekeÀebvee HeeCeer osC³ee®³ee efJeefJeOe He×leer :

SKeeÐee Yeeieele HeeCeer osC³ee®eer þjeefJekeÀ He×leer Òe®eef}le Deens. cnCetve leer®e JeeHejeJeer Demes ve
keÀjlee p³ee efHekeÀebvee Je peefceveer}e HeeCeer ÐeeJe³ee®es Demes} l³eebvee leer ³eesi³e Deens efkebÀJee veener ns Heentve leer
He×le GHe³eesieele DeeCe}er Heeefnpes. HeeCeer osC³ee®³ee He×leercegUs peefceveer®es mebj#eCe nesTve HeeCeer Jee³ee ve
peelee, HeeC³ee®es Je efHekeÀeb®es vegkeÀmeeve ve keÀjlee, efHekeÀeb®eer iejpe HegjJe}er peeF&} ns Heeefn}s Heeefnpes ³eemeeþer
HeeCeer HeeC³ee®es Je efHekeÀeb®es vegkeÀmeeve ve keÀjlee, efHekeÀeb®eer iejpe HegjJe}er peeF&} ns Heeefn}s Heeefnpes ³eemeeþer
HeeCeer osC³ee®eer ³eesi³e He×le efveJe[}er Heeefnpes keÀer p³eecegUs keÀceerle keÀceer HeeC³eele DeefOekeÀ #es$e HeeC³eeKee}er
³esF&} lemes®e peefceveer®ee megHeerkeÀ Lejner Jeentve peeCeej veener ³eeJeªve efHekeÀebvee HeeCeer osC³ee®³ee keÀener
cenÊJee®³ee He×leer Kee}er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.
1) ceeskeÀeì He×leer.
2) meejs He×leer.
3) JeeHeÀe He×leer.
4) mejer, Jejbyee He×le.
5) meceHeeleUerletve mejerletve HeeCeer osC³ee®eer He×le.
6) DeeUs He×le Je yeebie[er He×le.
7) HeÀJeeje efkebÀJee leg<eej pe}efmeb®eve He×le.
8) efþyekeÀ pe}efmeb®eve He×le.

ceeskeÀeì He×leer:

HeeCeer osC³ee®eer ner meJee&le pegveer He×le Deens. ³ee He×leerle keÀe}J³ee®es efkebÀJee efJeefnjer®es HeeCeer µesleele
ceeskeÀeì mees[leele. l³eecegUs HeeCeer peefceveer®³ee GleejeÒeceeCes keÀesCel³eener efoµes}e Jeenles. ³ee He×leerle
peefceveer®³ee Gleejevegmeej HeeCeer Jeenle Demeu³eecegUs pesLes peemle Gleej Deens. lesLes HeeCeer meeþtve jenles Je
efpeLes peefceveer®ee Gb®eJeìe Demelees lesLes HeeCeer Heesnes®ele veener. µesleele ceeskeÀeì HeeCeer mees[}s peele Demeu³eecegUs
Jejbyes, yeebOeyebefomle ³ee meeþer Ke®e& kesÀ}e peele veener, keÀesCeleerner cesnvele Iesle}er peele veener. HeeCeer ceeskeÀeì
OeeJele®e µesleele Iegmeu³eecegUs ³ee He×leer®es DeveskeÀ leesìs efometve ³esleele. ³ee He×leerle efo}su³ee SketÀCe
HeeC³eeHewkeÀer HeÀkeÌle20… HeeCeer GHe³eesieele ³esles. peceerve Gb®e-meKe} Demes} lej meKees} Yeeieele HeeCeer
mee®eles; peemle HeeCeer Peeu³eeme lesLes Jejbyes HeÀes[vt e HeeCeer Jeentve peeles. l³eecegUs Jeenl³ee HeeC³ee®³ee ÒeJeeneyejesyej
 158
µesleerleer} Jej®eer megHeerkeÀ ceeleer Je Keles Jeentve peeleele. peefceveer®eer OetHe nesles. ³eeG}ì Gb®eeJejer} peeieer
HeeCeer Heesnes®ele vemeu³eecegUs lesLeer} efHekesÀ HeeC³eeDeYeeJeer JeeUtve efkebÀJee peUtve peeleele. l³eecegUs peefceveer®³ee
meJe& Yeeieele efHekesÀ SkeÀmeejKeer Jee{le veenerle. HeeC³ee®ee DeHeJ³e³e Je efHekeÀeb®es vegkeÀmeeve ceesþîee ÒeceeCeeJej
nesles. l³eecegUs efHekeÀebvee HeeCeer osC³ee®eer ner He×le Deµeeðeer³e ceeve}er peeles. p³ee µeslekeÀN³eebpeJeU YejHetj
HeeCeer Deens efkebÀJee veoer, keÀe}Jes ³eeb®es cegye}keÀ HeeCeer µeslekeÀN³eebvee efceUle Demes} lej Demes µeslekeÀjer
ceeskeÀeì HeeCeer osC³ee®eer He×le JeeHejleele. µesleele HeeCeer mees[tve efo}s keÀer lesLes GYes jentve HeeCeer YejC³ee®eer
l³eebvee iejpe Jeeìle veener. Gmee®³ee µesleerle meoj He×le ceesþîee ÒeceeCeeJej JeeHej}er peeles. keÀeskeÀCeele
Yeele µesleerlemeg×e ner He×le JeeHej}er peeles.

meejs He×le :

ceeskeÀeì He×leerHes#ee ner He×le Lees[er megOeej}s}er Deens. l³eemeeþer HesjCeer Peeu³eeveblej }ies®e
kegÀUJee®³ee meene³³eeves meejs Hee[}s peeleele. meejs Hee[leevee kegÀUJee®³ee SkeÀe yeepet}e GYes jeefnu³eeveblej
kegÀUJee®³ee G}ìîee yeepetves ceeleer Gb®eJeìîeeÒeceeCes yeebOe le³eej neslees. p³ee yeepetves GYes jeefnu³eeveblej
l³ee®³ee yeepet}e 10les15 meWs.ceer. Gb®eer®ee }nevemee ceeleer®ee yeebOe le³eej neslees. keÀener µeslekeÀjer HeÀUer®³ee
DeeOeejs osKeer} meejs Hee[leele lej keÀener µeslekeÀjer HeÀeJe[er®³ee meene³³eeves meejs Hee[leele. µesleeleer}
ceeleer SkeÀmeejKeer keÀªve meejs meceHeeleUerle js<es®³ee meene³³eeves Hee[}s peeleele. meejs He×leerle efHekeÀe}e
SkeÀmeejKes HeeCeer efceUles. meeN³eeb®eer ªboer keÀceer þsJe}er peeles. peefceveer}e keÀceer Gleej Demes} lej ³ee
meeN³eeb®eer }ebyeer Je ªboer peemle þsJe}er peeles. ³ee He×leerle peceerve yeebOeCeer®ee Ke®e& peemle ³esle veener.
peceerve }JekeÀj le³eej keÀjlee ³esles Je efHekeÀebvee HeeCeerner J³eJeefmLele yemeles. ient, pJeejer, yeepejer, njYeje,
GvneUer YegF&cetie Fl³eeoer efHekeÀebmeeþer ner He×le JeeHej}er peeles.

JeeHeÀe He×le (meeOee JeeHeÀe Je ieeoer JeeHeÀe) :

JeeHeÀe He×le ner meeje He×leer®eer megOeeefjle He×le Deens. ³ee He×leerves HeeCeer osC³eemeeþer ÒeLece
peceerve meceHeeleUerle DeeCeleele. veblej kegÀUJ³ee®³ee meene³³eeves oesve /leerve ceerìj ªboer®³ee HeÆîee le³eej
keÀjleele. l³eeveblej HeÀeJe[îee®es meene³³eeves 6ceerìj }ebyeer®es JeeHesÀ le³eej keÀjleele. DeveskeÀ JesUe efHekeÀeb®eer
jesHes le³eej keÀjeJeer }eieleele. l³eemeeþer JeeHe̳ee®eer ªboer 1.5 ceerìj Je Gb®eer 20 les 22 mes.ceer. þsJe}er
peeles. meeOes JeeHesÀ efkebÀJee ieeoer JeeHesÀ oesvner HeeCeer osC³ee®³ee ¢äerves ®eebie}s Deensle. ieeoer JeeHe̳eele Òel³e#e
JeeHe̳ee®³ee He=ÿYeeieeJej HeeCeer meeþle veener l³eecegUs }neve jesHeeb®eer Jee{ HeÀej ®eebie}er nesles; YeesJelee}®³ee
Kees}ieì Yeeieeletve HeeCeer efPejHetve efHekeÀeb®³ee jesHeebvee efceUles. nJee KesUleer jenles. ieeoerÒeceeCes JeeHe̳ee®eer
j®evee Demeles. YegmeYegµeerle He=ÿYeeieeJej jesHes Jee{le Demeu³eeves jesHes GHeìleevee jesHeebvee Je l³eeb®³ee cegUebvee
Fpee nesle veener. ieeoer JeeHe̳eeJej keÀeboe, ìesce@ìes, HeÌ}@eJej, efcej®eer, Jeebieer F. efHekeÀeb®eer jesHes ®eebie}er le³eej
nesleele. meeOee JeeHeÀe He×leerle meJe& efHekeÀebvee ®eebie}s HeeCeer efceUles. ieeoer JeeHe̳eeletve jesHes GHeìtve leer meeOee
JeeHeÀe He×leerle }eJe}er peeleele. meeOee JeeHeÀe He×leerle keÀeboe, keÀesyeer, ìesce@ìes, HeÌ}e@Jej, efcej®eer ³eeb®eer
}eieJe[ kesÀ}er peeles.

mejer He×le :

mejer He×leerle veebiejeves efkebÀJee jespejves efHekeÀeb®³ee iejpesvegmeej Je peefceveer®³ee ®e{-Gleejevegmeej

meN³ee Hee[u³ee peeleele. efHekeÀebvee oesve DeesUerleer} DeblejeÒeceeCes mejer, Jejbyee keÀe{leele. mejer®³ee Heesìe}e
 159
efkebÀJee mejerle efHekeÀeb®eer }eieJe[ kesÀ}er peeles. mejemejerletve HeeCeer efo}s peeles. ³ee He×leerle Gmee}e megceejs
1 ceerìj ªboer®³ee mejer®eer DeeJeµ³ekeÀlee Demeles. lej keÀeboe, yeìeìe, Jeebieer, efcej®eer, ìesce@ìes ³eemeejK³ee
efHekeÀebvee keÀceer ªboer meN³ee Hee[leele. ³ee He×leerle efHekeÀebvee mejerletve HeeCeer mees[}s peeles. l³eecegUs ³ee
He×leerle mebHetCe& #es$e ve efYepelee HeÀkeÌle 1 / 2 #es$e efYepeles l³eecegUs HeeC³ee®eer ceesþîee ÒeceeCeele ye®ele
nesles. JeeHesÀ He×leerHes#ee ³ee He×leerme peceerveyeebOeCeer®ee Ke®e& KetHe®e keÀceer ³eslees. veebieje®³ee meene³³eeves
Kees}ieì Yeeieele DeeHeesDeeHe mejer le³eej nesles Je HeÀUe®³ee yeepetves ceeleer®ee yeebOe le³eej neslees. mejer
He×leerves Tme, keÀeHetme, efcej®eer, Jeebieer, ìesce@ìes, cekeÀe, yeìeìe, jleeUer, cegUe F. Hee}sYeep³eeb®eer }eieJe[
keÀªve l³eebvee HeeCeer oslee ³esles. mejerletve Heeìeleer} HeeCeer mees[}s peeles.

ûes[s[ HesÀjes He×le / meejs He×leerle Dee[Jes ceeleer®es oeb[kesÀ ìeketÀve HeeCeer osC³ee®eer He×le :

p³ee peefceveerle 0.3 ìkeÌke̳eeHes#ee keÀceer Gleej Deens, lesLes ner He×le HeÀe³eÐee®eer þjles. ³ee He×leerle
HeeC³ee®³ee ÒeJeene®eer efoµee, l³ee®ee Jesie keÀceer keÀjC³eemeeþer meeN³eebceO³es pesLes HeeCeer peesjele Gleeje®³ee
efoµesves Jeent }eieles lesLes Dee[Jes ceeleer®es oeb[kesÀ / yeebOe ìeketÀve HeeC³ee®ee ÒeJeen keÀceer kesÀ}e peelees Je ³ee
Dee[J³ee ceeleer®³ee yeebOee}e HeeCeer De[tve Hejle ceeies pesLes Gb®eJeìe Deens lesLes HeeCeer Heesnes®eefJe}s peeles. pees
He³e¥le Gb®eJeìîee®³ee efHekeÀebvee HeeCeer efceUle veener leesHe³e&ble Dee[Jes ceeleer®es yeebOe Jee{efJe}s peeleele. HeeCeer
meeN³eeleer} meJe& Yeeiee}e HeeCeer efceUs} Deµee jerleerves Dee[Jes oeb[kesÀ peeleele.

peefceveer®³ee Gleeje®³ee efoµesves HeeCeer Jeentve peele Demes} Je Gb®eJeìîee®³ee YeeieeJej HeeCeer Jeentve
peeC³ee®³ee ÒeJeene}e ceeleer®es Dee[Jes yeebOe ìeketÀve HeeCeer Jeentve peeC³eeme ÒeefleyebOe neslees Je HeeCeer Gb®eJeìîee®³ee
YeeieeHe³e¥le Heesnes®eefJe}s peeles. l³eecegUs meeN³eeleer} meJe& efHekeÀebvee meceÒeceeCeele HeeCeer efceUt µekeÀles Je
meeN³eeleer} meJe& efHekesÀ meceÒeceeCeele ®eebie}s Jee{C³eeme ceole efceUles. ³ee He×leerle HeeC³ee®eer ÒeJeene®eer
efoµee, l³ee®ee Jesie keÀceer keÀjC³eemeeþer Dee[Jes ceeleer®es yeebOe Dee[Jes íso keÀjleer} Deµee ÒekeÀejs meeN³eeletve
keÀe{leele. HeeCeer meJe& Yeeieeble Heesnes®eC³eemeeþer ûes[s[ HesÀjes He×leer®ee JeeHej keÀjleele. ³ee He×leerle HeeCeer
meJe& efHekeÀebvee meejK³ee ÒeceeCeele efceUles. l³eecegUs efHekeÀeb®es GlHeeove Jee{les. lesLes peefceveer®eer OetHe nesle
veener Je HeeCeerner Jee³ee peele veener ³ee He×leerves HeeCeer osC³eemeeþer peemle Þece Je Ke®e& ³esle veener. ner He×le
meeN³eebceO³es }eJe}su³ee keÀesCel³eener efHekeÀebmeeþer JeeHej}er peeles.

DeeUs He×le / yeebie[er He×le:

p³ee Yeeieele HeeCeer ce³ee&efole Demeles Deµee Yeeieele Je pesLes veJeerve®e HeÀUPee[eb®eer }eieJe[ kesÀ}s}er
Demeles lesLes DeeUs He×leerves HeeCeer efo}s peeles, Pee[e®es Kees[epeJeU Ke·e Keesotve HeeCeer mee®es} ³ee
GÎsµeeves DeeUs le³eej kesÀ}s peeles. ³ee Kees}ieì Yeeieele / Deeȳeele keÀeJe[erves, yeeo}erves HeeCeer Deesle}s
peeles. Pee[eb®³ee cegUebvee /Kees[ebvee HeeCeer efceUeJeb cnCetve Pee[eb®³ee Kees[epeJeU DeeUs /Ke·s keÀªve
l³eele HeeCeer Deesle}s peeles. Hejbleg meoj He×le Deµeeðeer³e Je HeeC³ee®ee DeHeJ³e³e keÀjCeejer Deens, keÀejCe
DeeJeµ³ekeÀlesHes#ee peemle HeeCeer Kees[epeJeU Deesle}s peeles. l³eecegUs Kees[epeJeU Ke·e le³eej neslees,
Kees[epeJeUer} Pee[eb®eer cegUs HeeCeer melele Deesleu³eecegUs GIe[er He[leele. cegUs GIe[er He[u³eecegUs Pee[
JeeN³eeves GvceUtve He[C³ee®eer Yeerleer Demeles. HeeCeer Jej®esJej efceUle Demeu³eeves Pee[e®eerr cegUs Jej®³ee Jej
jenleele. Kee}er ceeleerle Kees}Jej cegUs peele veenerle. l³eecegUs Deµeer Pee[s JeeN³eeves He[tve peeC³ee®eer
peemle Yeerleer Demeles. ³eeefµeJee³e Pee[e®³ee Kees[eJej®e / cegUebJej®e HeeCeer Deesle}s peele Demeu³eecegUs
ef[bke̳ee veeJee®ee jesie nesC³ee®eer µeke̳elee DeefOekeÀ Demeles.
 160
DeeUs He×leer ner ÒeecegK³eeves veJeerve HeÀUPee[eb®³ee Je=#eejesHeCee®³ee JesUer JeeHej}er peeles. DeeUs
He×leerleer} oes<e otj keÀjC³eemeeþer yeebie[er He×leer®ee JeeHej kesÀ}e peelees. yeebie[er He×leerle Kees[epeJeUer}
ceeleer ve keÀe{lee Kees[eHeemetve 1 les 1II ceerìj DeblejeJej yeebie[er®³ee DeekeÀeje®es iees}ekeÀej Jele&gU le³eej
keÀªve Kees}ieì ®ej le³eej kesÀ}e peelees. ³ee ®ejele HeeCeer Deesle}s peeles. Òel³eskeÀ Kees[eJej efkeÀbJee cegUeJej
HeeCeer Deesle}s peele veener ³eeefµeJee³e Kees[epeJeU®eer ceeleer ve keÀe{lee Pee[e®eer meeJe}er p³ee YeeieeHe³e¥le
He[les l³ee YeeieebJej iees} yeebie[er®ee Ke·e le³eej keÀªve l³ee ®ejele HeeCeer Deesle}s peeles. ®ejeleer} HeeCeer
efPejHetve Pee[e®³ee cegUebvee efceUles l³eecegUs Pee[eb®eer cegUs mew} nesle veenerle. ³eeefµeJee³e HeeCeer efceUC³eemeeþer
Pee[eb®eer cegUs Deepetyeepet}e HewÀ}eJeleele l³eecegUs JeeN³eeves Pee[s keÀesmeUtve He[C³ee®eer Yeerleer jenle veener.
³ee ®ejeceO³es®e HeeC³eeyejesyej Kelesner efo}er peeleele, HeeC³eeyejesyej Kelesner cegUebvee DeÒel³e#e efceUle
Demeu³eeves Pee[s peesceeves ®eebie}er Jee{leele. ef[bke̳ee veeJee®ee jesie nesT µekeÀle veener. Pee[e®³ee
Kees[eYeesJelee}®eer ceeleer ve keÀe{u³eecegUs Pee[s GvceUtve He[C³ee®eer µeke̳elee vemeles. ®ejele HeeCeer, Keles
Je Deew<eOes ìekeÀu³eecegUs efPejHeC³ee®³ee kesÀµeekeÀ<e&Ce He×leerves efHekeÀebvee HeeCeer, Keles Je Deew<eOes efceUleele.
l³eecegUs Òel³e#e Kees[ebJej Je Pee[eb®³ee HeeveebJej HeeCeer, Keles Je Deew<eOeeb®ee HeefjCeece nesle veener. keÀeskeÀCeele
neHetme, Hee³ejer ³ee Deeby³ee®³ee }neve-ceesþîee Pee[ebmeeþer ner He×le JeeHej}er peeles.

HeÀJeeje efkebÀJee leg<eej pe}efmeb®eve He×le :

HeeC³ee®³ee oeyee®³ee meene³³eeves peefceveer®³ee meJe& YeeieeJej HeeJemeemeejKes HeeCeer HeÀJeejCes efkebÀJee
G[efJeCes ³eebme HeÀJeeje efkebÀJee leg<eej pe}efmeb®eve He×leer cnCeleele. HeeCeer De@u³egefceefve³ece efkebÀJee Heer.Jner.meer.
HeeF&HeceOetve vesleele. l³ee HeeF&HeJej yemeefJe}su³ee HeÀJeeN³ee®³ee meene³³eeves HeeC³eeJejer} oeyeecegUs µesleele
HeeCeer meejK³ee ÒeceeCeele HeÀJeej}s peeles.

cenejeä^ele HeÀkeÌle 12.5 ìkeÌkesÀ peefceveerme HeeCeerHegjJeþe neslees. l³eeHewkeÀer efvecces #es$e efJenerj
yeeiee³eleer®es Deens. ³ee efJeefnjeRHewkeÀer megceejs mee[sDeeþ }eKe efJeefnjeR®es HeeCeer HesÀye´gJeejer les petve ceefnv³eele
HeÀej keÀceer nesles. Deµee keÀceer HeeC³eele peemleerle peemle HeÀe³eoe keÀªve IesC³eemeeþer leg<eej pe}efmeb®eve ner
SkeÀ HeeCeer osC³ee®eer ®eebie}er He×le Deens. leg<eej pe}efmeb®eve He×leercegUs HeeCeer efou³eeme DeveskeÀ HeÀe³eos
nesleele. l³eeHewkeÀer keÀener HeÀe³eos Kee}er}ÒeceeCes Deensle.
1) meO³ee®³ee Heeì He×leerves HeeCeer osC³eemeeþer peceerve meceHeeleUerle DeeCeeJeer }eieles. peefceveerme SkeÀ
ìkeÌke̳eeHes#ee DeefOekeÀ Gleej Demes} lej meceHeeleUerle HeÀej Ke®e& keÀjeJee }eielees. ³eeefµeJee³e
n}ke̳ee peefceveer meceHeeleUerle DeeCeu³eecegUs l³eeb®ee Heesle efyeIe[lees. Deµee JesUer leg<eej pe}efmeb®eve
He×le JeeHejele ³esles. l³eecegUs peceerve meceHeeleUerle DeeCeC³ee®ee Ke®e& Jee®elees.
2) Heeìeletve HeeCeer osleevee les HeeCeer Heeìeletve GIe[s®e Jeenles. l³eecegUs yee<HeerYeJeveeves l³eeleer} yejs®e
HeeCeer Jee³ee peeles efkebÀJee DeveskeÀoe les HeeCeer FkeÀ[s-eflekeÀ[s Hemejles, Jeentve peeles. l³eecegUs HeeC³ee®es
vegkeÀmeeve nesles. Hejbleg leg<eej pe}efmeb®eve He×leerletve ns Jee³ee peeCeejs HeeCeer Jee®eefJelee ³esles. Flej
He×leerHes#ee leg<eej He×leerves 30 les 35 ìkeÌkesÀ HeeCeer menpe Jee®eefJelee ³esles. l³eecegUs lesJe{îee
HeeC³eeJej meJJee les oer[Heì #es$e HeeC³eeKee}er DeeCelee ³esles. meO³ee Hewmes osTvener HeeCeer efJekeÀle
efceUle veener. Deµee HeefjefmLeleerle ³ee He×leerves keÀceer HeeC³eele DeefOekeÀ #es$e efYepeJeCes µeke̳e nesles.
3) ³ee He×leerle DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®ee HeÀe³eoe cnCepes nJ³ee l³ee ÒeceeCeele HeeCeer oslee ³esles. DeeHeCeeme
keÀceer efkebÀJee DeefOekeÀ HeeCeer Heeefnpes Demes} l³ee ÒeceeCeele peefceveerle meJe& efþkeÀeCeer meejK³ee ÒeceeCeele
HeeCeer oslee ³esCes µeke̳e nesles. l³eecegUs peefceveerJej HeeCeer, nJee, DeVe Fl³eeoeR®ee ³eesi³e cesU meeOetve
 161
GlHeeove Jee{les. Demee cesU meeOeu³eecegUs efHekeÀeb®es GlHeeove 20 les25 ìkeÌkesÀ Jee{les Demee
DevegYeJe Deens.
4) leg<eej pe}efmeb®eve He×leerle µesleer®eer yeebOeCeer keÀjeJeer }eiele veener. l³eecegUs µesle yeebOeCeermeeþer
nesCeeje Ke®e& Jee®elees.
5) HeeC³ee®ee Heeì- Jejbyee keÀe{C³eemeeþer peefceveerleer} megceejs 10 les 12 ìkeÌkesÀ #es$e Jee³ee peeles.
Hejbleg leg<eej He×leerle Demes Heeì Jejbyee keÀe{eJes }eiele veenerle. cnCetve ³ee HeeCeer osC³ee®³ee He×leercegUs
megceejs 10 les 12ìkeÌkesÀ #es$e DeefOekeÀ }eieJe[erKee}er DeeCelee ³esles.
6) meO³ee DeeHeCe ÒeecegK³eeves Heeì He×leerves HeeCeer oslees l³eecegUs peefceveer®³ee He=ÿYeeiee®eer OetHe nesles.
lemes®e efHekeÀe}e efo}s}er Keles Kees}ieì Yeeieele HeeC³eeyejesyej Jeentve peeTve meeþleele, Hejbleg
leg<eej He×leerves efo}s}s HeeCeer ns peefceveerle HeeCeer cegjC³ee®³ee JesieeHes#ee Lees[îeeµee keÀceer Jesieeves efo}s
peeles. l³eecegUs ³ee He×leerle peefceveer®eer OetHe nesle veener. ne SkeÀ HeÀej ceesþe HeÀe³eoe neslees. l³eecegUs
ner He×le keÀeȳee, Yeejer lemes®e n}ke̳ee, jslee[ peefceveermener GHe³egkeÌle þjles.
7) leg<eej He×leerves HeeCeer osle Demeleevee ³ee HeeC³eeletve efJejIeUCeejer Keles, keÀerìkeÀveeµekesÀ ³eeb®eer
HeeC³eeyejesyej HeÀJeejCeer keÀjCes µeke̳e Demeles.
8) ce®etU efkebÀJee Keejì Deme}s}s HeeCeer HeÀej Lees[îee ÒeceeCeele µesleer}e ÐeeJes }eieles. Hejbleg vesnceer®³ee
He×leerves les µeke̳e vemeles. l³eeSsJepeer leg<eej He×leerves Deµee ÒekeÀej®es HeeCeer nJ³ee l³ee ÒeceeCeele oslee
³esCes µeke̳e nesles. l³eecegUs peefceveerleer} #eeje®³ee ÒeceeCeele mecelees} jeKeCes µeke̳e nesles.
9) HeeCeer osC³ee®³ee Flej He×leeRµeer leg}vee kesÀ}er Demelee ³ee He×leerves HeeCeer osC³ee®ee cepegjer®ee
Ke®e&ner keÀceer ³eslees.
10) ³ee He×leerves HeeJemeemeejKes HeeCeer efHekeÀeb®³ee HeeveeJej He[les l³eecegUs peceerve YegmeYegµeerle jenles.
efHekeÀeb®es leeHeceeve efve³ebef$ele jentve efHekeÀeJejer} jesie, efkeÀ[er HeeC³eeyejesyej Jeentve peeleele. l³eecegUs
GlHeVe Jee{les. keÀerìkeÀveeµekesÀ Je Keles osC³ee®ee Ke®e&ner keÀceer ³eslees.

leg<eej:

pe}efmeb®eve He×leer Flej He×leerHes#ee ceneie[er Deens. ³ee He×leermeeþer Ke®e& DeefOekeÀ ³eslees. Hejbleg ³ee
He×leer®ee Ke®e& SketÀCe efYepeCeeN³ee #es$eeJej DeJe}byetve Demelees. keÀceerlekeÀceer 4nskeÌìj #es$e Deesef}leeKee}er
DeeCeu³eeme SketÀCe Ke®e& ª.25,000les 30,000 Ke®e& ³eslees. efJeefnjerHeemetve µeslee®es Deblej peemle
Demes} lej ne Ke®e& DeefOekeÀ ³eslees. ner He×le ®ee}efJeC³eemeeþer cepegjer®ee Ke®e& nskeÌìjer HeÀkeÌle 1000ªHe³es
³eslees. ne Ke®e& meJe&meeceev³e µeslekeÀN³eebvee peemle Jeeìlees, Hejbleg ne Yeeb[Je}er Ke®e& Deens lees SkeÀoe®e
keÀjeJee }eielees. Òel³eskeÀ Je<eea Demee Ke®e& ³esle veener, cegK³e Ke®e& kesÀu³eeveblej ojJe<eea Deieoer peªjer
Yeeme}er, lej®e ogªmleer®ee keÀener Ke®e& ³eslees. cnCetve®e ner He×le efveef½ele®e HeÀe³eÐee®eer þjles. ³eeefµeJee³e
³ee He×leerle ye®ele nesles, GlHeVe Jee{les, cepegjeb®³ee Ke®ee&®eer ye®ele nesles. lemes®e leg<eej pe}efmeb®eve
He×leer®ee meb®e Flejebvee Yee[îeeves oslee ³eslees. ³ee meJee¥®ee efJe®eej kesÀu³eeme ner He×le efveef½ele®e HejJe[les.
 162
efþyekeÀ pe}efmeb®eve He×leer:

DeeHeCeekeÀ[s HeeCeer Hegjsmes veener. keÀener Pee[s lej peieJeeJe³ee®eer Deensle. Deµee JesUer SkeÀe ce[ke̳eele
HeeCeer Yeªve les Pee[e®³ee yegbO³eeHeeµeer þsJeC³ee®eer DeeHe}er pegveer He×le Deens. DeLee&le l³ee ce[ke̳ee®³ee
leUe}e íesìs efíê Hee[tve l³ee efíêele keÀeHe[e®eer ef®ebOeer Iee}C³ee®eer He×le Demeles. ce[ke̳eeleer} Yej}s}s
HeeCeer l³ee ef®ebOeerÜejs nUtnUt Pee[e}e efceUles. l³eecegUs Lees[îee HeeC³eele Pee[s peiet µekeÀleele. ce[ke̳eeletve
ef®ebOeerÜejs Pee[e}e efceUCeejs HeeCeer efþyeketÀve efceUles cnCetve®e Deµee He×leerves p³ee efþkeÀeCeer HeeCeer efo}s
peeles l³eeme efþyekeÀ efmeb®eve He×le cnCeleele. Depetvener DeveskeÀ efþkeÀeCeer keÀener µeslekeÀjer Demes ce[ke̳eele
HeeCeer Yeªve þsJeleele. Deeþ efoJemeebletve SkeÀoe ns ce[kesÀ Yej}s keÀer keÀece nesles. HeeCeer osC³ee®³ee ³ee
He×leercegUs keÀceer HeeCeer }eieles. lemes®e ojjespe efkebÀJee Jej®esJej HeeCeer osC³ee®eer peªjerner Yeemele veener.
ce[ke̳eeÜejs Pee[ebvee ³ee He×leerves HeeCeer osC³ee®eer ner efþyekeÀ pe}efmeb®eve He×le pegveer Deens. pegv³ee ce[keÀe
He×leer®³ee OeleeaJej DeeOegefvekeÀ / megOeeefjle meeOeveeb®ee JeeHej keÀªvener efþyekeÀ He×leerves HeeCeer oslee ³esles.

DeeOegefvekeÀ efþyekeÀ pe}efmeb®eve He×leerle HeeC³ee®³ee meeþîeeletve HebHeeves HeeCeer Kes®eleele. les HeeCeer
efJeefµeä oeyeeKee}er cegK³e veUerletve GHeveUerJeeìs GHeveȳeeHe³e¥le Jeentve ves}s peeles. GHeveȳeebJej efJeefµeä
DeblejeJej yemeefJe}su³ee leesìerÜejs (efþyekeÀ efkebÀJee [^erHej) µetv³e oeyeeJej LeWyeeLeWyeeves efHekeÀebvee HeeCeer efo}s
peeles. ³ee He×leerves HeeCeer osC³eemeeþer HebHe efkebÀJee HeeC³ee®eer ìekeÀer, cegK³eveUer, GHecegK³eveUer, GHeveUer
DeeefCe [^erHej ³ee Jemlet DeeJeµ³ekeÀ Demeleele. lemes®e ieeUC³ee®eer ìekeÀer (efHeÀuìj ìekeÀer), jemee³eefvekeÀ
Kelee®eer ìekeÀer, kebÀì^es} Jn@euJe, oeyeceeHekeÀ GHekeÀjCes Fl³eeoeR®eer DeeJeµ³ekeÀlee Demeles.

efþyekeÀ pe}efmeb®eve He×leer®es HeÀe³eos :

efþyekeÀ pe}efmeb®eve He×le pe}efmeb®eve He×leer®³ee Flej meJe& He×leerHes#ee DeefOekeÀ HeÀe³eosµeerj,
HeeC³ee®ee keÀeìskeÀesj JeeHej keÀjCeejer, keÀceerle keÀceer HeeC³eele peemleerle peemle #es$e efYepeJeCeejer He×le
Deens. ¿ee He×leer®es HeÀe³eos Lees[ke̳eele Kee}er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.

1) efþyekeÀ He×leerves GHe}yOe HeeC³ee®ee peemleerle peemle JeeHej neslees.

2) efþyekeÀ He×leercegUs efHekeÀeb®³ee GlHeVeele YejHetj Jee{ nesles, lemes®e l³eeb®ee opee& megOeejlees.
3) efHekeÀeb®ee keÀe}eJeOeer keÀceer nesTve keÀceer JesUele HeerkeÀ keÀe{Ceerme le³eej nesles.
4) ner He×le JeeHeju³eecegUs peefceveer®eer ceµeeiele keÀceer ÒeceeCeele keÀjeJeer }eieles Je leCee®ee ÒeeogYee&Je
keÀceer neslees.
5) efHekeÀebvee jesie Je efkeÀ[er®ee ÒeeogYee&Je keÀceer neslees.
6) jemee³eefvekeÀ Keleeb®ee efHekeÀebvee DeefOekeÀ HeÀe³eoe neslees.
7) ³ee He×leercegUs cepegjer®ee Ke®e& keÀceer neslees.
8) ner He×le keÀesCel³eener Gb®e-meKe} peefceveerle JeeHejlee ³esles. peceerveyeebOeCeer keÀjeJeer }eiele veener.
9) p³ee peefceveerle HeeCeer µees<eCe keÀjC³ee®eer #ecelee keÀceer Deens. Deµee peefceveerle pe}µees<eCe Jee{les.
lemes®e #eej³egkeÌle HeeC³ee®eeosKeer} JeeHej yeeiee³eleermeeþer keÀjlee ³eslees.
 163
10) ³ee He×leerle HeeCeer Jee³ee peele veener Je peefceveer®eer OetHener nesle veener.
11) keÀceerle keÀceer HeeC³eeJej peemleerle peemle peefceveer®es #es$e efYepeefJelee ³esles.

13.5 efmeb®evee®es HeÀe³eos

HeeCeer ns µesleer®es peerJeve Deens. l³ee®ee ³eesi³e JesUer DeeefCe ³eesi³e ÒeceeCeele HegjJeþe ve Peeu³eeme
µeslekeÀN³ee®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer DeeefCe SketÀCe µesleer®eer GlHeeokeÀlee ³eeJej efJeHejerle HeefjCeece neslees.
YeejleemeejK³ee ke=À<eer ÒeOeeve osµeele lej ceevmetve®³ee DeJeke=ÀHescegUs µesleerJej pees HeefjCeece neslees l³eecegUs
DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemee®ee Jesie®e ÒeefleketÀ}jerl³ee ÒeYeeefJele neslees. Deµee HeefjefmLeleerle µesleer}e ke=Àef$ece
HeeCeerHegjJeþîee®eer mees³e ner Jejoeve þjles. efmeb®evee®³ee efJeefJeOe meeOeveebcegUs pes Òel³e#e DeeefCe DeÒel³e#e
HeÀe³eos nesleele les Heg{er}ÒeceeCes Deensle –

1) µesleer®³ee GlHeeokeÀlesle Jee{ :

efvejefvejeȳee DeY³eemeebceO³es Demes efometve ³esles Deens keÀer, keÀesj[Jeent peefceveerHes#ee Deesefuelee®eer
mees³e Deme}su³ee peefceveerle efvejefvejeȳee efHekeÀeb®es oj SkeÀjer GlHeeove peemle Demeles. Fbef[³eve keÀeweqvme}
Dee@HeÀ De@efûekeÀu®ej} efjme®e& ³ee mebmLes®³ee celes, SkeÀe®e Òeosµeele keÀesj[Jeent DeeefCe Dees}erle Deµee µesleerceOeer}
GlHeeoveeb®eer leg}vee kesÀu³eeme Deesefuelee®³ee µesleerceOeer} GlHeeove ns 50 les 100 ìkeÌke̳eebveer peemle
efometve ³esles. ®eewL³ee ³eespeves®³ee efJekeÀeme HeenCeerle Demes cnì}s Deens keÀer, Deesefuelee®eer mees³e Demeu³eeme
keÀesj[Jeent µesleer®³ee leg}vesle Oeevee®es GlHeeove 52.5 Òeefleµele peemle nesles. Flej efHekeÀeb®³ee peemle
GlHeeovee®es ÒeceeCe cnCepes ient 51.3…, yee}ea 57.2…, yeepejer 48.9…, cekeÀe 53.0…³ee®es keÀejCe
cnCepes efvejefvejeȳee efHekeÀebvee efpelekeÀer Dees} DeeJeµ³ekeÀ Demeles leer efìkeÀJetve efHekeÀeb®eer ³eesi³e Jee{ keÀjC³ee®es
keÀece efmeb®eveecegUs nesles Je l³eecegUs µesleer®eer GlHeeokeÀlee Jee{les.

2) GlHeeovee®³ee leb$eele yeo} :

µesleerceOeer} leb$eelcekeÀ megOeejCee ³ee µesleer®es mJeªHe HetCe&HeCes yeo}t µekeÀleele. GlHeeovee®es leb$e
pej pegves Demes}, lej GlHeeoveele HeÀejµeer Jee{ nesCeej veener. GlHeeove Jee{ermeeþer jemee³eefvekeÀ Keleeb®ee
JeeHej, HeerkeÀ mebj#eCeemeeþer HeÀJeejCeer, peemle GlHeeove osCeeN³ee efye³eeC³eeb®ee JeeHej ³eemeejKes Ghee³e
DeeJeµ³ekeÀ þjleele. Hejbleg ns Ghee³e lesJne®e keÀjlee ³esleer} pesJne µesleer}e HeeCeerHegjJeþîee®eer µeeéeleer
Demes}. efmeb®evee®³ee ceesþîee, ceO³ece DeeefCe íesìîee ³eespeveebcegUs osµee®³ee efvejefvejeU³ee Yeeieele µesleer®es
GlHeeove leb$e yeo}les Deens. nefjle ¬eÀebleer ner Lees[îee ÒeosµeebHegjleer ce³ee&efole Deme}er lejer efle®es ce³ee&efole
³eµemeg×e efmeb®eveeefµeJee³e µeke̳e Pee}s vemeles.

3) }eieJe[er®ee HeÀe³eoe :

efmeb®eveecegUs µesleer®³ee }eieJe[er®es mJeªHe yejs®e yeo}t µekeÀles.

De) efJeefJeOe efHekeÀeb®eer iejpe HetCe& :

efvejefvejeȳee efHekeÀebvee JesieJesieȳee JesUer keÀceer-peemle HeeC³ee®eer iejpe Demeles. ceevmetveJej DeJe}byetve
DemeCeeN³ee µesleerle ner iejpe ³eesi³e ÒekeÀejs HetCe& nesC³ee®eer µeeéeleer vemeles. l³eecegUs efJeefµeä efHekesÀ®e }eieJe[erle
 164
I³eeJeer }eieleele. efmeb®evee®³ee mees³eercegUs efHekeÀebvee ³eesi³e l³eeJesUer Je ³eesi³e l³ee cee$esle HeeCeer efceUC³ee®eer
µeeéeleer Demeu³eeves HeerkeÀ ÒekeÀejele efJeefJeOelee DeeCelee ³esles.

ye) ogyeej efHekesÀ :

Yeejleele efmeb®evee®³ee mees³eeR®ee efJemleej nesle Deme}e lejer DeÐeeHe HeeJemeeJej DeJe}byetve DemeC³ee®es
ÒeceeCe yejs®e Deens. }eieJe[erKee}er} efveJJeU #es$ee®³ee HeÀkeÌle 33…#es$eele efmeb®evee®ee JeeHej neslees.
yeekeÀer }eieJe[ keÀesj[Jeent nesleer. ³ee µesleer®ee HeeC³ee®ee DeeOeej cnCepes ceevmetve. HeCe lees meJe&$e meejKee
vemelees, lemes®e meeceev³ele: petve les meHìWyej ³ee keÀeUele®e lees keWÀefêle Demeu³eeves veblej ogmejs HeerkeÀ IesCes
keÀþerCe Demeles. Deµee HeefjefmLeleerle efmeb®eveecegUs ogmejs HeerkeÀ IesCes DeeefCe keÀener Òeosµeele leerve efHekesÀ IesCes
meg×e µeke̳e nesles.

4) µesleer®es J³eeHeejerkeÀjCe :

GojefveJee&nHej µesleer ns DeLe&J³eJemLes®³ee ceeieeme}sHeCee®es }#eCe Deens. Flej J³eJemee³eebÒeceeCes®e

µesleer nermeg×e J³eeHeejer leÊJeebvegmeej keÀje³e}e nJeer. DeLee&le l³eemeeþer µesleer®³ee GlHeeovee®³ee leb$eele
megOeejCee Peeu³eeefµeJee³e ner ieesä µeke̳e nesCeej veener. efmeb®evee®³ee mees³eerbcegUs µesleer®es GlHeeoveleb$e yeo}les.
p³ee}e DeeHeCe veieoer efHekesÀ efkebÀJee jesKe efHekesÀ cnCelees l³eeb®eer }eieJe[ efmeb®eveecegUs keÀjlee ³esles. Tme,
keÀeHetme, lebyeeKet, les}efye³ee ³eeb®es GlHeeove Jee{u³eeme l³ee®ee HeÀe³eoe kesÀJeU µesleer}e®e veJns lej
GÐeesieebveemeg×e nesTve osµee®ee efJekeÀeme Jesieeves nesT µekeÀlees.

5) jespeieej efveefce&leer :

efmeb®eveecegUs µesleer®³ee GlHeeoveele pees yeo} Ie[tve ³eslees l³eecegUs DeefOekeÀ }eskeÀebvee keÀece efceUC³ee®eer
µeke̳elee Demeles. YeejleeceO³es µesleerJej }eskeÀmebK³es®es DeJe}befyelJe peemle Deens. µesleerceO³es megHle yeskeÀejer
efometve ³esles. pej µesleer®³ee leb$eele }#eCeer³e yeo} Pee}e lej megHle yeskeÀejer®³ee ªHeeves Jee³ee peeCeeN³ee
ÞeceµekeÌleer®eer ye®ele nesT µekeÀles. ogmeN³ee yeepetves, efmeb®evee®³ee efJeefJeOe ³eespevee keÀe³ee&eqvJele kesÀu³eecegUs
DeveskeÀebvee jespeieej GHe}yOe neslees. OejCeeb®es yeebOekeÀece, keÀe}Jes le³eej keÀjCes, efJeefnjer KeesoCes ³eemeejK³ee
keÀeceele DeveskeÀ J³ekeÌleeRvee jespeieej GHe}yOe nesTve yeskeÀejer®eer leerJe´lee keÀceer nesT µekeÀles.

6) Hetjefve³eb$eCe :

efmeb®evee®³ee ceesþîee ³eespeveeb®ee ne DeÒel³e#e HeÀe³eoe Deens. veoer}e peemle HeeCeer Dee}s Demelee
l³eecegUs DeemeHeeme®³ee Òeosµeele Hetj ³esTve cee}ceÊee DeeefCe peerJeneveer nesles. ojJe<eea osµee®³ee efvejefvejeȳee
YeeieebceO³es Hetj ³esleele Je Òe®eb[ ÒeceeCeele vegkeÀmeeve nesles. pej ns Hegje®es HeeCeer keÀe}J³eebÜejs Jeentve veslee
Dee}s efkebÀJee meeþJetve þsJelee Dee}s lej yejs®e vegkeÀmeeve ìeUlee ³esF&}. cnCepes SkeÀe yeepetves HegjecegUs nesCeejs
vegkeÀmeeve ìeUCes DeeefCe ogmeN³ee yeepetves l³ee HeeC³ee®³ee meene³³eeves µesleer®es GlHeeove Jee{efJeCes Demee ognsjer
HeÀe³eoe efmeb®evee®³ee ³eespevescegUs nesT µekeÀlees.

7) efJeÐegleefveefce&leer :

efJeÐegle®³ee efveefce&leermeeþer keÀesUmee efkebÀJee HeeCeer ³eeb®ee JeeHej keÀjlee ³eslees. ³eeHewkeÀer keÀesUmee ns
meeOeve HegveªlHeeove#ece veener. YetieYee&leer} keÀesUµee®es meeþs ce³ee&efole Deensle. ³ee G}ì HeeC³ee®³ee
 165
meene³³eeves efJeÐegle GlHeeove kesÀu³eeme les mebHeC³ee®ee Òeµve efvecee&Ce nesle veener. keÀesUµee®es mebHegäele ³esCeejs
meeþs efJe®eejele Ieslee pe}efJeÐegle DeeefCe DeeeqCJekeÀ Tpee& ³eeb®³ee efveefce&leerJej peemle }#e kesÀbefêle keÀjCes
DeeJeµ³ekeÀ Deens. Yeejleele peer efJeÐegle®eer efveeffce&leer Pee}er l³eeHewkeÀer 27 Òeefleµele pe}efJeÐegle nesleer lej 71
Òeefleµele keÀesUmee DeeefCe les}eHeemetve Pee}er nesleer. YeefJe<³ekeÀeUele efJeÐegle®eer ceeieCeer Jesieeves Jee{Ceej
Demeu³eeves efmeb®evee®³ee yengÎsµeer³e ÒekeÀuHeebcegUs ³eeyeeyeleerle peer ceole nesF&} leer cees}e®eer þjCeej Deens.

8) pe}JeenletkeÀ:

pe}ceeiee&ves nesCeejer JeenletkeÀ ner jsuJes®³ee JeenlegkeÀer®ee SkeÀ He³ee&³e Demetve lees mJemle Deens. cnCetve®e
DeeHeu³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeveebceO³es Demes Dee{Utve Dee}s keÀer, veoerKeesjs ³eespeveeb®³ee efJekeÀemeele Debleie&le
pe}JeenlegkeÀer®³ee µeke̳eles®ee peemle efJe®eej kesÀ}e peeJee.

9) celm³eHee}ve :

– efmeb®evee®³ee ÒekeÀuHeebcegUs pes HeeC³ee®es meeþs efvecee&Ce nesleele l³eele celm³eHee}ve J³eJemee³e Jee{efJeCes
µeke̳e Deens. Jee{l³ee }eskeÀmebK³es®eer DeVee®eer iejpe HetCe& keÀjC³eemeeþer ne J³eJemee³e Deefleµe³e GHe³egkeÌle
þª µekeÀlees.

13.6 efmeb®evee®³ee mecem³ee

efmeb®evee®³ee cenÊJee®³ee DeeefCe DeveskeÀ HeÀe³eÐee®ee DeeHeCe DeY³eeme kesÀ}e. Hejbleg ns meJe& HeÀe³eos
HetCe&HeCes l³ee®e mJeªHeele efceUleer} efkebÀJee veener ner ieesä efvejefvejeȳee IeìkeÀebJej DeJe}byetve Deens. ³eeceO³es
efmeb®evee®eer #ecelee efkeÀleer Deens, Deme}su³ee #eceles®ee efkeÀleer JeeHej neslees. ceesþîee ÒekeÀuHeecegUs nesCeejs
leesìs, HeeCeerHegjJeþîee®³ee J³eJemLeeHevee®eer keÀe³e&#ecelee Demes cegÎs ³esleele. ³ee®ee efJe®eej Kee}er} cegÎîeeb®³ee
DeeOeejs mHeä keÀjlee ³esleer}.

1) Ke®e& DeeefCe }eYe:

efmeb®evee®³ee ceesþîee DeeefCe ceO³ece ÒekeÀuHeebJej Òe®eb[ Ke®e& kesÀ}e peelees. ³eeHetJeea G}ÁsKe kesÀu³eeÒeceeCes
efmeb®eveemeeþer Deme}su³ee SketÀCe jkeÀces®ee meeOeejCe 80 Òeefleµele Yeeie ³ee ³eespeveebmeeþer Ke®e& neslees. Òeµve
Demee Deens keÀer ³ee Ke®ee&®es meceLe&ve keÀjlee ³esF&} eflelekesÀ HeÀe³eos l³eeHeemetve efceUleele keÀe? ³eeyeeyele
meneJ³ee ³eespevesves veeWoefJe}s}s cele Deefleµe³e yees}kesÀ Deens. l³eecegmeej, efmeb®evee®³ee #es$eele ‘iegbleefJe}su³ee
jkeÀcesHeemetve GlHeeovee®³ee ªHeele efkebÀJee Hewµee®³ee ªHeele Pee}s}e }eYe Deefleµe³e efvejeµeepevekeÀ Deens.’
Òee³eesefiekeÀ #es$eebceOeer} Òe³eesieeJeªve Deµeer DeHes#ee nesleer keÀer, efmeb®evee®eer mees³e Deme}su³ee efþkeÀeCeer ÒeefleJe<e&
oj nskeÌìj 4les5ìve Oeev³ee®es GlHeeove Jne³e}e nJes. Hejbleg Òel³e#eele cee$e mejemejerves 1.7ìve Oeev³ee®es
oj nskeÌìjer GlHeeove nesle Deme}s}s efometve ³esles. ³ee®ee DeLe& Demee keÀer efmeb®eve-³eespeveebHeemetve DeHesef#ele
Demee }eYe efceUe}s}e veener.

iegbleJeCeer®³ee yeepetves efJe®eej keÀjlee Demes efometve ³esles keÀer ceesþîee Je ceO³ece ÒekeÀuHeeb®es keÀe³e&
meceeOeevekeÀejkeÀ jerleerves ®ee}t veener. DeveskeÀ jep³eebceO³es ³ee ÒekeÀuHeebceOeer} ®ee}t Ke®e& Yeªve keÀe{Cesmeg×e
µeke̳e nesle veener, ceie cetU iegbleJeCeer®eer Yejleer keÀªve osCes otj®e jeefn}s. HeefjCeecele: ³ee ÒekeÀuHeebJej
mejemejer ÒeefleJe<e& 427 keÀesìer ªHe³es leesìe menve keÀjeJee }eielees Demee Deboepe Deens.
 166
2) }eieJe[erle De³eesi³e yeo} :
osµee®³ee p³ee Yeeieele Deesef}lee®eer mees³e Pee}er lesLes }eieJe[er®³ee mJeªHeele yeje®e yeo} Pee}e
Deens. l³eecegUs GlHeeove Jee{er}e ceole Pee}er ne DeuHekeÀe}erve HeÀe³eoe veekeÀejlee ³esle veener. Hejbleg
efmeb®eveecegUs HetJeea®³ee efHekeÀeb®³ee peeieer meelel³eeves jesKe efHekesÀ IesC³ee®eer peer ÒeJe=Êeer Jee{les Deens. leer De³eesi³e
Deens. ³ee ÒeJe=ÊeercegUs HeerkeÀ Hee}ì ne ÒekeÀej®e Gj}s}e veener. GÊej Òeosµeele Gmeeves DeeOeer®³ee legjermeejK³ee
efHekeÀeb®eer nkeÀe}HeÆer kesÀ}er Deens. yebiee} Je efyenejceO³es p³etìcegUs ne®e ÒekeÀej Ie[lees Deens. pej efJeefµeä
peefceveerceO³es SkeÀ®e SkeÀ HeerkeÀ meelel³eeves Iesle}s ies}s lej efle®³ee megHeerkeÀlesJej l³ee®ee efJeHejerle HeefjCeece
neslees. HeerkeÀ Hee}ì keÀjC³ee®ee SkeÀ cenÊJee®ee GÎsµe ne®e Deens keÀer, peefceveer®³ee GlHeeove µekeÌleerJej
melele leeCe He[t ve oslee GlHeeove keÀjle jenCes. efmeb®eveecegUs ne ÒekeÀej keÀceer nesle Demetve Hewµeemeeþer
peefceveer®ee iewjJeeHej nesle Deens.

3) HeeC³ee®ee DeeflejskeÀ :

efmeb®evee®³ee ÒekeÀuHeeb®es HeeCeer keÀe}J³eebÜejs µesleer}e HegjefJeleele. p³ee #es$eele Demee HeeCeerHegjJeþe
neslees lesLes pej peemle HeeTme Pee}e lej leer peceerve efkeÀleerlejer efoJeme HeeC³eeKee}er jenles. HeeCeer Jeentve
peeC³ee®³ee ceeiee&le pej De[LeUs Dee}s lej ns peemleer®es HeeCeer mee®etve jenles. HeeCeerHegjJeþe peemle
kesÀu³eecegUsmeg×e ner HeefjefmLeleer GodYeJeles. Hebpeeye Je GÊej Òeosµeele HeeCeer mee®eCes ner SkeÀ ceesþer mecem³ee
Pee}er Demetve l³eeJej Ghee³e keÀjC³eemeeþer Ke®e& keÀjCes Yeeie He[les. HeeC³ee®³ee Deµee DeeflejskeÀecegUs peefceveer®es
vegkeÀmeeve nesles.

4) #eejeb®ee Deefveä ÒeYeeJe :

Deesef}leemeeþer HeeC³ee®ee ÒeJeen pesJne µesleele mees[}e peelees lesJne l³eeHeemetve keÀener keÀeUeves
#eejeb®ee ÒeYeeJe efomet }eielees. meJe& peefceveerle efvejefvejeUs #eej Demeleele Je les yejs®e Deele Demeleele. pesJne
HeeCeer µesleele Jeenles lesJne l³eeleer} keÀener HeeCeer peefceveer®³ee Deele efPejHeles Je l³eecegUs peefceveer®³ee Deeleer}
HeeCeer Jej ³esT }eieles. ³ee HeeC³eeyejesyej efvejefvejeUs #eejmeg×e Jej ³esTve peefceveer®³ee Jej®³ee Lejele
Hemejleele. ³ee #eejebcegUs vegkeÀmeeve nesles. keÀener keÀeUeves #eejebveer ³egkeÌle Pee}s}er peceerve }eieJe[ermeeþer
De³eesi³e þjles. keÀejCe }eieJe[ kesÀ}su³ee efHekeÀebJej l³eeb®ee Deefveä HeefjCeece nesles. efmeb®evee®³ee keÀe}J³eeletve
DeeefCe efJeleefjkeÀebceOetve HeeCeer efPejHele Demeu³eeves®e ner ef¬eÀ³ee Ie[tve ³esles.

5) #eceles®ee DeHetCe& JeeHej:

efmeb®eve ÒekeÀuHeebcegUs µesleer}e HeeCeerHegjJeþe keÀjC³ee®eer peer #ecelee efvecee&Ce nesles l³eemeeþer Òe®eb[
Ke®e& Pee}s}e Demelees. pej ³ee #eceles®ee HetCe& JeeHej Pee}e veener lej ner iegbleJeCe ve HejJe[Ceejer þjs}
DeeefCe GlHeeoveele DeHesef#ele Jee{ nesT µekeÀCeej veener. SketÀCe efmeb®evee®eer #ecelee 587 }eKe nskeÌìme&
peefceveer}e HeeCeer HegjefJeC³ee®eer Demeleevee Òel³e#eeleer} JeeHej 92 Òeefleµele cnCepes 540 }eKe nskeÌìj
neslee. SketÀCe #ecelee 768}#e nskeÌìme&®eer Demeleevee Òel³e#e efmeb®eve 686 }eKe nskeÌìme&®es nesles. cnCepes
³ee efþkeÀeCeer meeOeejCe 10 Òeefleµele #ecelee GHe³eesieele Dee}er veener. #eceles®ee HetCe& JeeHej ve nesC³eeceeies
keÀejCes yejer®e Demet µekeÀleele. GoenjCeeLe&, HeeCeer HegjefJeu³eeyeÎ} Iesle}s peeCeejs HeeC³ee®es oj DeJeepeJeer
efkebÀJee µeslekeÀN³ee®³ee ce³ee&osyeensj®es Demet µekeÀleele. efJeleefjkeÀeb®es peeUs iewjmees³eer®es Demet MekeÀles. keÀejCe
keÀesCelesner Deme}s lejer #eceles®ee HetCe& JeeHej ve Peeu³eeves ³ee ÒekeÀuHeeb®ee HetCe& GHe³eesie nesle veener ner JemlegefmLeleer
Deens.
 167
6) peefceveer®eer OetHe (Soil Erosion):

peefceveer®eer OetHe nesC³ee®eer peer efvejefvejeUer keÀejCes Deensle l³eeceO³es HeeC³eecegUs nesCeejer OetHe ns SkeÀ
ÒecegKe keÀejCe Deens. HeeC³eecegUs peefceveer®ee megHeerkeÀ Lej Jeentve peelees. peceerve }eieJe[er®³ee ¢äerves keÀceer
GHe³eesieer nesle peeles. efmeb®evee®es HeeCeer peefceveerle melele efPejHeu³eecegUs pe}eµe³eeletve mees[}su³ee HeeC³ee®ee
meeOeejCe 20 Òeefleµele Yeeie Jee³ee peelees. peefceveer®eer OetHe Peeu³eeves Deboepes 76}eKe SkeÀj peefceveer®eer
Òele Ieì}er Demetve leer HegvemLee&efHele keÀjC³eemeeþer 700keÀesìer ªHe³es Ke®e& ³esF&}, Demee Deboepe J³ekeÌle
keÀjC³eele ³eslees.

7) De[ketÀve He[Ceejs Yeeb[Je} :

ceO³ece DeeefCe ceesþîee efmeb®eve ÒekeÀuHeebvee npeejes keÀesìer ªHe³es Yeeb[Je} }eieles Je ns ÒekeÀuHe HetCe&
nesC³eemeeþer }eieCeeje DeJeOeer yeje®e Demelees. ojc³eeve, ns Yeeb[Je} vegmeles®e De[ketÀve He[u³eeves Flej
efþkeÀeCeer l³eeHeemetve pees HeÀe³eoe Pee}e Demelee lees efceUle veener. ÒekeÀuHeebvee oerIe&keÀeU }eieCes meJe&
yeeyeleerle DeHeefjne³e& vemeles. DeveskeÀoe ìeUlee ³esCeeN³ee keÀejCeebcegUs ÒekeÀuHe }ebyeCeerJej He[leele. GoenjCeeLe&,
Hegjsmee efJeÊeHegjJeþe GHe}yOe ve Peeu³eeves keÀener ÒekeÀuHe DeOe&Jeì DeJemLesle yeje®e keÀeU He[tve jenleele,
keÀener JesUe ÒeµeemekeÀer³e De[®eCeeRcegUs efojbieeF& nesles, lej keÀOeerkeÀOeer DeeJeµ³ekeÀ ³eb$es Je cee} JesUsJej
GHe}yOe ve Peeu³eeves JesU }eielees. ³ee keÀeUele Yeeb[Je}e®ee GHe³eesie megª ve Peeu³eeves osµee®es vegkeÀmeeve
nesles.

8) meoes<e J³eJemLeeHeve :

HeeCeerHegjJeþîee®es J³eJemLeeHeve ns keÀe³e&#ece DemeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. keÀe}J³eeb®es HeeCeer meg}Yelesves

efceUles cnCetve l³ee®ee efve<keÀeUpeerHeCes JeeHej nesCes ³eesi³e veener. keÀener JesUe ne DeeflejskeÀ FlekeÀe peemle
Demelees keÀer Deesef}le keÀjC³eeSsJepeer efHekesÀ yeg[efJeCes ne®e GÎsµe Demeu³ee®eer µebkeÀe ³eeJeer! µesleeceO³es HeeCeer
Heesnes®eCes efpelekesÀ cenÊJee®es Deens eflelekesÀ®e l³ee HeeC³ee®³ee ³eesi³e JeeHeje}e cenÊJe Deens. keÀejCe meoes<e
JeeHejecegUs efHekesÀ DeeefCe peceerve ³ee oesneW®es vegkeÀmeeve nesles. ³ee ¢äerves HeeC³ee®ee efve³ebef$ele HegjJeþe, HeeCeer-
ojeb®es efve³eceve, keÀe}J³eeb®eer ogªmleer Fl³eeoer yeeyeeRkeÀ[s melele }#e Ðee³e}e nJes. meoes<e J³eJemLeeHeveecegUs
efmeb®evee®es HeÀe³eos keÀceer nesleele.

Jejer} mecem³ee ³ee efJeµes<elJeeves ceO³ece Je ceesþîee ÒekeÀuHeeb®³ee Deensle. l³eecegUs DeeHeu³ee efve³eespeveele
}Ieg efmeb®eve ³eespeveebJej efoJemeWefoJeme peemle Yej efo}e peelees Deens.

♦♦♦
 168

14
ke=À<eer efJeÐeeHeerþ DeeefCe ke=À<eer efJe%eeve keWÀê
(DeeJeM³ekeÀlee - mLeeHevee - keÀe³e&)

Heeþe®eer ªHejs<ee
14.0 Heeþe®es GÎsMe
14.1 ÒeemleeefJekeÀ
14.2 ke=À<eer efJeÐeeHeerþs Je mLeeHevee
14.3 ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer j®evee
14.4 ke=À<eer efJeÐeeHeerþ mLeeHeve keÀjC³ee®es GÎsMe
14.5 ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer Flej GefÎäs
14.6 ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer keÀe³e&
14.7 ke=À<eer efJe%eeve keWÀê
14.8 ke=À<eer efJe%eeve keWÀêe®es GÎsMe
14.9 ke=À<eer efJe%eeve keWÀêeceeHe&Àle mJe³ebjespeieej / J³eJemee³e ÒeefMe#eCe
14.10 ke=À<eer efJe%eeve keWÀêe®es meb®eueve DeeefCe J³eJemLeeHeve
14.11 ÒeefMe#eCeeL³ee¥vee megefJeOee Je ÒeefMe#eCe
14.12 mJeeO³ee³e

14.0 Heeþe®es GÎsMe

- ke=À<eer efJeÐeeHeerþ DeeefCe ke=À<eer efJe%eeve keWÀêe®es cenÊJe mecepeeJetve IesCes.

- ke=À<eer efJeÐeeL³ee¥®eer mLeeHevee DeeefCe j®evee peeCetve IesCes.
- ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®es GÎsMe keÀesCeles Deensle les mecepeeJetve IesCes
- ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer GefÎäss mecepeeJetve IesCes.
- ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer keÀe³e& DeY³eemeCes.
- ke=À<eer efJe%eeve keWÀê DeeefCe GÎsMe DeY³eemeCes
- ke=À<eer efJe%eeve keWÀêeceeHe&Àle jeyeJeues peeCeeN³ee GHe¬eÀcee®eer ceeefnleer efceUJeCes.
 169
- ke=À<eer efJe%eeve keWÀêe®es meb®eueve DeeefCe J³eJemLeeHevee®eer ceeefnleer efceUJeCes.
- ÒeefMe#eCeeL³ee¥vee efou³ee peeCeeN³ee megefJeOeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

ke=À<eer efJeÐeeHeerþ DeeefCe ke=À<eer efJe%eeve keWÀê

14.1 ÒeemleeefJekeÀ

Keb[Òee³e Yeejlee®eer Mesleer ne HeÀej HetJeeaHeemetve DeLe&J³eJemLes®ee keÀCee mecepeuee peele Deens.
Mesleer#es$eeJej DeJeuebyetve DemeCeeN³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee 67 ìkeÌkesÀ Deens. Mesleer #es$eeleerue Meeðe DeeefCe keÀuee
³eeb®es DeeHeCeeuee JesefokeÀ keÀeUeHeemetve meboYe& meeHe[leerue. nefjle¬eÀebleerceO³es ÒeefMeef#ele ceveg<³eyeU ne SkeÀ
cegK³e IeìkeÀ neslee DeeefCe l³eecegUs®e Yeejle DeVeOeev³ee®³ee yeeyeleerle mJe³ebHetCe& yeveuee DeeefCe Yeejleer³e
DeLe&J³eJemLee efJekeÀefmele nesC³eeme ieleer efceUeueer.

DeeHeu³ee osMeeceO³es ke=À<eer efMe#eCeemeeþer cepeyetle DeMeer J³eJemLee efvecee&Ce keÀjC³eele Deeueer Deens.
mJeeleb$³e efceUeues. lesJne DeeHeu³ee osMeeceO³es HeÀkeÌle 17 ke=À<eer ceneefJeÐeeue³e, 3 HeMegceneefJeÐeeue³es DeeefCe
SkeÀ ke=À<eer DeefYe³eebef$ekeÀerkeÀjCe ceneefJeÐeeue³e DeefmlelJeele nesles. DeeHeu³ee osMee®³ee ke=À<eer efMe#eCeeleerue
leele[er®³ee DeeefCe YeefJe<³ekeÀeueerve iejpee YeeieefJeC³ee®³ee ¢äerves Yeejle mejkeÀejves JesUesJesUer HeeJeues G®eueueer
Deensle. l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀlesÒeceeCes Dee³eesiee®eer eEkeÀJee meefceleer®eer mLeeHevee keÀªve ³eeyeeyele®ee DeY³eeme
kesÀuee iesuee DeeefCe l³ee Dee³eesiee®³ee eEkeÀJee meefceleer®³ee efMeHeÀejmeervegmeej ke=À<eer #es$eeleerue efMe#eCe megOeejCee
Je yeUkeÀìerkeÀjCe ³eemeeþer þesme GHee³e³eespevee kesÀu³ee iesu³ee. meb³egkeÌle Yeejle-DecesefjkeÀe ieìe®³ee
efMeHeÀejmeervegmeej 1955 DeeefCe 1956 DeeHeu³ee osMeeceO³es G®®eefMe#eCeemeeþer mJeleb$e mebmLee megª
keÀjC³ee®ee efveCe&³e IesC³eele Deeuee. ³ee keÀeUeleerue cewuee®ee oie[ þjeJee Demee SkeÀ efveCe&³e IesC³eele Deeuee
DeeefCe ³ee efveCe&³eevegmeej Yeejleer³e ke=À<eer DevegmebOeeve mebmLesceO³es HeoJ³egÊej efMe#eCee®eer megªJeele keÀjC³eele
Deeueer (1958), lej osMeeceO³es Hebleveiej ³esLes Heefnu³ee ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer mLeeHevee (1960) keÀjC³eele
Deeueer.

³eeveblej®³ee keÀeUele DeeHeu³ee osMeeceO³es ke=À<eer efMe#eCe #es$eeceO³es HeÀej ceesþer ¬eÀebleer Ie[tve Deeueer.
Deepe DeeHeu³ee osMeeceO³es SketÀCe 44 ke=À<eer efJeÐeeHeerþs, ke=À<eer efJeÐeeMeeKee Demeuesueer Hee®e ceO³eJeleea efJeÐeeHeerþs,
SkeÀ ceO³eJeleea ke=À<eer efJeÐeeHeerþ, efJeÐeeHeerþe®ee opee& Demeuesu³ee Yeejleer³e ke=À<eer DevegmebOeeve Heefj<eos®³ee ®eej
jeä^er³e mebmLee DeMee SketÀCe 54 mebmLee Deensle. p³eeletve ke=À<eer DeeefCe Deeveg<ebefiekeÀ efJe<e³eebceO³es HeoJeerHetJe&
Je HeoJ³egÊej efMe#eCe efoues peeles. l³eeHewkeÀer ®eej ke=À<eer efJeÐeeHeerþs cenejeä^ele l³eeb®³ee nJeeceeve Je ceeleer
HeerkeÀHe×leervegmeej mLeeefHele kesÀuesueer Deensle.

Yeejleer³e jeä^er³e mlejeJej ®eej ceesþîee mebK³ee Demetve l³eebvee efJeÐeeHeerþe®ee opee& ÒeeHle Deens. l³ee mebmLee
KeeueerueÒeceeCes -
1) Yeejleer³e ke=À<eer DevemebOeeve mebmLee, veJeer efouueer.
2) Yeejleer³e ogiOe mebMeesOeve mebmLee keÀve&ue - nefj³eeCee
3) Yeejleer³e HeMegJewÐekeÀer³e mebMeesOeve, mebmLee Fppeeleveiej, yejsueer 3 ÒeosMe
4) keWÀêer³e celm³e efMe#eCe mebmLee JemeexJee. cegbyeF& -58.
 170
³ee efMeJee³e leerve HeejbHeefjkeÀ efJeÐeeHeerþebceO³es ke=À<eer efJeÐeeMeeKee Deensle.
1) yeveejme efnvot efJeÐeeHeerþ, yeveejme
2) efJeMJe Yeejleer³e efJeÐeeHeerþ
3) GÊej HetJe& [eWiejer efJeÐeeHeerþ

cenejeä^ ns Yeejleeleerue Flej jep³eebÒeceeCes®e ke=À<eerÒeOeeve DeLe&J³eJemLee Demeuesues jep³e Deens.

meenefpekeÀ®eö cenejeä^eleerue DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&vee®ee ke=À<eer efJekeÀemeeMeer
efvekeÀì®ee mebyebOe Deens. ke=À<eer #es$eele Òeieleer kesÀu³eeefMeJee³e jep³ee®eer Òeieleer eEkeÀJee efJekeÀeme nesT MekeÀle
veener ns DeesUKetve cenejeä^ele 1967 meeueer ieg{erHee[J³ee®³ee MegYecegntlee&Jej ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer ÒeLece
mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. l³eeveblej jep³ee®eer YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer, nJeeceeve Je Mesleer J³eJemee³eeleerue
efJeefJeOelee efJe®eejele IesTve jepeJee[îee®³ee ®eej efJeYeeieebmeeþer mJeleb$e ke=À<eer efJeÐeeHeerþeb®eer mLeeHevee keÀjC³eele
Deeueer. p³ee efJeÐeeHeerþeceO³es HeoJeerHetJe& efMe#eCe IesC³ee®eer megefJeOee GHeueyOe Deens. ner ke=À<eer efJeÐeeHeerþs DeMeer
Deensle. cenelcee HegÀues ke=À<eer efJeÐeeHeerþ jengjer, [e@ HebpeeyejeJe osMecegKe ke=À<eer efJeÐeeHeerþ, DekeÀesuee, [e@.
yeeUemeensye meeJeble keÀeskeÀCe ke=À<eer efJeÐeeHeerþ, oeHeesueer DeeefCe cejeþJee[e ke=À<eer efJeÐeeHeerþ, HejYeCeer. ³ee
efJeÐeeHeerþebceO³es ke=À<eer, GÐeeveefJeÐee, JeveMeeðe, celm³eefJe%eeve, DeVeleb$e%eeve, JevemHeleer pewJeleb$e%eeve,
ke=À<eer DeefYe³eebef$ekeÀer, ie=nefJe%eeve DeeefCe ke=À<eer J³eJemee³e J³eJemLeeHeve ³ee efJe<e³eebceO³es HeoJeerHetJe& efMe#eCe
IesC³ee®eer mees³e Deens.

cenejeä^eleerue ®eejner ke=À<eer efJeÐeeHeerþebceO³es HeoJeerHetJe& efMe#eCe I³eeJe³ee®es Peeu³eeme iegCeJeÊesvegmeej

Lesì ÒeJesMe efouee peelees. ³eemeeþer®eer ÒeJesMe Òeef¬eÀ³ee cenejeä^ %eeve ceb[Ue®³ee men³eesieeves cenejeä^ ke=À<eer
efMe#eCe Je mebMeesOeve Heefj<eo, HegCes ³eeb®³eeceeHe&Àle jeyeefJeueer peeles. MeeðeMeeKesleerue yeejeJeer Hejer#ee GÊeerCe&
Peeuesues efJeÐeeLeea ¿ee ÒeJesMe Òeef¬eÀ³esÜeje efJeefJeOe HeoJeerHetJe& DeY³eeme¬eÀceebvee ÒeJesMe IesT MekeÀleele. ³eemeeþer
ÒeJesMe Òeef¬eÀ³ee cenejeä^ %eeve ceb[Ue®³ee men³eesieeves cenejeä^ ke=À<eer efMe#eCe Je mebMeesOeve Heefj<eo, HegCes
³eeb®³ee ceeHe&Àle jeyeefJeueer peeles. MeeðeMeeKesleerue yeejeJeer Hejer#ee GÊeerCe& Peeuesues efJeÐeeLeea ¿ee ÒeJesMe
Òeef¬eÀ³esÜeje efJeefJeOe HeoJeerHetJe& DeY³eeme¬eÀceebvee ÒeJesMe IesT MekeÀleele ³eemeeþer l³eebveer meb®eeuekeÀ (efMe#eCe),
cenejeä^ ke=À<eer efMe#eCe Je mebMeesOeve Heefj<eo Yeebyeg[e&, Yeesmeuesveiej - HegCes 411007 ³ee®³eeMeer mebHeke&À
meeOeeJee. lemes®e ³ee ÒeJesMeÒeef¬eÀ³es®eer mebHetCe& ceeefnleer JesyemeeF&ìmeJej GHeueyOe Demeles.

14.2 ke=À<eer efJeÐeeHeerþs Je mLeeHevee

ke=À<eer efJeÐeeHeerþ efþkeÀeCe keÀe³e&#es$e mLeeHevee Je<e& mLeeHevee DeeOeej
1) cenelcee HegÀues jengjer, efpe. (Heef½ece cenejeä^) HegCes, 1969 ue@v[ ûe@vì keÀe@uespe
ke=À<eer efJeÐeeHeerþ veiej meeleeje, meebieueer, OeleeaJej
keÀesuneHetj, OegUs,
vebogjyeej, veeefMekeÀ,
peUieeJe
2) HebpeeyejeJe DekeÀesuee, efpe. DekeÀesuee, DecejeJeleer, 1969 ue@v[ ûe@vì keÀe@uespe
osMecegKe ke=À<eer DekeÀesuee ³eJeleceeU, yegue{eCee, JeOee&, OeleeaJej
efJeÐeeue³e veeieHetj, ®ebêHetj,
Yeb[eje,ie[ef®ejesueer,JeeefMece,
ieeWefo³ee (efJeoYe&)
 171
ke=À<eer efJeÐeeHeerþ efþkeÀeCe keÀe³e&#es$e mLeeHevee Je<e& mLeeHevee DeeOeej
3) keÀeskeÀCe ke=À<eer oeHeesueer, efpe. þeCes, je³eie[, 1972 ue@v[ ûe@vì keÀe@uespe
efJeÐeeHeerþ jlveeefiejer jlveeefiejer, eEmeOegogie&, OeleeaJej
cegbyeF&, cegbyeF& GHeveiej
efpeu¿eekeÀefjlee
(keÀeskeÀCe
efJeYeeieekeÀefjlee)

4) cejeþJee[e HejYeCeer, efpe. Deewjbieeyeeo, peeuevee, 1972 ue@v[ ûe@vì keÀe@uespe

ke=À<eer efJeÐeeHeerþ HejYeCeer yeer[, Gmceeveeyeeo, OeleeaJej
ueeletj, veebos[,
HejYeCeer, eEnieesueer
5) cenejeä^ veeieHetj mebHetCe& cenejeä^ 2000 ue@v[ ûe@vì keÀe@uespe
HeMegJewÐekeÀ celm³e (17- 11- OeleeaJej
efJe%eeve efJeÐeeHeerþ 2011)
cenejeä^

14.3 ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer j®evee

ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer j®evee
ke=À<eer efJeÐeeHeerþ

kegÀueHeleer jep³eHeeue
GHekegÀueHeleer ke=À<eerceb$eer
GHekegÀueiegª efJeÐeeHeerþ mlejeJej

meb®eeuekeÀ meb®eeuekeÀ meb®eeuekeÀ kegÀuemeef®eJe efve³eb$eCe

mebMeesOeve efJemleej efMe#eCe
keÀe³e& DeefOeÿelee

mebMeesOeve efJemleej efMe#eCe ÒeyeU ÒeMeemeve Je DeeefLe&keÀ

keÀe³ee&me MekeÌleerMeeueer veeWoCeer efve³eespeve
ieleer osCes yeveefJeCes keÀjCes Je DebceueyepeeJeCeer

men³eesieer DeefOeÿelee
men³eesieer mebMeesOeve ke=À<eer HeMegJewÐekeÀer³e ogiOeMeeðe ie=nMeeðe ke=À<eer
meb®eeuekeÀ DeefYe³eebef$ekeÀ
efJeYeeie ÒecegKe
 172
ÒeeO³eeHekeÀ
men³eesieer ÒeeO³eeHekeÀ
men³eesieer ÒeeO³eeHekeÀ
meene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ
ke=À<eer DeefOekeÀejer
ke=À<eer He³e&Jes#ekeÀ
ke=À<eer meene³³ekeÀ
ceeUer, Meslecepetj

14.4 ke=À<eer efJeÐeeHeerþ mLeeHeve keÀjC³ee®es GÎsMe

ke=À<eer DeeefCe ke=À<eer J³eJemee³eeMeer efveieef[le mecem³eebeJf e<e³eer SkeÀef$ele efJe®eej keÀªve l³ee mees[JeC³eemeeþer
mJeleb$e ke=À<eer efJeÐeeHeerþeb®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.
cegK³e GÎsMe

ke=À<eer mebMeesOeve ke=À<eer efMe#eCe ke=À<eer efJemleej

1) HeerkeÀ mebMeesOeve
2) HeÀU mebMeesOeve
3) YeepeerHeeuee mebMeesOeve
4) HeMegKeeÐe mebMeesOeve
5) ogiOeJ³eJemee³e
mebMeesOeve
6) ie=n DeenejeefJe<e³eer
mebMeesOeve
7) celme Mesleer mebMeesOeve
mebMeesOeve keWÀê
1) ke=À<eer HeoJeer, HeoJ³egÊej
2) HeMegmebJeOe&ve, HeMegJewÐekeÀer³e
HeoJ³egÊej
3) ogiOeJ³eJemee³e HeoJ³egÊej
4) celm³eefJeYeeie HeoJ³egÊej
5) ie=nMeeðe HeoJ³egÊej
6) ke=À<eer DeefYe³eebef$ekeÀer
HeoJ³egÊej
7) efvecvemlejer³e efMe#eCe
8) efvecvemlejer³e efMe#eCe
ke=À<eer ceneefJeÐeeue³e
ûeecemesJekeÀ ÒeefMe#eCe keWÀê
ke=À<eer HeoefJekeÀe
ceeUer ÒeefMe#eCe
HeMegOeve He³e&Jes#ekeÀ
ogiOe Je HeMegMeeðe
kegÀkeÌkegÀìHeeueve
MeslekeÀjer
1) efJemleej ieì
2) efJemleej efMe#eCe ³eespevee
3) jeä^er³e Òeel³eef#ekeÀ ³eespevee
4) Òe³eesie MeeUsletve MesleerkeÀ[s
5) ÒeefMe#eCe mebmLee
6) ÒeefMe#eCe Je Yesì ³eespevee
7) SkeÀ efKe[keÀer ³eespevee
8) ke=À<eer efJe%eeve keWÀê
9) ÒemeejCe keWÀê
10) DeekeÀeMeJeeCeer, otjoMe&ve
11) MeslekeÀjer cesUeJes
12) Mesleer efove
13) ieeþerYesìer
14) meYee, mecetn ®e®ee&
efJemleej mesJee keWÀê
Òeel³eef#ekeÀ DeeefCe ®ee®eC³ee
 173
14.5 ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer Flej GefÎäs
1) Mesleer Je Mesleeruee HetjkeÀ Meeðe F. efJe<e³eeb®eer ceeefnleer osCes.
2) Mesleer lelmece efJe<e³e ³eeb®es %eeve DeeefCe mebMeesOeve ³eeb®ee efJekeÀeme keÀjCes.
3) Mesleer®³ee efJeefJeOe Meeðeeleerue efMe#eCee®ee efJekeÀeme keÀjCes DeeefCe l³eeceO³es mecevJe³e meeOeCes.
4) ke=À<eerefJemleej keÀjCes DeeefCe ®eeueuesu³ee keÀeceele ceeie&oMe&ve keÀjCes.

ke=À<eerefJeÐeeHeerþ Ieìvee :
cenejeä^ ke=À<eer efJeÐeeHeerþ De@keÌì 1990 meeueer Òeefme× Peeuesuee Deens. ³ee keÀe³eÐeeleerue cenÊJee®³ee
lejlegoer efvejefvejeȳee 16 Yeeieeble DebleYe&tle kesÀuesu³ee Deensle. ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®³ee Ieìvesle SketÀCe 147
keÀueceeb®ee meceeJesMe Deens. l³eeb®ee meebieyeÐe KeeueerueÒeceeCes
Yeeie veb. mLeje®es veeJe keÀuece veb.
Yeeie veb.1 ÒeeLeefcekeÀ mJe©Hee®es 1 les 28
Yeeie veb. 2 Ieìvee, DeefOekeÀej DeeefCe efJeÐeeHeerþeleerue keÀce&®eeN³eeb®es 3 les 15
keÀle&J³e

Yeeie veb. 3 efveJe[CetkeÀ veeceefveoxMeve He×le 16 les 24

Yeeie veb. 4 efJeÐeeHeerþeleerue meYee 25 les 39
Yeeie veb. 5 Mew#eefCekeÀ DeefOekeÀejer, efJeYeeieÒecegKe, ÒeeO³eeHekeÀ Je 40 les 59
efJeÐeeHeerþeleerue Flej mecelegu³e DeefOekeÀejer
Yeeie veb. 6 efJeÐeeHeerþeleerue Flej DeefOekeÀejer Jeie& 60 les 70
Yeeie veb. 7 efJeÐeeHeerþeleerue efJeÐeeMeeKes®es HeoeefOekeÀejer 71 les 80
Yeeie veb. 8 efJeÐeeHeerþeleerue meene³³ekeÀ keÀce&®eejer 81 les 89
Yeeie veb. 9 meYesuee npej jenC³eemeeþer meom³eebvee osC³eele ³esCeeje 90 les 91
YeÊee
Yeeie veb. 10 efJeÐeeHeerþ megOeejCee Je efJeÐeeLeea keÀu³eeCe Fl³eeoeRbmeeþer 92 les 93
osCei³ee, yeef#emes, Heeefjleesef<ekesÀ, efMe<³eJe=Êeer F.
Yeeie veb. 11 met®evee, efMekeÀJeCe, efJeÐeeL³ee¥®³ee Hejer#ee F. 94 les 99
Yeeie veb. 12 HeoJeer osC³eeyeeyele®es efve³ece Je Flej 100 les 111
Yeeie veb. 13 GHekegÀueiegª ³eeb®³ee keÀecekeÀepeeyeeyele®³ee Deìer Je efve³ece 112
Yeeie veb. 14 meJe&meeOeejCe 113 les 132
Yeeie veb. 15 efJeÐeeHeerþeleerue keÀce&®eeN³eeb®es Heieej, Flej YeÊes, jpee, 133 les 146
meJe&meeOeejCe keÀecee®³ee Deìer Je efve³ece
Yeeie veb. 16 megOeejCee Je ogªmleer 147
 174
14.6 ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer keÀe³e&
Yeejlee®³ee Mesleer efJekeÀemeele ke=À<eer efJeÐeeHeerþeb®es ceesþs ³eesieoeve Deens. ke=À<eer efJeÐeeHeerþeb®eer ke=À<eer
efMe#eCe, mebMeesOeve DeeefCe efJemleej efMe#eCe ner Del³eble cenÊJee®eer keÀe³ex mecepeueer peeleele. DeeHeu³ee
osMeeleerue ke=À<eer efJeÐeeHeerþs ke=À<eer DeeefCe leodveg<ebefiekeÀ efJe<e³eebceO³es efMe#eCe osCes, MeslekeÀN³eeb®³ee iejpeebJej
DeeOeeefjle mebMeesOeve keÀªve megOeeefjle leb$e%eeve efJekeÀefmele keÀjCes DeeefCe efJeÐeeHeerþe®³ee keÀe³e&#es$eele efJemleej,
efMe#eCe GHe¬eÀcee®es Dee³eespeve keÀjCes DeMee ÒekeÀej®eer keÀe³e& keÀjerle Demeleele.

efMe#eCe :
osMeeleerue meJe& ke=À<eer efJeÐeeHeerþebceOetve ke=À<eer DeeefCe Deveg<ebefiekeÀ efJe<e³eeceO³es HeoJeerHetJe& Je HeoJ³egÊej
efMe#eCe efoues peeles. Deepe ³ee J³eJemLesletve ojJe<eea 1500 HeoJeerOej, 11000 HeoJ³egÊej DeeefCe 1000
Dee®ee³e& HeoJeerOeejkeÀ efJeÐeeLeea efvecee&Ce nesleele.

HeoJeerHetJe& DeY³eeme¬eÀce:
osMeeleerue meJe& ke=À<eer efJeÐeeHeerþebceOetve cegK³elJes Heg{erue efJe<e³eebceOeerue HeoJeerHe³e¥&le®es efMe#eCe efoues
peeles.
1) ke=À<eer
2) GÐeeveefJeÐee
3) JeveMeeðe
4) celm³eefJeÐeeve
5) ie=nefJe%eeve
6) jsMeerce mebieesHeve

7) ke=À<eer DeefYe³eebef$ekeÀer
8) ogiOeleb$e%eeve
9) DeVeMeem$e Je leb$e%eeve
10) ke=À<eer efJeHeCeve
11) yeBefkebÀie DeeefCe menkeÀejer
12) pewJeleb$e%eeve

HeoJ³egÊej DeY³eeme¬eÀce :
jeä^er³e HeeleUerJej SketÀCe 20 cegK³e efJe<e³eebceO³es HeoJ³egÊej efMe#eCe IesC³ee®eer mees³e GHeueyOe
Deens. l³eeceO³es Heg{erue efJe<e³ee®ee meceeJesMe Deens.
1. JevemHeleer pewJeleb$e%eeve
 175
2. JevemHeleerMeeðe
3. YeeweflekeÀMeem$e
4. keÀerìkeÀMeeðe DeeefCe meg$eke=ÀceerMeeðe
5. ke=À<eerefJeÐee
6. meeceeefpekeÀ Meeðe
7. mebK³eeMeeðe
8. GÐeeve efJeÐee
9. JeveMeeðe / ke=À<eerJeefvekeÀer Meeðe
10. ke=À<eer DeefYe³eebef$ekeÀer DeeefCe leb$e%eeve
11. peueMeeðe DeeefCe leb$eMeeðe
12. ie=nefJe%eeve
13. ÒeeCeer pewJeleb$e%eeve
14. HeMegJewÐekeÀMeeðe
15. ÒeeCeerMeeðe
16. celm³eMeeðe
14. ogiOeMeeðe
18. ogiOeleb$e%eeve
19. DeVeMeeðe leb$e%eeve
20. ke=À<eer J³eJemee³e J³eJemLeeHeve

mebMeesOeve:
osMeeleerue Òel³eskeÀ ke=À<eer efJeÐeeHeerþ DeeHeu³ee keÀe³e&#es$eeleerue YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer Je MeslekeÀN³ee®³ee
iejpee ³eeb®ee DeY³eeme keÀªve efJeefJeOe mebMeesOeve ÒekeÀuHe jeyeJeerle Demeles. l³ee®eÒeceeCes jeä^er³e mlejeJejerue
osMee®es Mesleeryeeyele®es OeesjCener efJe®eejele Iesleues peeles. MeslekeÀN³eeb®³ee iejpeebJej DeeOeeefjle mebMeesOeve keÀªve
MeslekeÀN³eebvee megOeeefjle leb$e%eevee®³ee efMeHeÀejmeer kesÀu³ee peeleele. ³eeceO³es ÒeecegK³eeves peefceveer®es Deejesi³e
Je J³eJemLeeHeve, efJeefJeOe efHekeÀeb®es megOeeefjle Je mebkeÀefjle JeeCe, efJeefJeOe efHekeÀeb®³ee ueeieJe[ He×leer keÀe{CeerHeM®eele
leb$e%eeve, efJeHeCeve Je meeþJeCetkeÀ leb$e%eeve, pewJeleb$e%eeve megOeeefjle ke=À<eer DeJepeejs / ³eb$e, HeMeg-He#³eeb®³ee
efJeefJeOe peeleer, HeMeg J³eJemLeeHeve He×leer, celm³emebJeOe&ve, leb$e%eeve ³eemeejK³ee leb$e%eevee®ee meceeJesMe
neslees.

efJemleej efMe#eCe:
ke=À<eer efJeÐeeHeerþeceO³es efJekeÀefmele kesÀuesues leb$e%eeve MeslekeÀN³eebHe³e¥le Heesnes®eefJeC³eemeeþer efJeÐeeHeerþeceeHe&Àle
 176
l³eeb®³ee keÀe³e&#es$eeceO³es efJeefJeOe efJemleej, efMe#eCe GHe¬eÀceeb®es Dee³eespeve kesÀues peeles. ³eeceO³es ÒeefMe#eCe,
MeslekeÀjer menueer, Òeel³eef#ekesÀ, MeslekeÀjer cesUeJes, ieì®e®ee&, MeslekeÀN³eeb®³ee Mesleebvee Yesìer, mecetn ceeO³eceeb®ee
JeeHej ³eemeejK³ee GHe¬eÀceeb®ee meceeJesMe Demelees. Yeejleer³e ke=À<eer DevegmebOeeve Heefj<eo, veJeer efouueerleHexÀ
meJe& ke=À<eer efJeÐeeHeerþebceO³es ke=À<eerleb$e%eeve ceeefnleer keWÀêeb®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer Deens. p³eeceO³es
MeslekeÀN³eebvee SkeÀe®e efþkeÀeCeer ke=À<eer leb$e%eeveeyeÎue®eer ceeefnleer efceUt MekeÀles Je efJeÐeeHeerþ efveefce&le ke=À<eer
efveefJeÿe GlHeeovener efceUt MekeÀleele. DeMee leNnsves ke=À<eer efJeÐeeHeerþs Mesleer#es$eele HeÀej cenÊJee®eer YetefcekeÀe
yepeeJeerle Demetve ke=À<eer DeeOeeefjle Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee cepeyetle keÀjC³eemeeþer þesme HeeJeues G®eueerle
Deensle.

ke=À<eer efJe%eeve keWÀê :

`ke=À<eer efJe%eeve keWÀê' ner Mesleer efMe#eCeeleerue SkeÀ veJeerve mebkeÀuHevee Deens. peeieeflekeÀ keÀerleea®es Mesleer
Meeðe%e [e@. Sce.Sme. mJeeceerveeLeve ¿eeb®eer ner cetU keÀuHevee Demetve leer cetle& mJeªHeele DeeCeC³eeceeies
Yeejleer³e ke=À<eer DevegmebOeeve Heefj<eos®es GHecenemeb®eeuekeÀ [e@. meer. Òemeeo ¿eeb®es HeefjÞece keÀejCeerYetle Deensle.
Mesleer J³eJemee³e ne efJe%eeveeJej DeeOeeefjle Deens. Òel³e#e Òeel³eef#ekeÀebletve efJe%eevee®ee ÒeefMe#eCeeÜejs Òemeej
nesTve Mesleer GlHeeove Jee{eJes eEkeÀJee Mesleer J³eJemee³e mJe³ebjespeieej efvecee&Ce JneJee ne ke=À<eer efJe%eeve kesÀêebceeieerue
cetU nslet Deens.

DeeHeu³ee YeejleeceO³es DeVemegjef#eleles®³ee yeeyeleerle 1965 meeueer nefjle¬eÀebleermeejKeer ®eebieueer

megOeejCee Ie[Jetve DeeCeueer. l³eeb®ee meJee¥vee Deevebo Deens. ns Meke̳e nesC³ee®es keÀejCe ke=À<eer mebMeesOeve ke=À<eer
efMe#eCe DeeefCe ke=À<eer efJemleej ³ee®ee ®eebieuee mecevJe³e meeOet MekeÀuees. pejer ns Peeues Demeues lejer 80 ìkeÌkesÀ
keÀesj[JeentMesleer DeeefCe meeceev³e MeslekeÀjer ¿eeHeemetve Jebef®ele jeefnues. keÀejCe ke=À<eer #es$eele ceewu³eJeeve Demes
mebMeesOeve Peeues Deens l³eeHewkeÀer yejs®emes mebMeesOeve DeÐeeHe iejpet MeslekeÀN³eebHe³e¥le Heesnes®eues®e veener. l³eemeeþer
DeMee MeslekeÀN³eepeJeU GHeueyOe Demeuesu³ee meeOevemeecegûeer®ee efJe®eej keÀªve l³eeb®³ee iejpesJej DeeOeeefjle
Demeuesu³ee Òel³e#e Òeel³eef#ekeÀeÜejs MesleerefJe<e³ekeÀ ÒeefMe#eCe efou³eeJej GlHeeoveele Jee{ nesles. ns ue#eele
IesTve Yeejleer³e ke=À<eer DevegmebOeeve Heefj<eosves ke=À<eer efJe%eeve keWÀê, ns ke=À<eer mebMeesOeve DeeefCe efJemleej keÀe³e&
keÀjCeeN³ee mebmLee ³eeceO³es mecevJe³e meeOeC³ee®es keÀe³e& keÀjles ³ee meJee¥®ee efJe®eej keÀªve [e@. ceesnveeEmeie
cesnlee meefceleerceeHe&Àle ke=À<eer efJe%eeve keÀWês mLeeHeve keÀjC³ee®eer efMeHeÀejme kesÀueer. DeeefCe Òee³eesefiekeÀ leÊJeeJej
HeeB[s®ejer ³esles Heefnu³ee ke=À<eerefJe%eeve keWÀêe®eer mLeeHevee 1974 jespeer kesÀueer DeeefCe Yeejleer ke=À<eer DevegmebOeeve
Heefj<eosves ieesKeues Sp³egkesÀMeve meesmee³eìer®es ke=À<eer efJe%eeve keWÀê osMeeleerue ogmejs jep³eeleerue Heefnues keWÀê
cnCetve 1 SefÒeue 1977 meeueer keÀesmeyee[ efnue, lee. [neCet ³esLes megª kesÀues. Yeejleele meO³ee Òel³eskeÀ
efpeu¿eemeeþer SkeÀ ke=À<eer efJe%eeve keWÀê megª keÀjC³ee®ee Yeejle mejkeÀej®ee ceeveme Demetve Hee®eJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ
³eespevesHe³e¥le 18 ke=À<eer efJe%eeve keWÀêe®³ee mLeeHevesuee cebpegjer osC³eele Deeueer. lemes®e 1984 ceO³es G®®emleefj³e
cetu³eceeHeve meefceleerleHexÀ osMeeceO³es DeeCeKeer ke=À<eer efJe%eeve keWÀês mLeeHeC³ee®eer efMeHeÀejme keÀjC³eele Deeueer.
meO³ee osMeeceO³es 571 ke=À<eer efJe%eeve keWÀês DeefmlelJeele Deensle.

14.8 ke=À<eer efJe%eeve keWÀêe®es GÎsMe

megªJeeleerme ke=À<eer efJe%eeve keWÀê mLeeHevesceeies GÎsMe ne neslee keÀer, MeslekeÀer MeeUe DeLeJee ke=À<eer
ceneefJeÐeeue³eeceOeerue DeY³eeme¬eÀce ne ®eekeÀesjerye× Demelees. ÒeJesMeekeÀefjlee GcesoJeejeb®eer Mew#eefCekeÀ Den&lee
Je Je³e efJe®eejele Iesleues peeles. Mesleer keÀjCeejs yengleebMeer MeslekeÀjer DeefMeef#ele DeeefCe Je³emkeÀj Demeleele.
 177
GlHeeove Jee{ermeeþer l³eebvee leebef$ekeÀ %eevee®eer iejpe Yeemeles. ns MeslekeÀjer MeslekeÀer MeeUsle eEkeÀJee ke=À<eer
ceneefJeÐeeue³eele peeT MekeÀCeej veenerle, DeMee MeslekeÀN³eebvee l³eebvee iejpesvegmeej ÒeefMe#eCe osTve l³eeb®es
GlHeeove Jee{eJes eEkeÀJee mJe³ebjespeieej efveefce&leer®es keÀe³e& ke=À<eer efJe%eeve keWÀê keÀjerle Demes. keWÀêeleerue keÀe³e&
keÀewMeu³eeJej DeeOeeefjle Demeu³eecegUs yeewef×keÀebJej Yej ve oslee Òel³e#e Òeel³eef#ekeÀebJej Yej efouee peele
Demes. Deelee l³eevegmeej Heg{erue GÎsMe þjefJeC³eele Deeues Deensle.
1) HeefjefmLeleervegªHe ke=À<eer leb$e%eeve MeesOeC³eekeÀefjlee Òe#es$e ®ee®eC³eeb®es Dee³eespeve keÀjCes.
2) efJeefJeOe efHekeÀeb®eer DeeefCe GÐeesieeb®eer MeslekeÀN³ee®³ee MesleeJej GlHeeove #ecelee leHeemeC³eemeeþer
Òeel³eef#ekeÀeb®es Dee³eespeve keÀjCes.
3) Mesleeleerue DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve DeeefCe keÀewMeu³e ³eeb®eer DeÐe³eeJele ceeefnleer nesC³eemeeþer MeslekeÀjer
ÒeefMe#eCee®es Dee³eespeve keÀjCes.
4) DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve efJekeÀemee®eer DeesUKe nesC³eemeeþer efJemleej DeefOekeÀeN³eebvee ÒeefMe#eCe osCes.
5) efpeu¿eeb®eer ke=À<eer DeeefLe&keÀ J³eJemLee megOeejC³eemeeþer DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®es keWÀê GYeejCes.
6) ke=À<eer efJemleej GHe¬eÀceeb®es Dee³eespeve keÀjCes.
7) efye³eeCes, jesHes, keÀueces ³eeb®es GlHeeove keÀjCes.

DeMeer efJeefJeOe GefÎäs þjefJeC³eele Deeueer. lemes®e Mesleer Je MesleerHetjkeÀ J³eJemee³eeleerue GlHeeoveele
Jee{ keÀjCes, ûeeceerCe Yeeieele mJe³ebjespeieej efveefce&leer keÀjCes DeeefCe ûeeceerCe meceepee®ee DeeefLe&keÀ DeeefCe
meeceeefpekeÀ opee& Gb®eeJeCes DeMeer GÎeräs Deens.

ke=À<eer efJe%eeve keWÀêe®³ee keÀe³ee&ceO³es mLeeHevesHeemetve DeeleeHe³e¥le DemebK³e yeoue Peeues Deensle. ³ee
meieȳee®ee efJe®eej keÀªve ke=À<eer efJe%eeve keWÀêe®eer mebkeÀuHevee ceeb[e³e®eer Peeu³eeme ke=À<eer efJe%eeve keWÀê ns
efpeune HeeleUerJej efJemleeje®es keÀece keÀjCeejer DeefleMe³e cenÊJee®eer ³eb$eCee Deens. efJeMes<e cnCepes meceepee®³ee
MesJe쮳ee IeìkeÀeHe³e¥le Heesnes®eCeejer DeMeer ke=À<eer efJe%eeve keWÀê ner mebmLee Deens. keÀer pes DeÐe³eeJele ke=À<eer
leb$e%eeve Deens les JesieJesieȳee Òeel³eef#ekeÀeceeHe&Àle JesieJesieȳee met#ce Mesleer He×leerceO³es Deceueele DeeCeC³ee®es
keÀe³e& ns ke=À<eer efJe%eeve keWÀê keÀjles.

14.9 ke=À<eer efJe%eeve keWÀêeceeHe&Àle mJe³ebjespeieej / J³eJemee³e ÒeefMe#eCe

1) kegÀkeÌkegÀìHeeueve
2) jesHeJeeefìkeÀe J³eJemLeeHeve
3) DeUbyeer GlHeeove
4) ieeb[tU Kele Je yeerpe Hewoeme efveefce&leer
5) Deew<eOeer JevemHeleer ueeieJe[
6) ogiOe GlHeeove
 178
7) JejenHeeueve
8) MesUerHeeueve
9) HeÀUs DeeefCe YeepeerHeeuee Òeef¬eÀ³ee
10) yeerpeeslHeeove leb$e
11) DeeOegefvekeÀ MesleermebyebOe ÒeefMe#eCe
12) megOeeefjle He×leerves Yeele ueeieJe[
13) ieUerle Oeev³e, keÀ[Oeev³e, efHekesÀ ueeieJe[
14) HeÀUs DeeefCe YeepeerHeeuee ueeieJe[
15) SkeÀeeqlcekeÀ keÀer[, DeVeêJ³e J³eJemLeeHeve
16) HeerkeÀ mebj#eCe
17) ceOegceef#ekeÀe Heeueve
18) jsMeerce GÐeesie

DeMee efJeefJeOe GHe¬eÀceebJej ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀceeJej Yej osC³eele ³eslees.

Jejerue ÒeefMe#eCeeyejesyej®e ke=À<eer efJe%eeve keWÀêeceO³es veJeerve mebkeÀuHevee jeyeefJeC³ee®es keÀe³e& Heg{erueÒeceeCes ®eeuet
Deens.

1) mLeeefvekeÀ HeeleUerJej GHeueyOe ñeeslee®ee efJeMes<ele: peefceveer®ee JeeHej keÀªve SKeeos ke=À<eer
leb$e%eeve mLeeefvekeÀ HeeleUerJej ®ee®eCeer®³ee ceeO³eceeletve IesCes.

2) ogmejs cenÊJee®es keÀe³e& cnCepes JesieJesieȳee efHekeÀebJejleer ÒeLece Òeel³eef#ekesÀ IesTve GlHeeoveemebyebOeer
ceeefnleer efceUefJeCes DeeefCe l³ee ke=À<eer leb$e%eeveeyeÎue®ee MeslekeÀN³eeb®ee DeefYeÒee³e efceUefJeCes.
3) efJemleej keÀe³e& keÀjCeejs keÀce&®eejer / mebmLee ³eebvee JesUesJesUer DeÐe³eeJele ke=À<eer leb$e%eeveeyeÎue
ÒeefMe#eCe osCes.
4) MeslekeÀjer, ûeeceerCe ³egJekeÀ ³eebvee ueIeg DeeefCe oerIe& cegoleer®³ee ke=À<eer leb$e%eeveeyeÎue J³eeJemeeef³ekeÀ
ÒeefMe#eCe osCes p³ee³eesies ke=À<eer leb$e%eeve Òel³e#e keÀece keÀªve DevegYeJeCes DeeefCe l³eeceeHe&Àle Mesleer®es GlHeeove
Jee{JeCes Je MeslekeÀjer DeeefCe ûeeceerCe ³egJekeÀebvee jespeieej efceUJetve osCes. Lees[ke̳eele ueIet DeeefCe oerIe& cegoleer®es
ke=À<eer DeeefCe ke=À<eer mebueive yeeyeleerle jespeieejeefYecegKe ÒeefMe#eCe MeslekeÀN³eebvee GHeueyOe keÀªve osCes, Demes
veeJeerv³e HetJe& GHe¬eÀce meO³ee ke=À<eer efJe%eeve keWÀêekeÀ[tve jeyeefJeues peele Deensle.

14.10 ke=À<eer efJe%eeve keWÀêe®es meb®eueve DeeefCe J³eJemLeeHeve

ke=À<eer efJe%eeve keWÀê ner ³eespevee keWÀefêle ke=À<eer Keel³ee®³ee Yeejleer³e ke=À<eer DevegmebOeeve Heefj<eos®eer
Demetve l³eekeÀefjlee MebYej ÒeefleMele DeeefLe&keÀ meene³³e ³ee Heefj<eoskeÀ[tve efoues peeles. J³eJemLeeHevee®eer
 179
peyeeyeoejer jep³e Meemevee®eer ke=À<eer efJe%eeHeerþs DeLeJee ûeeceerCe efJekeÀemeele GuuesKeveer³e keÀe³e& keÀjCeeN³ee
mJe³ebmesJeer mebmLeskeÀ[s meesHeefJeC³eele Deeuesueer Demeles. keWÀêe®es keÀe³e& ueeskeÀeefYecegKe nesTve les ke=À<eer GlHeeove
Jee{erMeer efveieef[le Demeles cnCetve keÀe³ee&®es efve³eespeve keÀjC³eekeÀefjlee SkeÀ `mLeeefvekeÀ J³eJemLeeHekeÀ meefceleer'
Demeles J³eJemLeeHekeÀer³e mebmLes®es ÒecegKe ³ee meefceleer®es Heoefme× DeO³e#e Demeleele DeeefCe ke=À<eerKeeles, HeMegmebJeOe&ve
Keeles ûeeceerCe efJekeÀeme Keeles, Yeejleer³e ke=À<eer DevegmebJeOe&veKeeles, ûeeceerCe efJekeÀeme Keeles, Yeejleer³e ke=À<eer
DevegmebOeeve Heefj<eo, ke=À<eer efJeÐeeHeerþeleerue ÒeefleefveOeer, efpeune Heefj<eos®es cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer efpeune
ke=À<eer DeefOekeÀejer, oesve ÒeieefleMeerue MeslekeÀjer, oesve meceepemesJekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ keÀe³e& keÀjCeeN³ee
ceefnuee Fl³eeoer ³ee meefceleer®es meom³e Demeleele. meefceleer®³ee meYee Je<ee&letve oesve DeLeJee leerve JesUe
Yejleele. l³eele keWÀêe®³ee keÀecee®es cetu³eceeHeve DeeefCe efve³eespeve þjefJeues peeles.

14.11 ÒeefMe#eCeeL³ee¥vee megefJeOee Je ÒeefMe#eCe

ke=À<eer efJe%eeve keWÀêeleerue ÒeeO³eeHekeÀ Kes[îeele peeTve lesLeerue GHeueyOe meeOevemebHeÊeer DeeefCe
iejpesJej DeeOeeefjle meJnx#eCe keÀjleele. DeY³eemee®³ee DeeOeejeJej ÒeefMe#eCe Jeiee&®es Dee³eespeve keÀjleele
DeeefCe ueeYeeL³ee¥vee ÒeefMe#eCeemeeþer GÐegkeÌle keÀjleele. p³ee Hegª<e ceefnueebvee MesleerefJe<e³ekeÀ ÒeefMe#eCe nJes
Demesue les keWÀêeMeer mebHeke&À meeOeleele. efMe#eCe GHe³egkeÌle Je HeefjCeecekeÀejkeÀ JneJes cnCetve ÒeefMe#eCeeL³ee¥®eer
mebK³ee Heb®eJeermeHe³e¥le þsJeueer peeles. ÒeefMe#eCe keÀeUele ÒeefMe#eCeeL³ee¥®eer efveJeemee®eer DeeefCe Yeespevee®eer
J³eJemLee efJeveecetu³e kesÀueer peeles. cee$e ÒeJeemeKe®e& ÒeefMe#eCeeL³ee¥vee mJele: keÀjeJee ueeielees.

Mesleer , HeÀUyeeie, ogiOeJ³eJemee³e, kegÀkeÌkegÀìHeeueve, ie=nefJe%eeve, celm³eJ³eJemee³e ³eemeejK³ee

J³eJemee³ee®es ÒeefMe#eCe osC³ee®eer mees³e Demeles. DeY³eemeJeiee&®ee keÀeueeJeOeer SkeÀ efoJemeeHeemetve leerve ceefnv³eebHe³e¥le
Demet MekeÀlees. ÒeefMe#eCee®es Dee³eespeve keWÀêe®³ee Òe#es$eeJej kesÀues peeles. keÀener MeslekeÀN³eeb®³ee DeeefCe efJeMes<ele:
ceefnueeb®³ee De[®eCeer ue#eele IesTve Òemebieer ieeJeeleerue ÒeieefleMeerue MeslekeÀN³eekeÀ[s ÒeefMe#eCe Jeie& Dee³eesefpele
kesÀues peeleele. DeMee ÒekeÀej®es ÒeefMe#eCe HeÀej ÒeYeeJeer DeeefCe GHe³egkeÌle, HeefjCeecekeÀejkeÀ Demeles.

14.12 mJeeO³ee³e

1. ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer mLeeHevee keÀjC³eeceeieerue GÎsMe meebietve keÀe³e& mHeä keÀje.

2. ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer j®evee meebietve ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer GefÎäs mHeä keÀje.

3. ke=À<eer efJe%eeve kesÀbêe®es GÎsMe meebietve ke=À<eer efJe%eeve keWÀêeceeHe&Àle efou³ee peeCeeN³ee ÒeefMe#eCee®eer
meefJemlej ®e®ee& keÀje.

4. ke=À<eer efJe%eeve keWÀêe®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.

5. ke=À<eer efJeÐeeHeerþe®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.

♦♦♦
 180

15
mJe³ebmeene³³elee ieì

Heeþe®eer j®evee
15.0 GefÎäs
15.1 ÒeemleeefJekeÀ
15.2 mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer mebkeÀuHevee
15.3 mJe³ebmeene³³elee ieìe®ee Fefleneme
15.4 mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer Jewefµeäîes
15.5 mJe³ebmeene³³elee ieìe®es mJeªHe
15.6 mJe³ebmeene³³elee ieìe®es ÒekeÀej
15.7 mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer keÀe³ex
15.8 meejebµe
15.9 mJeeO³ee³e

15.0 GefÎ<ìîes

1) mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.

2) mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer Jewefµeäîes DeY³eemeCes.

3) mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer iejpe mecepetve IesCes.

4) mJe³ebmeene³³elee ieìe®³ee keÀe³ee&®ee DeY³eeme keÀjCes.

15.0 ÒeemleeefJekeÀ

Yeejleele yengmebK³e pevelee ner Deepener Kes[îeele Jee ûeeceerCe Yeeieele jenles. Yeejleele
mJeeleb$³eÒeeHleerveblej ûeeceerCe efJekeÀemee®ee Jesie Jee{efJeC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele Òe³elve keÀjC³eele Dee}s
l³eeceO³es Del³euHe YetOeejkeÀ, Yetefcenerve µeslecepetj, keÀejeieerj, meJe&meeceev³e µeslekeÀjer, íesìs J³eeJemeeef³ekeÀ
³eebmeejK³ee }eskeÀeb®es peerJeveceeve Gb®eeefJeC³eemeeþer, lemes®e meeJekeÀeje®³ee leeJe[erletve ³ee }eskeÀeb®eer megìkeÀe
nesC³eemeeþer yeBkeÀeb®es jeä^e³eerkeÀjCe keÀjC³eele Dee}s. 19 peg}w 1969 jespeer 14 ÒecegKe J³eeHeejer yeBkeÀeb®es
 181
Je SefÒe} 1980 ceO³es DeeCeKeer mene yeBkeÀeb®es jeä^er³eerkeÀjCe Yeejle mejkeÀejves kesÀ}s. Hejbleg Jejer} iejpet
IeìkeÀeb®³ee keÀpe&efJe<e³ekeÀ iejpee YeeieJeC³eeJej ner mebmLeelcekeÀ HeleHegjJeþîee®eer mees³e DeHegjer He[le nesleer.
ûeeceerCe Yeeieeleer} ³ee IeìkeÀeb®³ee keÀpe&efJe<e³ekeÀ iejpee ³ee vesnceer®e Je leele[er®³ee GodYeJeCeeN³ee Demeleele.
keÀpee&®eer jkeÌkeÀcener }neve (DeuHe) Demeles. DeuHe jkeÀces®eer keÀpex neleeUC³eeme Je peesKeerce HelkeÀjC³eeme
yeBkeÀe le³eej vemeleele. Deµee JesUer ³ee iejpet IeìkeÀebvee DemebmLeelcekeÀ m$eesleebkeÀ[s (meeJekeÀej, peceerveoej,
Þeerceble µeslekeÀjer, J³eeHeejer F.) peeC³eeefµeJee³e He³ee&³e vemelees. l³eecegUs ûeeceerCe Yeeieeleer} meJe&meeceev³e
iejerye veeieefjkeÀ yeBkeÀebkeÀ[s peeC³eeme GlmegkeÀ vemeleele. DeLee&le ner pevelee efJeefJeOe meJe}leeRHeemetve Jebef®ele
jenles. l³eeJej ÒeYeeJeer Ghee³e cnCetve mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì mLeeHeve keÀjC³eele Dee}s. ¿ee ye®ele
ieìeb®³ee ceeO³eceeletve HeÀej ceesþs HeefjJele&ve ûeeceerCe Yeeieele Ie[tve ³esle Deens.

15.2 mJe³ebye®ele ieìe®eer mebkeÀuHevee

mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer J³eeK³ee keÀjCes keÀþerCe Deens. ³ee mebkeÀuHeveskeÀ[tve DeHes#eener JesieJesieȳee
Deensle. mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer ®eUJeU ner mecetn ieì, µespeej ieì, ceefn}e ye®ele ieì, mJeHelemecetn
mJeeJe}byeer ye®ele ieì, keÀeìkeÀmej ye®ele Je keÀpe& ieì Deµee JesieJesieȳee mebkeÀuHevesletve peesceele megª Deens.
lejerner Heg{er}ÒeceeCes keÀener meJe&mHeµeea mebkeÀuHevee meebielee ³esleer}.

1) “meceeve iejpee Deme}su³ee J³ekeÌleeRveer SkeÀ$e ³esTve meceeve DeeefLe&keÀ GefÎäss Je meeceeefpekeÀ GefÎäs
meeO³e keÀjC³eemeeþer SkeÀe®e Òeosµeele Je efJeYeeieeleer} J³ekeÌleerbveer SkeÀ$e ³esTve mecetn mLeeHeve Je
Je=ef×biele keÀªve mJes®ísves menYeeieer nesCes ³ee}e mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì cnCeleele.”

2) “hejeJe}byelJeekeÀ[tve mJeeJe}byelJeekeÀ[s peeC³eemeeþer mJes®ísves, meJe&mebceleerves meecegoeef³ekeÀHeCes

ye®eleer®³ee efveefceÊeeves kesÀ}s}er Jeeì®ee} cnCepes mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì nes³e.”

3) “peerJeveeceO³es veJ³eeves ³esCeeN³ee DeeJneveebvee leeW[ osC³eemeeþer Jee Hes}C³eemeeþer #ecelee efJekeÀefmele
keÀjCeeje megmeppe meb®e cnCepes mJe³ebmeene³³elee ieì nes³e.”

4) “SkeÀe®e ieeJeeleer} 10 les 20 meYeemeoebveer SkeÀ$e ³esTve efve³eefcele ye®eleerletve SkeÀceskeÀeb®³ee

iejpee, De[®eCeer, peerJevecetu³es Gb®eeJeC³eemeeþer keÀpe& mJeªHeele DeLe&meene³³e kesÀ}s peeles, GÐeesieOeboe
GYeej}e peelees, HejmHej menkeÀe³e&, menYeeie vesle=lJe Je keÀle&J³e, efJe®eejeb®eer osJeeCe-IesJeeCe,
meelel³eHetCe& Je Òe³elveµeer} meom³eeb®³ee mecetne}e mJe³ebmeene³³elee ieì cnCeleele.”

5) “meceeve ÒeeosefµekeÀlee Deme}su³ee meceefJe®eejer meceeve iejpee, meceeve DeHes#ee Deme}su³ee 10 les
20 ceefn}ebveer mJeuHe ye®ele keÀªve ye®eleer®ee efJeefve³eesie GHeYeesieemeeþer keÀªve, keÀpe& IesTve,
J³eJemee³e keÀjCeeN³ee Je }eskeÀµeener mebIeìve ÒeCee}er Deme}su³ee mecetneme mJe³ebmeene³³elee ye®ele
ieì Demes cnCeleele.”

6) “ A Self- help group is a voluntary association of homogenous

set of people, either working together or living in the
neighbourhood, engaged in similar activity, working with or
without registration for the common good of their members.”
 182
7) “oeefjêîe efvece&t}ve keÀe³e&¬eÀcee®es Hegjesieeceer-menYeeieer-Òeefleieeceer ogJes meeOeCeeje ceb®e cnCepes mJe³ebye®ele
ieì nes³e.”

8) “mJes®ísves SkeÀ$e ³esTve peerJevee®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeekeÀefjlee ceefn}ebveer HejmHej menkeÀe³ee&letve

®ee}Je}s}er }eskeÀµeener mebIeìvee cnCepes mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì nes³e.”

meceepemegOeejkeÀeb®³ee ¢äerves mJe³ebye®ele ieì ns meceepemegOeejC³ee®es ceeO³ece, µeemevee®³ee ¢äerves

DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es meeOeve, Oece&µeem$ee®³ee ¢äerves HejesHekeÀeje®es ceeO³ece, meebmke=ÀeflekeÀ¢äîee cetu³eeb®es
Je mebmke=Àleer®es peleve keÀjC³ee®es ceeO³ece ³ee efJe®eejeletve mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìe®eer mebkeÀuHevee mHeä
nesle Deens. ¿eeceO³es ceefn}ebvee DeeIee[er®es mLeeve osC³eele Dee}s Deens, keÀejCe ceefn}e ¿ee DeeleeHe³e¥le
ogye&} IeìkeÀ cnCetve GHesef#ele jeefnu³ee Deensle. ceefn}ebvee ¿ee mebkeÀuHevesle ceesþîee ÒeceeCeele meceeefJeä
keÀªve ceefn}e ye®ele ieì mLeeHeve keÀjC³eeJej DeefOekeÀeefOekeÀ Yej osC³eele Dee}e Deens. ¿eeletve ceefn}ebceOeer}
megHle Je og}&ef#ele IeìkeÀeb®ee ceesþîee ÒeceeCeele efJekeÀeme nesle Deens. ¿eeleer} Debleieg&Ceeb®es Kee}er}ÒeceeCes
JeCe&ve keÀjC³eele Dee}s Deens.

ce -ce³ee&efole mebK³ee /ceneve,

efn -efnccele Jee{JeCeejer / je,
}e-}eYe efceUJetve osCeeje /}eiesyebOe,
mJe-mJele:®³ee leekeÀoerJej /ye®eleerJej,
³eb-³eelevee otj keÀjCeeje,
me-meJee&vegceles efveCe&³e IesCeeje,
ne-nekesÀ}e ceole keÀjCeeje,
³³e-³eµe efceUJetve osCeeje,
lee-leekeÀo Jee{JeCeeje,
ye-yejesyejer®ee nkeÌkeÀ osCeeje,
®e- ®eCe®eCe otj keÀjCeeje,
le-leÊJeeb®es Hee}ve keÀjCeeje,
ie- iejpes®³ee JesUer ceole keÀjCeeje,
ì- ìHH³eeves efJekeÀeme.

Jejer} Debleieg&CeebcegUs ceefn}e ye®ele ieìebceO³es ceesþer µekeÌleer Deens ns mHeä nesles DeeefCe cnCetve
ceefn}e mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìebvee ceesþs cenÊJe ÒeeceeHle nesle Deens. ye®ele ieìeb®³ee ceeO³eceeletve
nesCeeNd³ee J³eJenejebceO³es Hewmee ne cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. ³eeceO³es J³ekeÌleer, ieeJe, meceepe ³ee IeìkeÀeb®³ee
me#eceerkeÀjCee}e ceesþîee ÒeceeCeele pees[ efceUles. lesJne mJe³ebmeene³³elee ieì (Self Help Group)
efvecee&Ce nesleele. Deµee ¿ee mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeb®eer HeeMJe&Yetceer DeeHeCe }#eele IesT.
 183
15.3 Fefleneme

21J³ee µelekeÀele ûeeceerCe oeefjêîe efvece&t}ve DeeefCe l³eeÜejs ûeeceerCe efJekeÀeme meeO³e keÀjCeejer
³eb$eCee cnCetve mJe³ebmeene³³elee ieì Jee ye®ele ieì efkebÀJee }Ieg efJeÊe / Hele ieì ³ee veeJeeves DeesUKe}er
peeles. ³ee mebkeÀuHeves®ee Giece keÀjCeejs veesyes} Heeefjleesef<ekeÀ efceUe}s}s yeebie}eosµee®es DeLe&µeem$e%e [e@.
cenbceo ³egvegme ns Deensle. yeebie}eosµeeceOeer} µeslekeÀN³eeb®³ee Je Yetefcenerve Meslecepegjeb®³ee keÀpe&yeepeejerHeCee Je
oeefjêîeeves J³eefLele Pee}su³ee ³ee efJe®eejJebleeves DemebIeefìle Je µeesef<ele mecegoe³ee®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe
keÀjC³eemeeþer 1973 mee}er }Ieg efJeÊee®eer (Micro Finance) mebkeÀuHevee ceeb[}er. l³ee®ee Heg{®ee
ìHHee cdnCepes ³ee ogye&} IeìkeÀebvee }Ieg-efJeÊeHegjJeþe keÀjCeeN³ee ûeeceerCe yeBkeÀeb®eer mebkeÀuHevee nes³e. ³ee
mebkeÀuHeves®ee l³eebveer meelel³eeves HeeþHegjeJee kesÀ}e DeeefCe l³ee®eer HeefjCeleer 1983 mee}er ûeeceerCe yeBkeÀeb®³ee
mLeeHevesle Pee}er. yeebie}eosµeeceOeer} ûeeceerCe efJekeÀeme oeefjêîe efvece&t}vee®ee Òe³eesie ³eµemJeer Pee}e DeeefCe
l³ee®eer oKe} Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej IesC³eele Dee}er. 1994 mee}er DecesefjkesÀ®es lelkeÀe}erve jeä^eO³e#e
Þeer. efye} eqkeÌ}bìve ³eebveer ¿eeyeeyele efJeµes<e mJeejm³e oeKeefJe}s DeeefCe peeieeflekeÀ yeBkeÀ Je Deeblejjeä^er³e
veeCesefveOeer ³ee peeieeflekeÀ HeeleUerJej efJeÊeer³e, mebIeìveebveer ‘oeefjêîe efvece&t}vee®eer ÒeYeeJeer Ghee³e³eespevee’
dDeµeer Òeµemleer kesÀ}er. l³ee®ee HeefjCeece 1990®³ee oµekeÀeble Deeefµe³ee, DeeefÖeÀkeÀe DeeefCe ceO³e Je oef#eCe
DecesefjkeÀe Keb[eleer} efJekeÀ}veµeerve osµeeble }IegefJeÊe DeeefCe mJe³ebmeene³³elee ieì ³ee mebkeÀuHeves®ee Òemeej
Pee}e.

ye®ele ner mebkeÀuHevee veJeerve veJnleer. peieele ef®eì HebÀ[, efYeµeer ³ee JesieJesieȳee mJeªHeele ye®ele
kesÀ}er peele Demes. oef#eCe DecesefjkeÀe Je DeeefÖeÀkeÀe Yeeieele (Rotating Saving And credit
Association) ne ye®eleer®ee ÒekeÀej efYeµeerµeer mebyebefOele neslee. ne ÒekeÀej ûeeceerCe yeBkesÀ®³ee OeleeaJej
efJekeÀefmele keÀjC³eeme megªJeele Pee}er Deens. Fb[esvesefµe³eele GTZ ³ee pece&ve HebÀef[bie Spevmeerves ne Òe³eesie
meJe&ÒeLece kesÀ}e Deens. ³esLes (SHG) Self Help Group ®ee pevce Peeu³ee®es Dee{Ules. ce}sefµe³eele
Òee. efieumeve ³eebveer DeeeffLe&keÀ¢äîee ogye&} IeìkeÀebvee mebIeefìle keÀjCeejer DeeefCe SkeÀlee, efµemle, meenme
DeeefCe keÀþesj HeefjÞece ³ee iegCeJewefµeäîeeb®ee efce}eHeÀ meeOeCeejer mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer mebkeÀuHevee
³eµemJeerjerl³ee jeyeefJe}er. l³ee®ee Òemeej Þeer}bkeÀe, efHeÀ}erHeeF&vme, DeeKeeleer osµe, DeeefÖeÀkeÀe Je oef#eCe
DecesefjkesÀleer} efJekeÀmeveµeer} osµeebceO³es mJe³ebmeene³³elee ieì ®eUJeUer®ee Òemeej Pee}e.

15.3.1 Yeejleeleer} mJe³ebmeene³³elee ieì ®eUJeU:

YeejleeceO³es mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer ®eUJeU `cnwmetj efjmesì}ceWì DeB[ [sJn}HeceWì' Spevmeer
(cee³eje[e) ³ee mebmLesves megª kesÀ}er. cee³eje[e®³ee ceeO³eceeletve mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer efveefce&leer nesle
Demeleevee jeä^er³e ke=À<eer DeeefCe ûeeceerCe efJekeÀeme yeBkeÀ, cnCepes®e veeyee[& (NABARD) 1991-92
mee}er mJe³ebmeene³³elee ieì ³ee ûeeceerCe oeefjêîe efvece&} t veefJe<e³ekeÀ Òeefleceeveeme mJeerke=Àleer efo}er. mJe³ebmeene³³elee
ieìebvee keÀe³eosµeerj ceev³elee ÒeeHle Peeu³eeJej Þeerceleer pe³ee DeªCee®e}ce ³eeb®³ee Heg{ekeÀejeves, veeyee[&®³ee
ceeO³eceeletve DeebOe´ Òeosµe, keÀvee&ìkeÀ, leeefceUvee[t DeeefCe kesÀjU ³ee oef#eCeskeÀ[er} jep³eele mJe³ebmeene³³elee
ieì ®eUJeUer®eer megªJeele Pee}er. 1996 ceO³es efjPeJn& yeBkesÀves yeBkeÀebµeer meb}ive DemeCeeN³ee mJe³ebmeene³³elee
ieìebvee ÒeeOeev³e¬eÀceeves HeleHegjJeþe keÀjC³ee®es efveoxµe efo}s. Yeejle mejkeÀejves 1999 mee}er mJeCe&pe³ebleer
ûeecemJe³ebjespeieej keÀe³e&¬eÀcee®³ee Debbleie&le oeefjêîe efvece&t}veemeeþer mJe³ebmeene³³elee ieìebvee DeeeffLe&keÀ Devegoeve
osC³ee®ee efveCe&³e Iesle}e. ³eeletve mJe³ebmeene³³elee ieì ®eUJeUer}e Hees<ekeÀ JeeleeJejCe osµeele efvecee&Ce Pee}s.
 184
1999 les 2009 ³ee ceeieer} oµekeÀele mJe³ebmeene³³elee ieì ®eUJeUer®ee osµee®³ee meJe& jep³eeble
Òemeej Pee}e. ¿eeceO³es meJee&efOekeÀ ieì 82% ieì ns ceefn}eb®es nesles.

mJe³ebmeene³³elee ieìeb®³ee ceeO³eceeletve ûeeceerCe efJekeÀeme, ûeeceerCe oeefjêîe efvece&t}ve DeeefCe ceefn}eb®es
meye}erkeÀjCe ner GefÎäs meeO³e keÀjC³eemeeþer mLeeefvekeÀ HeeleUerJej mJe³ebmesJeer mebmLeebvee ³ee GHe¬eÀceele
menYeeieer nesC³eeme Òeeslmeenve osC³eele Dee}s. mJe³ebmesJeer mebmLeeb®³ee Heg{ekeÀejeves mebIeefìle nesCeeN³ee
mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeb®eer mebK³ee efoJemeWefoJeme Jee{le Deens. µeemeve DeeefCe efJeÊeer³e mebmLeeb®ee
mJe³ebmeene³³elee ieì ®eUJeUerefJe<e³eer®ee ¢efäkeÀesve mekeÀejelcekeÀ Demeu³eeves DeeefCe mJe³ebmesJeer mebmLeeb®ee
keÀe³e&Yeeie efJeOee³ekeÀ Demeu³eeves ³ee oµekeÀele ner ®eUJeU osµeJ³eeHeer vekeÌkeÀer®e yeves} Je ûeeceerCe Yeeieeleer}
GJe&efjle oeefjêîejs<esKee}er} }eskeÀmebK³ee oeefjêîe efvece&t}vee®³ee }{eF&le menYeeieer nesTve, ûeeceerCe
efJekeÀemeemen oeefjêîe efvece&t}vee®es GefÎ<ì meeO³e nesF&}, Demee DeeµeeJeeo J³ekeÌle nesle Deens.

15.3.2 cenejeä^eleer} mJe³ebmeene³³elee ieì:

cenejeä^ ns osµeeleer} Hegjesieeceer jep³e Deens. Òe®eef}le DeLee&vegmeej mJe³ebmeene³³elee ieì ®eUJeUer®ee
Òemeej 1990 ®³ee oµekeÀele Pee}e Deme}e lejer 1947 mee}er DecejeJeleer efpeu¿eele keÀener meemet-
megveebveer SkeÀ$e ³esTve ye®ele ieì megª kesÀ}e neslee. 1970®³ee oµekeÀele veeceJeble meceepeµeem$e%e
F}eyesve Yeì ³eebveer ceefn}e Je met#ce efJeÊeHegjJeþe ³ee efJe<e³ee®eer ceeb[Ceer kesÀ}er nesleer. 1984 mee}er
ie[ef®ejes}er efpeu¿eeleer} Je[mee lee}gke̳eele keÀener mJe³ebmeene³³elee ieìeb®eer mLeeHevee keÀjC³eele Dee}er
nesleer.

1994 ceO³es Deeblejjeä^er³e ke=À<eer efJekeÀeme efveOeer®³ee meene³³eeves Je keWÀê mejkeÀej®³ee ceoleerves
cenejeä^ ûeeceerCe HeleHegjJeþe ÒekeÀuHe vecegvee cnCetve ®eej efpeu¿eeble jeyeefJeC³eele Dee}e. ³ee ³eespevesle
ceefn}e efJekeÀeme ³eespeves®ee meceeJesµe keÀªve leer jeyeefJeC³ee®eer peyeeyeoejer ceefn}e DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
ceneceb[UeJej nesleer. ³ee keÀe³e&¬eÀceebleie&le ceefn}e mJe³ebmeene³³elee ieì mLeeHevesme megªJeele Pee}er. meve
1999 ceO³es Yeejle mejkeÀejves mJeCe&pe³ebleer ûeecemJe³ebjespeieej ³eespeves®eer keÀe³e&Jeener kesÀu³eeJej ³ee ®eUJeUer}e
cenejeä^ele Jesie ÒeeHle Pee}e.

DeeHe}er Òeieleer leHeemee:

1) mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìe®eer mebkeÀuHevee meebiee.

15.4 mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer Jewefµeäîes

meceeve iejpee, meceeve GefÎ<ìs, meceeve efJe®eejmejCeer®es }eskeÀ pesJne SkeÀ$e ³esleele DeeefCe
mecetnµekeÌleer®³ee peesjeJej ÒeefleketÀ} HeefjefmLeleerJej ceele keÀªve menpejerl³ee mecetn µekeÌleer®es Òeoµe&ve
keÀjerle meJee¥ieerCe Òeieleer keÀjleele. Deµee mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeb®eer Jewefµe<ìîes Heg{er}ÒeceeCes meebielee
³esleer}.
 185
15.4.1 DeeefLe&keÀ Jewefµeäîes :

1) keÀeìkeÀmej Je=Êeer :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeleer} meom³e ns DeeeffLe&keÀ¢äîee keÀcekegÀJele Demeleele. GlHeeovee®eer He³ee&³eeves

GlHeVee®eer meeOeves ce³ee&efole Demeu³eecegUs owvebefove GlHeVeeletve peces} l³eeÒeceeCeele keÀeìkeÀmej keÀªve
ieìebceO³es Hewmes Yejle Demeleele. ³eeletve®e keÀeìkeÀmej Je=Êeer peesHeeme}er peeles. ns mJe³ebmeene³³elee ieìe®es
cenÊJee®es Jewefµeäîe Deens.

2) mJes®íe meYeemeolJe :

ye®ele ieìele ³esC³eemeeþer keÀesCeeJejner peyejomleer kesÀ}er peele veener. meJe&peCe mJeKeg<eerves meYeemeolJe
mJeerkeÀejleele. HeÀkeÌle men³eesieer iejpet}e ÒeyeesOeve keÀjerle Demeleele. meYeemeolJe efceUefJeC³eemeeþer leµeer
keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer Deì vemeles.

3) meYeemeo mebK³ee:

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìe®eer meYeemeo mebK³ee 10 les 20 He³e¥le ce³ee&efole Demeles.

4) }eskeÀµeener leÊJeebJej keÀe³e&:

mJe³ebmeene³³elee ieìele meJe& DeeeffLe&keÀ keÀejYeej ne }eskeÀµeener leÊJeeves ®ee}le Demelees. meJee&vegceles
efveCe&³e Iesle}s peeleele. Òel³eskeÀe®³ee celee®ee Deeoj kesÀ}e peelees. }eskeÀµeener cetu³es peesHeeme}er iesu³eecegUs
ieì cepeyetle nesle Demeleele.

5) DeeefLe&keÀ J³eJenej:

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeb®³ee ceeO³eceeletve meJe& meYeemeo þj}su³ee JesUer efve³eefcele ye®ele pecee
keÀjleele. ye®eleerletve Hewmee Jee Hele efvecee&Ce nesle Demeles. l³eeletve iejpesvegªHe meYeemeo keÀpe&J³eJenej
keÀjleele, lej keÀOeer J³eJemee³e keÀjleele. meJe& J³eJenej yeBkeÀeb®³ee ceoleerves nesle Demeleele. l³eecegUs mJe³ebye®ele
ieì ns DeeeffLe&keÀ¢äîee me#ece yevele Deensle.

6) DeefOeke=Àle veeWoCeer:

mJe³ebmeene³³elee ieìebvee µeemekeÀer³e ³eb$eCesle menkeÀej Je yeBkeÀebÒeceeCes DeefOeke=Àle veeWoCeer keÀjC³ee®eer

iejpe vemeles. HeÀkeÌle ieìe®³ee veeJeeves yeBkesÀle Keeles GIe[}s peeles. Hejbleg ieìeleer} meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ
J³eJenejeb®³ee veeWoer þsJeu³ee peeleele. l³eecegUs ieìeble Heejoµe&keÀlee ³esles.

7) jesKeer®ee J³eJenej:

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeleer} ye®ele DeeefCe keÀpe& ns J³eJenej jesKeerves kesÀ}s peeleele. l³eecegUs
J³eJenejele Heejoµe&keÀlee ³esles. jesKeer®³ee J³eJenejecegUs meYeemeoebvee J³eJeneje®es %eeve ÒeeHle nesles.
 186
8) }eYee®es meceeve JeeìHe :
mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìele J³eepeªHeele Je J³eJemee³eªHeele veHeÀe ÒeeHle nesTve ieìeme }eYeebµe
ÒeeHle neslees. ³ee }eYeebµe (veHeÀe) jkeÀces®es JeeìHe meceeve He×leerves kesÀ}s peeles. veHe̳ee®es JeeìHe keÀjC³ee®es
yebOeve ieìebJej Demele veener. meYeemeoeb®³ee F®ísvegmeej veHe̳ee®es JeeìHe keÀjleele.

9) efve³eespeveHetJe&keÀ J³eJenej :
mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeceO³es Òel³eskeÀ leHeefMe}e®es efve³eespeve kesÀ}s peeles. efve³eespeveevegmeej
ieìe®es keÀecekeÀepe ®ee}les. cnCetve ieì efve³eespevee®ee efJeefJeOe Debieeves efJe®eej keÀjlees. efve³eespeveHetJe&keÀ J³eJenej
keÀjlees.

10) mJeefveefce&le Je }Jeef®ekeÀ efve³eceeJe}er :

mJe³ebye®ele ieìe®eer mLeeHevee, owvebefove keÀecekeÀepe F. mebIeefìkeÀe DeeefCe menmebIeefìkeÀe ³eebvee F.
yeeyele µeemekeÀer³e efve³eceeJe}er vemeles. Òel³eskeÀ ieìeves DeeHe}er efve³eceeJe}er HeefjefmLeleervegªHe yeveefJe}s}er
Demeles. ³ee efve³eceeJe}erle iejpesvegmeej }Jeef®ekeÀlee DeeCe}er peeles. ieìeves mJele: efve³eceeJe}er le³eej
kesÀ}s}er Demeu³eecegUs l³eele yeo} keÀjlee ³eslees. meoj efve³eceeJe}er Deefleµe³e }Jeef®ekeÀ Demeles.

11) menkeÀeje®es Òeefµe#eCe :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìele }Ieg mJeªHee®ee menkeÀej Demelees. menkeÀejeÒeceeCes J³eeJemeeef³ekeÀ
efµe#eCe Òeefµe#eCe osC³eele ³esles. meYeemeoebvee melele ceeie&oµe&ve kesÀ}s peeles. menkeÀeje®³ee efµe#eCeecegUs
J³eeJemeeef³ekeÀ Je=Êeer efJekeÀefmele nesles. l³eeb®³eeceO³es Sske̳ee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesles. menkeÀejerJe=Êeer Jee{erme
}eieles.

12) menkeÀejebleie&le menkeÀej :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìe®eer ®eUJeU ner menkeÀejeÒeceeCes Demetve SkeÀceskeÀebme meenîe keÀjCeejer
mebIeìvee Deens. Òel³eskeÀ ieìe®es Òel³eskeÀ ieìe}e menkeÀe³e& efceUles. lemes®e meYeemeo mebK³ee ce³ee&efole
Demeu³eecegUs meYeemeoebceO³es menkeÀe³ee&®eer YetefcekeÀe Demeles. ieìe®es keÀecekeÀepe ®ee}efJeC³eemeeþer mebIeefìkeÀe
Je menmebIeefìkeÀe ³eebvee menkeÀe³e& }eYeles.

13) mJes®íe veeWoCeer :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìebvee menkeÀejer mebmLeebÒeceeCes DeefOeke=Àle veeWoCeer keÀjeJeer }eiele veener,
HeÀkeÌle Heb®ee³ele meefceleer efkeÀbJee mJe³ebmesJeer mebmLeebvee ieì mLeeHevee kesÀu³ee®eer leeW[er veeWo HeÀkeÌle keÀjeJeer
}eieles. mejkeÀejer Keel³eeceeHe&Àle DeefOeke=Àle veeWoCeer keÀjC³ee®eer iejpe vemeles. l³eecegUs ieìe®eer mLeeHevee
keÀesCee}ener keÀjlee ³esles. Hejbleg mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìebvee met#ce efJeÊe mebmLee cnCetve keÀece keÀjleebvee
kebÀHeveer keÀe³eÐeevegmeej veeWo keÀjeJeer }eieles.

14) efJeOee³ekeÀ mHeOex®es efµe#eCe :

peeieeflekeÀerkeÀjCeeceO³es efJeIeelekeÀ mHeOee& ìeUC³eemeeþer mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeb®ee Giece Demetve
mHeOe&s®es efµe#eCe ieìebletve efceUles. l³eeletve meceepekeÀu³eeCe nesles.
 187
15.4.2 meeceeefpekeÀ Jewefµeäîes :

1) meceeveles®es leÊJe :
Yeejleer³e }eskeÀµeenerleer} meceevelee leÊJeeb®es Hee}ve mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìele nesles. ner meceevelee
Je³e, J³eJemee³e, Jemleer, JeeJej, ef}bie, Yee<ee, megKeog:Kes, mecem³ee F. yeeyele Demeles. peCetkeÀener ne }neve
He×leer®ee menkeÀeje®ee®e Yeeie Deens.

2) meceeve GefÎäss Je iejpee :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìele SkeÀceskeÀebµeer meeOec³e& DemeCeejs }eskeÀ SkeÀ$e ³esle Demeleele. meceeve
iejpee Je meceeve efJe®eej ¿eecegUs SkeÀ$e ³esTve ieìe®ee efJekeÀeme nesC³eeme nesles.

3) mJejµekeÌleer Je mecetnµekeÌleer®eer peeCeerJe :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìecegUs ieìeleer} }eskeÀ SkeÀ$e ³esle Demeu³eecegUs DeeHeu³ee ieìyeUeJej
l³eebvee DeeHeu³ee mecem³ee mees[efJelee ³esleele. ieìµekeÌleer®es oµe&ve meceepee}e nesle Demeleevee mecetnµekeÌleer
/ ieìµekeÌleer ÒeyeU yeveles.

4) meecegoeef³ekeÀ efveCe&³e ke=Àleer :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeleer} meJe& ceb[Uer ceerefìbie®³ee JesUer SkeÀ$e ³esTve efveCe&³e Iesle Demeleele.
DeeefCe meecegoeef³ekeÀ efveCe&³eeletve Òel³e#e ke=Àleer keÀjC³eeJej Yej osleele.

5) SkeÀles®eer YeeJevee :
mJe³ebmeene³³elee ieìeleer} meom³e / ceefn}e meom³e ns SkeÀe®e ieeJeele jenCeeN³ee Demeu³eecegUs
SkeÀogmeN³eeyeÎ} Deeoj, DeeHeg}keÀer, DeemLes®eer YeeJevee DemeCeeN³ee Demeleele. lemes®e YeeJeefvekeÀ mebyebOe,
HejmHej yeebOeer}keÀer®eer YeeJevee SkeÀceskeÀebme meene³³e ¿eecegUs DeeHeesDeeHe meYeemeoebceO³es SkeÀles®eer YeeJevee
Jee{erme }eietve meceepe SkeÀpegìerves jeneC³eeme ceole nesles.

6) efJeéeemee®es ÒeeflekeÀ :
mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì ns SkeÀceskeÀeæb®³ee efJeéeemeeves ®ee}Ceejs, meJe& efveCe&³e HeejoµeeaHeCes IesCeejs, efJeéeemeeves
J³eJenej keÀjCeejs Demeleele. ¿eecegUs keÀesCee®eerner HeÀmeJeCetkeÀ nesle veener. ¿eecegUs SkeÀceskeÀebJej menpe
efJeéeeme þsJe}e peelees. ¿eecegUs ieìele efJeéeeme Jee{erme }eielees. l³eecegUs ieì ns peCet efJeéeemee®es ÒeleerkeÀ
yevele Deens.

7) megjef#elelee :
mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeleer} meYeemeo Dev³ee³eeme ÒeeflekeÀej keÀjC³eemeeþer SkeÀ$e ³esleele.
l³eecegUs m$eer}e megjef#elelee ÒeeHle nesles. lemes®e mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìe®³ee meYeemeoe}e Je J³eJemee³ee}e
megjef#ele keÀJe®e Demeles. GlHeeovee}e megjef#ele yeepeejHesþener efceUt µekeÀleele.
 188
8) nkeÌkeÀe®es J³eemeHeerþ :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì ns ceefn}ebvee SkeÀef$ele keÀjC³ee®es ceeO³ece Demetve ceefnueeb®³ee keÀ}eiegCeebvee
JeeJe, vesle=lJe, kekeÌle=lJeeme mebOeer osCeejs, efJe®eejeb®es ÒeyeesOeve keÀjCeejs lemes®e meceepee®es meJee¥ieerCe ÒeyeesOeve
keÀjCeejs ceefn}eb®es nkeÌkeÀe®es J³eemeHeerþ Deens.

9) meceepe HeefjJele&ve Òeef¬eÀ³es®es meeOeve :

meceepeeleer} yengleebµeer ceefn}eJeiee&®es HeÀej ceesþs HeefjJele&ve ye®ele ieìecegUs nesle Deens. megjJeeleerme
kegÀìgbyeele, ieeJeele, meceepeele He³ee&³eeves osµeHeeleUerJej Deepe ceesþîee ÒeceeCeele HeefjJele&ve nesle Deens.

10) cegkeÌle DeefYe³eeve :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì ner DeveewHe®eeefjkeÀ ®eUJeU Deens. ieìele keÀesCeerner meom³e nesT
µekeÀleele. Ieìe®eer mLeeHevee, efveefce&leer ¿ee Òeef¬eÀ³esle keÀesCee}ener menYeeieer neslee ³esles. veJeerve ye®ele ieìe®eer
efveeffce&leer keÀjleevee ieìe®es meom³e HejmHejebvee J³eeqkeÌleiele HeeleUerJej ceeie&oµe&ve keÀª µekeÀleele.

15.4.3 meebmke=ÀeflekeÀ Jewefµeäss :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìecegUs Yeejleer³e mebmke=Àleer®es j#eCe ceesþîee ÒeceeCeele nesle Deens. veJeerve
efJe®eejbe®ee mJeerkeÀej nesle Deme}e lejer meCe, GlmeJe, jerefleefjJeepe ¿eeb®es DeeJepe&tve Hee}ve meecetefnkeÀjerl³ee
ceefn}e ye®ele ieìebletve kesÀ}s peeles. ¿eeJesUer Glmeene®es JeeleeJejCe ye®ele ieìeble Demeles. DeeHe}e meebmke=ÀeflekeÀ
Jeejmee peHeC³ee®es keÀe³e& mJe³ebye®ele ieìebcegUs nesle Deens.

15.4.4 jepekeÀer³e Jewefµeäîes :

1) vesle=lJe :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìe®es mebIeefìkeÀe Je menmebIeefìkeÀe ns vesle=lJe keÀjleele. efµeJee³e Òel³eskeÀ

meYeemeoebme ieìe®es vesle=lJe keÀjC³ee®eer mebOeer efceUles. lemes®e Òel³eskeÀ peCe ieìe®es J³eJemLeeHeve keÀªve
vesle=lJe meebYeeUlees. Òel³eskeÀeme ner mebOeer efceUeu³eecegUs vesle=lJe iegCeeb®ee efJekeÀeme nesTve jepekeÀer³e #es$eele
mJele:®es Je}³e le³eej nesles.

2) }eskeÀµeener mebIeìve :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì ns }eskeÀebveer®e }eskeÀebkeÀefjlee ®ee}efJe}s}s Demeleele. l³eecegUs }eskeÀMeener

mebIeìve Demeles. efµeJee³e ieìeb®³ee mebIeefìkeÀe, menmebIeefìkeÀeb®eer efveJe[ }eskeÀµeenerÒeceeCes nesles. meYeemeoeb®³ee
celee}e HeÀej cenÊJe Demeles. meYeemeoeb®es Yeeb[Je}, Oece&, peele, JeCe&, Jebµe ³ee IeìkeÀebvee cegUer®e Leeje
vemelees. ieìeleer} meJe& keÀejYeej Je efveCe&³e, ke=Àleer meJee&vegceles kesÀ}er peeles. Òel³eskeÀ meYeemeoeb®³ee celee®eer
keÀoj kesÀ}er peeles. l³eecegUs Kejer }eskeÀµeener cetu³es peesHeeme}er peeleele.
 189
3) }eskeÀµeener cetu³eeb®eer peHeCetkeÀ :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìebceO³es mJeeleb$³e,mecelee, yebOeglee, v³ee³e, meJee&vegceles efveCe&³e, Òel³eskeÀe®³ee

celeeb®eer keÀoj, Oece&efvejHes#elee ¿eemeejKeer }eskeÀµeener®eer cetu³es peesHeeme}er peeleele. lemes®e ye®ele ieìebceO³es
ceefn}eb®eer mebK³ee peemle Demeu³eecegUs mJe³ebefµemleerves peyeeyeoejer DeeHeeHe}s keÀle&J³e veerì yepeeJe}s peeles.

4) oyeeJe ieì:

ye®ele ieìebceO³es yengmebK³e ye®ele ieì ceefn}eb®es Deensle. Òel³eskeÀ Hee[îeeJej, ieeJeele, ye®ele ieìeb®eer
efveefce&leer nesle Deens. ogHeej®³ee JesUer ceefn}e ¿ee efjkeÀec³ee Demeleele. ce³ee&efole meYeemeoebcegUs leeW[er efvejesHe
efo}s lejer ceefn}e JesUsle pecee nesleele. l³eecegUs meceepeeleer} DeHeÒeJe=ÊeeRefJeª× oeo ceeefiele}er peeles.
meceepeeleer} ¿ee ieìebcegUs Jee ieìeb®³ee oyeeJeecegUs ceefn}ebJejer} Del³ee®eej keÀceer nesle Deensle.

5) jepekeÀer³e Je Oeeefce&keÀ leìmLelee :

peeieeflekeÀerkeÀjCe, KeepeieerkeÀjCe, GoejerkeÀjCee®³ee nîee ³egieele DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee mecem³ee meceepeele

efvecee&Ce nesle Deensle. ¿eeletve mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì ÒeYeeJeerHeCes Heg{s peele Deensle. meceeve mebOeer,
meceeve }eYe efceUle Demeu³eecegUs lemes®e meceepeeleer} Flej IeìkeÀebyejesyej mebHeke&À Jee{u³eecegUs meYeemeoebvee
yeN³eeJeeF&ìe®eer peeCe efvecee&Ce Pee}er Deens. l³eecegUs jepekeÀer³e ÒeYeeJe Je Oeeefce&keÀ o[HeCeebme mJe³ebmeene³³elee
ye®ele ieì yeUer He[le veenerle.

Deµee efJeefJeOe ÒekeÀej®eer Jewefµeäîes mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeb®eer efometve ³esleele.

15.5 mJe³ebmeene³³elee ieìe®es mJeªHe

Òel³eskeÀ J³ekeÌleer}e pesJne GlHeVeeHes#ee DeefOekeÀ Ke®e& Demelees l³eeJesUer ($eÝCe) keÀpee&®eer iejpe
Yeemele Demeles. iejpe YeeieefJeC³eemeeþer DemebmLeelcekeÀ efkebÀJee mebmLeelcekeÀ m$eesleebkeÀ[s k³ekeÌleer}e peeJes
}eieles. Hejbleg Del³eble iejerye }eskeÀebmeeþer mebmLeelcekeÀ m$eesle HeÀejmes keÀe³e& keÀjleevee efomele veenerle.
iejerye }eskeÀebkeÀ[s GlHeVee®eer meeOeves legìHegbpeer Demeleele. l³eecegUs leejCener keÀceer He³ee&³eeves keÀpe& efceUC³ee®es
ceeie& ogefce&U nesle Demeleele. Deµee JesUer meeJekeÀej, peceerveoej, Þeerceble µeslekeÀjer ³eeb meejK³ee DemebmLeelcekeÀ
m$eesleebkeÀ[tve keÀpe& efceUefJe}s peeles. meeJekeÀejer Heeµeeletve cegkeÌlelee efceUeJeer cnCetve menkeÀej #es$ee®eer
peesceeves megªJeele Pee}er. Hejbleg 100 Je<ee¥veblej ¿ee ®eUJeUer}e Glejleer keÀUe }eie}er. jepekeÀejCe,
Ye´äe®eej, oHlejefojbieeF& ¿eecegUs menkeÀej ®eUJeU yeoveece Pee}er. ¿ee®ee megJeCe&ceO³e cnCetve mJe³ebmeene³³elee
ieì ®eUJeU peesceeves HeÀesHeÀeJele Deens.

15.6 mJe³ebmeene³³elee ieìe®es ÒekeÀej

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì ns iejpet iejerye kegÀìgbyeeleerue ûeeceerCe Yeeieeleerue J³ekeÌleeRveer SkeÀ$e ³esTve
mLeeHeve kesÀuesues Demeleele. ieì mLeeHevesceO³es ÒesjkeÀe®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles. ieìe®eer efveefce&leer keÀesCel³ee
GÎsMeeves Peeueer Deens. l³eevegmeej ieìeb®es Heg{erueÒeceeCes ÒekeÀej He[leele.
 190
1) Hegª<e mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì :

p³ee mJe³ebmeene³³elee mecetneceO³es meJe&®³ee meJe& Hegª<e meom³e Demeleele, l³eebme Hegª<e mJe³ebmeene³³elee
ieì cnCeleele.

2)ceefnuee mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì :

¿eeceO³es HeÀkeÌle ceefnuee meYeemeo Demetve ceefnueebÜejs J³eJemLeeHeve kesÀues peeles. l³eeme ceefnuee
mJe³ebmeene³³elee ieì cnCeleele. ÒeeHle HeefjefmLeleerle ceefnuee mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeb®eer mebmLee peemle
Deens.

3) efceÞe mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì :

¿ee ieìeceO³es m$eer Je Hegª<e ns oesIesner meYeemeo Demeleele l³eebvee efceÞe mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì
Demes cnCeleele.

4) mJeCe&pe³ebleer mJe³ebjespeieejebie&le mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì:

p³ee mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeleerue meom³e oeefjêîejs<esKeeueerue Demeleele l³eebvee mJeCe&pe³ebleer

mJe³ebjespeieej mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì Demes cnCeleele. ³ee ³eespevesvegmeej le³eej nesCeeN³ee ieìebvee
Devegoeve mJeªHeele ueeYe efceUle Demelees.

5) ye®ele ieì :

DeeHeu³ee Ke®ee&leerue keÀeìkeÀmejerÜejs ye®ele keÀªve l³eeÜejs meYeemeoebvee iejpesvegmeej keÀpe& ªHeeves
Hewmes osCes, keÀpee&®eer HejleHesÀ[ keÀjCes, J³eJemee³e keÀjCes, efJeÊeer³e mebmLeekeÀ[tve keÀpe& GYeejCeer keÀjCes, efJecee
GlHeeoveemeeþer Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meecetefnkeÀ GÐeesie efvecee&Ce keÀjCes, meJe& meom³e DeelceefveYe&j yeveJeCes DeMee
mecetneme ye®ele ieì cnCeleele. ne ÒekeÀej meJe&J³eeHekeÀ Demetve ³ee ieìeb®ee Òe®eej Je Òemeej ceesþîee ÒeceeCeele
nesle Deens.

15.7 mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer keÀe³ex

F®íeMekeÌleer, DeelceefJeéeeme, ef®ekeÀeìer, Òe³elve, cenÊJeekeÀeb#ee ³eeb®³ee yeUeJej ceeCetme kegÀþuesner

DeJeIe[ O³es³e ieeþt MekeÀlees. ¿ee iegCeeb®³ee yeUeJej keÀener ceefnuee ye®ele ieìe®³ee ceeO³eceeletve ³eMemJeer nesle
Deensle. mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìe®eer ®eUJeU ûeeceerCe Yeeieeyejesyej ogie&ce DeMee DeeefoJeemeer Yeeieelener
ceesþîee peesceeves Jee{le Deens. DeMee ¿ee mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer Lees[ke̳eele keÀe³ex Heg{erueÒeceeCes meebielee
³esleerue.

De. mJeefJekeÀemeeyeeyele®es keÀe³e& :

1) DeeefLe&keÀ mJeeJeuebyeve :
F®íeMekeÌleer, DeelceefJeMJeeme, ef®ekeÀeìer, Òe³elve ¿eeb®³ee peesjeJej ceefnuee keÀece keÀªve DeeHeuee
GÐeesie J³eJemee³e Jee{efJeleevee efomele Deensle. ceefnuee GÐeespekeÀ yeveC³eeme ceole nesle Deens. ieìeletve
 191
J³eJemee³e ÒeefMe#eCe keÀpe& efceUle Demeu³eecegUs DeeefLe&keÀ mJeeJeuebyeveeyeeyele®es cenÊJee®es keÀe³e& kegÀìgbyeemeeþer
keÀjleevee efomele Deensle.

2) efMe#eCe :

J³ekeÌleer HeefjJele&vee®es cegK³e meeOeve efMe#eCe Deens. efMe#eCeecegUs mee#ejlee Jee{tve peerJeveceeve Gb®eeJeles.
meJee¥ieerCe efJekeÀeme nesC³eeme ceole nesles. mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìecegUs DeeefLe&keÀ efmLeleerle yeoue Ie[tve
Deeu³eecegUs kegÀìgbyeeleerue yeeuekeÀebvee efMe#eCee®eer mebOeer efceUt ueeieueer Deens. efJeMes<ele: kegÀìgbyeeleerue cegueeRvee
efMe#eCee®eer mebOeer ÒeeHle Peeueer Deens. mJe³ebye®ele ieìeb®³ee ceeO³eceeletve efMe#eCeeyeeyelener ceesþîee ÒeceeCeele
ÒeyeesOeve nesle Deens.

3) Deejesi³e :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeb®³ee ceeO³eceeletve Deejesi³eeyeeyele ÒeyeesOeve keÀjC³eele ³esles. lemes®e efMeefyeje®es
Dee³eespeve, ieeJemJe®ílee ceesnerce ¿eemeejK³ee keÀe³e&¬eÀceeletve mJe®ílee, Deejesi³eefJe<e³ekeÀ peeie=leer®es efMe#eCener
efceUle Deens. ceefnuee meg¢{ Deejesi³eecegUs J³ekeÌleerefJekeÀemeeyejesyej osMe efJekeÀeme neslees.

4) keÀu³eeCe :

ieìeceeHe&Àle jespeieej efveefce&leer Peeu³eecegUs meceepeele ceefnueeb®eer ceeve Gb®eeJele Deens. DeeefLe&keÀ,
meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e keÀu³eeCe nesle Demeu³eecegUs ceefnueeb®es meyeueerkeÀjCe nesle Demeleevee efomeles.

5) keÀe³e&menYeeie :

ieìeceeHe&Àle meYee Dee³eesefpele kesÀu³ee peeleele. peyeeyeoeN³eeb®es JeeìHe kesÀues peeles. efJeefJeOe GHe¬eÀce
Dee³eesefpele kesÀues peeleele. ¿eeletve ceefnueeb®es meyeueerkeÀjCee®es keÀe³e& ceesþîee ÒeceeCeeJej nesle Deens.

6) Iejiegleer leeCe-leCeeJe cegkeÌleer:

– ceefnueeb®³ee neleer Hewmee Deeu³eecegUs keÀewìgbefyekeÀ DeLee&pe&veeme ceole nesle Deens. l³eecegUs kegÀìgbyeeceO³es
eqm$e³eeb®³ee celee®ee Deeoj kesÀuee peele Deens. ®e®exletve ÒemeVe JeeleeJejCe efvecee&Ce Peeu³eecegUs leeCe-leCeeJe
keÀceer nesTve KesUercesUer®es JeeleeJejCe efvecee&Ce nesle Deens. Hegª<eeb®ee pee®ener keÀceer nesleevee efomele Deens.
³eemeeþer mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì GHe³egkeÌle þjle Deens.

7) Deelcemevceeve mebJeOe&ve:
mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìebcegUs ceefnueeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer He³ee&³eeves kegÀìgbyee®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer
megOeejC³eeme ceole Peeueer Deens. ¿eecegUs Deelcemevceeve peeie=le nesTve mebJeOe&ve nesC³eeme ceole Peeueer
Deens.

veefMeyeeueener mebOeer®eer iejpe Demeles. DeMeer mebOeer Deepe mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìe®³ee ceeO³eceeletve
efvecee&Ce Peeueer Deens. ³ee mebOeer®ee ³eesi³e JesUer ueeYe GþefJeCeeN³eeb®³ee efmLeleerle vekeÌkeÀer®e yeoue nesle Demeleevee
efomele Deens.
 192
ye. mJe³ebmeene³³elee ieìe®es meceepeÒeleer®es keÀe³e& :

1) keÀle&J³ee®eer peeCeerJe :
m$eer meceepeele DeveskeÀ YetefcekeÀe Heej Hee[le Demeles. keÀv³ee, Helveer, DeeF& ³ee YetefcekesÀletve peele
Demeleevee mJele:Jej Dev³ee³e ve keÀjlee keÀewìgbefyekeÀ Je meeceeefpekeÀ keÀle&J³e Heej Hee[lee ³esC³eemeeþer
mJe³ebmeene³³elee ieìele meceeefJeä Peeu³eeves Depetvener DeveskeÀ Hewuet efometve ³esC³eeme ceole nesles.

2) nkeÌkeÀeb®eer peeCeerJe :

Òel³eskeÀ ceefnuesuee DeeHeu³ee nkeÌkeÀe®eer peeCeerJe nesCes iejpes®es Deens. meceevelee, efMe#eCe, jespeieej,
mebHeÊeer, celemJeeleb$³e, Deejesi³e F. yeeyeleerle nkeÌkeÀe®eer peeCeerJe Peeueer Heeefnpes. HeeueveHees<eCee®ee nkeÌkeÀ
lemes®e Jeef[ueeb®³ee mebHeÊeerle meceeve Jeeìe ¿ee meJee¥®eer peeCeerJe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer mJe³ebmeene³³elee
ieìebveer kesÀuesues keÀe³e& cenÊJeHetCe& Deens.

3)DeefOekeÀeje®eer peeCeerJe :

Òel³eskeÀ m$eeruee mJele:®³ee DeefOekeÀeje®eer peeCeerJe nesCes iejpes®es Deens. mJeeleb$³e, mecelee, v³ee³e
¿ee DeefOekeÀeje®eer peeCeerJe nesle Demeleevee ueivee®es Je³e, mebleleer efve³eceve, Deejesi³e meebYeeUCes, l³eemeeþer
Hewmee Ke®e& keÀjCes, efJeÞeebleer IesCes ¿eemeejK³ee DeefOekeÀeje®eer peeCeerJe nesCes Deiel³ee®es Deens. l³eemeeþer
mebIeefìle nesTve ke=Àleer nesCes Deiel³ee®es Deens. mJe³ebmeene³³elee ieìe®³ee ceeO³eceeletve leUeieeUeleerue
eqm$e³eebmeeþer HeÀej ceesþs keÀe³e& nesle Deens.

4) meeceeefpekeÀ veereflecetu³eeb®eer peeCeerJe :

ceefnueebvee meeceeefpekeÀ veereflecetu³eeb®eer peesHeemevee keÀjC³ee®eer peeCeerJe ueneveHeCeeHeemetve keÀªve
efoueer peeles. Hejbleg Hegª<eebveerner veereflecetu³eeb®eer yebOeves HeeUu³eeme ceefnueebJejerue Dev³ee³e ceesþîee ÒeceeCeele
otj nesTve meceepeele eqm$e³eebvee meceeve opee& ÒeeHle nesT MekeÀlees. meceepeele cetu³eeb®eer peesHeemevee mJe³ebye®ele
ieìebceeHe&Àle Deepe nesleevee efomeles.

5) meceeveles®eer peeCeerJe :
mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìe®³ee ceeO³eceeletve ceefnueebvee DeeefLe&keÀ meeOeves ÒeeHle nesleele. l³eecegUs
efuebieYeso ve keÀjlee ceefnueebvee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e #es$eeble Hegª<eebyejesyej meceeve nkeÌkeÀ
kegÀìgbyeele Je meceepeele ÒeeHle nesleevee efomele Deensle.

6) keÀe³eÐee®eer peeCeerJe :
mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìe®³ee ceeO³eceeletve ceefnuee SkeÀ$e ³esle Demeu³eecegUs l³eebvee meYes®³ee
JesUer cegueer®³ee ueivee®es Je³e 18 Je<ex, Jeef[ueesHeeefpe&le mebHeÊeerle nkeÌkeÀ, ngb[eyeboer, Heesìieer®ee oeJee, DeHenjCe,
J³eefYe®eejer ke=Àl³e, DeJewOe ogmejer Helveer ³ee meboYee&leerue keÀe³eÐeebefJe<e³eer ceeefnleer oslee ³esles. ¿eemeeþer keÀe³e&
keÀjleevee vesle=lJe Je Oew³e& ueeieles ³eemeboYee&le ye®ele ieìebceeHe&Àle HeÀej ceesþs keÀe³e& nesleevee efomele Deens.
 193
7) vesle=lJeefJekeÀeme :
mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìebceO³es efJeefJeOe peyeeyeoeN³ee Heej Hee[eJ³ee ueeieleele. mJeÒe³elveeves
efJekeÀemeelcekeÀ DevegketÀue HeefjCeece Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer ceefnueebceO³es Demeuesueer keÀewMeu³e HeCeeuee ueeieleele.
³eeletve®e vesle=lJe iegCeeb®ee efJekeÀeme nesC³eeme ceole nesles. ³eeceO³es mebYee<eCe, ceeefnleer efceUefJeC³ee®es keÀewMeu³e,
efueKeeCee®es keÀewMeu³e, Dee³eespeve, efve³eespeve, keÀe³ee&®es J³eJemLeeHeve, efveCe&³e#eceles®ee efJekeÀeme mJe³ebmeene³³elee
ye®ele ieìebcegUs Jee{erme ueeiele Deens.

8) mecetn MekeÌleer®ee efJekeÀeme :

mecetn MekeÌleer®ee efJekeÀeme nesle Demeleevee ceefnueebceO³es peJeUerkeÀlee efvecee&Ce nesles. ¿eeletve®e oyeeJe
ieì efvecee&Ce Peeu³ee®es efomeleele. ¿ee oyeeJe ieìebceeHe&Àle ieeJeele Dev³ee³e ³eesi³e yeeyeeRJej oyeeJe DeeCeuee
peelees. Heg{s ¿ee®ee ³eesi³e JeeHej Meemeve Je ÒeMeemeveeefJeª×®³ee keÀe³ee&lener nesT MekeÀlees. mJe³ebmeene³³elee
ye®ele ieìeb®³ee ceeHe&Àle mecetn MekeÌleer®ee efJekeÀeme nesC³ee®³ee keÀe³ee&le ceole nesle Deens.

keÀ. efMe#eCeefJe<e³ekeÀ keÀe³e& :

mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìecegUs ceefnueebceO³es efMe#eCeeyeeyele peeie=lelee efvecee&Ce nesle Deens. ieì
Deelee meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ #es$eeyejesyej®e efMe#eCee®³ee #es$eelener DeeHeueer ®eUJeU J³eeHekeÀ keÀjerle
Deensle. meceepeeleerue DeuHeefMeef#ele Je DeefMeef#ele ceefnueebvee efMe#eCee®³ee JeeìsJej DeeCetve meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer DeeCeKeer YekeÌkeÀce keÀjC³eele ye®ele ieìner neleYeej ueeJeerle Deens. kegÀìgbyeeleerue cegueebyejesyej
cegueeRveener efMe#eCee®eer mebOeer efceUle Deens. cegueeR®³ee efMe#eCeeyeeyele®³ee ¢ef<ìkeÀesveele yeoue nesle Deens.
¿eeceO³es mJe³ebmeene³³elee ieìeb®es keÀe³e& mlegl³e Deens.

[. He³ee&JejCeefJe<e³eer keÀe³e& :
mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìebceeHe&Àle He³ee&JejCe peeie=leeryeeyele DeveskeÀ keÀe³e&¬eÀce Dee³eesefpele kesÀues
peeleele. Je=#eejesHeCee®es keÀe³e&¬eÀce Dee³eesefpele keÀsues peeleele.mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìe®³ee ceeO³eceeletve
Deieesoj mJele:®es, veblej kegÀìgbyee®es J³eeqkeÌleceÊJe yeoueuesu³ee MeskeÀ[es ceefnuee DeeHeu³ee DeemeHeeme Demeleerue.
ieìe®³ee ceeO³eceeletve ceesþer PesHe Iesleuesu³ee DeeefCe KeN³ee DeLee&ves ¬eÀebleer Ie[Jeuesu³ee DeveskeÀ ceefnueeb®³ee
³eMeesieeLeener JesUesJesUer meceesj ³esle Demeleele. iesu³ee keÀener Je<ee¥le ye®eleieì ns KeN³ee DeLee&ves ceefnuee
meyeueerkeÀjCee®es SkeÀ meMekeÌle DeeefCe Del³eble ÒeYeeJeer ceeO³ece þjues Deens.

15.8 meejebMe

meejebMeeves Demes meebielee ³esF&ue keÀer, mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìele ®eej®eewIeeRvee Yesìtve, JesieJesieȳee
efJe<e³eebJej yeesuetve Lees[e JesU kegÀìgbyeeefMeJee³e Dev³e efJe®eej kesÀu³eecegUs efJekeÀemee®eer keÀJee[s Kegueer nesleele.
JesieJesieȳee efveefceÊeeves meeceeefpekeÀ mebmLee, yeBkeÀme&, mejkeÀej ³eeb®³eeMeer ceefnueeb®ee mebHeke&À ³eslees. meYes®³ee
efveefceÊeeves efJeefJeOe ye®ele ieìeb®³ee ceefnueebMeer yeesuelee ³esles. ³ee meieȳeecegUs efJekeÀemee®eer SkeÀ SkeÀ Hee³ejer
®e{tve efJekeÀemee®eb mJeHve ¢efä HeLeele ³esleb. mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì ³ee Hue@ìHeÀe@ce&cegUs SkeÀe®e efoMesves
efJeefJeOe Hewuet Hee[le Heg{s vesCeb Meke̳e Peeueb Deens efMeJee³e, SkeÀer®eb leÊJe meJe&Þegle Deens. jepekeÀer³e He#eebveener
³ee ®eUJeUer®eer oKeue I³eeJeer Demeb Jeeìt ueeieueb³e. l³eecegUs efJekeÀemee®³ee ³ee ®e¬eÀeceO³es DeeCeKeer SkeÀ
IeìkeÀ meeceeJetve peeT MekesÀue.
 194
ûeeceerCe HeeleUerJej®³ee Deieoer íesìîee mlejeJej®³ee yee³ekeÀeb®es /eqm$e³eeæb®es SkeÀe Jesieȳee ÒekeÀejele
DeefmlemJe efvecee&Ce Peeues Deens DeeefCe Depetvener nesleb³e. ve peeCees efveJe[CegkeÀerle l³eeb®ee Heg{s jeKeerJe ieìner
efvecee&Ce nesF&ue. ³ee ®eUJeUer®ee Jesie Lees[e keÀceer Jeeìuee lejer ner ®eUJeU SkeÀe efveef½ele efoMesves megª Deens.
p³ee meeceeefpekeÀ ieìebleu³ee ueeskeÀebmeeþer ner ®eUJeU megª Deens. l³ee ¢äerves ne Jesie FlekeÀe DemeCes
meenefpekeÀ Deens. ³eeceO³esner keÀener OeeskesÀ, De[®eCeer Demeleerue, HeCe l³eeb®³ee leguevesves ®eebieu³ee yeepet
Demeu³ee®es efomeles. ³eeHeg{s peeTve YeefJe<³eele ³eeletve menkeÀeje®eer Hegvne SkeÀoe veJeerve ®eUJeU GYeer
jentve meeJekeÀejer mecetn veä Peeuesueer efometve ³esF&ue. Deepe®³ee peeieeflekeÀerkeÀjCe, KeepeieerkeÀjCe,
GoejerkeÀjCee®³ee ³egieelener ¿ee ®eUJeUercegUs met#cemlejeJej, ieeJeHeeleUerJej Demeuesueer ner ®eUJeU vekeÌkeÀer®e
cenÊJeHetCe& peyeeyeoejer Heej Hee[C³eeme ceole nesF&ue, DeMeer DeeMee Deens. yeueMeeueer Yeejle yeveefJeC³eekeÀefjlee
DeuHeye®ele efve³eespeve ns leÊJe%eeve vekeÌkeÀer®e GHe³egkeÌle þjsue, DeMeer DeHes#ee Deens.

15.10 mJeeO³ee³e

1. mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer SsefleneefmekeÀ HeeMJe&&Yetceer meebiee.

2. mJe³ebmeene³³elee ieìeb®eer efJeefJeOe JewefMeäîes meebiee.

3. mJe³ebmeene³³elee ieìe®es mJeªHe meebiee.

4. mJe³ebmeene³³elee ieìe®eer keÀe³ex meebiee.

♦♦♦
 195

16
mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevee

Heeþe®eer j®evee
16.0 GefÎäs

16.1 ÒeemleeefJekeÀ

16.2 mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevee (SGSY)

16.3 mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®es mJeªHe Je J³eeHleer.

16.4 mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®eer þUkeÀ JewefMeäîes.

16.5 mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®eer DebceueyepeeJeCeer, j®evee Je keÀe³ex.

16.6 mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej keÀe³e&¬eÀcee®eer ³eb$eCee.

16.7 GlHeeefole Jemletbmeeþer efJe¬eÀer J³eJemLee.

16.8 meejebMe

16.9 mJeeO³ee³e

16.0 GefÎäs

1) mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®eer ceeefnleer keÀªve osCes.

2) mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®³ee JewefMeäîeeb®eer DeesUKe keÀªve osCes.

3) mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®es mJeªHe mecepeeJetve osCes.

4) mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®es cenÊJe DeY³eemeCes.

16.1 ÒeemleeefJekeÀ
mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevee ner osMeYejeleerue ûeeceerCe Yeeieeleerue oeefjêîejs<es®³ee Jej
DeeCeC³eemeeþer DeeefCe ieeJe-leeuegkeÀe HeeleUerJej mJe³ebjespeieej efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer keWÀê Meemevee®eer Del³eble
cenÊJeekeÀeb#eer DeMeer ³eespevee Deens. jeä^e®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeeceO³es oeefjêîe ³ee IeìkeÀe®ee HeÀej ceesþe
De[mej Demeu³eecegUs keWÀê Meemevee®³ee 20 keÀueceer keÀe³e&¬eÀceebleie&le ÒeLece ÒeeOeev³e Demeuesueer mJeCe&pe³ebleer
 196
ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevee ne DeeHeu³ee cenejeä^ jep³eeceOeerue oeefjêîe efvece&tueve Je mJe³ebjespeieej GHeueyOe
keÀªve osC³eekeÀefjlee meve 1999 Heemetve megª keÀjC³eele Deeuesuee cenÊJeekeÀeb#eer Demee keÀe³e&¬eÀce Deens.
³ee®eer DebceueyepeeJeCeer oeefjêîejs<esKeeueerue kegÀìgbyeebvee SkeÀ$e DeeCetve ye®ele ieìe®³ee ceeO³eceeletve ÒeeHle
Peeuesu³ee keÀpe& Je Devegoeveeletve ûeeceerCe Yeeieele GÐeesie Je J³eJemee³e megª keÀªve jespeieej GHeueyOe
keÀªve osCes ne Deens. ³ee cenÊJeekeÀeb#eer Hejbleg efve³eespeveye× keÀe³e&¬eÀcee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes ner meJee¥®eer
peyeeyeoejer Je O³es³e DemeeJes Demes DeeJepe&tve meebieeJesmes Jeeìles. Heb®ee³ele jepe J³eJemLesDebleie&le meÊes®es
efJekeWÀêerkeÀjCe keÀªve Meemeveeves ûeeceerCe Yeeiee®³ee efJekeÀemee®ee Hee³ee DeefleMe³e YekeÌkeÀce keÀjC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee Deens. ³eemeeþer Meemevee®³ee yeN³ee®e ³eespevee efpeune Heefj<eoebkeÀ[s nmleebleefjle keÀjC³eele Deeu³ee
Deensle. efpeune Heefj<eoebceeHe&Àle keÀener jep³e, lej keÀener keWÀê Meemevee®³ee Hegjmke=Àle ³eespevee jeyeefJeC³eele
³esleele. ³eeceO³es mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®ee meceeJesMe Deens. ¿eeDebleie&le ye®eleieìeb®³ee
ceeO³eceeletve Meemeveeves ceefnueeb®³ee DeeefLe&keÀ me#eceerkeÀjCeeuee ÒeeOeev³e efoues Deens. ûeeceefJekeÀemee®³ee efJeefJeOe
³eespevee jeyeJeerle Demeleevee mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®³ee ceeO³eceeletve oeefjêîejs<esKeeueerue
kegÀìgbyeeleerue efkeÀceeve SkeÀe J³ekeÌleer®ee meceeJesMe ¿eeceO³es DemeeJee Demee ceveeso³e Deens, keÀer p³eeÜejs ceesþîee
ÒeceeCeele oeefjêîejs<esKeeue®eer ueeskeÀmebK³ee keÀceer nesTve DeefOekeÀeefOekeÀ ueeskeÀ/pevelee oeefjêîejs<es®³ee Jejleer
³esleerue.

16.2 mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevee (SGSY)

mJe³ebmeene³³elee ieì ®eUJeUer®ee Hee³ee 1999 meeueer Yeejle mejkeÀejves keÀe³ee&eqvJele kesÀuesueer
mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevee Deens. ûeeceerCe oeefjêîe efvece&tuevee®ee ne keÀe³e&¬eÀce 1980 les
1999 ³ee keÀeueKeb[ele keÀe³ee&eqvJele Demeuesu³ee SkeÀeeqlcekeÀ ûeeceerCe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀcee®eer (IRDP)
megOeeefjle DeeJe=Êeer Deens. SkeÀeeqlcekeÀ ûeeceerCe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceebleie&le ûeeceerCe Yeeieeleerue oeefjêîejs<esKeeueerue
J³ekeÌleer®³ee kegÀìgbye efJekeÀemeeuee Deûe¬eÀce osC³eele Deeuee neslee. DeMee J³ekeÌleer Jee kegÀìgbyeebvee DeeefLe&keÀ Devegoeve
Je meJeueleer®³ee ojeves efJeÊeHegjJeþe kesÀuee peele Demes. ³ee keÀe³e&¬eÀcee®³ee ce³ee&oe mHe<ì Peeu³eeveblej mJeCe&pe³ebleer
ûeece mJe³ebjespeieej keÀe³e&¬eÀceele J³ekeÌleer efkebÀJee kegÀìgbyeeuee DeeefLe&keÀ Devegoeve osC³eeSsJepeer oeefjêîejs<esKeeueerue
mJe³ebmeene³³elee ieìebvee Devegoeve osC³ee®eer lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens. Òel³eskeÀ efpeu¿eele GHeueyOe
DemeCeeN³ee meeOeve-mebHeÊeer®³ee DeeOeejs J³eJemee³ebe®eer ³eeoer le³eej keÀjC³eele Deeueer Deens. mJe³ebmeene³³elee
ieìeves l³eeleerue efJeefMeä J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjCes DeeefCe l³eeÜejs DeeHeu³ee GlHeVeele Yej IeeueCes
DeHesef#ele Deens. oeefjêîejs<esKeeueerue ceefnueeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeme ÒeeOeev³e osC³eele Deeues Deens. cnCepes®e
DeefOekeÀeefOekeÀ mebK³esves ceefnueeb®es mJe³ebmeene³³elee ieì mLeeHeve keÀjC³eeme Òeeslmeenve osCeeje ne oeefjêîe
efvece&tuevee®ee jeä^er³e keÀe³e&¬eÀce 1 SefÒeue 1999 jespeer keÀe³ee&eqvJele Peeuee.

16.2.1 keÀe³e&¬eÀceeleerue lejlegoer :

mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej keÀe³e&¬eÀcee®³ee (SGSY) ®³ee keÀe³ecemJeªHeer lejlegoer KeeueerueÒeceeCes

Deensle.
1) ye®eleieì mLeeHevee Je Òeeslmeenve.
2) ye®eleieìebceeHe&Àle GÐeesie GYeejC³eemeeþer ceeie&oMe&ve DeeefCe GÐeesie GYeejCeermeeþer 7 efoJemeeb®es
ÒeefMe#eCe.
 197
3) ye®eleieìeb®³ee owvebefove keÀecekeÀepeemeeþer Heb®ee³ele meefceleer DeefOekeÀeN³eebceeHe&Àle ceeie&oMe&ve, lemes®e
mJe³ebmesJeer mebmLeeb®eer efve³egkeÌleer.
4) jeä^er³eerke=Àle Je efpeune ceO³eJeleea yeBkeÀebceeHe&Àle Devegoeve Je KesUles Yeeb[Jeue DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ
keÀpee&®eer lejleto.

5) ye®eleieìeb®es cetu³eebkeÀve keÀjCes.

6) ye®eleieìebveer le³eej kesÀuesu³ee Jemletbvee efJeHeCeve ceole keÀªve ÒeoMe&ve Je mìe@umemeeþer Ke®e& keÀjCes.

7) GÐeesieebvee ceMeervejer megefJeOee osCes.

8) ye®eleieìebvee mebmkeÀejCe cetu³eJeeo Je DeeJesäve keÀjCes.

9) efJecee mebj#eCe ÒeeHle keÀªve osCes.

10) oeefjêîejs<esKeeueerue kegÀìgbyeebvee DeeefLe&keÀ ueeYe efceUJetve l³eebvee meyeue keÀjCes.

16.2.2 mJeCe&pe³ebleer ³eespeveWleie&le ye®ele ieìebmeeþer DeeJeM³ekeÀ yeeyeer :

mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeveWleie&le DemeCeeN³ee ye®ele ieìebmeeþer Heg{erue yeeyeeR®eer Hetle&lee
keÀjCes iejpes®es Deens.

1) ye®ele ieìebceO³es keÀceerle keÀceer 10 les 20 meom³e DemeeJesle.

2) ³ee ³eespeveWleie&le mLeeHeve keÀjeJe³ee®³ee ye®ele ieìebceO³es Meke̳elees meJe& meom³e oeefjêîejs<esKeeueerue
kegÀìgbyeeleerue DemeCes iejpes®es Deens. DeHeJeeoelcekeÀ HeefjefmLeleerle 20% efkebÀJee peemleerle peemle
30% oeefjêîejs<esyeensjerue Ieslee ³esleerue.

3) ye®ele ieìeb®es Keeles les ieeJe p³ee yeBkesÀkeÀ[s oÊekeÀ Deens l³ee yeBkesÀle GIe[Ces DeeJeM³ekeÀ Deens.

4) mLeeHeve keÀjeJe³ee®es ye®ele ieì 50% Devegmetef®ele peeleer-peceeleeR®³ee meom³eeb®es lemes®e 40%
ceefnuee meom³eeb®es DemeeJesle.

5) ye®ele ieìeb®es Keeles DeO³e#e, meef®eJe ³eeb®³ee meb³egkeÌle veeJeeves GIe[Ces DeeJeM³ekeÀ Deens.

6) ye®ele ieìeves ojcene þjuesueer (jkeÌkeÀce) ye®ele yeBkesÀle pecee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

7) ye®ele ieìe®³ee 1 ceefnv³eele oesve meYee nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

8) ieìeves mJele :®eer efve³eceeJeueer le³eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

9) ieìeves Heg{erueÒeceeCes JenerKeeles þsJeCes iejpes®es Deens – meYeemeo ÒeJesMe Depe&, pecee-Ke®e& veeWoJener,
meom³eeb®es HeemeyegkeÀ, þjeJe veeWoJener, meom³eeb®es HeemeyegkeÀ þjeJe veeWoJener, GHeefmLeleer veeWoJener,
DeefYeÒee³e veeWoJener, meom³eeb®es jepeerveeces Depe&, keÀpe& ceeieCeer Depe&, cebpegjer He$e.
 198
10) ieìebceO³es pecee Demeuesu³ee ye®eleerceOetve DeuHe J³eepeojeves ieìeleerue meom³eebvee DeebleefjkeÀ keÀpe&
HegjJeþe keÀjlee ³esF&ue. ieìeyeensjerue J³ekeÌleeruee keÀpe& oslee ³esCeej veener.

11) ieìeves meeceeefpekeÀ keÀe³ee&le menYeeieer nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. pemes ûeeceerCe mJe®ílee, uemeerkeÀjCe,
Je=#e ueeieJe[ Fl³eeoer.

12) ieìe®es mene ceefnv³eebveblej cetu³eebkeÀve / ÒeLece ÒeleJeejer keÀjC³eele ³esF&ue. ner ÒeleJeejer yeBkeÀ MeeKee
DeefOekeÀejer, mJe³ebmesJeer mebmLee ieì efJekeÀeme DeefOekeÀejer efkebÀJee l³eeb®es ÒeefleefveOeer ³eeb®³eekeÀ[tve keÀjC³eele
³esF&ue.

13) ÒeLece ÒeleJeejerceO³es ye®ele ieì pecee Hee$e þju³eeveblej Je yeBkesÀves efMeHeÀejme kesÀu³eeveblej ye®ele
ieìeuee ye®eleerSJe{s efkebÀJee keÀceerle keÀceer ª. 5000/- KesUles Yeeb[Jeue ³eb$eCeskeÀ[tve GHeueyOe
keÀªve osC³eele ³esles.

14) KesUles Yeeb[Jeue yeBkesÀuee pecee Peeu³eeveblej KesUles Yeeb[Jeuee®³ee ogHHeì yeBkeÀ ieìeuee keÀpe& cebpetj
keÀjsue.

15) ieìeuee KesUles Yeeb[Jeuee®³ee ogHHeì cebpetj keÀpe&, DeefOekeÀ KesUles Yeeb[Jeue DeMeer SketÀCe jkeÀces®eer
Helece³ee&oe yeBkeÀ ieìeuee cebpetj keÀjsue.

16) ye®ele ieìeves cebpetj Helece³ee&osceOetve ûeeceerCe YeeieeceO³es ueneve-ueneve GÐeesie J³eJemee³e keÀªve
l³eeb®es GlHeVe Jee{efJeCes, lemes®e ³ee Helece³ee&osceOetve meom³eebvee keÀewìgbefyekeÀ iejpesmeeþer efkebÀJee efkeÀjkeÀesU
J³eJemee³eemeeþer DeebleefjkeÀ keÀpe&HegjJeþe keÀjlee ³esF&ue.

17) Helece³ee&os®³ee Keel³eebletve Iesleuesues keÀpe& ye®ele ieìeves efve³eefcele YejCes Je DeeJeM³ekeÀlesvegmeej Hegvne
keÀe{Ces DeeJeM³ekeÀ Deens.

18) ÒeLece ÒeleJeejerveblej Je Helece³ee&oe cebpetj Peeu³eeveblej l³ee Helece³ee&os®ee / keÀpee&®ee ³eesi³e efJeefve³eesie
Heg{erue mene ceefnves ye®ele ieìeves kesÀu³eeveblej ieìe®eer Hegvne efÜleer³e ÒeleJeejer keÀjC³eele ³esF&ue.

19) efÜleer³e ÒeleJeejerceO³es Hee$e Je me#ece ye®ele ieìebvee®e GÐeesie J³eJemee³eemeeþer efpeune ûeeceerCe
efJekeÀeme ³eb$eCee, yeBkeÀ ieì efJekeÀeme DeefOekeÀejer ³eeb®³ee meuu³eevegmeej keÀpe& cebpetj keÀjC³eele
³esF&ue.

16.3 mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®es mJeªHe Je J³eeHleer

DeeHe}e Yeejle osµe }eskeÀµeener ÒeOeeve, }eskeÀkeÀu³eeCekeÀejer jeä^ Deens. leLeeefHe Jee{leer }eskeÀmebK³ee,
vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer, DeefleJe=äer, DeelebkeÀJeeo, ve#e}Jeeo, kegÀHees<eCe, efvej#ejlee, yesjespeieejer Fl³eeoer efJeefJeOe
mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes }eiele Deens. ³ee mecem³ee efvece&t}veemeeþer keWÀê mejkeÀej Je jep³e µeemeveekeÀ[tve
efJeefJeOe }eskeÀkeÀu³eeCee®³ee ³eespevee jeyeefJeu³ee peeleele.
 199
³ee ³eespevee jeyeefJeleevee µeemeveeves mJe³ebjespeieej keÀe³e&¬eÀcee}e cenÊJe efo}s Demetve mJeCe&pe³ebleer
ûeece mJe³ebjespeieejeRvee }neve }neve Goîeesie J³eJemee³eemeeþer keÀpe& Je Devegoeve osTve ûeeceerCe YeeieeceO³es
mJe³ebjespeieej efvecee&Ce keÀªve osC³ee®ee Òe³elve keÀjC³eele ³esle Deens.

mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves}e keWÀêekeÀ[tve 75% Je jep³e µeemeveekeÀ[tve 25%

efveOeer HegjefJeC³eele ³eslees. ûeeceerCe Yeeieeleer} oeefjêîejs<esKee}er} iejerye peveles®³ee #ecelesJej DeeOeeefjle
GÐeesie megª keÀjCes Je l³eecegUs mJe³ebjespeieejer efvecee&Ce keÀªve, ³ee ³eespeves®ee }eYe IesCeeN³ee kegÀìgbyeebvee leerve
Je<ee¥le oeefjêîejs<es®³ee Jej DeeCeCes, lemes®e ojcene 2000©. GlHeVe efceUeJes Demes O³es³e þjJe}s Deens. ³ee
³eespevesbleie&le oeefjêîejs<esleer} J³ekeÌleeRvee efJeµes<ele : ceefn}ebvee SkeÀef$ele keÀªve Je mJe³ebmeene³³elee ieì
mLeeHeve keÀªve GÐeesie efveefce&leerme keÀpe&, yeepeejHesþe efceUJetve mJe³ebjespeieej efvecee&Ce kesÀ}e peelees. ³ee
³eespevesvegmeej ûeeceerCe Yeeieeleer} ÒecegKe J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀªve yeBkeÀebceeHe&Àle efJeÊemeene³³e efo}s peeles.
J³eJemee³eemeeþer®³ee SketÀCe efveOeer®³ee 75% efveOeer ÒekeÀuHeebJej, 25% efveOeer Flej megefJeOeebJej Ke®e& kesÀ}e
peelees. ³ee ³eespeveWleie&le 7efoJemeeb®³ee Òeefµe#eCeeveblej yeBkeÀe keÀpe& efJelejCe keÀjleele.

mJe³ebjespeieejer efveJe[leevee ûeecemeYes®eer ceev³elee IesC³ee®es yebOeve Deens. ³eemeeþer ef$emlejer³e meefceleer
Deens. ³eeceO³es mejHeb®e, yeBkeÀ µeeKeeefOekeÀejer, ieìefJekeÀeme DeefOekeÀejer ³eeb®ee meceeJesµe Demelees. SKeeÐee
ieeJeele oeefjêîejs<esKee}er} ieìeb®eer mebK³ee vemes}, lej efyeiej oeefjêîejs<esKee}er} J³ekeÌleeRvee ieìele Ieslee
³esles. Hejbleg l³eebvee ³eeceO³es ieìe®es keÀesCelesner HeoeefOekeÀejer jenlee ³esle veener DeeefCe l³eebvee Devegoeve ÒeeHle
nesle veener.

oeefjêîe efvece&t}vee®³ee ³eespevee jeyeefJeC³ee®eer peyeeyeoejer ûeeceHeb®ee³eleer®eer osKeer} Deens. ner ³eespevee
ieeJeele ÒeYeeJeerHeCes jeyeefJeu³eeme ieeJeebceO³es peemleerle peemle ye®ele ieì mLeeHeve nesTve l³ee®ee Kee}er}ÒeceeCes
cenÊJeHetCe& menYeeie efceUt µekeÀlees.

1) mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì ieeJeeleer} ûeecemeYes®³ee yewþkeÀer}e GHeefmLele jentve ieeJee®³ee

efJekeÀemeemeeþer cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[t µekeÀleele.

2) mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieì ieeJeeleer} meeJe&peefvekeÀ meeHeÀmeHeÀeF&, }meerkeÀjCe, pevepeeie=leer, efµe#eCe,

JevejeF& yebOeejs ³eemeejK³ee meeceeefpekeÀ GHe¬eÀceele Yeeie IesTve ûeeceHeb®ee³eleer}e efJekeÀeme keÀeceele
ceole keÀª µekeÀleele.

3) mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeves megª kesÀ}su³ee GÐeesie J³eJemee³eecegUs ieeJeebleer} Flej cepegjebvee
jespeieej efceUt µekeÀlees.

4) ûeeceHeb®ee³eleer®ee keÀj Jemet}ermeeþer mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìeleer} meom³eebceO³es lemes®e

ieeJekeÀN³eebceO³es pevepeeie=leer keÀªve ye®ele ieì keÀj Jemeg}ermeeþer ceole keÀª µekeÀleele.

5) mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìebcegUs meeceeefpekeÀ SkeÀesHee ieeJeebceO³es le³eej neslees.

16.3.1 ³ee ³eespeves®ee }eYe keÀesCe IesT µekeÀlees ?

1) ûeeceerCe Yeeieeleer} oeefjêîejs<esKee}er} kegÀìgbyes ³ee ³eespeves®³ee keWÀêmLeeveer Deensle.

 200
2) Òel³eskeÀ Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeves®³ee megªJeeleer}e oeefjêîejs<esKee}er} kegÀìgbyee®es meJex#eCe keÀjC³eele
³esles. Deµee kegÀìgbyee®³ee ³eeoer}e ûeecemeYesÜejs ceev³elee osC³eele ³esles.

3) ³ee ³eespeveWleie&le efkeÀceeve 50% Devegmetef®ele peeleer / peceeleeR®³ee 40% ceefn}e Je 3% DeHebie
mJe³ebjespeieejeRvee }eYe osCes yebOevekeÀejkeÀ Deens.

16.3.2 ieìeb®es efJeÊeHees<eCe :

1. ieìebvee Devegoeve - 60%

2. KesUles Yeeb[Je} - 10%

3. Òeefµe#eCe - 10%

4. cet}Yetle megefJeOee - 20%

16.3.3 os³e Devegoeve :

1) Devegmetef®ele peeleer-peceeleerleer} mJe³ebjespeieejer}e ÒekeÀuHe Ke®ee&®³ee cebpetj keÀpee&®³ee 50% efkebÀJee

peemleerle peemle ªHe³es 10,000/-

2) meJe&meeOeejCe Jew³eeqkeÌlekeÀ mJe³ebjespeieejer}e ÒekeÀuHe Ke®ee&®³ee cebpetj keÀpee&®³ee 30% efkebÀJee peemleerle
peemle ªHe³es 7,500/-

3) mJe³ebmeene³³elee ye®ele ieìemeeþer ÒekeÀuHe Ke®ee&®³ee, cebpetj keÀpee&®³ee 50% efkebÀJee Òeleer
mJe³ebjespeieejer ªHe³es 10,000/- ÒeceeCes efkebÀJee peemleerle peemle ªHe³es 1,25,000/-
efmeb®evee®³ee J³eJemee³eemeeþer cee$e Jejer}ÒeceeCes Devegoevee®eer DeeefLe&keÀ ce³ee&oe veener.

16.4 ³ee keÀe³e&¬eÀcee®eer þUkeÀ Jewefµeäîes

1) efveOeer GHe}yOelee :

³ee mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevesme keWÀê µeemeve 75% jep³e µeemeve 25% ÒeceeCes
efveOeer osleele.

2) Devegoeve ce³ee&oe :

oeefjêîejs<esKee}er} ieìebvee Devegoeve ce³ee&oe }eiet Deens. Devegmetef®ele peeleer/peceeleerb®³ee ÒekeÀuHe

Ke®ee&®³ee 50% peemleerle peemle ª. 10,000/- Flej mJeÒekeÀuHeemeeþer ÒekeÀuHe Ke®ee&®³ee 30% Je
peemleerle peemle ª. 7,500/-
 201
3) cegK³e J³eJemee³e efveJe[ :

ieeJe, lee}gkeÀe HeeleUerJej GHe}yOe meeOevemebHeÊeer, yeepeejHesþ ³eevegmeej J³eJemee³e efveJe[leele.

4) mJe³ebjespeieej efveJe[ efvekeÀ<e :

³eeceO³es Devegmetef®ele peeleer/peceeleer 50%, ceefn}e 40%, DeHebie 3% ³eevegmeej efveJe[leele.

5) mJe³ebmeene³³elee ieì mLeeHevee Je KesUles Yeeb[Je} :

oeefjêîejs<esKee}er} 10les 20 ceefn}e ³esTve ieì mLeeHeve keÀjleele. ieìeves DeKeb[ 6 ceefnves
ye®ele kesÀu³eeme 25,000/- ª. KesUles Yeeb[Je} efo}s peeles. l³eele 15,000 keÀpe&HesÀ[, 10,000ª.
Devegoeve Demeles.

6) keÀpee&®es ÒeeªHe :

³ee ³eespeveWleie&le keÀpe& ns ceeO³ece cegoleer®es Demeles. l³eemeeþer yeBkeÀebkeÀ[tve ye®ele ieìebvee keÀpe& efo}s
peeles. KesUles Yeeb[Je} HejleHesÀ[ kesÀu³eeveblej ieìeb®es cegu³eebkeÀve keÀªve ns keÀpe&efJelejCe keÀjleele.

7) yeepeejHesþ :

mJe³ebjespeieej efveefce&leer kesÀ}su³ee Jemletbmeeþer mLeeefvekeÀ yeepeejHesþebJej Yej osTve Òeoµe&ve Dee³eesefpele
kesÀ}er peeleele. mJeleb$e yeepeejHesþ GHe}yOe keÀªve efo}er peeles.

8) Òeefµe#eCe Je leb$e%eeve :

³ee ³eespeveWleie&le J³eJemee³eemeeþer 2 les 7 efoJemeeb®es Òeefµe#eCe osTve keÀewµeu³eJe=×er Jee{erme }eieles.
lemes®e leb$e%eeve J³eJemLeeHeveeJej Yej osC³eele Dee}e Deens.

9) mJe³ebmesJeer mebmLee :

³ee ³eespeveWleie&le mJe³ebmeene³³elee ieìe®³ee HeefjCeecekeÀejkeÀ Debce}yepeeJeCeermeeþer mJe³ebmesJeer mebmLeebvee

meeceeJetve Iesle}s Deens. ³ee mebmLee ieìeb®eer mLeeHevee, ye®ele ceeie&oµe&ve, ieìeb®es me#eceerkeÀjCe ³eeyeeyele
ceeie&oµe&ve keÀjleele.

16.4.1 2008-09 DeeefLe&keÀ Je<ee&meeþer ye®ele ieìebmeeþer lejleto :

1) ieìmecevJe³e Je yeUkeÀìerkeÀjCeebmeeþer ieeJe les efpeunemlejebJej mesJeemebIeemeeþer 10 keÀesìer ªHe³es.

2) efve³eefcele keÀpe&HesÀ[ keÀjCeeN³ee oeefjêîejs<esKee}er} ceefn}eb®³ee ieìe}e 4% ojeves keÀpe&, 4%

Jej®eb keÀpe& YejCeej DeeefCe keÀpe&HesÀ[erveblej ye®ele ieìebvee Devegoeveemeeþer 10keÀesìer ªHe³es.

3) cene}#ceer mejme ¿ee Òeoµe&veemeeþer 50 }eKebe®eer ceole.

 202
ieìebmeeþer Jejer}ÒeceeCes lejleto keÀjC³eele Dee}er Deens.

16.4.2 mejkeÀej®eer DeekeÀ[sJeejer :

1) jep³eeleer} SketÀCe ieì – 1 }eKe 86npeej 637

2) HewkeÀer ceefn}e ieì – 1 }eKe 47 npeej 417

3) DeeefLe&keÀ GHe¬eÀce megª Deme}s}s ieì – 43 npeej 557

4) ieìebvee DeeleeHe³e¥le mejkeÀejves efo}s}s Devegoeve – 710 keÀesìer

5) ieìebvee yeBkeÀebveer efo}s}er keÀpe& - 1267 keÀesìer.

(DeekeÀ[sJeejer GHe}yOe – cenejeä^ µeemeve, ûeeceefJekeÀeme efJeYeeie, ceneje<ì^ µeemeve Je Yeejle

mejkeÀej ³eeb®es meb³egkeÌle Dee³eespeve cene}#ceer mejme efo. 21 peeves. les 2 HesÀye´g. 2010 mcejefCekeÀe)

16.5 mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®eer Debce}yepeeJeCeer

mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®eer Debce}yepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer peyeeyeoej Deme}su³ee

efvejefvejeȳee DeefYekeÀjCeebceO³es ne keÀe³e&¬eÀce ³eµemJeer keÀjC³eemeeþer efvekeÀì mecevJe³e DemeCes HeÀej®e cenÊJee®es
Deens. meJe& DeefOekeÀeN³eebveer l³eeb®³ee mebyebefOele YetefcekesÀ®eer peeCeerJe þsJele ne keÀe³e&¬eÀce SkeÀ meb³egkeÌle keÀe³e&¬eÀce
Deens Demes ceeveCes iejpes®es Deens. mecevJe³e megevf eef½ele keÀjC³eemeeþer mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeveWleie&le
Heg{er}ÒeceeCes menYeeie Deens.

16.5.1 ieeJeHeeleUer :

mejHeb®e Je ûeecemesJekeÀ ns ³ee ³eespevesle Heg{er}ÒeceeCes YetefcekeÀe yepeeJet µekeÀleele.

1) ieeJeeleer} peemleerle peemle ceefn}e Je Devegmetef®ele peeleer-peceeleeR®³ee }eskeÀebHe³e¥le mJe³ebjespeieeje®es

cenÊJe Heesnes®eJeCes.

2) ieeJeeleer} ye®ele ieìebvee JeejbJeej Yesìer osTve l³eebvee ceeie&oµe&ve keÀjCes, De[®eCeer mees[JeC³eele
ceole keÀjCes.

3) ®eebieu³ee yeepeejHesþeb®ee µeesOe IesTve ieìebvee l³ee®eer ceeefnleer osCes.

4) yeBkesÀ®es DeefOekeÀejer, ieìefJekeÀeme DeefOekeÀejer, ÒekeÀuHe meb®ee}keÀ Je Flej ³eb$eCee ³eeb®³eeµeer melele
mebHeke&À þsJeCes, mJe³ebjespeieejebvee ³ee IeìkeÀebµeer mebHeke&À meeOeCes DeJeIe[ peele Demes} lej mJele :
Heg{ekeÀej IesCes.

5) mJe³ebmeene³³elee ieìe®³ee meom³eebvee, ûeecemJe®ílee DeefYe³eeve Je Flej µeemekeÀer³e keÀe³e&¬eÀce,

³eespevee ³eele menYeeieer keÀªve IesCes, l³eeb®³ee keÀewµeuîee®ee DeeefCe ieìebÜejs efvecee&Ce nesCeeN³ee
J³eemeHeerþeb®³ee ieeJee®³ee efJekeÀemeemeeþer Kegyeerves GHe³eesie keÀªve IesCes.
 203
6) ³eespeves®eer ³eµeeqmJelee ner yeBkeÀ keÀpee&®³ee HejleHesÀ[erJej DeJe}byetve Deens. cnCetve keÀpee&®³ee Jemeg}ermeeþer
ûeeceHeb®ee³eleerÜejs yeBkeÀebvee menkeÀe³e& osCes.

16.5.2 lee}gkeÀe HeeleUer :

Òel³eskeÀ lee}gkeÀe HeeleUerJejer} mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevee meefceleer®eer j®evee Heg{er}ÒeceeCes –
1) ÒekeÀuHe meb®ee}keÀ efpeune ûeeceerCe efJekeÀeme DeefYekeÀjCe DeO³e#e.
2) ÒekeÀuHe DeefOekeÀejer (mJe³ebjespeieej) meom³e.
3) ieìebceOeer} meJe& yeBkeÀ µeeKeeb®es Debce}yepeeJeCeer keÀjCeejs µeeKee J³eJemLeeHekeÀ meom³e.
4) mebyebefOele meb}ive efJeYeeiee®es ieìmlejer³e GHeefJeYeeieer³e DeefOekeÀejer meom³e.
5) DeµeemekeÀer³e mebIeìvee ÒeefleefveOeer (SkeÀ) meom³e.
6) ieìefJekeÀeme DeefOekeÀejer efveceb$ekeÀ.
ieìefJekeÀeme DeefOekeÀejer ³eeb®³eeceeHe&Àle ³ee meefceleer®eer yewþkeÀ yees}eefJeC³eele ³esF&}. DeûeCeer yeBkeÀ
DeefOekeÀejer, D.D.M. veeyee[& DeeefCe DeûeCeer efpeune DeefOekeÀejer R.B.I. ns efJeµes<e efvecebef$ele cnCetve ³ee
yewþkeÀeRvee GHeefmLele jenleer}. l³eecegUs mLeeefvekeÀ HeeleUerJejer} mecem³eebµeer les Heefjef®ele nesleer} Je l³eecegUs
mecem³ee mees[efJeC³eele les ceole keÀª µekeÀleer}.

ieìmlejer³e mJeCe&pe³ebleer ûeecemJe³ebjespeieej ³eespevee meefceleer®eer ÒecegKe keÀe³ex Heg{er}ÒeceeCes Deensle.

1) keÀe³e&¬eÀcee®³ee megªJeeleer}e®e cegK³e keÀe³e&¬eÀceeb®eer efveJe[ keÀjCes.
2) ieeJeeb®eer efveJe[ keÀjCes DeeefCe Òel³eskeÀ Je<eea meceeefJe<ì keÀjeJe³ee®³ee mJe³ebjespeieej keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeR®eer
mebK³ee efveef½ele keÀjCes.
3) yeBkeÀ µeeKeebceO³es keÀecee®es JeeìHe keÀjCes.
4) efJeefJeOe DeefYekeÀjCeeb®³ee keÀecee®es meefve³eb$eCe keÀjCes.
5) Hee³eeYetle megefJeOee, HelekeÀpe&, leb$e%eeve DeeefCe HeCeve ³ee yeeyeleerle mecevJe³e meeOeCes.
6) mJe³ebjespeieej keÀjCeeNd³ee J³ekeÌleeRvee efceUCeeN³ee GlHeVee®ee Dee{eJee IesCes.
7) Jemeg}er keÀecee®ee Dee{eJee IesCes DeeefCe Jemeg}er efµeefyej F. keÀefjlee leejKee efveef½ele keÀjCes.
8) celeeb®eer He[leeUCeer keÀjC³eemeeþer vecegvee leHeemeCeer keÀjCes.
9) ceeefmekeÀ DenJee} keÀe{Ces.
10) oeefjêîejs<ee Heej keÀjC³eele mJe³ebjespeieej keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeRveer kesÀ}su³ee Òeieleer®ee Dee{eJee IesCes.

Òel³eskeÀ ceefnv³ee®³ee 5 les 10 leejKes®³ee ojc³eeve ieì HeeleUer meefceleer®eer yewþkeÀ nesF&}. yewþkeÀer
Deieoer efve³eefceleHeCes IesC³eele ³esleele. ³ee®eer Kee$eer keÀªve Iesle}er Heeefnpes. ieìebceO³es mJeCe&pe³ebleer ûeece
mJe³ebjespeieej ³eespevesefJe<e³eer efJeÊe J³eJemLee keÀjCeeN³ee mebmLeeb®³ee µeeKee J³eJemLeeHekeÀebveer HetJe&efveef½ele
 204
vecegv³eele DenJee} le³eej keÀjeJesle. ieìmlejer³e mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevee meefceleer®es keÀe³e&Je=Êe
ceeefnleermeeþer DeeefCe pej DeeJeµ³ekeÀ Demeu³eeme keÀe³e&Jeener Heb®ee³ele meefceleerkeÀ[s HeeþefJeC³eele ³esF&}.
l³ee®eer Òele ÒekeÀuHe DeefOekeÀejer, efpeune ûeeceerCe efJekeÀeme DeefYekeÀjCe DeeefCe DeûeCeer yeBkeÀ DeefOekeÀejer ³eebvee
HeeþefJeC³eele ³esF&}.

16.5.3 efpeune HeeleUer :

efpeune HeeleUerJej efpeuneefOekeÀejer, cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer ³eeb®³ee DeO³e#elesKee}er efpeune

mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevee meefceleer keÀe³e&jle Demes}. efpeune HeeleUerJej mJeCe&pe³ebleer ûeece
mJe³ebjespeieej ³eespevee meefceleer®³ee keÀecekeÀepeele Heg{er} yeeyeer meceeefJe<ì Deensle.
1) mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®³ee mebyebOeeleer} ³eespeves®ee Dee{eJee IesCes.
2) Òel³e#e Je efJeÊeer³e mJeªHeeleer} SketÀCe Òeieleer®es meefve³eb$eCe keÀjCes Je l³ee®ee Dee{eJee IesCes.
3) DeefYekeÀjCeebleer} celeYeso otj keÀjCes Je jep³emlejer³e meefceleer®³ee efJe®eejeLe& yeeyeer le³eej keÀjCes.
4) mJe³ebjespeieej keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeR®³ee Òeefµe#eCeefJe<e³ekeÀ iejpeeb®es cegu³eefveOee&jCe keÀjCes, lemes®e
³eesi³e mebmLee efveef½ele keÀªve Òeefµe#eCeemeeþer kesÀ}su³ee J³eJemLes®ee Dee{eJee IesCes.

5) yeBkeÀefvene³e Je ieìefvene³e Jemeg}er®³ee efmLeleer®es meefve³eb$eCe keÀjCes, pesCeskeÀªve DeeJeµ³ekeÀ Demes}

efleLes ³eesi³e Ghee³e³eespevee keÀjlee ³esF&}.

efpeune HeeleUerJejer} meefceleer®eer j®evee Heg{er}ÒeceeCes : –

1) efpeune DeefOekeÀejer efkebÀJee cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer DeO³e#e
2) veeyee[&®es efpeune efJekeÀeme J³eJemLeeHekeÀ meom³e
3) Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀ®es LDO meom³e
4) keÀe³ee&vJe³e yeBkesÀ®es efpeune mlejeJejerue mecevJe³ekeÀ meom³e
5) efpeune mlejeJejerue mebyebefOele efJeYeeiee®es mebyebefOele ÒecegKe meom³e
6) ceneJ³eJemLeeHekeÀ, efpeune GÐeesie keWÀê meom³e
7) efpeune Keeoer Je ûeeceesÐeesie yeBkesÀ®es DeefOekeÀejer meom³e
8) ÒekeÀuHe meb®eeuekeÀ, efpeune ûeeceerCe efJekeÀeme DeefYekeÀjCe meom³e
9) 2 Jee 3 DeMeemekeÀer³e DeefOekeÀejer meom³e
10) DeûeCeer yeBkeÀ DeefOekeÀejer efveceb$ekeÀ
 205
16.5.4 jep³e HeeleUer :

p³ee ûeeceefJekeÀeme efJeYeeieeme Jee keÀesCel³eener efJeYeeieeme ûeeceefJekeÀemeefJe<e³ekeÀ keÀeces Jeeìtve efoueer
Deensle, l³eebveer jep³emlejeJejerue keÀe³e&¬eÀceeb®es efve³eespeve keÀjCes, l³ee®es keÀe³ee&vJe³eve, meefve³eb$eCe Je cetu³eceeHeve
keÀjCes ner l³eeb®eer peyeeyeoejer Demesue.

mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®³ee Debleie&le keÀecekeÀepe keÀmes Heej Hee[ues peele Deens, ns
HeenC³eemeeþer jep³emlejer³e ³eespevee meefceleer®eer lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens. l³ee®eer j®evee Keeueerue
ÒeceeCes -

1) cegK³e meef®eJe efJekeÀeme Dee³egkeÌle DeO³e#e

2) meef®eJe, mebmLeelcekeÀ efJeÊe efJeYeeie meom³e
3) meef®eJe, efve³eespeve efJeYeeie meom³e
4) ÒeYeejer meef®eJe, ceefnuee efJekeÀeme meom³e
5) DeeJeM³ekeÀ lesLes mebyebefOele efJeYeeiee®es mebyebefOele ÒecegKe meom³e
6) ÒeYeejer meef®eJe, Devegmetef®ele peeleer-peceeleer®es keÀu³eeCe meom³e
7) veeyee[&®es ÒeefleefveOeer (ÒeeosefMekeÀ keÀe³ee&ue³ee®es mLeeefvekeÀ ÒecegKe) meom³e
8) Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀ®es ÒeefleefveOeer meom³e
9) jep³e cegK³eeue³ee®³ee efþkeÀeCeer mebyebefOele keÀe³ee&eqvJele yeBkesÀ®es ÒeefleefveOeer meom³e
10) GHemeef®eJeeb®³ee opee&Hes#ee keÀceer vemesue Demee Yeejle mejkeÀej®ee SkeÀ ÒeefleefveOeer meom³e
11) meb®eeuekeÀ, SIRD meom³e
12) efveceb$ekeÀ, S.L.B.C. meom³e
13) ÒeYeejer meef®eJe, ûeeceefJekeÀeme meom³e meef®eJe

jep³e HeeleUerJejerue mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevee meefceleer®eer keÀe³ex KeeueerueÒeceeCes Deensle.
1) keÀe³e&¬eÀcee®es efve³eespeve, keÀe³ee&vJe³eve Je meefve³eb$eCe ³eeyeeyele Heg{ekeÀej IesCes Je ceeie&oMe&ve keÀjCes.
2) mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevesDevJe³es efpeuneefvene³e Òeieleer®ee Dee{eJee IesCes Je megOeejelcekeÀ
Ghee³e³eespevee megef®eJeCes.
3) keÀe³e&¬eÀceeb®³ee GefÎäeb®³ee meboYee&le keÀe³e&¬eÀcee®³ee keÀe³ee&vJe³eeves®e meefve³eb$eCe Je cetu³eceeHeve keÀjCes.
4) mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevesceOeerue K³eeleveece DeMeemekeÀer³e mebmLeeb®³ee menYeeiee®es
HegveJe&ueeskeÀve keÀjCes Je DeeJeM³ekeÀlee Jeeìu³eeme efveoxMe osCes.
5) jep³eHeeleUerJej OeesjCe le³eej keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer DeeefCe #es$eer³e mlejeJej keÀe³ee&vJe³eve keÀjCeeN³ee
J³ekeÌleer, lemes®e yeBkeÀe ³eeb®³eeceO³es DeLe&HetCe& mebJeeo meeOeC³eemeeþer l³eebvee ®e®ee&Heerþ efceUJetve osCes.
 206
6) mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevesMeer mebyebefOele Demeuesu³ee Dev³e keÀesCel³eener ÒeMveeefJe<e³eer
®e®ee& keÀjCes.

16.5.5 keWÀêer³e HeeleUer :

OeesjCe le³eej keÀjCes, keÀe³e&¬eÀcee®es meefve³eb$eCe Je cetu³eceeHeve keÀjCes DeeefCe efveOeer®ee keWÀêer³e efnmmee
osCes ner Yeejle mejkeÀej ³eeb®³ee ûeeceefJekeÀeme ceb$eeue³eeleerue ûeeceefJekeÀeme efJeYeeiee®eer peyeeyeoejer Deens.
efJeYeeieeuee meene³³e keÀjC³eekeÀefjlee KeeueerueÒeceeCes keWÀêmlejer³e mecevJe³e meefceleer®eer mLeeHevee keÀjC³eele
Deeueer Deens. ³ee keWÀêmlejer³e mecevJe³e meefceleer®eer mene ceefnv³eebletve SkeÀoe yewþkeÀ nesF&ue.
1) meef®eJe, ûeece efJekeÀeme ceb$eeue³e DeO³e#e
2) [sH³egìer ieJnve&j, Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ meom³e
3) meef®eJe, ke=À<eer menkeÀej efJeYeeie meom³e
4) meef®eJe, J³e³e efJeYeeie meom³e
5) efJeMes<e meef®eJe, yeBkeÀ efJeYeeie, efJeÊe ceb$eeue³e meom³e
6) meef®eJe, ceefnuee Je yeeue efJekeÀeme efJeYeeie meom³e
7) meef®eJe, ueIegGÐeesie Je ke=À<eer mebyebefOele GÐeesie efJeYeeie meom³e
8) meef®eJe, efJe%eeve Je leb$eMeem$e efJeYeeie meom³e
9) meef®eJe, keÀu³eeCe ceb$eeue³e meom³e
10) J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ, veeyee[& meom³e
11) meuueeieej (ûeeceefJekeÀeme), efve³eespeve efJeYeeie meom³e
12) DeefleefjkeÌle meef®eJe Je #es$e meene³³ekeÀ, ûeece-efJekeÀeme ceb$eeue³e meom³e
13) jep³e meef®eJe, ûeeceefJekeÀeme meom³e
14) meJe& JeeefCeeqp³ekeÀ #es$eer³e yeBkeÀeb®es DeO³e#e efve-J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ meom³e
15) cenemeb®eeuekeÀ, C.A.P.A.R.T. meom³e
16) cenemeb®eeuekeÀ, N.I.R.D. meom³e
17) DeO³e#e, Yeejleer³e yeBkeÀ cenemebIe meom³e

³ee keWÀêer³e HeeleUerJej mecevJe³e meefceleer®eer keÀe³ex Heg{erueÒeceeCes :

1) keÀe³e&¬eÀcee®es HegveJe&ueeskeÀve keÀjCes Je ÒeYeeJeer keÀe³ee&vJe³ee®eer megefveef½eleer keÀjCes.
2) mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeveskeÀefjlee DeeOeej, mesJeebmeeþer®³ee ogJ³ee®ee Dee{eJee IesCes.
3) keÀpe& meene³³eemeefnle, efJeÊeer³e Je opee&lcekeÀ Òeieleer®ee Dee{eJee IesCes.
 207
4) meceJeleea cetu³eceeHeve DenJeeueeb®ee efJe®eej keÀjCes.
5) jep³eMeemeve Je yeBkeÀe ³eeb®³eele megmebJeeo ®eeuet þsJeC³eemeeþer ®e®ee&Heerþe®eer lejleto keÀjCes.
6) HeleefJe<e³ekeÀ Dee{eJee IesTve, megOeejCebeebfJe<e³eer efMeHeÀejMeer keÀjCes.

DeMee ÒekeÀejs mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®³ee DebceueyepeeJeCeermeeþer meefcel³ee Deensle.

16.6 mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej keÀe³e&¬eÀcee®eer ³eb$eCee

j®evee :

DeMee He×leerves ieìeb®es J³eJemLeeHeve ®eeueles, p³eeceO³es Òel³eskeÀ mlejebJej JesieJesieȳee meefcel³ee
Demeleele.

16.7 Glheeefole Jemletbmeeþer efJe¬eÀer J³eJemLee

mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeveWleie&le Òee®eerve keÀueeke=Àleer peleve keÀjCeejs keÀejeieerj Je

oeefjêîe js<esKeeueerue keÀuee keÀewMeu³e vemeuesu³ee J³ekeÌleeR®es mJe³ebmeene³³elee ye®eleieì efveefce&leer®ee keÀe³e&¬eÀce
cnCepes®e meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ ¬eÀebleer®eer megªJeele Demeu³eecegUs efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esHeemetve DeveskeÀ Je<ex otj
jeefnuesu³ee ogue&ef#ele IeìkeÀ osMe efJekeÀemeele menYeeieer Peeu³eecegUs osMee®³ee Òeieleer®ee ceeie& DeefOekeÀ megkeÀj
Peeuee Deens. osMeeleerue ceefnuee Jeiee&uee ye®eleieìeb®³ee ceeO³eceeletve DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ efJekeÀemee®³ee
Òeef¬eÀ³esceO³es meeceeJetve IesCes ner keÀeUe®eer iejpe Deens. mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeveWleie&le osMeeleerue
ye®ele ieìebveer GlHeeefole kesÀuesu³ee ceeuee®eer efJeHeCeve J³eJemLee ne Del³eble cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. GlHeeefole
ceeueeme osMeYejele yeepeejHesþ GHeueyOe JneJeer ³ee nsletves keWÀê Meemeve ojJe<eea ‘mejme’ ³ee veeJeeves Òeieleer
cewoeve, veJeer efouueer ³esLes efoveebkeÀ 14 veesJnWyej les 27 veesJnWyej ³ee keÀeueeJeOeerle YeJ³e ÒeoMe&ve Dee³eesefpele
keÀjles. ³ee efþkeÀeCeer DeveskeÀ jep³eeleerue ye®eleieì menYeeieer nesleele. ³ee ÒeoMe&veecegUs jep³eebletve menYeeieer
Peeuesu³ee ûeeceerCe keÀejeefiejebvee ceesþîee ÒeceeCeele HeÀe³eoe Peeuee Deens.

ûeeceerCe keÀejeefiejebveer efvecee&Ce kesÀuesu³ee Jemletbvee osMeYejeleerue J³eeHeejHesþ efceUJetve osC³ee®³ee GÎsMeeves
jep³eebvee efJeYeeieer³e mejme ÒeoMe&ve Dee³eespeve keÀjC³ee®eer HejJeeveieer efoueer Demetve DeMee ÒeoMe&veele jep³eeleerue
DeveskeÀ ye®ele ieìebveer Yeeie Iesleuee Deens. meve 2003 ceO³es jep³eele `ceneue#ceer mejme' ³ee veeJeeves
efoveebkeÀ 18 les 30 ef[meWyej 2003 ³ee keÀeueeJeOeerle Jeebês, cegbyeF& ³esLes jep³eMeemeve Je keWÀê Meemeve ³eeb®³ee
meb³egkeÌle efJeÐeceeveeves Heefnues efJeYeeieer³e ÒeoMe&ve Dee³eesefpele keÀjC³eele Deeues nesles. lesJneHeemetve ojJe<eea
cegbyeF&le efJeYeeieer³e mejme ÒeoMe&ve Dee³eesefpele kesÀues peeles. ¿ee ÒeoMe&veeuee Yesì osTve DeeJepe&tve Kejsoer
kesÀu³eeme ye®ele ieìebvee meene³³e nesF&ue.

ceneue#ceer mejme ÒeoMe&veele menYeeieer Peeuesu³ee jep³e mecevJe³ekeÀeb®eer meefceleer ieþerle keÀjC³eele
³esTve l³eeb®³ee iegCeebkeÀveevegmeej Glke=Àä jep³e, GlHeeefole Jemlet, Glke=Àä ceeb[Ceer, Glke=À<ì keÀejeieerj
³eebvee ceeveef®evn Je ÒeceeCeHe$e osTve ieewjefJeC³eele ³esles. lemes®e ye®ele ieìebveer GlHeeefole kesÀuesu³ee ceeuee®³ee
efJe¬eÀerle ³esCeeN³ee De[®eCeeRJej ceele keÀjC³eekeÀefjlee keÀe³e&MeeUs®es Dee³eespeve keÀjC³eele ³esles. keÀe³e&MeeUsle
Keeoer, ûeeceesÐeesie DeewÐeesefiekeÀ ceneceb[U, ceneje<ì^ De@ûees Fb[mì^erpe [sJnueHeceWì keÀe@HeexjsMeve, Fbef[³eve
 208
Fefvmììîetì Dee@HeÀ He@kesÀefpebie, efJeJej meeqJn&me meWìj ³eeb®³ee leÊJeeb®es ceeie&oMe&ve Peeu³eecegUs ceeuee®ee opee&
DeekeÀ<e&keÀ Jesäve DeeJeM³ekeÀ HejJeeves ³ee®eer ceeefnleer ÒeeHle nesles. pesCeskeÀªve efJe¬eÀerJ³eJemee³e Jee{ nesC³eeme
ceole nesles.

16.8 meejebMe

DeeHeCe keÀesCel³ee kegÀìgbyeele pevce I³eeJee ns DeeHeu³ee neleele veener. pevceeuee ³esleevee Òel³eskeÀ
J³ekeÌleer j[le j[le®e pevce Ieslees, cee$e nmele nmele ³eMemJeer peerJeve peieCes DeeHeu³ee neleele Deens.
meJe&ÒeLece DeeHeCe DeeHeues O³es³e efveef½ele keÀjCes iejpes®es Deens. lemes®e ³eMemJeer nesC³eemeeþer ceeveJeer ¢efäkeÀesve
mekeÀejelcekeÀ DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Be positive in life, definitely you will get success.
O³es³eHetleeale F®íeMekeÌleerner KetHe cenÊJee®eer Deens. F®íeMekeÌleer, DeelceefJeMJeeme, ef®ekeÀeìer, Òe³elve,
cenÊJeekeÀeb#ee ³eeb®³ee yeUeJej ceeCetme kegÀþuesner DeJeIe[ O³es³e ieeþt MekeÀlees. ¿ee®e ceeO³eceeletve keÀener
ceefnuee ye®ele ieìeb®³ee ceeO³eceeletve ³eMemJeer nesle Deensle. ¿ee®eer DeveskeÀ GoenjCes meceepeele HeeneJe³eeme
efceUle Deensle. ye®ele ieìeb®³ee DeeefLe&keÀ GVeleeryejesyej meeceeefpekeÀ Meeblelee Je Sske̳e neosKeerue GÎsMe
Deens. meecetefnkeÀ Òe³elveeves ceesþîee mecem³esJej ceele keÀjlee ³esles. MeemekeÀer³e ³eespeveeb®ee Oeeiee Oeªve
oeefjêîejs<esKeeueerue kegÀìgbyeebveer SkeÀ$e Deeu³eeme efveef½ele HeefjefmLeleerle yeoue nesF&ue. ûeeceerCe HeeleUerJej®³ee,
Deieoer íesìîee mlejeJej®³ee yee³ekeÀe®e SkeÀe Jesieȳee ÒekeÀejele DeefmlelJe efvecee&Ce nesle Deens. ³ee ®eUJeUer®ee
Jesie pejer keÀceer Demeuee lejer ner ®eUJeU SkeÀe efveef½ele efoMesves megª Deens. keÀoeef®ele Heg{s peeTve ³eeletve
Hegvne SkeÀoe menkeÀeje®eer ®eUJeU GYeer jeefnuesueer, meeJekeÀejer mecetU veä Peeuesueer efometve ³esF&ue.
kegÀìgbyeele og³³ece mLeeveeJej Demeuesu³ee ceefnueebveer ieìeb®³ee ceeO³eceeletve mJele :®eb DeefmlelJe efvecee&Ce kesÀues
Deens. Meke̳elee veekeÀejlee ³esle veener leer ner keÀer, ¿ee met#cemlejer³e DeLe&J³eJemLee cepeyetle nesleerue DeeefCe
l³eele jepekeÀejCeeb®eer ieefCeles yeouet ueeieleerue. ûeeceerCe Yeeieeleerue oeefjêîe efvece&tueve, jespeieejebmeeþer
mLeueeblej ¿eemeeþer mJeCe&pe³ebleer ûeecemJe³ebjespeieej ³eespevee peCet Deepe Jejoeve þjle Deens.

16.9 mJeeO³ee³e

1 mJeCe&pe³ebleer ûeecemJe³ebjespeieej ³eespevee cnCepes keÀe³e?

2 mJeCe&pe³ebleer ³eespeveWleie&le ye®ele ieìebmeeþer DeeJeM³ekeÀ yeeyeer meebiee.

3 mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespeves®es mJeªHe Je J³eeHleer meebiee.

4 ³ee ³eespeveWleie&le efJeefJeOe mlejebJejerue DebceueyepeeJeCeer j®evee Je keÀe³ex meebiee.

♦♦♦
 209

17
ke=À<eer DeeOeeefjle GÐeesie

Heeþe®eer ªHejs<ee
17.0 GefÎäs
17.1 ÒeemleeefJekeÀ
17.2 ke=À<eer – mebef#eHle Fefleneme
17.3 mebkeÀuHevee
17.4 ÒekeÀej
17.5 keÀe³e&x
17.6 cenÊJe
17.7 meejebMe
17.8 mJeeO³ee³e

17.0 GefÎäs

1) ke=À<eer GÐeesiee®eer mebkeÀuHevee mecepetve osCes.

2) ke=À<eer GÐeesiee®³ee keÀe³ee&®eer cenleer HeìJetve osCes.

3) ûeeceerCe efJekeÀemeele ke=À<eer GÐeesiee®es cenÊJe efJeÐeeL³ee&me mecepetve osCes.

17.1 ÒeemleeefJekeÀ
Òee®eerve keÀeUeHeemetve Mesleer ne DeeHeu³ee Yeejle osMee®ee ÒeeLeefcekeÀ Je cegK³e J³eJemee³e Deens. Deepener
DeeHeCe Mesleeruee cenÊJe osle Deenesle. DeMee ³ee meJe&meceeJesMekeÀ MesleerceO³es ke=À<eeruee Devev³emeeOeejCe cenÊJe
Deens. DeefleefjkeÌle ÒeceeCeele le³eej nesCeeN³ee ke=À<eer GlHeeoveecegUs MeslekeÀN³eeb®es vegkeÀmeeve nesT ve³es cnCetve
l³ee®eyejesyej Mesleerleerue GlHeeoveele meelel³e DemeeJes, efkebÀcele mLew³e& DemeeJes ³ee Deveg<ebieeves ke=À<eer ceeueeJej
Òeef¬eÀ³ee keÀjCes DeefleMe³e cenÊJee®es Deens. ³eemeeþer GÐeesie ns cenÊJeHetCe& keÀeceefiejer yepeeJet MekeÀleele. DeMee
ke=À<eer GÐeesieebefJe<e³eer ceeefnleer efceUefJeCes iejpes®es Deens. YeejleemeejK³ee ke=À<eerÒeOeeve osMeele ke=À<eer GÐeesie
cenÊJee®es Deensle. ÒeeosefMekeÀ meceleesue efJekeÀemee®es GefÎä meeO³e keÀjCes Je ûeeceerCe Yeeieeleerue yeskeÀejer,
oeefjêîe keÀceer keÀjC³eemeeþer ke=À<eer GÐeesie cenÊJeHetCe& Deensle. peccet keÀeMceerj les keÀv³eekegÀceejer lemes®e
DeªCee®eue ÒeosMe les cenejeä^, jepemLeeve ¿ee ÒeosMeeb®ee cnCepes®e YeejleemeejK³ee efJeMeeue DeeefCe nJeeceeve,
 210
leeHeceeveelener efJeefJeOelee ueeYeCeeN³ee mebHetCe& osMeele efJeefJeOe ke=À<eer efHekesÀ DeeefCe l³eeJej DeeOeeefjle GÐeesieeb®ee
efJekeÀeme nesleevee Dee{Ule Deens.

17.2 ke=À<eer - mebef#eHle Fefleneme

ke=À<eer J³eJemee³e ne peieeleerue meJe& J³eJemee³eebHewkeÀer SkeÀ pesÿ DeeefCe Þesÿ Demee J³eJemee³e Deens. ne
J³eJemee³e megª nesC³eeHetJeea npeejes Je<ex DeeOeer DeeefoceeveJe ne Pee[eb®eer HeÀUs ieesUe keÀªve DeLeJee jeveeleerue
JevemHeleeRJej Jee ceOe ieesUe keÀªve lej keÀOeer ÒeeC³eeb®eer efMekeÀej keÀªve DeeHeuee GojefveJee&n ®eeueJeerle
Demes.

FmeJeer meve HetJe& 11000 Je<ee¥HetJeea peieeleerue ceO³eYeeieeleerue HetJexkeÀ[erue ÒeosMeeleerue jeveeJeveeletve
YeìkeÀCeeN³ee ueeskeÀeb®³ee Demes ue#eele Deeues keÀer, Pee[eJeªve peefceveerJej He[Ceejs efye³eeCes HeeTme He[u³eeveblej
³eesi³e JeeleeJejCe efceUlee®e ªpeles Je GieJeles. Heg{s l³eeHeemetve®e JevemHeleeR®eer Jee{ nesles. Heg{s FmeJeer meve
HetJe& 8000 Je<ee&HetJeea l³eeb®³ee Demesner ue#eele Deeues keÀer, Oeev³ee®es efye³eeCes ieesUe keÀªve HeeTme He[lee®e
³eesi³e JeeleeJejCe efveefce&leer Peeu³eeme les peefceveerJej ìekeÀu³eeme GieJeles. ¿eemeeþer l³eebveer ÒeLece ieJne®es yeer
ieesUe keÀsues les HesjCeermeeþer oie[er nl³eejeb®ee JeeHej kesÀuee. DeHes#esÒeceeCes l³eeHeemetve DeefOekeÀ®es Oeev³e efceUeues.
Heg{s SkeÀe®e efþkeÀeCeer jentve ceeveJe Oeev³e efceUJet ueeieuee. DeMee ÒekeÀej®eer Heefnueer Jemeenle veeF&ue veoer®³ee
efkeÀveeN³eebJej efvecee&Ce Peeueer. Heg{s megHeerkeÀ peceerve Je yeejceener HeeC³ee®eer mees³e Demeuesu³ee efþkeÀeCeer DeveskeÀ
mebmke=Àl³eeb®ee Go³e Je efJekeÀeme Peeuee. ¿ee®es cegK³e keÀejCe ns Mesleer®e nesles.

Heg{s ¿ee efmLeleerle JesUesJesUer yeoue nesle iesuee. veJeerve veJeerve Òe³eesie Mesleerle lelkeÀeueerve efmLeleerle
kesÀues iesues. ceeveJeeves DeeHeu³ee keÀuHekeÀles®³ee peesjeJej Mesleerle DeveskeÀ ³eMemJeer Òe³eesieeÜejs efJekeÀeme meeOeC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee.

17Jes MelekeÀ ns Mesleer ¬eÀebleer®es MelekeÀ cnCetve DeesUKeues peeles. ³ee MelekeÀele yejs®e veJeerve veJeerve
MeesOe ueeieues. megOeeefjle He×leerves efHekeÀeb®eer ueeieJe[ keÀjCes, Mesleermeeþer veJeerve Deewle- DeJepeejs efvecee&Ce
keÀjC³eeJej DeefOekeÀ Yej osC³eele Deeuee.

GÊej DecesefjkesÀleerue ceseqkeÌmekeÀes ³esLes meve 1940-41 ceO³es ceeieemeuesu³ee Mesleer®ee mebHetCe& Hee³ee
yeouetve efleuee MeeðeMeg× DeMee veJeerve Hee³eeJej GYes keÀjC³eemeeþer ÒeLece nefjle ¬eÀebleer®eer megªJeele Peeueer.
DeVeOeev³ee®³ee GlHeeoveele DeuHekeÀeUele Òe®eb[ Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes ner ieesä ¿ee efþkeÀeCeer DeHesef#ele
nesleer. YeejleeceO³es DeMee ÒekeÀej®ee Òe³elve 1967-68 ¿ee keÀeueKeb[ele ceesþîee ÒeceeCeele keÀjC³eele
Deeuee.

Mesleer ¿ee efJemle=le mebkeÀuHevesleerue ke=À<eer ner SkeÀ MeeKee Deens. peefceveer®eer ³eesi³e ÒekeÀejs ceMeeiele
keÀªve l³ee peefceveerletve GlHeeove Iesleues peeles. l³eeuee DeeHeCe ke=À<eer Mesleer Demes mebyeesOelees. ¿eeceO³es Òel³e#e
peceerve keÀmetve GlHeeove IesC³eeJej Yej Demelees. ¿eemeeþer MeeðeMeg× efye³eeCes, jesieÒeefleyebOeelcekeÀ Deew<eOes,
jemee³eefvekeÀ Keles, yeejceener HeeCeerHegjJeþîee®³ee mees³eer, Mesleer GHe³egkeÌle DeeOegefvekeÀ DeJepeejs, peefceveer®eer
³eesi³e ceMeeiele ¿ee ieesäeRJej ÒeecegK³eeves Yej osC³eele ³eslees.
 211
Yeejleele 1960 Heemetve nUtnUt HejbHejeiele (Mesleer) ke=À<eer He×leerle yeoue nesle iesues. DeVeOeev³eeyeeyele
mJe³ebHetCe& nesC³eemeeþer Yeejleeves nslegHegjmmej ne ke=À<eer #es$eele yeoue Ie[Jetve DeeCeuee. ¿eeletve®e Heg{s nefjle
¬eÀebleer®ee Go³e Peeuee. DeeOegefvekeÀ Je veJeerve leb$e Je ³eb$e ³eeb®³eeMeer efceUl³ee-pegUl³ee vemeCeeN³ee Mesleer/
peceerve keÀmeC³ee®³ee pegv³ee Je HejbHejeiele He×leer®ee l³eeie keÀªve l³eeSsJepeer veJeerve He×leer ³ee keÀeUele
DeJeuebefyeueer peeTve l³eeÜeje Mesleer/ke=À<eer GlHeeovee®eer HeeleUer Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee iesuee.

ke=À<eermeeþer ueeieCeeN³ee Jejerue ieesäeRyejesyej®e keÀpee&®eer mees³e, HeerkeÀ mebj#eCeeyeeyele ceeie&oMe&ve,

ke=À<eer mebMeesOeve, Mesleceeue efkebÀcele Meeéeleer,meeþJeCetkeÀ mees³eer, Meslepeefceveer®eer OetHe nesT ve³es cnCetve Flej
DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee ³eespeveener keÀjC³eele Deeu³ee.

GÎsMe ne keÀer, ke=À<eer®eer mebkeÀuHevee Deueie keÀjle Demeleevee efveJee&n mJeªHee®es GlHeeove ve Ieslee
l³eeceO³es J³eeHeejer ¢efäkeÀesve efvecee&Ce JneJee DeeefCe ke=À<eeruee cenÊJe ÒeeHle JneJes, DeVeOeev³ee®³ee yeeyelener
mJe³ebHetCe&lJe efceUeJes ¿ee ¢<ìerves ke=À<eerceO³es veJeveJeerve Òe³eesie keÀjC³eele Deeues.

17.3 ke=À<eer GÐeesiee®eer mebkeÀuHevee

Òel³e#e peceerve keÀmetve pes peefceveerletve GlHeeove Iesleues peeles les ke=À<eer GlHeeove nes³e.

ke=À<eerletve GlHeeefole Peeuesu³ee ceeueeJej Òeef¬eÀ³ee keÀjCeejer keÀejKeeveoejer efkebÀJee ke=À<eer ceeuee®ee
keÀ®®ee ceeue cnCetve JeeHej keÀjCeejs keÀejKeeves ³eebvee ke=À<eer GÐeesie Demes mebyeesOeues peeles.

keÀener JesUsme Mesleeruee HetjkeÀ DemeCeeN³ee GÐeesieeb®eener meceeJesMe ke=À<eer GÐeesieele kesÀuee peelees.

lemes®e Mesleer Jee ke=À<eer efJekeÀemeekeÀefjlee DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer Keles, DeJepeejs, ³eb$emeecegûeer,
efkeÀìkeÀveeMekesÀ F. Jemletb®eer efveefce&leer keÀjCeeN³ee GÐeesieeb®eener meceeJesMe ke=À<eer GÐeesieele kesÀuee peelees.

Deepener 80% pevelee ner MesleerJej Òel³e#e DeÒel³e#eHeCes DeJeuebyetve Deens. Mesleer®es/peefceveer®es #es$e
efoJemeWefoJeme keÀceer nesle Deens. l³eecegUs MesleerJejerue ueeskeÀmebK³es®ee Yeej Jee{uee Deens. ³ee DeefleefjkeÌle
Demeuesu³ee ueeskeÀmebK³esuee GÐeesie DeeefCe mesJee#es$eele jespeieej osC³ee®eer mebOeer efvecee&Ce Peeueer Deens. DeMeeJesUer
ke=À<eerceeueeJej Jee MesleerceeueeJej Òeef¬eÀ³ee keÀªve og³³ece mJeªHee®ee efìkeÀeJet ceeue le³eej keÀjCeejs ke=À<eer
GÐeesie ns cenÊJee®es þjle Deens.

17.4 ke=À<eer GÐeesieeb®es ÒekeÀej

ke=À<eer GÐeesieeb®es ÒekeÀej DeY³eemeC³eemeeþer GÐeesieeb®es pes ÒeecegK³eeves ®eej efJeYeeieele JeieeakeÀjCe kesÀues
peeles les DeeHeCe Heent.
1) meeOeveebJej DeeOeeefjle GÐeesie.
2) ceeieCeerJej DeeOeeefjle GÐeesie.
3) keÀewMeu³eeJej DeeOeeefjle GÐeesie.
4) og³³ece mJeªHee®es GÐeesie.
 212
meeOeveebJej DeeOeeefjle GÐeesiee®es Heg{erue ÒekeÀej He[leele :
De. ke=À<eer DeeOeeefjle GÐeesie.
ye. JeveebJej DeeOeeefjle GÐeesie.
keÀ. HeMegOeve Je kegÀkeÌkegÀìHeeueveeJej DeeOeeefjle GÐeesie.
[. KeefvepeebJej DeeOeeefjle GÐeesie.
F. meeiejer GlHeeoveeJej DeeOeeefjle GÐeesie.

¿eeceOeerue DeeHeCe ke=À<eer GÐeesieebefJe<e³eer ceeefnleer efceUJet.

ke=À<eer GÐeesieeb®es meeOeejCe oesve ÒekeÀejeble JeieeakeÀjCe kesÀues peeles.

1) GlHeeoveeJej DeeOeeefjle GÐeesie.
2) efveefJeäe (Input) GlHeeove keÀjCeejs GÐeesie.
GlHeeoveeJej DeeOeeefjle GÐeesieebceO³es Keeueerue ÒekeÀej He[leele :
1. ke=À<eer Òeef¬eÀ³ee GÐeesie.
2. MesleceeueeJej DeeOeeefjle Jemletefvecee&Ce GÐeesie.
3. DeVe GÐeesie (Food Industry)
4. HeMegOeve Je kegÀkeÌkegÀìHeeueveeJej DeeOeeefjle GÐeesie.

efveefJeäe (Input) GlHeeove keÀjCeeN³ee GÐeesieele Keeueerue ÒekeÀejeb®ee meceeJesMe neslees :

1. ke=À<eer mesJee keWÀê.
2. Mesleermeeþer ueeieCeeN³ee yeeyeer/efveefJeäe GlHeeove keÀjCeejs IeìkeÀ.

Jejerue ke=À<eer GÐeesieeb®es JeieeakeÀjCe meefJemlejeves keÀjlee ³esF&ue.

ke=À<eer #es$eele le³eej Peeuesu³ee keÀ®®³ee ceeueeJej Òeef¬eÀ³ee keÀªve og³³ece mJeªHee®ee ceeue GlHeeefole
kesÀuee peelees. ¿eeceO³es keÀ®®³ee ceeuee®es cetUmJeªHe Je veJ³eeves Òeef¬eÀ³ee keÀªve GlHeeefole Peeuesu³ee ceeueeceO³es
HeÀejmee HeÀjkeÀ Dee{Ule veener. lemes®e ceeuee®eer JeenletkeÀ, neleeUCeer, meeþJeCetkeÀner meesef³emkeÀj JneJeer ne
GÎsMe [esȳeemeceesj þsJetve kesÀJeU meeOeer Òeef¬eÀ³ee kesÀueer peeles. Goe. YeeleefiejCeer, [eUefiejCeer.

MesleceeueeJej DeeOeeefjle Jemlet®eer efveefce&leer keÀjCeejs GÐeesie :

¿eeceO³es Mesleceeuee®ee keÀ®®ee ceeue cnCetve GHe³eesie keÀªve HetCe&HeCes veJeerve Jemlet GlHeeefole kesÀueer
peeles. ¿eeceO³es veJ³eeves GlHeeefole Peeuesueer Jemlet HetCe&HeCes JesieUer Demeles. Goe. keÀe@HeÀer, keÀeHe[, meeKej,
lesue, keÀeskeÀes Jeiewjs.
 213
Òel³e#e Mesleerletve efveIeCeeN³ee GlHeeoveebbJej DeeOeeefjle GÐeesieebefJe<e³eer Lees[ke̳eele ceeefnleer efceUJet.

1) YeeleHeerkeÀ :
YeeleeHeemetve leebotU, Heesns, kegÀjcegjs le³eej kesÀues peeleele. lemes®e keÀeW[îeeHeemetve lesuener le³eej
kesÀues peeles. YeeleeHeemetve veg[ume le³eej keÀjC³ee®es Òe³elve ³eMemJeer Peeues Deensle.

2) cekeÀe :
ceke̳eeHeemetve Heerþ, ceke̳ee®eer keÀCeer, mìe®e&, iuegkeÀespe, keÀeieo, ceke̳ee®³ee keÀ[y³eeHeemetve HeMegKeeÐe
le³eej keÀjC³eeJej Yej efouee peelees.

3) lesueefye³ee :

YegF&cetie, peJeme,keÀj[F&, met³e&HetÀue, ceesnjer, leerU, mees³eeyeerve, mejkeÀer ¿eeHeemetve ceesþîee ÒeceeCeele
KeeÐelesue efveefce&leerJej Yej osC³eele Deeuee Deens. Gjuesu³ee keÀeW[îee®ee HeW[ cnCetve HeMegKeeÐeemeeþer JeeHej
keÀjC³eele ³eslees.

4) Tme :
GmeeHeemetve meeKej keÀejKeeves, iegNneUs, Keeb[mejer, ceUer, ef®eHee[s, De@mesìerve, DeebyeJeCe ³eej
kesÀues peeleele. jeefnuesu³ee Hee®eìHeemetve keÀeieo le³eej keÀjC³eeJej Yej efouee peelees.

5) keÀeHetme :
¿eeceO³es Òe®eb[ ceesþîee ÒeceeCeele keÀeHe[ efveefce&leer keÀejKeeves GYes Deensle.

6) ®ene :
®ene®es efJeefJeOe ÒekeÀej yeepeejele GHeueyOe Deensle.

7) HeÀUs :
efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee HeÀUebHeemetve ueesCe®es, pe@ce, pesueer, HeeJe[j, HeuHe, mejyeles le³eej keÀjCeejs
GÐeesie keÀe³e&jle Deensle. keÀener HeÀUeb®ee GHe³eesie ne meeQo³e& ÒemeeOeveele nesleevee efomelees.

8) Yeep³ee :
efJeMes<ele : ìesce@ìesHeemetve jme, HeeJe[j, kesÀ®eHe le³eej keÀjCeejs GÐeesie Deensle. lemes®e cesLeerHeemetve
keÀmlegjer cesLeer le³eej keÀjCeejs GÐeesie Dee{Uleele. Flejner Yeep³ee JeeUJetve l³eeHeemetve Het[ le³eej keÀjCes
ne GÐeesie keÀjCeejs ueIeg keÀejKeeves Dee{Uleele.

9) cemeeu³ee®es HeoeLe& :
efcej®eer, nUo, oeueef®eveer, efcejer, efpejs ¿eemeejK³ee cemeeu³eeb®³ee HeoeLee¥Jej Òeef¬eÀ³ee keÀªve
HeeJe[j kesÀueer peeles. ns cemeeu³ee®es HeoeLe& mJe³ebHeekeÀele GHe³eesieele DeeCeues peeleele. lej yeN³ee®e HeoeLee¥®ee
meceeJesMe Dee³egJexoeleerue Deew<eOes le³eej keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees.
 214
¿eemeejK³ee Flej DeveskeÀ ke=À<eer GlHeeove GÐeesieeb®ee meceeJesMe ¿eeceO³es neslees.

DeVeGÐeesie :
Menjer Yeeieeletve DeVeGÐeesie cnCepes®e le³eej ceeueeme (Instant) YejHetj ceeieCeer Deens. Menjele
Heleer-Helveer®ee veeskeÀjer keÀjC³ee®ee keÀue DeefOekeÀ Demelees. l³eecegUs DeVe HeoeLe& / efpeVeme le³eej mJeªHeele
mJeerkeÀejCeeN³eeb®es ÒeceeCener DeefOekeÀ Demeles. ¿eeceO³es yeskeÀjerleerue HeoeLe&, ieesþJeuesues DeVe, Òeef¬eÀ³ee kesÀuesueer
HeÀUs - Yeep³ee, Hes³es, nJeeyebo [y³eele Demeuesues ceebme, ceemes, MeerleHes³es ogOeGlHeeoves ¿eeb®ee meceeJesMe
Demelees. DeefleMe³e keÀceer JesUsle efMepeJetve le³eej nesleerue efkebÀJee vegmeles iejce kesÀu³eeme Keelee ³esleerue efkebÀJee
Deens l³ee mJeªHeele mJeeo Ieslee ³esF&ue ¿ee®ee efJe®eej Menjeleerue OeeJeHeUer®³ee peerJeveele DeefOekeÀ nesleevee
efomelees. l³eecegUs Jejerue GlHeeoveebvee ceesþîee ÒeceeCeele ceeieCeer Demeles.

¿eemeeþer ³eesi³e mebIeìve, efJeHeCeve (yeepeejHesþ), DeeOegefvekeÀ GlHeeove leb$e, Meeðeer³e J³eJemLeeHeve
¿eecegUs DeVeGÐeesie Menjer Yeeieele ceesþîee ÒeceeCeele Hemebleerme Glejle Deensle.

HeMegOeve Je kegÀkeÌkegÀìHeeueve GÐeesieeJej DeeOeeefjle GÐeesie :

Deeneje®ee opee& megOeejC³eemeeþer ¿ee GÐeesieebvee cenÊJee®es mLeeve Deens. ogiOe Je ogiOepev³e HeoeLe&
¿eebvee HeÀej ceesþer ceeieCeer Deens. ¿ee GÐeesieeletve efJeHeCeve, mebkeÀueve, ÒeceeCeerkeÀjCe, Òeef¬eÀ³ee Je efJelejCe
¿eemeeþer®³ee yeeyeleerrle jespeieej efveefce&leerme HeÀej®e ceesþe JeeJe Deens. Decetue, JeejCee, ceneveboe ner GoenjCes
oslee ³esleerue. ogiOe Òeef¬eÀ³eebceO³es ®eerpe, ueesCeer, ceKKeve, ÞeerKeb[, uemmeer, KeJee, DeveskeÀefJeOe mJeerìdme.
DeMee ÒekeÀejs GlHeeoves Ieslee ³esleele.

lemes®e ceebme Je He#eeHeemetve (keÀeWye[er, yeokeÀ) Deb[er ¿eeHeemetve og³³ece mJeªHee®eer GlHeeoves cnCepes
ceebme ieesþJeCes Jee le³eej mJeªHeele KeeC³eeme GHeueyOe keÀªve osC³eemeeþer nJeeyebo [y³eeletve efJe¬eÀerme
GHeueyOe keÀªve osCes lemes®e keÀele[erHeemetve ®eece[s - ®eece[îeeHeemetve Flej DeveskeÀ Jemlet le³eej keÀjCeejs
GÐeesie. efMebies, efHemes ¿eeHeemetve MeesefYeJeble Jemlet le³eej keÀjCeejs GÐeesie, ceW{jeb®³ee ueeskeÀjeHeemetve efJeefJeOe
Jemlet le³eej keÀjCeejs GÐeesie ¿eeb®eener meceeJesMe ¿ee GÐeesieele neslees.

Mesleer efveefJeäe GlHeeove keÀjCeejs GÐeesie :

Mesleermeeþer efJeefJeOe mebmeeOeveeb®eer iejpe Demeles. Mesleer®eer/peefceveer®eer ceMeeiele keÀjC³eemeeþer ueeieCeejer
meeOeves Deieoer efJeUer, HeÀeJe[s, kegÀoU ¿eeHeemetve keÀej, ì@keÌì^jHe³e¥le®eer meeOeves ner Mesleermeeþer iejpes®eer
Demeleele.
lemes®e yeer-efye³eeCes le³eej keÀjC³eemeeþer ueeieCeeN³ee Òe³eesieMeeUe, Keles le³eej keÀjCeejs keÀejKeeves,
Deew<eOes le³eej keÀjCeejs GÐeesie, ceeuee®eer JeenletkeÀ keÀjCeejer meeOeves ¿eemeejK³ee yeeyeeRmeeþer meene³³ekeÀ
GÐeesieeb®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej iejpe Demeles. ¿eeceO³es kegÀMeue ÞeefcekeÀebvee ÒeLece mLeeve efoues peeles. ¿eecegUs
GlHeeove Jee{eruee ®eeuevee efceUles. Mesleer Je GÐeesieeb®ee meceleesue efJekeÀeme meeOeC³eeme meene³³ekeÀ GÐeesie
cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele.
ke=À<eer mesJee GÐeesie :
¿eeceO³es jesHeJeeefìkeÀe, ke=À<eer yeepeejHesþe, efJeÊeHegjJeþe ke=À<eer ³eb$emeecegûeer, ke=À<eer ÒeefMe#eCe mebmLee,
ke=À<eer efJeÐeeHeerþs, ke=À<eer mebMeesOeve keWÀês, ke=À<eer®³ee efJekeÀemeeyeeyele®es meeefnl³e ÒekeÀeMeve, ke=À<eerefJe<e³ekeÀ meuuee
 215
¿eeb®ee meceeJesMe neslees. ke=À<eer yeepeejHesþsle Ie[CeeN³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee ef¬eÀ³ee l³eeceO³es ceeuee®eer ÒeleJeejer,
ÞesCeerkeÀjCe, ÒeceeCeerkeÀjCe, JeenletkeÀ, meeþJeCetkeÀ, neleeUCeer, yeepeejceeefnleer, He@efkebÀie, peeefnjeleyeepeer,
efJeefJeOe Kejsoer-efJe¬eÀer®³ee He×leer l³eeleerue De[les, oueeue, keÀefceMeve Spebì F. ®ee meceeJesMe neslees. ke=À<eer
mebMeesOeve MeslekeÀN³eebHe³e¥le peeC³eemeeþer efJeefJeOe Òemeej ceeO³eceeb®ee mJeerkeÀej kesÀuee peelees. HeeCeerHegjJeþîee®eer
DeeOegefvekeÀ He×leer le³eej keÀjCeejs GÐeesie Goe.pewve FefjiesMeve. ¿ee meJee¥®ee meceeJesMe ke=À<eer mesJee GÐeesieele
Peeuesuee efometve ³eslees.
Demes efJeefJeOe ÒekeÀejele ke=À<eer GÐeesieeb®es JeieeakeÀjCe keÀjlee ³esF&ue.

17.5 ke=À<eer GÐeesiee®eer keÀe³ex

Yeejlee®³ee ûeeceerCe efJekeÀemeele ke=À<eer ceeueeJej DeeOeeefjle GÐeesieeb®es keÀe³ex cenÊJee®eer Deensle. ns
Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esF&ue.

1) jespeieej HegjJeþe :

ke=À<eer GÐeesie ns cetuele : ueneve ÒeceeCeeJej ®eeuele Demeu³eeves l³eeb®eer jespeieej efveefce&leer®eer #ecelee
peemle Deens. Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ Je jespeieeje®es ÒeceeCe peemle Demeu³eeves ûeeceerCe ueeskeÀebvee jespeieeje®eer
mebOeer GHeueyOe nesles. ûeeceerCe Yeeieele Dee{UCeejer DeOe&yeskeÀejer, nbieeceer yeskeÀejer, ígHeer yeskeÀejer Je GIe[
yeskeÀejer keÀceer keÀjC³ee®³ee ¢äerves ns GÐeesie cenÊJee®eer keÀeceefiejer Heej Hee[leele.

2) Mesleceeueeuee HetjkeÀ J³eJemee³e :

DeveskeÀ ke=À<eer GÐeesie ns Mesleeruee HetjkeÀ DeLeJee meene³³eYetle þjleele. l³eecegUs MeslekeÀN³eeb®³ee
GlHeVeele Jee{ nesC³eeme ceole nesles.

3) keÀceer Yeeb[Jeue :
Yeejleele Yeeb[Jeuee®eer ìb®eeF& Deens. DeMee efmLeleerle DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer keÀceer
Yeeb[JeueeJej GYeejlee ³esCeejs ke=À<eer GÐeesie ner cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[leele.

4) ûeeceerCe Yeeieele DeefmlelJe :

yengmebK³e ke=À<eer GÐeesiee®es mLeeefvekeÀerkeÀjCe ûeeceerCe Yeeieele Peeu³ee®es Dee{Ules. Goe. meeKej
GÐeesie, jsMeerce GÐeesie, neleceeie GÐeesie F. l³eecegUs MenjerkeÀjCee®es og<HeefjCeece ìeUlee ³esleele. Menjer
GÐeesieecegUs DeveskeÀ meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e Je Flej mecem³ee efvecee&Ce Peeuesu³ee Dee{Uleele. ³ee ûeeceerCe
Yeeieeleerue GÐeesieebcegUs MenjerkeÀjCeeJejerue leeCe keÀceer Jne³euee ceole nesles.

5) mLeeefvekeÀ keÀ®®ee ceeue :

ke=À<eer GÐeesieeJej DeeOeeefjle GÐeesieele meeceev³ele : mLeeefvekeÀ keÀ®®³ee ceeuee®ee JeeHej kesÀuee
peelees. l³eecegUs lesLeerue Mesleceeue GlHeeokeÀe®³ee GlHeeoveeme ³eesi³e efkebÀcele efceUtve l³eeb®es GlHeVe Jee{les.
 216
6) meceleesue efJekeÀeme :
ceesþs GÐeesie ÒeecegK³eeves Menjer Yeeieele keWÀefêle Peeu³eeves Menjer Yeeiee®ee efJekeÀeme nesTve ûeeceerCe
Yeeie DeefJekeÀefmele jenlees. Hejbleg osMeele ke=À<eer GÐeesieeb®eer Jee{ Peeu³eeme ÒeeosefMekeÀ efJekeÀeme nesTve DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeeleerue efJe<ecelee keÀceer nesCes Meke̳e nesles.

7) kegÀefìjesÐeesie :
yejs®e ke=À<eer GÐeesie ns MeslekeÀjer kegÀìbgyeebvee mJele :®³ee Iejele®e keÀjlee ³esle Demeu³eecegUs l³eeb®³ee
Iejeleerue (kegÀìgbyeeleerue) J³ekeÌleeRvee l³eele keÀece GHeueyOe nesles.

8) DeuHe leb$e%eeve :
celm³eHeeueve, HeMegHeeueve, ogiOeeslHeeove, ceOegceef#ekeÀe Heeueve ³eemeejKes DeveskeÀ ke=À<eer GÐeesie DeuHeMee
leb$e%eeveeJej megª keÀjlee ³esleele. cnCepes l³eeb®³ee mLeeHeves®eer megueYelee Demeu³eeves keÀceer efMeef#ele ûeeceerCe
ueeskeÀebvee ns menpeemenpeer keÀjlee ³esleele.
9) GlHeeoveele efJeefJeOelee :
ke=À<eer GÐeesieebveer efJeefJeOe Jemletb®eer efveefce&leer nesles. l³eecegUs l³eele efJeefJeOelee ³esles.

10) vewmeefie&keÀ meeOevemeecegûeer®ee He³ee&Hle GHe³eesie :

ke=À<eer GÐeesieebvee DeeJeM³ekeÀ keÀ®®ee ceeue l³ee-l³ee efþkeÀeCe®³ee GlHeeoveeletve efceUle Demeu³eeves
osMeeleerue vewmeefie&keÀ meeOevemeecegûeer®ee ³eesi³e DeeefCe HetCe&HeCes GHe³eesie nesT MekeÀlees.

11) GHeHeÀue efveefce&leer :

meeKej GÐeesie DeeefCe Dev³e keÀener GÐeesie HetjkeÀ Jemletb®eer cnCepes®e GHeHeÀueeb®eer efveefce&leer nesle
Demeu³eeves GlHeeoveele efJeefJeOelee ³esles®e, efMeJee³e GlHeeovee®ee mejemejer Ke®e&ner keÀceer Jne³euee ceole
nesles.

12) Deew<eOeer JevemHeleeR®ee JeeHej :

ke=À<eer GÐeesieele [eWiejeU ogie&ce Yeeieele Dee{UCeeN³ee Deew<eOeer JevemHeleeR®ee JeeHej kesÀuee peele
Demeu³eeves Yeìke̳ee DeeefoJeemeer pevepeeleeR®³ee efJekeÀemeeme meene³³e nesles.

13) ûeeceerCe GlHeVeele Jee{ Je oeefjêîe efvece&tueve :

ûeeceerCe Yeeieele ke=À<eerJej DeeOeeefjle GÐeesie GYeeju³eeves l³eeb®³ee ceeuee®ee keÀ®®ee ceeue cnCetve
JeeHej Peeu³eeves DeLeJee l³eeJej Òeef¬eÀ³ee keÀjCeejs GÐeesie DeefmlelJeele Deeu³eeves l³eeb®³ee Mesleceeueeuee
®eebieueer efkeÀbcele efceUtve l³eeb®es GlHeVe Jee{les. efMeJee³e HetjkeÀ ke=À<eer GÐeesieebcegUs l³eeb®³ee GlHeVeele Jee{
nesC³eeme ceole nesles. SketÀCe ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀeb®³ee GlHeVeele Jee{ nesTve l³eebvee oeefjêîejs<es®³ee
Jej DeeCeCes Meke̳e nesles. meejebMeeves Demes meebielee ³esF&ue keÀer, oeefjêîe efvece&tuevee®³ee keÀe³ee&le ke=À<eer GÐeesieeb®ee
menYeeie cenÊJee®ee Deens.
 217
14) DeeefLe&keÀ efJe<ecelee keÀceer keÀjCes :
– ûeeceerCe Yeeieele DeeefLe&keÀ efJe<ecelee ceesþîee ÒeceeCeele Dee{Ules. ke=À<eer GÐeesieeb®ee efJekeÀeme Peeu³eeme
keÀceer GlHeVe ieìeleerue ueeskeÀebvee HetjkeÀ J³eJemee³e GHeueyOe nesTve l³eeb®eer GlHeVe HeeleUerlener Jee{ nesles.
l³eecegUs ûeeceerCe Yeeieeleerue DeeefLe&keÀ efJe<ecelee keÀceer nesC³eeme meene³³e nesles.

15) meeþJeCegkeÀeR®³ee mees³eeR®ee efJekeÀeme :

ke=À<eer GÐeesieeb®³ee Jee{ercegUs ûeeceerCe Yeeieele Mesleceeue meeþefJeC³eemeeþer meeþJeCegkeÀeR®³ee mees³eeR®ee
efJekeÀeme Ie[tve ³eslees.

16) JeenletkeÀ Je oUCeJeUCee®ee efJekeÀeme :

ke=À<eer GÐeesieecegUs ûeeceerCe Yeeieeleerue jmles JeenlegkeÀer®ee efJekeÀeme Ie[tve ³eslees. JeenlegkeÀer®³ee meeOeveele
Je mees³eerle Jee{ nesles. Heesmì, leejIej, ìsefueHeÀesve, He@ÀkeÌme, Fbìjvesì, ceesyeeF&ue ³eemeejK³ee oUCeJeUCee®³ee
meeOeveelener efJekeÀeme nesTve meceleesue efJekeÀeme efve³eespevee®es GefÎä meeO³e Jne³euee ceole nesles.

17) ûeeceerCe ye®eleerle Jee{ :

ûeeceerCe GÐeesieebcegUs ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{tve l³eeb®eer ye®ele keÀjC³ee®eer #ecelee
Jee{les. cegUele®e ûeeceerCe ueeskeÀeb®eer GHeYeesie #ecelee keÀceer Demeu³eeves DeefleefjkeÌle GlHeVee®ee yeje®e Yeeie
ye®ele nesTve lees osMee®³ee efJekeÀeme keÀe³ee&meeþer GHeueyOe neslees.

18) ÒeeLeefcekeÀ mees³eerle Jee{ :

jmles, Jeerpe, HeeCeer, efMe#eCe, ye@bkeÀe, menkeÀej, JeenletkeÀ J³eJemLee, Heesmì ³eemeejK³ee mees³eer
ke=À<eer GÐeesieebcegUs ûeeceerCe Yeeieele DeefmlelJeele ³esleele. l³eecegUs ûeeceerCe Yeeiee®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme Ie[tve
³esC³eeme ®eeuevee efceUles.

19) yeepeejHesþ efJekeÀeme– :

ÒeeLeefcekeÀ mees³eerle Jee{ Peeu³ee®ee HeÀe³eoe cnCepes Mesleceeuee®eer efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþer yeepeejHesþeb®ee
Go³e Je efJekeÀeme Ie[tve ³eslees. efJeMes<ele : menkeÀejer yeepeejHesþeb®eer ®eUJeU Go³eeme ³esTve l³eeb®eer
³eMeeqmJeleener Jee{les. ¿eecegUs Mesleceeue GlHeeokeÀeb®ee DeveskeÀ yeepetbveer HeÀe³eoe Peeu³ee®es efomeles. lemes®e
jepekeÀejCeelener meef¬eÀ³elee Jee{uesueer efometve ³esles.

20) ûeeceerCe GHe¬eÀceMeeruelesuee JeeJe :–

yeN³ee®e efþkeÀeCeer GÐeesieeb®³ee mLeeHevesmeeþer DeuHe Yeeb[Jeue Je DeuHe leb$e%eevee®eer DeeJeM³ekeÀlee

Demeu³eeves ûeeceerCe Yeeieeleerue veJeerve GÐeespekeÀ ³ee #es$eele HeoeHe&Ce keÀjleele. l³eecegUs l³eeb®³ee efþkeÀeCeer
Demeuesu³ee meb³eespeve keÀewMeu³eeJej mebOeer efceUles.
 218
21) menkeÀejer mebmLeeb®ee efJekeÀeme :

menkeÀej ns ogye&ue IeìkeÀeb®es Sseq®íkeÀ mebIeìve Deens. ûeeceerCe Yeeieele menkeÀejer leÊJeebbJej
keÀejKeeveoejer Jee{erme ueeieueer Deens. ke=À<eer GÐeesieebcegUs Òeef¬eÀ³ee, GlHeeove, efJelejCe, HeleHegjJeþe, JeenletkeÀ,
meeþJeCetkeÀ, Kejsoer-efJe¬eÀer ef¬eÀ³ee F. yengleskeÀ meJe&®e #es$eeble menkeÀejer ®eUJeU ûeeceerCe Yeeieele HeÀesHeÀeJeueer
Deens.

22) efve³ee&le Jee{ :

jsMeerce keÀeHe[, ®ene, keÀe@HeÀer, meeKej, keÀeHe[, p³etì, cemeeues ³eemeejK³ee DemebK³e ke=À<eer
GÐeesieeleerue GlHeeovee®eer efve³ee&le nesle Deens. DeueerkeÀ[s HeÀUeJej Òeef¬eÀ³ee keÀªve l³eeb®eer efve³ee&le Jee{efJeC³ee®ee
GÐeesie efJekeÀefmele nesT ueeieuee Deens. DeMee efve³ee&leerHeemettve osMeeuee yengceesue Demes HejkeÀer³e ®eueve GHeueyOe
nesles.

23) ueeskeÀeb®³ee jenCeerceeveele yeoue :

Jejerue meJe& keÀe³ee¥®ee TneHeesn nesle Demeleevee Demes ue#eele ³esles keÀer, ke=À<eer GÐeesieebcegUs ûeeceerCe
Yeeieeleerue ueeskeÀeb®³ee jenCeerceeveele megOeejCee Ie[tve ³esle Demetve ûeeceerCe Yeeiee®ee keÀe³eeHeeueì keÀjC³eemeeþer
ke=À<eer GÐeesie keÀe³ex keÀjerle Deensle.

Depetve keÀener GoenjCes DeeHeCe Heent. ¿ee GoenjCeebJeªve DeeHeCeebme ne Yeeie mecepeC³eeme DeefOekeÀ meesHee
peeF&ue.

veejU :
veejUe®³ee Pee[eHeemetve keÀe@³ej yeveJeleele. DeveskeÀ MeesefYeJeble Jemlet le³eej keÀjC³eemeeþer veejUe®³ee
Pee[eHeemetve GHe³eesie kesÀuee peelees. veejUe®es otOe keÀe{tve les efJe¬eÀermeeþer GHeueyOe keÀªve efoues peeles.

lee[ :

lee[e®³ee Pee[eHeemetve ®eì³ee, efHeMeJ³ee osMeele, lemes®e HejosMeelener peemle ueeskeÀefÒe³e Deensle.
lemes®e Heecelesue, lee[ietU, veerje, lee[er lemes®e meHeÀeF&®es ye´Me le³eej kessÀues peeleele.

legleer :

legleer®³ee Pee[eHeemetve jsMeerce GÐeesie keÀjlee ³eslees. jsMeerce GÐeesie ne ke=À<eerJej DeeOeeefjle jespeieeje®eer
Òe®eb[ #ecelee Demeuesuee ie=nGÐeesie Deens. ¿eeceO³es kegÀìgbyeeleerue ceefnuee J³emle Demeleele. íesìîeeMee
peeiesle DeeHeCe jsMeerce efkeÀ[s heeUtve l³eeHeemetve keÀes<e efceUefJeC³ee®ee J³eJemee³e keÀª MekeÀlees. jsMeerce GlHeeovee®eer
HejosMeele efve³ee&le nesles. l³eecegUs HejkeÀer³e ®eueve efceUC³eeme ne J³eJemee³e GHe³egkeÌle Deens.

yeebyet :
yeebyetHeemetve DeveskeÀ ÒekeÀej®es J³eJemee³e keÀjlee ³esleele. yeebyet keÀeceeHeemetve DeveskeÀ MeesefYeJeble Jemlet
le³eej keÀjCes, ûeeceerCe Yeeieeleerue Ieje®³ee yeebOekeÀeceele yeebyetuee cenÊJee®es mLeeve Deens. GÊej -HetJeea³e
 219
Yeeieele lemes®e DeeefoJeemeer meceepeele Deenejele yeebyet®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. yeebyet Metì efHekeÀue veeJee®eer
ueesCe®eer le³eej keÀjC³ee®es Òe³elve ³eMemJeer nesleevee efomele Deens. YeefJe<³eele yeebyetHeemetve DeveskeÀ ÒekeÀej®es
GlHeeove le³eej keÀjC³eeyeeyele mebMeesOeve ®eeuet Deens. DeeefoJeemeer Yeeieeleerue ueeskeÀebmeeþer HeÀej ceesþîee
ÒeceeCeele jespeieej efveefce&leer nesT MekeÀles.

keÀeHetme :

keÀeHemeeletve mejkeÀer keÀe{tve keÀeHemee®es efpeefvebie Je Òesefmebie keÀªve l³eeb®³ee ieeþer yeebOeCeejs GÐeesie
efJekeÀefmele Peeues Deens. efMeJee³e osMeele metle efiejC³ee Je keÀeHe[efiejC³ee DeefmlelJeele ³esTve ueeKees keÀeceieejebvee
jespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOe Peeu³ee Deensle. neleceeieeJej Depetvener jespeieej GHeueyOe Deens. keÀeHemeeHeemetve
keÀe{uesu³ee mejkeÀerHeemetve lesue keÀe{C³ee®ee J³eJemee³e kesÀuee peelees.

ieefUlee®eer efHekesÀ :

ieUerleeb®³ee efHekeÀebHeemetve ceesþîee ÒeceeCeele lesue GÐeesie efJekeÀefmele Peeues Deensle. ¿eeceOetve efceUeuesu³ee
lesuee®ee JeeHej KeeÐelesue cnCetve lemes®e JevemHeleer letHe, meeyeCe, Deew<eOes F. ceO³esner ceesþîee ÒeceeCeele
nesleevee efomelees. Deepe Òe®eb[ ceesþîee ÒeceeCeele ¿eeHeemetve jespeieej nesle Deens.

lebyeeKet – :

lebyeeKetHeemetve leHekeÀerj, peoe&, efJe[îee, efmeiejsì, Hesmì ¿eeb®eer efveefce&leer ceesþîee ÒeceeCeele nesleevee
efomeles. efìbyegCeea®eer Heeves ieeJeekeÀ[s GHeueyOe Demeu³eecegUs ceesþîee ÒeceeCeele efJe[îee JeeUC³ee®es GÐeesie
ûeeceerCe Yeeieele efometve ³esleele.

DeVeOeev³e Je keÀ[Oeev³es :

DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee DeVeOeev³eeHeemetve efJeefJeOe efHeþb le³eej keÀªve l³eeHeemetve Flej og³³ece mJeªHee®es
GlHeeove Iesleues peeles. Goe. veeieueerHeemetve HeeHe[ keÀjC³ee®es GÐeesie DeeefoJeemeer Yeeieele megª Deensle.
¿eecegUs ceefnueebvee ceesþîee ÒeceeCeele jespeieej efceUeuee Deens.

keÀ[Oeev³es :

keÀ[Oeev³eeHeemetve [eUer DeeefCe Heg{s [eUerHeemetve Heerþ DeeefCe efHeþeHeemetve efJeefJeOe KeeÐe GlHeeoves
le³eej keÀjC³eeJej Yej efouee peele Deens.

p³etì :

p³etì GÐeesie Yeejleele HetJeeaHeemetve®ee GÐeesie Deens. l³eeHeemetve Heesleer, ieesCeHeeì, ieeueer®es ³eemeejK³ee
Jemletb®es GlHeeove ceesþîee ÒeceeCeele kesÀues peeles.

keÀe@HeÀer :

keÀe@HeÀer®es HeerkeÀ J³eeHeejer HeerkeÀ cnCetve Iesleues peeles. Deepe efJeefJeOe kebÀHev³ee (keÀejKeeves) DeeHeCe
kesÀuesu³ee Òeef¬eÀ³eeb®es ye´B[ efkeÀleer ®eebieues Deensle ¿ee®eer peeefnjele keÀjleevee efomeleele.
 220
keÀeskeÀes :

KeeÐe HeoeLee&®³ee efveefce&leerle ¿ee®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. Goe. ®ee@keÀuesì, kesÀkeÀ F.
Pee[eHeeveebHeemetve keÀeskesÀve efceUles.

efJeefJeOe HeÀUs :

De@Heue, kesÀUer, ef®eketÀ, Debpeerj, yeoece, Deebyee Jeiewjs ¿eemeejK³ee HeÀUebJej Òeef¬eÀ³ee keÀªve [^e³eÖetÀì
le³eej keÀjC³ee®es GÐeesie ceesþîee ÒeceeCeele megª Deensle. ¿ee [^e³eÖetÀìvee ceeieCeerner ceesþer Deens.

HeHe³eeHeemetve ìgìerÖetÀìer keÀjC³ee®es GÐeesie megª Peeues. keÀener HeÀUebHeemetve Deke&À keÀe{uee peelees.

keÀeskeÀce :

ûeeceerCe Yeeieele keÀeskeÀce ¿ee Pee[eHeemetve HeÀUs efceUefJeueer peeleele. l³ee®ee GHe³eesie pesJeCeele
Deew<eOe cnCetve kesÀuee peelees. lemes®e Deke&À, mejyeles le³eej keÀjC³eemeeþer®ee GÐeesie ûeeceHeeleUerJej ceesþîee
ÒeceeCeele yeeUmes Iesle Deens.

ieeJeekeÀ[s Demeuesu³ee pebieueeHeemetve DeveskeÀ ÒekeÀej®eer GlHeeoves Iesleueer peeleele. Goe. keÀþerCe
ueeketÀ[ FbOeveemeeþer (efJeMes<ele : yeskeÀjer) JeeHejues peeles. DeewÐeesefiekeÀ JeeHejeceO³es ÒeecegK³eeves ceT ueeketÀ[
JeeHejues peeles. ceT ueekeÀ[e®ee IejyeebOeCeer, HeÀefve&®ejmeeþer JeeHej kesÀuee peelees. lemes®e Hesìîee, DeeiekeÀe[îee,
keÀeieo keÀejKeev³eele ueeieCeeN³ee ueieÐeemeeþer JeeHej kesÀuee peelees. ueekeÀ[eceOeerue mesu³egueespeHeemetve js³ee@ve,
HueeefmìkeÀ, íe³eeef®e$eCeemeeþer ef®e$eefHeÀleer, ueeKes®es jesieCe Je mHeÀesìkeÀ HeoeLe& le³eej nesleele. DeeskeÀ
JevemHeleerHeemetve yeeìu³eeb®eer yeg®es le³eej keÀjC³eemeeþer l³ee®ee JeeHej keÀjleele. lej ®eboveemeejK³ee ueekeÀ[e®ee
megiebOee êJ³ee®ee GHe³eesie meeyeCe le³eej keÀjC³eemeeþer, DeiejyeÊeer le³eej keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees.
¿eemeejK³ee J³eJemee³eeHeemetve ûeeceerCe Yeeieele, DeeefoJeemeer Yeeieele ceesþîee ÒeceeCeele jespeieej efveefce&leer
Peeueer Deens.

MesleerHetjkeÀ J³eJemee³eele celm³eJ³eJemee³ee®ee meceeJesMe neslees. Yeejlee®³ee efkeÀveejHeÆerle veoer, leueeJe,

leUer, Kee[er®ee keÀener Yeeie ¿eeceO³es ne J³eJemee³e ®eeuelees. ceeMeeb®es Deb[erHegbpe keÀceeJeCes, yeesìgkeÀueer SJe{er
ceemeUer le³eej keÀjCes efkebÀJee ceesþîee ceeMeeb®es GlHeeove IesCes. ¿eemeejK³ee J³eJemee³eeletve ceesþîee ÒeceeCeele
ieeJeHeeleUerJej jespeieej efveefce&leer nesle Deens.

ûeeceerCe Yeeieele peceerve keÀmele Demeleevee Flej ke=À<eer mebueive J³eJemee³e ûeeceerCe Yeeieele ceesþîee
ÒeceeCeele kesÀues peele Deens. Òeef¬eÀ³ee GÐeesiener ceesþîee ÒeceeCeele Demeu³eecegUs jespeieej efveefce&leernr er l³ee®eÒeceeCeele
nesle Deens. l³eecegUs ueeskeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleerle megOeejCee Ie[tve ³esle Deens. cnCepes®e ke=À<eer GÐeesiee®ee
efJekeÀeme cnCepes KeN³ee DeLee&ves Yeejleer³e ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme nes³e.

17.6 ûeeceerCe jespeieej efveefce&leerle cenÊJe –

Jejerue GuuesKeeJeªve DeeHeCeebme ns ke=À<eer GÐeesie Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle ceesuee®eer keÀeceefiejer

yepeeJeleevee efometve ³esleele. Heg{erue efJeMues<eCeeJeªve ûeeceerCe jespeieej efveefce&leerle ke=À<eer GÐeesieeb®es cenÊJe
Depetve mHeä keÀjlee ³esF&ue.
 221
1) jespeieej efveefce&leer – :

ke=À<eer GÐeesieecegUs ueneve/ceesþs/ceO³ece ÒeceeCeele Òeef¬eÀ³ee GÐeesie GYes jenleele. DeLee&le ¿eemeeþer
kegÀMeue Je DekegÀMeue keÀeceieejeb®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej iejpe Demeles. ³ee GÐeesieebcegUs oesvner ÒekeÀej®³ee
keÀeceieejebvee jespeieeje®eer mebOeer ceesþîee ÒeceeCeele GHeueyOe Peeuesueer efometve ³esles. jespeieej efveefce&leer®³ee
¢efäkeÀesveeletve ke=À<eer GÐeesie ceesþîee ÒeceeCele cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele.

2) mLetue je<ì^er³e GlHeeoveele menYeeie :

jeä^er³e GlHeVe Jee{tve oj[esF& GlHeVe Jee{u³eeme ueeskeÀeb®es jenCeerceeve Gb®eeJeles. ke=À<eer GÐeesie
jeä^er³e GlHeVeele Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer keÀeceefiejer keÀjleele. Òel³e#e ke=À<eerceeue Òeef¬eÀ³ee GÐeesie DeeefCe
l³eemeeþer meene³³ekeÀ Deiej HetjkeÀ GÐeesie cnCepes®e ke=À<eer GÐeesieebvee megìs Yeeie HegjefJeCeejs GÐeesie le³eej
Peeu³eecegUs ceesþîee ÒeceeCeele jeä^er³e GlHeeoveele He³ee&³eeves GlHeVeele Jee{ Peeueer Deens.

3) meeceeefpekeÀ – DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele Jee{ :

ke=À<eer GÐeesieecegUs MeslekeÀN³eebme Yeeb[Jeue Je mesJee HegjefJeu³ee peeleele. (Goe. efye³eeCes, ÒeefMe#eCe,
mebmeeOeves, GlHeeove Je yeepeejHesþe) MeslekeÀer GlHeeokeÀlee Jee{efJeC³eemeeþer, Mesleceeuee®³ee melele ceeieCeermeeþer,
MeslekeÀN³eeb®eer MesleerefJe<e³ekeÀ meenmelee Jee{efJeC³eemeeþer ke=À<eer GÐeesieeb®es HeÀej®e cenÊJe Deens.

lemes®e MeslekeÀN³eebvee yeepeejHesþsmeesyele pees[C³eeme, yeepeejHesþsleerue J³eJenej keÀjC³eeme, Òeef¬eÀ³ee

keÀjC³eeme DeefleefjkeÌle ceeuee®es GlHeeove IesTve les efJekeÀC³eeme MeslekeÀer ceeuee®es efJelejCe keÀjC³eele cenÊJe
Deens.

MesleerGlHeeokeÀlee DeeefCe iegCeJeÊescegUs Mesleerleerue HejleeJee, ³eecegUs DeeefLe&keÀ mLew³e& efvecee&Ce nesles.
l³eecegUs keÀewìebg yf ekeÀ mebj#eCe Je DeVe megjef#elelee ³eeceO³es HeÀej ceesþe veJee yeoue Ie[tve ³esC³eeme ner cetu³emeeKeUer
cenÊJee®eer Deens.

4) oeefjêîe efvece&tueveeme ceole :

meyeU ke=À<eer GÐeesieecegUs GlHeeoveele Jee{ DeeefCe ueneve YetOeejkeÀebmeeþer meyeU meeKeUer efvecee&Ce
nesC³eeme ceole nesles. He³ee&³eeves oeefjêîe efvece&tueveeme ceole nesles. cnCepes®e ieeJeHeeleUerJej DeuHe, Del³euHe,
YetOeejkeÀ, keÀejeieerj, Yetefcenerve Meslecepetj ³eeb®eer mebK³ee ceesþîee ÒeceeCeele Deens. ³ee IeìkeÀeuee ceesþîee
ÒeceeCeele Mesleele jespeieej Je ke=À<eer GÐeesieele kegÀMeue jespeieejer efceUles. ceefnueebveener l³eeb®³ee #ecelesÒeceeCes
GÐeesieele Jee Mesleele meeceeJetve Iesleues peeles. l³eecegUs ke=À<eer GÐeesie p³ee p³ee efþkeÀeCeer Deensle l³ee Yeeieeleerue
ueeskeÀeb®³ee peerJeveceeveele vekeÌkeÀer®e megOeej ³esTve oeefjêîe efvece&tueveeme ceole Peeueer Deens.

5) mLeueeblej jesKeC³eeme ceole :

ûeeceerCe Yeeieeletve jespeieejer®³ee MeesOeeLe& ceesþîee mebK³esves Menjer Yeeieele Je GHeveiejele kegÀMeue Je
DekegÀMeue ÞeefcekeÀeb®es mLeueeblej nesle Demeles. DeMee JesUer ke=À<eer GÐeesie ûeeceHeeleUerJej efvecee&Ce Peeu³eeme
ceesþîee ÒeceeCeele Yetefcenerve Meslecepetj, DeuHe, Del³euHe YetOeejkeÀ ³eeb®³ee mLeueeblejeJej ceesþîee ÒeceeCeele
ce³ee&oe ³esC³eeme ceole Peeueer Deens.
 222
6) veeiejer mecem³eebJej ce³ee&oe :–
jespeieejeb®³ee mebOeer ieeJe efkebÀJee leeuegkeÀe HeeleUerJej GHeueyOe Peeu³eecegUs ceesþîee MenjekeÀ[s
nesCeejs mLeueeblej jesKeues iesu³eecegUs veeiejer Yeeieele mLeueeblejecegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee meeceeefpekeÀ Debleie&le
mecem³ee keÀener ÒeceeCeele keÀe nesF&vee jesKeC³eeme ceole Peeueer Deens.

7) mebHeÊeer efveefce&leerme HeeþyeU :

ke=À<eer GÐeesieecegUs ûeeceerCe Yeeieele le³eej Peeuesu³ee ke=À<eer GlHeeoveeJej Òeef¬eÀ³ee Peeu³eecegUs efJeYeeieer³e
efJekeÀemeeme neleYeej ueeieuee Deens. ieeJeHeeleUerJej jespeieej efveefce&leer Peeu³eecegUs ieeJeekeÀ[erue oeefjêîeele
Ieì nesle Deens. Menjer YeeieekeÀ[s Demeuesues keÀejKeeveoejer®es DeekeÀ<e&Ce DeeefCe l³eeyeeyele®es ÒeefMe#eCe
³eecegUs HeÀej®e ceesþer leHeÀeJele efvecee&Ce nesles. cee$e ke=À<eer GÐeesie ns ueneve/ceO³ece mJeªHee®es Demeu³eecegUs
mLeueeblejebme ceppeeJe nesTve efJeYeeieer³e efJekeÀeme nesC³eeme cenÊJeHetCe& keÀeceefiejer ¿ee ke=À<eer GÐeesieebcegUs
nesle Deens.

8) ûeeceerCe Yeeieeleerue Deenej opee& megOeejC³eeme ceole – :

jespeieejeDeYeeJeer oeefjêîe DeeefCe ceie DeMee JesUer efceUCeeje Deenejner legìHegbpee. cee$e ke=À<eer ceeue
Òeef¬eÀ³ee GÐeesieecegUs jespeieej efveefce&leer nesC³eeme ceole nesle Deens. He³ee&³eeves ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀeb®eer
DeeefLe&keÀ efmLeleer megOeejC³eeme ceole Peeueer Deens. DeLee&le ¿ee®ee HeefjCeece Deenej opee&le megOeejCee
nesC³eeme Peeuee Deens.

9) ke=À<eer #es$e Je DeewÐeesefiekeÀ #es$ee®ee meceeve efJekeÀeme :

ke=À<eer #es$eeuee ueeieCeeN³ee DeveskeÀ IeìkeÀebmeeþer efJeMes<ele : ³eb$es, ì^@keÌìj, veìyeesuì, efKeUs, m¬etÀ
JeiewjWmeeþer lemes®e l³eeb®³ee efveefce&leermeeþer DeewÐeesefiekeÀ #es$ee®eer DeeJeM³ekeÀlee ueeieles. DeMee JesUer Mesleermeeþer
ueeieCeeN³ee meJe& Jemletb®eer efveefce&leer DeewÐeesefiekeÀ #es$eele nesle Demeu³eecegUs ke=À<eer #es$eemeesyele DeewÐeesefiekeÀ
#es$ee®eener meceeve efJekeÀeme nesleevee efomele Deens.

10) veeMeJeble ceeueeHeemetve og³³ece mJeªHee®es GlHeeove :

Mesleceeue ne veeMeJeble mJeªHee®ee Demelees. lemes®e lees nbieeceer mJeªHee®eener Demelees. DeMee ceeueeJej
Òeef¬eÀ³ee Peeu³eecegUs ceeueeuee keÀeU GHe³eesefielee efvecee&Ce nesles. l³eeceOeerue efìkeÀeJetHeCee Jee{lees. efyeiej
nbieeceelener ceeue efceUt MekeÀlees.

11) DeuHe ÒeefMe#eCe Je keÀewMeu³e :

ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀebvee HejbHejeiele J³eJemee³eele keÀewMeu³e ÒeeHle Peeuesueer Demeleele. ke=À<eer
Òeef¬eÀ³ee GÐeesieele iejpesvegmeej ceefnuee Je Flej IeìkeÀebvee DeuHe ÒeefMe#eCe osTve jespeieeje®eer ÒeeHleer
Peeuesueer efometve ³esles.
DeMee DeveskeÀefJeOe ÒekeÀejeves DeeHeCeebme ¿ee ke=À<eer GÐeesieeb®eer cenleer HeìJetve oslee ³esF&ue. SketÀCe
Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle ke=À<eer GÐeesiee®es mLeeve cenÊJee®es Deens. l³eecegUs ûeeceerCe Yeeiee®ee efJekeÀeme He³ee&³eeves
osMee®ee efJekeÀeme efveef½ele nesCeej Deens.
 223
cee$e ke=À<eer GÐeesie megª keÀjleevee keÀener cenÊJee®³ee yeeyeer ue#eele IesCes iejpes®es Deens.

1) ke=À<eer GÐeesie megª keÀjC³eeHetJeea Mesleerleerue meJe& meeOeveeb®ee HetCe& DeY³eeme keÀjCes iejpes®es Deens.
2) lemes®e mebHetCe& efpeu¿eeb®ee l³eeceO³es Ie[CeeN³ee ef¬eÀ³ee, DeeJe[er, DeeHeu³ee J³eJemee³eemeeþer Demeuesueer
J³eeHleer ³eeb®ee meKeesue DeY³eeme keÀjCes iejpes®es Deens.
3) J³eJemee³e ®eeuet keÀjC³eeHetJeea DeeOeer®e DeefmlelJeele Demeuesues J³eJemee³e, l³eeb®eer efmLeleer, efMeuuekeÀ
meeOeves ¿eeb®ee DeY³eeme DemeCes Deiel³ee®es Deens.
4) DeeHeCe iegbleJeerle Demeuesueer meeOevemeecegûeer, Huee@ì, Yeeb[Jeue Þece ¿eeb®ee HetCe& GHe³eesie nesCes iejpes®es
Deens. ¿eemeeþer ¿ee IeìkeÀeb®ee HetCe& DeY³eeme meJnx keÀªve ue#eele IesCes cenÊJee®es Deens.

5) ÒeefMeef#ele meb³eespekeÀ Je meg³eesi³e leb$e%eeve ¿eeb®ee ³eesi³e JeeHej keÀjCes cenÊJee®es Deens.

6) HeleOeesjCe, yeepeejHesþ DeeefCe DeeHeu³ee GlHeeoveeuee YeefJe<³eele nesCeejer ceeieCeer ¿eeb®ee DeY³eeme
keÀªve Jele&ceeve Je YeefJe<³ekeÀeueerve OeesjCes efveef½ele keÀjCes iejpes®es Deens.

ne J³eJemee³e keÀjleevee Heg{erue mecem³ee ÒekeÀ<ee&ves peeCeJeleele.

1) DeVeOeev³ee®eer meeþJeCetkeÀ Je neleeUCeer.

2) DeVeOeev³e Òeef¬eÀ³ee leb$e%eeveeceO³es megOeejCee.

3) GHeGlHeeoveeb®ee JeeHej.

4) ceevmetve Je yeouel³ee HeerkeÀ Deeke=ÀefleyebOee®ee HeefjCeece.

5) DeeOegefvekeÀerkeÀjCeebmeeþer ³eesi³e ceeie&oMe&vee®ee DeYeeJe .

6) efJeÊeHegjJeþîee®ee DeYeeJe.

7) GlHeeefole ceeueeyeeyele Je keÀ®®³ee ceeueeyeeyele yeepeej Deefveef½elelee.

8) Mesleceeuee®es nbieeceer mJeªHe.

¿eemeejK³ee mecem³eeb®ee DeeOeer®e efJe®eej keÀªve ke=À<eer Òeef¬eÀ³ee GÐeesieele Gleju³eeme vekeÌkeÀer®e
HeÀe³eoe J³eeJemeeef³ekeÀebvee nesT MekeÀlees.

17.7 meejebMe

Mesleeletve ³esCeeN³ee DeefOekeÀlece GlHeeovee®ee ³eesi³e efJeefve³eesie keÀjC³eemeeþer MeslekeÀN³ee®eer GlHeeove

IesC³ee®eer melele®eer #ecelee Jee{efJeC³eemeeþer GlHeeoveeuee efkebÀcele mLew³e& efceUJetve osC³ee®³ee o=<ìerves ke=À<eer
Òeef¬eÀ³ee GÐeesie ns cenÊJeHetCe& þjle Deensle. ûeeceerCe Yeeieeleerue kegÀMeue-DekegÀMeue ÞeefcekeÀebvee jespeieeje®eer
 224
mebOeer ÒeeHle nesC³eemeeþerner DeeefCe ûeeceerCe Yeeieele peerJeveceevee®ee opee& megOeejC³eemeeþer ke=À<eer Òeef¬eÀ³ee
GÐeesie cenÊJeHetCe& keÀeceefiejer yepeeJele Deensle. ûeeceerCe Yeeieele JeenletkeÀ- oUCeJeUCe mees³eeR®ee efJekeÀeme
nesC³eemeeþerner HeÀej ceesþe neleYeej ¿ee ke=À<eer GÐeesie J³eJemee³eebcegUs Peeuee Deens. ûeeceerCe Yeeieeleerue
neslekeÀª ueeskeÀebceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ Je=Êeer Jee{erme ueeiele Deens. efJeÊeer³e mebmLeeb®ee ûeeceerCe Yeeieele efJekeÀeme
nesC³eeme ceole Peeueer Deens. ûeeceerCe ueeskeÀeb®eer efJeÊeer³e mebmLeebkeÀ[s HeenC³ee®³ee ¢efäkeÀesveele yeoue Peeuee
Deens. ûeeceerCe pevelee efJeÊeer³e mebmLeebkeÀ[s peele Deensle. ner vekeÌkeÀer®e Deeveboe®eer yeeye Deens. ye®eleerceO³es
megOeejCee nesT ueeieueer Deens.

SkebÀojerle Demes meebielee ³esF&ue keÀer, ke=À<eer GÐeesie ns Deepe cenÊJeHetCe& þjle Deensle.

17.8 mJeeO³ee³e

1. ke=À<eer GÐeesiee®eer mebkeÀuHevee meebietve ke=À<eer GÐeesieeb®es ÒekeÀej meebiee.

2. ke=À<eer GÐeesieeb®eer efJeefJeOe keÀe³ex meebiee.

3. ûeeceerCe jespeieej efveefce&leerle ke=À<eer GÐeesieeb®es cenÊJe meebiee.

4. ke=À<eer GÐeesie megª keÀjleevee cenÊJee®³ee keÀesCel³ee yeeyeer ue#eele I³eeJ³ee ueeieleele ?

5 ke=À<eer GÐeesieebmebyebOeer mecem³eeb®ee Dee{eJee I³ee.

♦♦♦
 225

18
ûeeceerCe He³e&ìve
Heeþe®eer ªHejs<ee
18.0 GefÎäs
18.1 He´emleeefJekeÀ
18.2 He³e&ìvee®³ee J³eeK³ee
18.3 He³e&ìvee®es mJeªHe
18.4 He³e&ìvee®eer J³eeHleer
18.5 He³e&ìvee®es cenÊJe /HeÀe³eos
18.6 ûeeceerCe He³e&ìve
18.7 meejebMe
18.8 mJeeO³ee³e

18.0 GefÎäs

1) ûeeceerCe He³e&ìve J³eJemee³ee®ee DeLe& mecepetve IesCes.

2) ûeeceerCe He³e&ìve J³eJemee³ee®es cenÊJe mecepetve IesCes.
3) ûeeceerCe He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee ce³ee&oe mecepetve IesCes.
2) ûeeceerCe He³e&ìve J³eJemee³eeme efceUejer MeemekeÀer³e ceole Je OeesjCe DeY³eemeCes.

18.1 He´emleeefJekeÀ

He´e®eerve keÀeUeHeemetve He´Jeeme ne ceeveJeer peerefJelee®ee SkeÀ DeefJeYeep³e IeìkeÀ yeveuesuee Deens.
megªJeeleer®³ee keÀeUele De%eele He´osMee®ee MeesOe IesCes. veJeerve He³ee&JejCeeleerue yeoue DevegYeJeCes. Oeeefce&keÀ¢<ìîee
HeefJe$e mLeUbevee Yesìer osCes F. meeþer He³e&ìve nesle Demes. He³e&ìve J³eJemee³eeuee KeN³ee DeLee&ves ogmeN³ee
cene³eg×eveblej®e ®eeuevee efceUeueer. ueeskeÀeb®es jenCeerceeve, DeeefLe&keÀ megyeÊee, leb$e%eeve, ceeefnleer®ee efJemHeÀesì,
He³e&ìvee®³ee DeÐe³eeJele mees³eer, GHeie´ner³e oUCeJeUCe, Fbìjvesì Je mebieCekeÀecegUs peieeleerue keÀesCel³eener
efþkeÀeCee®eer #eCeeOee&le efceUCeejer ceeefnleer Je l³eecegUs nesCeejs mebHeke&À ³ee keÀejCeecegUs He³e&ìve J³eJemee³e
Del³eble ieefleceeve Peeuee Deens. peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee He´efke´À³esletve lej He³e&ìve ne SkeÀ mesJee-J³eJemee³e
yeveuee Deens. peieeleerue keÀener efveJe[keÀ He´eke=ÀeflekeÀ osMeeHewkeÀer Yeejle ne SkeÀ Deens. l³eecegUs Yeejleele
ceesþîee He´ceeCeele He´e®eerve efkeÀuues, cebefojs, uesCeer Je DeeM®e³ex Deensle. lemes®e Yeejleeleerue pewJeefJeefJeOelee
Flej osMeebHes#ee peemle Deens. Yeejleer³e mebmke=Àleer, meCe, GlmeJe, SsefleneefmekeÀ mLeUs, efvemeie&jc³e efþkeÀeCes.
 226
efJeefJeOe mHeOee¥®es Dee³eespeve F. IeìkeÀ efJeosMeer He³e&ìvee®³ee ceveeuee YetjU Ieeueleele. Yeejle mejkeÀejkeÀ[tve
He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee Jee{ermeeþer ceceDelegu³e Yeejle ³ee veeJeeves He³e&ìvee®ee He´meej Je He´®eej kesÀuee Deens.
He³e&ìveeletve jespeieejefveefce&leer. ie´eceerCe Yeeiee®ee efJekeÀeme, jenCeerceeve megOeejCee, HejkeÀer³e ®eueve, jmles
efJekeÀeme Je SketÀCe®e DeeefLe&keÀ efJekeÀeme F. iees<ìer meeO³e nesleele. Jeu[& ì^@Jnue Deeueer ìgefjPece keÀewefvmeue
2010 ³eeb®³ee DeekeÀ[sJeejervegmeej meve 2008 ceO³es 30 oMekeÀeme jespeieej efveefce&leer ner He³e&ìve
GÐeesieeletve Peeueer nesleer. lej 2010 DeKesj 49 oMeue#e jespeieejefveefce&leer ner He³e&ìve GÐeesieeÜejs
Peeueer ner®e Jee{ Heg{s ®eeuet jeefnueer lej meve 2020 ceO³es 58oMeue#e jespeieej efveefce&leer He³e&ìve
GÐeesieeletve DeHesef#ele Deens. 2010 ®³ee Heefnu³ee efleceenerle ceeieerue Je<ee&®³ee leguevesle efJeosMeer He³e&ìkeÀeb®³ee
mebK³esle 12.8 ìkeÌkesÀ, lej HejkeÀer³e ®eueveeceO³es 41.3 ìkeÌke̳eebveer Jee{ Peeueer Deens. efJeosMeer He³e&ìkeÀeb®³ee
DeeieceveeceO³es Yeejlee®ee ke´ÀceebkeÀ 41 Jee Deens. lej He³e&ìveeHeemetve efceUCeeN³ee HejkeÀer³e ®eueve He´eHleerceO³es
Yeejlee®ee ke´ÀceebkeÀ 22 Jee Deens.

He³e&ìve cnCepes keÀe³e? :

He³e&ìve ne Meyo Fbie´peerleerue Tourism ³ee Meyoe®es cejeþer ªHeeblej Deens.Tourism ne

Meyo tour (He´Jeeme) ¿ee MeyoeHeemetve taur ne Meyo ue@efìve Yee<esleerue TORNOS ³ee MeyoeHeemetve
Deeuee Deens. ³ee®ee DeLe& Jeleg&UekeÀej Demee neslees. ³ee MeyoeHeemetve Jeleg&UekeÀej He´Jeeme ne Meyo ª{
Peeuee. lemes®e TORNOS ³ee Meyoe®es ªHebelej veblej tourn ceO³es Peeues urn ³ee®ee DeLe& jour-
ney (He´Jeeme efkebÀJee Ye´cebleer)Demee neslees. ne He´Jeeme efkebÀJee Ye´cebleer peeiesmebyebOeer MeesOe IesCes. efMekeÀCes,
DeY³eeme keÀjCes lemes®e J³eJemee³e Jee Deeveboemeeþer nesle Demelees.³eeceO³es ceeCemeeves p³ee efJe<e³eer SskeÀues
Deens les HeenC³ee®eer F®íe DebleYet&le Demeles.

He³e&ìvee®eer mebkeÀuHevee :

He³e&ìvee®eer mebkeÀuHevee ner ceeveJeer GlHeÊeerHeemetve Deens. DeefleHe´e®eerve keÀeUeHeemetve DeeefoceeveJe

Devve, Jeðe, efveJeeje ³eeb®³ee MeesOeele YeìkeÀle neslee veblej lees SkeÀe efþkeÀeCeer efmLej Mesleer keÀªve DeeHeueer
GHepeerefJekeÀe keÀª ueeieuee. Hejbleg veblej®³ee keÀeueeJeOeerle cee$e l³eeme J³eeHeej, DeeefLe&keÀ GHeueyOeer,
ue{e³ee F. ®³ee efveefceÊeeves YeìkeÀeJes ueeieues. 17 J³ee MelekeÀele ³egjesHeceO³es KeN³ee DeLee&ves He³e&ìvee®eer
megªJeele Peeueer l³ee efþkeÀeCeer otjJej®³ee menueer efveIet ueeieu³ee. veblej 18 Je 19 J³ee MelekeÀele
lelkeÀeueerve Þeerceble J³eeHeeN³eebveer J³eeHeeje®³ee efveefceÊeeves He³e&ìveeuee ®eeuevee efoueer. l³ee He´ceeCes keÀesuebyeme
ceekeÀex Heesuees, JeemkeÀes-o-ieecee DeMee meenmeer o³ee&JeoeAveer veJ³ee Yetceer®³ee MeesOeele peiee®³ee JesieJesieȳee
Yeeieele mecegêceeiex meHeÀj kesÀueer. 20J³ee MelekeÀe®³ee megªJeeleer®³ee keÀeUele meceepeeleerue leLeekeÀefLele
G®®eYet´ ueeskeÀ®e He³e&ìve keÀjerle Demele. DeueerkeÀ[erue keÀeueeJeOeerle ner meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je Jew%eeefvekeÀ
efJekeÀemeecegUs He³e&ìvee®³ee mJeªHeele yeoue Ie[tve ³esle Deensle. peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee He´efke´À³escegUs He³e&ìve
J³eJemee³ee®³ee He´ieleer®es ®eke´À DeefOekeÀ ieefleceeve Peeues Deens. Deepe peieeleerue efmebieeHetj, v³etefPeueb[,
Lee³eueb[, o.DeeefHe´ÀkeÀe, ye´eefPeue F. osMeebveer kesÀJeU He³e&ìve J³eJemee³eeJej DeeHeueer He´ieleer meeO³e kesÀueer
Deens. Yeejleelener DeveskeÀ jep³ebe®es GlHeVe ns He³e&ìve GÐeesieeJej DeeOeeefjle Deens. Goe. peccet-keÀeefMcej,
efncee®eue He´osMe, ieesJee F.
 227
18.2 He³e&ìvee®³ee J³eeK³ee

1) He´e.Jner.Sme.nce&ve- HejosMeer ceeCemee®es SKeeÐee osMeele, He´osMeele Jee Menjele Deeieceve, JeemleJ³e,
Ye´cebleer DeeefCe lesLetve mJeie=ner ieceve cnCepes He³e&ìve nes³e. l³ee Ye´cebleerle lees efvejefvejeUer efþkeÀeCes
Heenlees Je Deevebo Ieslees.

2) peesme De@efjueeiee-ceesìejerves efkebÀJee mee³ekeÀueJeªve efHeÀjCes, efie³ee&jesnCe keÀjCes. leU þeskeÀCes,

veewkeÀeefJenej keÀjCes, KesU F. meeþer Ye´cebleer keÀjCes cnCepes He³e&ìve nes³e.

3) He´e. ngbPeerkesÀj Je He@´ÀkeÀ- keÀe³ecemJeªHeer Jemleer ve keÀjC³ee®³ee nsletves Je GlHeeoveeMeer mebyebefOele

vemeuesueer, DeHeefjef®ele J³ekeÌleer®³ee Ye´cebleerletve He´mLeeefHele Peeuesueer DeHetJe& Ieìvee Je mebyebOe cnCepes
He³e&ìve nes³e.

4) He³e&ìkeÀ pesJne l³eeves efveefM®ele kesÀuesu³ee efþkeÀeCeekeÀ[s peeJe³eeme efveIelees Je lesLetve lees Hegvne
l³ee®³ee cetU efþkeÀeCeer Hejle ³eslees, ³ee ojc³eeve®³ee keÀeueeJeOeerme `He³e&ìve' Demes cnCeleele.

5) He³e&ìve cnCepes Demee SkeÀ DeeefLe&keÀ keÀe³e&ke´Àce keÀer, p³ebele ueeskeÀeb®ee He´l³e#e osMeebleie&le efkebÀJee
HejosMeer He´JesMe, JeemleJ³e Je neue®eeue ³eeb®³eeMeer mebyebOe Deens ³eele JeemleJ³ee®es efþkeÀeCe SKeeoe
osMe, He´osMe efkebÀJee Menj ³ee mJeªHeele Demet MekeÀlees.

6) He³e&ìve cnCepes ueeskeÀebveer l³eeb®³ee jenl³ee efþkeÀeCeeHeemetve keÀener DeblejeJejerue ogmeN³ee DeuHekeÀeueerve
kesÀuesues mLeueeblej nes³e. ns mLeueeblej mebMeesOeve, J³eJemee³e, ceveesjbpeve Je Ss<eDeejece DeMeemeeþer
kesÀuesues Demeles.

7) He³e&ìve cnCepes Iejeyeensj Ssef®íkeÀ, þjeefJekeÀ kesÀuesueer efke´À³ee nes³e. ³eele Iejeyeensj SKeeoe
cegkeÌkeÀece kesÀuee efkebÀJee veener ³eeb®ee menYeeie cenÊJee®ee veener.

8) He³e&ìve cnCepes Demee keÀe³e&ke´Àce keÀer, p³ee®ee mebyebOe SKeeÐee HejkeÀer³ee®ee He´Jeeme Je JeemleJ³eeMeer
Deens ns JeemleJ³e DeuHekeÀeueerve Je ceesyeouee osGÀve efceUefJeues Deens. Demes ie=nerle Oejues peeles.
cnCepes ³ee HejefkeÀ³ee®es JeemleJ³e ns lesLes keÀe³ecemJeªHeer vemeles.

9) SKeeoer J³ekeÌleer DeeHeues keÀe³ece®es cetU efþkeÀeCe mees[tve Flej osMe, He´osMe, Menj Jee SKeeos
efþkeÀeCe ³esLes efJeMes<ele : Deevebo GHeYeesieC³eemeeþer keÀceerle keÀceer 24 leemeebmeeþer peeles ³ee efke´À³ee
keÀeueeJeOeeruee He³e&ìve Demes cnCeleele.

He³e&ìkeÀ cnCepes keÀe³e? :

He³e&ìveele (Tourism) He³e&ìkeÀ (Tourist) ne SkeÀ He´cegKe IeìkeÀ Demelees. He³e&ìkeÀeefMeJee³e

He³e&ìveeuee keÀesCeleener DeLe& veener cnCepes lesJne He³e&ìveeefJe<e³eer DeeHeCe yeesuelees lesJne l³eele He³e&ìkeÀ ne
IeìkeÀ ³eslees.

1) MeyokeÀesMeeJeªve- pees Deevebo GHeYeesieC³eemeeþer He´Jeeme keÀjlees lees He³e&ìkeÀ nes³e.

 228
2) Dee@keÌmeHeÀ[& MeyoekeÀesMeeJeªve- pees GlkebÀþsHee³eer SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer efkebÀJee
ieceleer-peceleermeeþer DeLeJee ceer Demee He´Jeeme kesÀuee Deens ns meebieC³eemeeþer Ye´cebleer keÀjlees l³eeme
He³e&ìkeÀ Demes cnCeleele.

3) ueerie Dee@HeÀ vesMeve Je meb³egkeÌle je<ì^mebIeìvesves kesÀuesueer (1937)J³eeK³ee- SKeeÐee osMeeuee Yesì
osCeejer Je keÀceerle keÀceer 24 leeme JeemleJ³e keÀjCeejer keÀesCeleerner J³ekeÌleer cnCepes HejosMeer He³e&ìkeÀ
nes³e.

4) He³e&ìkeÀe®eer Yeejleer³e J³eeK³ee (HejosMeer)- HejosMeer He³e&ìkeÀ cnCepes HejosMeer HejJeev³eeves ceveesjbpeve,
DeY³eeme, Oeeefce&keÀ iees<ìer, KesU, J³eJemee³e, kegÀìgbye, yewþkeÀ Je efJeefMeä keÀe³ee&meeþer Yeejleeuee
Yesì osCeejer Je efkeÀceeve 24 leeme osMeele JeemleJ³e keÀjCeejer J³ekeÌleer nes³e.

He³e&ìvee®³ee J³eeK³eebJeªve Dee{UCeeN³ee þUkeÀ iees<ìer-

1) He³e&ìve ner SkeÀ Ssef®íkeÀ yeeye Deens.
2) He³e&ìveeceO³es keÀesCel³eener HejkeÀer³eeb®es JeemleJ³e SKeeÐee efþkeÀeCeer keÀe³ecemJeªHee®es vemeles.
3) He³e&ìveeceO³es SKeeoer J³ekeÌleer l³ee®³ee jenl³ee efþkeÀeCeeHeemetve keÀener DeblejeJej DemeCeeN³ee efþkeÀeCeer
DeuHekeÀeUemeeþer mLeueebleefjle nesles.

4) He³e&ìkeÀ ne cetU efþkeÀeCeeHeemetve keÀener keÀeueeJeOeermeeþer ogmeN³ee efþkeÀeCeer peeJe³eeme efveIeeu³eeJej

mLeueebleefjle Peeuee lejer lees Hejle cetU efþkeÀeCeer ³esle Demelees.

5) SKeeÐee veJeerve efþkeÀeCee®es mebMeesOeve keÀjCes, ceveesjpebve keÀªve IesCes DeLeJee SsMeDeejece keÀjCes
³eekeÀefjlee He³e&ìve kesÀues peeles.

6) He³e&ìkeÀe®es He³e&ìve mLeUeJejerue JeemleJ³e ns jespeieeje®³ee GÎsMeeves DeHesef#ele vemeles.

He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes :
1) He³e&ìve ns SkeÀ vemetve Ieìvee Je mebyebOe ³eeb®es SkeÀ$eerkeÀjCe nes³e.
2) He³e&ìveeleerue Ieìvee Je l³ebe®³eeceOeerue mebyebOe ueeskeÀeb®³ee neue®eeueerletve (mLeueeblej) Je l³eeb®³ee
JeemleJ³eeletve efvecee&Ce nesleele cnCetve He³e&ìve ns ieefleMeerue Je efmLej Deens.
3) He³e&ìve ne Flej GÐeesieebHes#ee SkeÀ JewefMe<ìîeHetCe& Demee GÐeesie Deens.
4) He³e&ìveeleerue ueeskeÀeb®eer neue®eeue (mLeueeblej) ner ce³ee&efole keÀeUemeeþer Demeles.
5) He³e&ìve DeveglHeeokeÀ Deens. ³eeceeieerue nslet keÀesCel³eener He´keÀej®ee jespeieej Je J³eJemee³e keÀjCes
vemelees.
6) He³e&ìve ns efJeefJeOeebieer (Multidimensional) Deens. ³eeceO³es He³e&ìkeÀ DeeefCe He³e&ìkeÀ keWÀês.
lesLeerue ne@ìsueceeuekeÀ Je He³e&ìve efve³eespekeÀ ³eebceO³es menkeÀe³ee&®eer iejpe Demeles.
7) He³e&ìve ne GÐeesie Demeuee lejer ³eeletve ceeuee®es GlHeeove nesle veener. ³eeletve mesJeeb®eer efveefce&leer
 229
nesles. lemes®e ³eeodJeejs ueeskeÀebvee jespeieej GHeueyOe neslees.
8) He³e&ìve ns nbieeceer Demeles, keÀejCe He³e&ìve efJeefMe<ì keÀeUele ®eeueles.
9) He³e&ìveeJej He³e&ìkeÀeb®³ee keÀuHevee Je He´Je=Êeer ³eeb®es He´YeglJe Demeles.

18.3 He³e&ìvee®es mJeªHe (Nature of Tourism)

Deieoer megªJeeleer®³ee keÀeUele He³e&ìvee®es mJeªHe He´ecegK³eeves Deevebo efceUefJeCes Demes nesles. ³ee
mJeªHeeceO³es Hevveeme Je<ee¥HetJeea SkeÀoce yeoue Peeuee. ogmeN³ee cene³eg×ele lej meceepeeleerue G®®eefMeef#ele,
HeeM®eeʳe osMeeleerue ueeskeÀ efvejefvejeȳee efþkeÀeCeer me=<ìermeeeQo³e& HeenC³ee®³ee efveefceÊeeves osMeebleie&le Je
Deeblejje<ì^er³e He³e&ìve mLeUebvee Yesìer osle Demele.l³ee keÀeUele He³e&ìkeÀeb®eer mebK³ee Deieoer®e ce³ee&efole
nesleer. vewmeefie&keÀ me=<ìermeeQo³ee&yejesyej®e keÀueeefJe<keÀej Je HejosMeer mLeUeb®ee Deevebo IesC³ee®ee GÎsMe
He³e&ìveeceO³es neslee. Hejbleg ceeieerue leerve oMekeÀebHetJeea `He³e&ìve' meb%esceO³es kesÀJeU ceewpeceppee, Deevebo
uegìC³ee®eer keÀuHevee ceeies He[ueer Deens. meO³ee®³ee He³e&ìkeÀeb®eer HeeMJe&Yetceer efveefM®ele®e efYevve mJeªHee®eer
Deens. HetJeea kesÀJeU meceepeeleerue Þeercbele ueeskeÀ®e He´Jeemee®ee Deevebo uegìle Demele. meO³ee cee$e Deieoer
meeceev³e DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerleerue ueeskeÀmeg×e He³e&ìve He´efke´À³esle meeceerue Peeuesues Dee{Uleele. He´l³eskeÀe®³ee
He³e&ìvee®³ee keÀuHevee JesieJesieȳee Deensle. SJe{s®e veJns lej HetJeea FlekeÀe DeefOekeÀ JesU He´Jeemeemeeþer osCes
ueeskeÀebvee Meke̳e vemeles. keÀejCe DeeefLe&keÀ¢<ìîee He³e&ìve efoJemebsefoJeme ceneie[s yevele ®eeueues Deens.
He³e&ìvee®es Peeuesues `ueeskeÀMeenerkeÀjCe' ns iesu³ee oesve oMekeÀeb®es JewefMe<ìîe nes³e. Goe. keÀener efoJemeebHetJeea
³egjesHe. DecesefjkesÀleerue efnJeeUer KesUeb®³ee mHeOee¥®ee Deevebo kesÀJeU Þeerceble ueeskeÀebvee®e uegìlee ³esle Demes.
meeceev³e ueeskeÀebvee l³ee mHeOee& DeeefLe&keÀ¢<ìîee HejJe[CeeN³ee veJnl³ee. FlekesÀ®e veJns lej HetJeea kesÀJeU
Þeercebleemeeþer GHeueyOe nesCeeN³ee Iees[oew[, veewkeÀeve³eve, vesceyeepeer F. mHeOee&meg×e meeceev³e ueeskeÀebvee
Deepe GHeueyOe nesle Deensle. ³eecegUs He³e&ìkeÀeb®³ee mebK³esle Deepe ue#eCeer³e Jee{ nesle Deens. iesu³ee oesve
oMekeÀebHeemetve HeJe&leejesnCe, yeHeÀe&Jejerue Iemejiegb[er, HeesnCes F. KesU DeefOekeÀ ueeskeÀefHe´³e nesle Deensle.
DeMee jeä^er³e, Deeblejje<ì^er³e mHeOee¥cegUs He³e&ìvee®eer mebK³ee ceesþîee He´ceeCeeJej Jee{le Deens. iesu³ee oseve
oMekeÀebHeemetve `meeceeefpekeÀ He³e&ìve' ner veJeerve mebkeÀuHevee Go³eeme Deeuesueer Deens. ³ee He´keÀej®³ee He³e&ìveeves
³ee #es$eeleerue veJeveJeerve keWÀês Go³eeme Deeuesueer Deensle. efkeÀl³eskeÀ He³e&ìkeÀebvee Keeme meJeueleer osKeerue
osC³eele ³esT ueeieu³ee Deensle. ceesþîee mebK³esves He³e&ìveeme peeCeeN³ee ueeskeÀebkeÀ[s ceveesjpebve, Yeespeve Je
Flej megefJeOee mJele :®e GHeueyOe kesÀu³ee peeT ueeieu³ee Deensle. Jeenveeb®eer mees³e pes les ieì mJele : keÀª
ueeieues Deensle. cnCetve DeMee He´keÀej®³ee He³e&ìveeuee `meeceeefpekeÀ He³e&ìve' Demes cnìues peeles.

18.4 He³e&ìvee®eer J³eeHleer (Scope of Tourism)

peieeleerue He³e&ìvee®ee Fefleneme Heeefnu³eeme Deieoer He´e®eerve keÀeUele He³e&ìve ns DeefleMe³e ce³ee&efole
nesles. l³eeJesUer keÀesCel³eener He´keÀej®eer JeenlegkeÀer®eer meeOeves veJnleer. ceveg<³e Hee³eer, Iees[s, Gbì, nÊeer eEkeÀJee
nes[îeebletve SkeÀe Yeeieeletve ogmeN³ee Yeeieele peele Demele. ne He´Jeeme veelesJeeF&keÀebvee YesìCes, J³eeHeej,
³ee$ee F. GÎsMeeves nesle Demes. veblej ceveg<³e meeiejerceeiex otjotj®³ee Oee[meer meHeÀjer keÀª ueeieuee. ¿ee
meHeÀjer cegK³ele : veJeerve He´osMeeb®ee MeesOe IesCes. lesLeerue ceeefnleer efceUefJeCes Je l³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes ³ee
GÎsMeeves nesT ueeieu³ee. jesceve meece´ep³eele He³e&ìvee®eer keÀuHevee yeoueueer DeeefCe He³e&ìve ns efJeMes<ele :
ceveesjbpeve, Deevebo Je ceewpecepee ³eemeeþer nesT ueeielees. 18 J³ee MelekeÀele ³egjesHeceO³es Jeeef<e&keÀ megÆer®eer
keÀuHevee Heg{s Deeueer. Je<e&Yej keÀece kesÀu³eeveblej megÆer®³ee keÀeUele efJeÞeebleer IesC³eemeeþer, Deevebo
 230
GHeYeesieC³eemeeþer ueeskeÀ He³e&ìve keÀª ueeieues. ³ee keÀuHevesletve He³e&ìvee®eer J³eeHleer Jee{ueer DeeefCe ueeskeÀ
efvemeie&meeQo³e&, OeyeOeyes, pebieues, mecegêefkeÀveejs, HeMegHe#eer, SsefleneefmekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ efþkeÀeCes HeenCes
³eemeeþer He´Jeeme keÀª ueeieues. 19 J³ee MelekeÀe®³ee megªJeeleeruee peieele jsuJesceeie& megª Peeues. ³eeyejesyej
meHeÀejer JeenlegkeÀer®eer He´ieleer Peeueer. 20 J³ee MelekeÀe®³ee megªJeeleerHeemetve peieele jml³eeb®ee efJekeÀeme
Peeuee Je jml³eeJeªve ceesìejer OeeJet ueeieu³ee. l³eecegUs He³e&ìvee®³ee #es$eele SkeÀoce yeoue Peeues.
DeueerkeÀ[s nJeeF& JeenlegkeÀer®³ee efJekeÀemeecegUs peie ueneve Peeues Deens. l³eecegUs He³e&ìvee®eer J³eeHleer DeeCeKeer
Jee{ueer DeeefCe He³e&ìvee®es #es$e KetHe efJeMeeue yeveues.

18.5 He³e&ìvee®es cenÊJe -HeÀe³eos

1) He³e&ìve J³eJemee³e DeeefLe&keÀ¢<ìîee cenÊJee®ee Deens.

2) He³e&ìve GÐeesieecegUs mesJee GÐeesieebvee cenÊJeHetCe& mLeeve He´eHle Peeues.
3) He³e&ìveecegUs J³eeHeeje®eer He´ieleer nesles.
4) He³e&ìveecegUs HejosMeer ®eueve efceUles.
5) He³e&ìveecegUs jeä^er³e GlHevveele Yej He[les.
6) He³e&ìve J³eJemee³ee®ee cenÊJee®ee HeÀe³eoe cnCepes ceesþîee He´ceeCeele jespeieeje®eer mebOeer efceUles.
7) He³e&ìveecegUs yeskeÀejer Je DeOe&yeskeÀejer®³ee mecem³eeb®es keÀener He´ceeCeele efvejekeÀjCe nesles.
8) He³e&ìve jespeieej #eceles®es efJeMes<e cenÊJe cnCepes jespeieeje®es efJeefJeOeebieer mJeªHe. He³e&ìveecegUs
ueneve- ceesþîee Je³eesieìeleerue ceeCemes, efMeef#ele Je DeefMeef#ele, kegÀMeue Je DekegÀMeue veeiejer Je
ie´eceerCe DeMee He´keÀej®³ee ueeskeÀebvee jespeieej efceUt MekeÀlees.
9) He³e&ìveecegUs Keeme osMeer yeveeJeìer®³ee nmlekeÀueelcekeÀ Jemlet yeveefJeCeeN³ee ueIegGÐeesieeb®³ee Je
kegÀìerj GÐeesieeb®³ee efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUles. Goe. peccet-keÀeMceerj®³ee Meeueer-ieeefue®es,
ceneyeUsMJej®³ee keÀeþîee, ieesþîeeleerue MebKe -efMebHeu³ebe®³ee ceeUe Je MeesefYeJeble Jemlet, meeJebleJee[er®eer
ueekeÀ[er KesUCeer F. osMeHeeleUerJej ueeskeÀefHe´³e þjueer Deensle.
10) He³e&ìve Je Flej J³eJemee³e ³eeb®ee efvekeÀì®ee mebyebOe Deens. efJeMes<ele: He³e&ìveecegUs Mesleer J³eJemee³ee®ee
efJekeÀeme neslees. HeejbHeefjkeÀ efHekeÀeb®es mJeªHe yeouetve J³eeHeejer efHekesÀ, HeÀUs, HeeuesYeep³ee, HeÀUYeep³ee
F. efHekeÀebKeeueerue #es$e Jee{ues. keÀejCe He³e&ìveecegUs ³ee efHekeÀebvee DeefOekeÀ ceeieCeer ³esT ueeieueer.
11) He³e&ìve J³eJemee³eecegUs He´efke´À³ee GÐeesieebvee ®eeuevee efceUles. Goe. HeÀUHe´efke´À³ee, DevveHe´efke´À³ee
GlHeeoveebvee He³e&ìveekeÀ[tve ceesþer ceeieCeer Demeles.

ye) meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e cenÊJe /HeÀe³eos :

1) He³e&ìveecegUs SKeeÐee efþkeÀeCee®eer veereflecetu³es, l³eeefþkeÀeCe®³ee ueeskeÀeb®eer peerJeveHe×leer, jenCeerceeve

F. yeeyeeR®ee DeeHeCeeuee Heefj®e³e nesTve peelees. DeMee keÀener yeeyeeR®es DeeHeCe YeefJe<³eeceO³es DevegkeÀjCe
keÀjlees.
 231
2) He³e&ìveecegUs osMeesosMeeR®es ueeskeÀ He³e&ìve mLeUebvee Yesìer osleele l³eecegUs mebyebefOele osMebe®eer mebmke=Àleer,
Fefleneme, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e HeefjefmLeleer peieeuee Jee Flej osMeebvee mecepeles.
³eeletve l³ee osMeeyeÎue Demeuesues iewjmecepe otj nesC³eeme ceole nesles. He³e&ìveecegUs osMeesosMeeR®es
mebyebOe meueesK³ee®es nesleele. l³eecegUs peeieeflekeÀ meecebpem³e Jee{C³eeme ceole nesles.

18.6 ie´eceerCe He³e&ìve

Yeejleeuee Kes[îeeb®eer Yetceer Demes mebyeesOeues peeles. meeOeejCeHeCes 70 keÀesìer Yeejleer³e MeslekeÀjer
megceejs 6 ueeKe Kes[îeebceO³es Jemeuesues Deensle. je<ì^er³e GlHevveeceO³es meO³ee Mesleer®ee Jeeìe ne 18.5ìkeÌkesÀ
SJn{e Deens. Yeejlee®³ee ueeskeÀmebK³esleerue 70ìkeÌkesÀ pevelee Mesleer DeeefCe Flej Mesleer GlHevveeJej DeeOeeefjle
peerJeve peiele Deens l³eecegUs Mesleer ne YeejleemeejK³ee osMeemeeþer kesÀJeU SkeÀ J³eJemee³e vemetve `Mesleer ner
Yeejlee®eer HejbHeje®e Deens' Demes cnCeee³euee keÀener njkeÀle veener.

mJeeleb$³eHe´eHleerveblej Yeejleele HeeefM®eceel³e DeeOegefvekeÀ megOeejCeeb®ee mJeerkeÀej nesT ueeieuee.

Deejesi³e, efMe#eCe, Jeerpe, JeenletkeÀ DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ #es$eeyejesyej®e Mesleer #es$eelener megOeeefjle yeoue
nesT ueeieues. ³ee®ee®e SkeÀ Yeeie cnCetve osMeeleerue Mesleer #es$eele Heefnueer nefjle ke´Àebleer megª kesÀueer.
megOeeefjle ceMeeiele He×leer, yeer-efye³eeCes, Keles, DeJepeejs DeeefCe peueefmeb®evee®³ee Hee³eeYetle megefJeOee ³eeb®³ee
ceeO³eceeletve peemleerle peemle GlHeeove Jee{ ns He´cegKe GefÎä þsJeC³eele Deeues. megªJeeleer®ee keÀeU DeeefCe
keÀener þjeefJekeÀ jep³eeb®ee DeHeJeeo JeieUlee ³eeletve DeHesef#ele ³eMe He´eHle nesT MekeÀues veener. HeefjCeecele:
Kes[îeebceO³es oeefjêîe DeeefCe yeskeÀejer ³eeb®es He´ceeCe Jee{les®e jeefnues. ³eeuee Dev³ener keÀener keÀejCes keÀejCeerYetle
þjueer. ³ee®ekeÀeUele ogmejerkeÀ[s cee$e DeewÐeesefiekeÀ #es$ee®ee efJekeÀeme Je efJemleej PeHeeìîeeves nesle jeefnuee
DeeefCe Deepeefceleerme lees megª®e Deens. lemes®e meÐeefmLeleerle peieYejeHe´ceeCes Yeejleelener ceeefnleer Je leb$e%eevee®ee
He´®eej Je He´meej ceesþîee He´ceeCeele nesle Deens. ³ee®e ceeefnleer-leb$e%eeveeuee Devegmeªve ie´eceerCe Yeeieele
Deepe efoJemeWefoJeme Mesleer ³eebef$ekeÀerkeÀjCeeves lemes®e DeeOegefvekeÀ leb$e%eeveeves kesÀueer peeles Deens. ³ee®ee
efJeMes<e DeJeuebye ceesþs Je ceO³ece peceerveoej MeslekeÀjer, He´ieefleMeerue Je yeeiee³eleoej MeslekeÀjer, efve³ee&leoej
MeslekeÀjer keÀjle Deensle DeeefCe ³ee Mesleer ³eebef$ekeÀerkeÀjCeeuee Je DeeOegefvekeÀ leb$e%eeveeuee HeÀej®e keÀceer
ceveg<³eyeU ueeiele Demeu³eeves ie´eceerCe Yeeieele yesjespeieejer®eer He³ee&³eeves oeefjêîeeb®eer mecem³ee DeefOekeÀ®e
He´ceeCeele efvecee&Ce Peeueer Deens. lemes®e ³ee meJe& He´efleketÀue yeeyeer Je HeefjefmLeleercegUs ie´eceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀ
efJeMes<ele: leªCe efHe{er jespeieejemeeþer ceesþîee He´ceeCeeJej MenjebkeÀ[s JeUle Deens. yesjespeieejeb®³ee ueeW{îeecegUs
MenjbeceO³es DeveskeÀ peefìue mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. ³eemeeþer ie´eceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀebvee ie´eceerCe
Yeeieele®e DeveskeÀ ³eespevee, He´keÀuHe Je keÀe³e&ke´Àceebleie&le He´³elve kesÀues peele Deensle.

ie´eceerCe He³e&ìve ne ³eemeeþer GÊece He³ee&³e þª MekeÀlees.

ie´eceerCe Yeeieeleerue He´l³eskeÀ ieeJeele GHepele®e GHeueyOe Demeuesu³ee Oeeefce&keÀ mLeUs, SsefleneefmekeÀ
mLeUs, efvemeie&, efJeefJeOe meceepee®³ee peerJeveHe×leer Je meebmke=ÀeflekeÀ keÀuee ³ee IeìkeÀeb®³ee ceeO³eceeletve
Menjer He³e&ìkeÀebvee JeepeJeer Ke®ee&le ceveesjpebve Je Deevebo efceUefJeC³eemeeþer jeyeefJeues peeCeejs He³e&ìve cnCepes®e
ie´eceerCe He³e&ìve nes³e.

ie´eceerCe He³e&ìve ns Menjer He³e&ìkeÀebveer ie´eceerCe peerJeveMewueer®ee DevegYeJe IesC³eeJej, lemes®e ie´eceerCe
pevelesuee GlHevvee®ee veJee ceeie& efceUC³eeJej He´keÀeMe ìekeÀles. ns He³e&ìve He³ee&JejCeer³e He³e&ìveeHes#ee (FkeÀes
ìgjerPece) Jesieȳee mJeªHee®es nesT MekeÀles. Lees[îeeMee efkeÀceeve efve³eespeve Je J³eJemLeeHeveeves keÀesCelesner
ieeJe He³e&ìkeÀeb®es DeekeÀ<e&Ce nesT MekeÀles. cegUele®e ie´eceerCe ueeskeÀ ns KetHe DeeefleL³eMeerue Deensle.
 232
peieYej®e Jesieeves efJemleejCeeje DeeefCe He´Lece ke´ÀceebkeÀe®ee nesT HeenCeeje J³eJemee³e cnCetve He³e&ìve
J³eJemee³e DeesUKeuee peelees. ³ee®ee®e SkeÀ He´keÀej cnCepes®e ie´eceerCe He³e&ìve ner mebkeÀuHeveee keÀceer Yeeb[Jeue
Je HeefjÞeceele ie´eceerCe peveles®³ee efJekeÀemeemeeþer SkeÀ veJee He³ee&³e Je efoMee þª MekesÀue.

ie´eceerCe He³e&ìvee®eer J³eeK³ee :

1) ie´eceerCe Yeeieeleerue Oeeefce&keÀ mLeUs, SsefleneefmekeÀ mLeUs, efvemeie& Je YeewieesefuekeÀ JewefMe<ìîes, efJeefJeOe
meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ, lemes®e efJeefJeOe meceepee®³ee peerJeveHe×leer, l³eeb®eer mebmke=Àleer, keÀuee DeeefCe
ie´eceerCe J³eJemee³e ³ebe®³eeHeemetve efveKeU Deevebo efceUefJeCes DeeefCe ceveesjpebve keÀjC³eemeeþer pes
He³e&ìve jeyeefJeues peeles les cnCepes ie´eceerCe He³e&ìve nes³e]

2) ie´eceerCe He³e&ìve cnCepes Demes #es$e efpeLes vewmeefie&keÀ JeeleeJejCe GHeueyOe Demetve vewmeefie&keÀ, DeeefLe&keÀ,
meeceeefpekeÀ JewefMe<ìîebeveer HeefjHetCe& pemes HejbHeje, mLeeefvekeÀ peerJeveMewueer, mLeeefvekeÀ menkeÀe³e& Je
efJeMJeeme ³eeb®³ee mebefceÞeeves le³eej nesCeejs SkeÀcesJeeefol³e He³e&ìve GlHeeove pes keÀer vewmeefie&keÀ¢<ìîee
cew$eerHetCe& Je MeeMJele, lemes®e ie´eceerCe peerJevee®ee KejeKegje Deevebo DeeefCe DevegYeJe osCeejs Demesue.
Demee Yeeie efkebÀJee He´#es$e cnCepes®e ie´eceerCe He³e&ìve #es$e nes³e.

3) ie´eceerCe Yeeieeleerue GHeueyOe vewmeefie&keÀ IeìkeÀeb®ee cenÊece JeeHej Je ie´eceerCe JewefMe<ìîeeb®eer peHeCetkeÀ
keÀªve kesÀues peeCeejs He³e&ìve cnCepes ie´eceerCe He³e&ìve nes³e.

ie´eceerCe He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes :

1) ie´eceerCe mebmke=Àleer®es peleve, mebJeOe&ve DeeefCe efle®ee Menjer ueeskeÀebvee Heefj®e³e nesC³eeme ie´eceerCe
He³e&ìveecegUs ceole nesles.
2) ie´eceerCe ueeskeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ GlHevvee®es He´YeeJeer meeOeve.
3) ie´eceerCe peleves®³ee jespeieejemeeþer veJes meeOeve.
4) ie´eceerCe Je mLeeefvekeÀ GlHeeoveeb®³ee efJeke´Àer®es He´YeeJeer ceeO³ece.
5) ie´eceerCe keÀuee, nmlekeÀuee, ueeskeÀkeÀuee Je ie´eceerCe KesU ³eeb®³ee efJekeÀeme Je He´meejeme He´eslmeenve
efceUsue.
6) He³ee&JejCeHetjkeÀ He³e&ìve.
7) ie´eceerCe efJekeÀemeeuee ®eeuevee osCeejs He³e&ìve.
8) íesìîee Je keÀewìgbefyekeÀ, lemes®e ieeJe meecetefnkeÀ mlejeJej keÀjlee ³esCeejs He³e&ìve.
9) Menjer He³e&ìkeÀebvee keÀceer Keef®e&keÀ mJeªHee®es He³e&ìve.
10) DeeOegefvekeÀ peie, yeoue Je efJekeÀeme ³eeyeeyeleerle Menjer Je ie´eceerCe meceepeele megmebJeeo Ie[efJeCeejs
He³e&ìve.
 233
ie´eceerCe He³e&ìvee®eer mebkeÀuHevee :

ie´eceerCe efJekeÀemee®ee veJee ceeie& efkebÀJee He³ee&³e cnCepes ie´eceerCe He³e&ìve Demes ceeveues peele Deens.
He³e&ìve mLeU DeeefCe He³e&ìkeÀ Demes ceeveues peele Deens. He³e&ìve mLeU DeeefCe He³e&ìkeÀ ³ee oesnebs®³ee
¢<ìerves JewefMe<ìîeHetCe&le : ner cenÊJee®eer yeeye þjles. ³eeuee Devegmeªve ieeJeeleerue He´l³eskeÀ IeìkeÀ Je yeeyeer
³ee JewefMe<ìîeHetCe& Demeleele. Goe. ieeJeeleerue efvemeie&, ieeJeeb®eer j®evee, keÀewueeª, ceeleer®eer Iejs, ieeJeeleerue
efJeefJeOe meceepee®³ee ueeskeÀeb®eer peerJeveHe×leer, l³eeb®eer yeesueer Yee<ee, JesMeYet<ee, ª{er, HejbHeje, Oeeefce&keÀ
mLeUs, meCe-GlmeJe, mebmke=Àleer, meebmke=ÀeflekeÀ keÀuee, nmlekeÀuee, ie´eceerCe J³eJemee³e F. ³eecegUs He³e&ìve¢<ìîee
He´l³eskeÀ ieeJe JewefMe<ìîeHetCe& Dee{Ules.

veeskeÀjer Je J³eJemee³ee®³ee mebOeer GHeueyOeercegUs Menjbe®eer ueeskeÀmebK³ee yesmegceej Jee{le Deens. mebOeer
Je efmLeleer ³eecegUs Menjer peerJeve OeeJeHeUer®es Peeues Deens. YeeweflekeÀ megKe Je megefJeOeebcegUs l³eeceO³es keÀceeueer®es
Peeues Deens. YeeweflekeÀ megKe Je megefJeOeebcegUs l³eeceO³es keÀceeueer®ee ke=Àef$eceHeCee Jee{le ®eeueuee Deens. meesyele®e
Menjer peerJeveele leeCeleCeeJee®es He´ceeCener He´®eb[ Jee{ues Deens. ³eeJej Menjer ceveeJejerue leeCe nuekeÀe
keÀjC³eemeeþer l³eeuee Hegvne DeefOekeÀ keÀe³e&#ece keÀjC³eemeeþer Menjer ceb[UeRvee He³e&ìve iejpes®es Jeeìles.
DeeHemetkeÀ®e l³eeb®eer HeeJeues ceie He´®eefuele He³e&ìve mLeUebkeÀ[s JeUleele. Hejbleg lessLeerue He´®eb[ ieoea,ieeWieeì,
Hee³eeYetle megefJeOeeb®³ee iewjmees³eer, efJeefJeOe He´keÀej®es He´ot<eCe, iegvnsieejer, DeveweflekeÀ yeeyeer DeeefCe lesLeerue
meJe&®e megefJeOeeb®es He´®eb[ ceneie[s oj Demeleele. Goe. ieesJee Je lelmece He´®eefuele mLeUs Je Menjs Meeble Je
efveJeebleHeCee, efveKeU Deevebo ³eeb®³ee DeHes#esves iesuesu³ee He³e&ìkeÀeb®ee lesLes He´®eb[ Ye´ceefvejeme Je DeHes#eeYebie
neslees. l³eeSsJepeer Meeble, efveJeebleHeCee, vewmeefie&keÀ Meg×lee Je meeOesHeCee Demeuesu³ee He³e&ìve He³ee&³ee®eer
l³ebevee iejpe Yeemeles. ie´eceerCe He³e&ìve l³eeuee GÊece He³ee&³e þª MekeÀles. lej He´l³eskeÀ ieeJe l³ee¢<ìerves
DevegketÀue DeeefCe JewefMe<ìîeHetCe& þª MekesÀue. Kes[îeeleerue efvemeiee&®³ee meeefvveO³eeleerue keÀewueeª Iejs l³eeHeg{erue
DebieCe, legUMeer Je=boeJeve, ceeieerue Hejmeyeeiesleerue efJeefJeOe HeÀUPee[s, l³ebe®eer efnjJeerieej Mesleer ³ee JeeleeJejCee®eer
MenjeceO³es HeÌue@ì keÀu®ejceO³es jenCeeN³ee ueeskeÀebvee DeefleMe³e Dees{ Demeles. ieeJeeleerue ueeskeÀeb®es MeebleefveJeeble
peerJeve, HeeUuesueer iegjs{esjs, efJenerj, l³eeb®eer yeesueerYee<ee meeOeer jenCeer, KeeÐemebmke=Àleer, ª{er, HejbHeje,
meCe, GlmeJe efpeJneUe³egkeÌle He´sceU DeeefleL³e ³ee meJee¥ceOetve efvecee&Ce nesCeeN³ee ie´eceerCe peerJevee®ee megKeo
DevegYeJe IesTve l³eeletve He³e&ìvee®ee efveKeU Deevebo efceUefJeCes ³eeletve®e ie´eceerCe He³e&ìvee®ee Go³e Peeuee.
HegC³eepeJeUerue Je efmebOegogiee&leerue efþbieCes ³esLeerue ceecee®es ieeJe veeJeeves efJekeÀefmele kesÀuesueer ieeJes Menjer
He³e&ìkeÀebvee ie´eceerCe peerJevee®ee HeefjHetCe& Deevebo Je DevegYeJe osleele.

DecesefjkeÀe DeeefCe ie´eceerCe He³e&ìve mebkeÀuHevee He´eOeev³eeves DeeefCe peeCeerJeHetJe&keÀ jeyeefJeCeeje osMe
Deens. ³ee efþkeÀeCeer ie´eceerCe He³e&ìvee®ee efJekeÀeme ceesþîee He´ceeCeeJej Peeuee Deens. ³esLes ie´eceerCe He³e&ìve
efþkeÀeCeemeeþer efJeefJeOe keÀe³e&ke´Àceeb®es efve³eespeve keÀjC³eele Deeues Deens. ie´eceerCe meceepe megOeejCesmeeþer efleLes
ie´eceerCe He³e&ìveeuee He´eOeev³e osC³eele Deeues Deens. efJeefJeOe keÀe³e&ke´Àce, He³e&ìve¢<ìîee DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀeb®³ee
efJekeÀemeecegUs ie´eceerCe ueeskeÀeb®es DeeefLe&keÀ GlHevve ®eebieu³ee He´keÀej®es Deens.? mebMeesOekeÀeb®³ee celeevetmeej,
``osMe DeeefCe ie´eceerCe Yeeiee®³ee DeeefLe&keÀ megyeÊesleerue He³e&ìve ne DecesefjkesÀleerue cenlJee®ee IeìkeÀ
Deens.''DecesefjkesÀceO³es 3.6ìkeÌkesÀ ueeskeÀebvee He³e&ìveeletve jespeieej efceUlees. ³esLeerue ie´eceerCe mLeeefvekeÀ
ueeskeÀ vesnceer He³e&ìve J³eJemee³eele ue#e osleele. ³ee ueeskeÀeb®es jenCeerceeve He³e&ìveecegUs efJekeÀefmele Peeues
Deens. DecesefjkesÀHe´ceeCes Dev³e HeeefM®eceel³e osMeebveer He´®eefuele He³e&ìveeyejesyej®e ie´eceerCe He³e&ìveebveemeg×e
®eeuevee efoueer Deens. Yeejleelener efJeMes<ele : F&Meev³eskeÀ[erue osMeebveer ogie&ce Je DeefJekeÀefmele jep³eeb®³ee
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee pees[ cnCetve lesLeerue JewefMe<ìîeHetCe& ie´eceerCe mebmke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve ie´eceerCe He³e&ìve
mebkeÀuHevesuee He´eOeev³e osC³eele Deeues Deens. Goe. Deemeece, veeieeueB[, ceefCeHetj, efmekeÌkeÀerce ner jep³es.
 234
ie´eceerCe He³e&ìvee®es mJeªHe :
Deepe MenjbeceO³es jenCeejs ueeskeÀ ns veeskeÀjer-J³eJemee³eemeeþer keÀOeer keÀeUer DeeHeu³ee ieeJeeletve®e
Deeuesues Demeleele. l³eeb®³ee megKee®ee DeeefCe He´ieleer®³ee keÀuHevee ³ee Jee{l³ee Demeleele. l³ee meeO³e
keÀjleevee l³eebvee KetHe leeCeleCeeJe peeCeJele Demelees. ne leeCeleCeeJe veenermee keÀjC³eemeeþer lemes®e Mejerj-
ceveeuee Deejece osC³eemeeþer DeeefCe kegÀìgbyeemeesyele Deevebo efceUefJeC³eemeeþer l³ebevee He³e&ìvee®eer DeeJeM³ekeÀlee
Yeemeles. DeMee JesUer meJe&He´Lece l³eeb®³ee vepejsmeceesj DeeHeues ieeJe ³esles. ieeJeeleerue efvemeie&meeQo³e&, Meeble
efveJeebleHeCee, ie´eceerCe Yeespevee®ee DeemJeeo ³ee meJee¥®eer DeeþJeCe nesles. ³eecegUs®e efJeefJeOe megÆîeeb®³ee efveefceÊeeves,
ieeJeeleerue Mesleer. HeÀUeb®es nbieece, ieeJeeleerue efJeefJeOe pe$ee, meCe, GlmeJe ³eeb®³ee efveefceÊeeves Menjer
ceb[Uer mJele :®³ee, veelesJeeF&keÀ, efce$eHeefjJeej lemes®e keÀener efJeMes<e yeeyeeRmeeþer He´efme× DemeCeeN³ee ieeJeebceO³es
peeleele. Menjele SkeÀ He´keÀej®³ee efmeceW쮳ee pebieueele jenCeeN³ee, YeeweflekeÀ megefJeOee®ee ke=Àef$eceHeCee DeeefCe
lees®elees®eHeCeeuee kebÀìeUuesu³ee Menjer He³e&ìkeÀebvee ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee efveefceÊeeves ieeJeeleerue Je ie´eceerCe
peerJeveMewueerleerue He´l³eskeÀ yeeyeerceO³es vewmeefie&keÀ Deevebo, Meg×lee, ie´eceerCe yeepeej DeeefCe efJeMes<e cnCepes
ie´eceerCe DeeHeuesHeCee DevegYeJelee ³eslees, Goe. ieeJeeleerue efnjJeeieej efvemeie&-Mesleer, Meg× nJee, ìgceoej
keÀewueeª Iejs, Demmeue ie´eceerCe ®eJeer®es Yeespeve DeeefCe ie´eceerCe ueeskeÀeb®es He´sceU DeeojeefleL³e.

ie´eceerCe He³e&ìveeceO³es Menjer He³e&ìkeÀebvee keÀener peeCeerJeHetJe&keÀ efvecee&Ce kesÀuesu³ee megefJeOeeb®eer DeHes#ee
vemeles. lej ie´eceerCe ueeskeÀeb®³ee owvebefove peerJeveeleerue yeeyeeRceOetve Deevebo efceUJee³e®ee Demelees. Goe.
ie´ecemLeemeesyele l³ebe®³ee MesleeJej, jeveeJeveele HesÀjHeÀìkeÀe ceejCes, yewueiee[erletve meJeejer keÀjCes, efJeefnjer®es
HeeCeer keÀe{Ces, HeesnCes, iee³eer®es otOe keÀe{Ces, PegCekeÀe YeekeÀj, ie´eceerCe Yeespevee®ee DeemJeeo IesCes, mLeeefvekeÀ
YeJeve, oMeeJeleej, leceeMee, ueeJeCeer, ³eemeejK³ee ie´eceerCe meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&ke´Àceeb®ee DeemJeeo IesCes.
veoer, leueeJeeceO³es ceemesceejer keÀjCes, [eWiej®e{eF&, pebieueYe´cebleer ³eeletve Deevebo efceUefJeCes, ieeJeeleerue
Heefjmejeleerue Oeeefce&keÀ Je SsefleneefmekeÀ mLeUebvee Yesìer osCes, ie´eceerCe Jemlet-GlHeeovee®eer Kejsoer keÀjCes.

Lees[ke̳eele ie´eceerCe ueeskeÀebveer DeeHeu³ee owvebefove peerJeveeleerue Je Iej-Mesleer Heefjmejeleerue vesnceer®³ee

peerJeveeleerue Je Iej-MesleerHeefjmejeleerue vesnceer®³ee yeeyeer Menjer He³e&ìkeÀebvee l³eeletve Deevebo efceUefJeC³eemeeþer
veerìvesìkesÀHeCee meeoj keÀjCes, GHeueyOe keÀjCes Demes ie´eceerCe He³e&ìvee®es mJeªHe Dee{Ules. ie´eceerCe He³e&ìve
ns DeMee meeO³ee meesH³ee mJeªHee®es, lemes®e keÀceer Yeeb[Jeue Ke®ee&®es Demetve l³eele ieeJee®³ee Je ie´eceerCe
peveles®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer ®eebieueer He³ee&³eer #ecelee Deens.

ie´eceerCe He³e&ìve DeeefCe keÀeskeÀCe :

keÀeskeÀCe ner HejMetjecee®eer Yetceer cnCetve DeesUKeueer peeles. efvemeiee&ves keÀeskeÀCeeuee cegkeÌle nmleeves
oeve kesÀues Deens. me¿eeêer®³ee [eWiej jebiee, mece=× Je=#emebHeoe, veoîee, leueeJe, efJemleerCe&, mecegêefkeÀveeje,
YejHetj HeeTme DeeefCe [eWieje®³ee Hee³eL³eeMeer Jemeuesueer ìgceoej keÀewueeª Iejeb®eer Kes[er DeMeer keÀeskeÀCe®eer
DeesUKe ceneje<ì^ele, osMeele Heefjef®ele Deens. keÀeskeÀCe®eer mebmke=Àleer ner JewefMe<ìîeHetCe& ceeveueer peeles.
³esLeerue ceemes -Yeelee®es Yeespeve; Deeiejer, yeeCekeÀesjer, mebiecesMJejer, jepeeHetjer Je ceeueJeCeer ³ee yeesueerYee<ee;
efJeefJeOe peeleer-Oecee&®³ee ueeskeÀeb®³ee Jemleer; ieeJeeleerue efJeefJeOe osJeosJeleeb®eer osJeeue³es Je l³eeb®es meCe-GlmeJe
Je pe$ee; leejHee ve=l³e, peeKe[erve=l³e, veceve KesUs, oMeeJeleej, Oeveiej yeebOeJeeb®es iepee Je ®eHeF&ve=l³e;
Jeejueer ef®e$ekeÀuee, þekeÀj ef®e$ekeÀLeer, keÀUmeg$eer yeengu³eeb®ee KesU, keÀeHe[ KesUs, Yepeve Deeoer keÀuee Je
ueeskeÀkeÀuee F. DeeefCe meesyele keÀeskeÀCeer HeengCe®eej DeeoeryeeyeeRcegUs keÀeskeÀCe ie´eceerCe He³e&ìve®³ee ¢<ìerves
DevegketÀue Deens. l³ee®eHe´ceeCes je<ì^er³e ceneceeie& ke´À.17 DeeefCe keÀeskeÀCe®³ee He³e&ìve efJekeÀemeeuee ceesþe®e
neleYeej ueeieuee Deens.
 235
He³e&ìve efJekeÀemee®³ee ¢<ìerves keÀeskeÀCe®es leerve efJeYeeie Heenlee ³esleerue :
De)GÊej keÀeskeÀCe :

YeewieesefuekeÀ Je meeceeefpekeÀ¢<ìîee keÀeskeÀCe®es Gllej keÀeskeÀCe DeeefCe oef#eCe keÀeskeÀCe Demes oesve
He´cegKe Yeeie ceeveues peeleele. ³ee GÊej keÀeskeÀCe efJeYeeieele þeCes DeeefCe je³eie[ ns oesve efpeuns ³esleele.
þeCes DeeefCe je³eie[ ³ee oesve efpeu¿eeb®³ee efJekeÀemee®³ee yeeyeleerle DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeuee He´eOeev³e efou³ee®es
efometve ³esles. cegbyeF&, veJeer cegbyeF&, þeCes, keÀu³eeCe-[eWefyeJeueer, efYeJeb[er, ceerje- YeeF¥oj DeeefCe JemeF&-
efJejej ³ee ceneveiejeb®³ee efvekeÀ쮳ee meeefVeO³eecegUs ³ee oesvner efpeu¿eebceO³es DeewÐeesefiekeÀ #es$ee®ee efJemleej
PeHeeìîeeves Jee{le Deens ³eecegUs ³esLeerue mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee ceesþîee He´ceeCeele jespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOe
nesle Deensle. Hejbleg ³ee oesvner efpeu¿eeb®ee Debleie&le Yeeie ne ogie&ce meJee¥efieCe¢<ìerves DeefJekeÀefmele Deens. ³ee
YeeieeceO³es Deeiejer DeeefCe Jeejueer Je keÀelekeÀjer ³ee DeeefoJeemeer meceepee®eer ueeskeÀmebK³ee ceesþîee He´ceeCeele
Deens. Yeele HeerkeÀ DeeefCe YeepeerHeeuee ner ³eeb®eer He´cegKe Mesleer GlHeeoves Deensle, lej efMe#eCe DeeefCe Je
efJekeÀemee®eer Deejesi³ee®³ee iewjmees³eercegUs ³eeb®³ee jespeieeje®eer mecem³ee efvecee&Ce Peeueer Deens. Hejbleg Deeiejer
DeeefCe DeeefoJeemeer meceepee®eer JewefMe<ìîeHetCe& mebmke=Àleer DeeefCe ³esLeerue efvemeie& mebHevvelee ³eeb®eer ie´eceerCe
He³e&ìve mebkeÀuHevesMeer meebie[ Ieeuetve l³ebevee efJekeÀemee®ee veJee He³ee&³e efvecee&Ce keÀªve osCes Meke̳e Deens.

³ee oesvner efpeu¿eeb®³ee mecegêefkeÀveejer Yeeieele DeeefCe Debleie&le efvemeie&jc³e Yeeieele ne@ìsue DeeefCe
ne@efue[s efjmee@ì&®³ee ªHeeves He´®eefuele He³e&ìve efJekeÀeme ceesþîee He´ceeCeele Peeuee Deens. Hejbleg l³ee®ee ueeYe
mLeeefvekeÀebSsJepeer yeensj®³ee OeefvekeÀebvee®e Peeuee Deens. cnCetve®e mLeeefvekeÀ ie´eceerCe peveles®ee jespeieej
DeeefCe GlHevvee®³ee ¢<ìerves efJekeÀeme nesC³eemeeþer ie´eceerCe He³e&ìve mebkeÀuHevee ³esLes cenlJee®eer Deens.

³esLeerue DeeefoJeemeer ueeskeÀeb®eer mebmke=Àleer yee¿epeieeHeemetve DeefueHle DeeefCe JewefMe<ìîeHetCe& Deenss.

³eeb®eer Iejs Je ieeJeeb®eer j®evee, legkeÀ[îee-legkeÀ[îeeleerue Mesleer, l³ebe®eer JesMeYet<ee, Jeejueer DeeefCe keÀelekeÀjer
³ee yeesueerYee<ee, Oeeefce&keÀ ª{er, HejbHeje, meCe, GlmeJe He´efme× leejHeeve=l³e, efvemeiee&Meer SkeÀªHe peerJeveHe×leer
DeeefCe peeieeflekeÀ mlejeJej He´efme× HeeJeuesueer Jeejueer ef®eÊeMewueer F. meJe&®e yeeyeer JewefMe<ìîeHetCe& Deensle.
l³eecegUs®e l³eeuee yee¿epeielee®³ee cnCepes®e Menjer DeeefCe He³e&ìkeÀeb®³ee ¢<ìerves KetHe He³e&ìvecetu³e Deens
³ee yeeyeeR®ee ie´eceerCe He³e&ìve mebkeÀuHevesMeer meebie[ Ieeuetve DeeefoJeemeer ueeskeÀeb®ee efJekeÀeme keÀjCes Meke̳e
Deens. ³eeletve l³eeb®es keÀceeueer®es oeefjêîe yeN³ee®eMee He´ceeCeele otj keÀjlee ³esF&ue. l³ebevee efJekeÀemee®³ee
He´Jeenele DeeCelee ³esF&ue.

³eemeeþer Meemeve, mJe³ebmesJeer mebmLee Je Flej IeìkeÀebveer peeCeerJeHetJe&keÀ Je efve³eespeveye× He´³elve

keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deensle. Demee SkeÀ GÊece Je HeLeoMe&keÀ He´³elve þeCes efpeu¿eeceO³es peJnej leeuegke̳eeleerue
`kesÀUer®ee Hee[e' ³ee ieeJeele `yee³eHeÀ efce$e' ³ee mJe³ebmebmLesves ie´eceerCe He³e&ìve DeeefCe Mesleer efJekeÀeme ³eeb®³ee
ceeO³eceeletve kesÀuee Deens DeeefCe efJeMes<e cnCepes ³eeuee mLeeefvekeÀ DeeefoJeemeer pevelesves DeeefCe Menjer He³e&ìkeÀebveer
GÊece He´eflemeeo efouee Deens.

DeeefoJeemeer ueeskeÀebHe´ceeCes®e ³esLeerue He´mLeeefHele meceepeeleerue MeslekeÀjer ueeskeÀeb®³ee efJekeÀemee®eer

o³eveer³e DeJemLee Deens. ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve MeslekeÀN³eeb®³ee Iejele He³e&ìkeÀeb®eer jenC³ee®eer
J³eJemLee, l³ebe®es mLeeefvekeÀ Yeespeve, ieeJeeleerue efvemeie&, meCe, GlmeJe, pe$ee ³eebceOetve Menjer He³e&ìkeÀebvee
ie´eceerCe He³e&ìvee®ee Keje Deevebo oslee ³esF&ue.
 236
DeMee He´keÀejs ie´eceerCe He³e&ìve J³eJemee³eeletve DeeefoJeemeer DeeefCe ie´eceerCe ueeskeÀebvee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee,
jespeieej, mJe³ebjespeieeje®ee veJee ceeie& GHeueyOe keÀªve oslee ³esF&ue.

ye) oef#eCe keÀeskeÀCe :

oef#eCe keÀeskeÀCe YeeieeceO³es jlveeefiejer DeeefCe efmebOegogie& ns oesve efpeuns ³esleele. ³esLeerue ie´eceerCe
pevelee mebmke=Àleer DeeefCe meeceeefpekeÀ¢<ìîee GÊej keÀeskeÀCeHes#ee DeefOekeÀ megOeeefjle Jeeìles. ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee
¢<ìerves ³esLeerue HeefjefmLeleer DeefOekeÀ DevegketÀue Deens. ³esLeerue ieeJeebceO³es efJeefJeOe peeleer- Oecee&®³ee ueeskeÀeb®³ee
Jee[er-Jeml³ee, HekeÌkeÀer ef®ejsyeboer keÀewueeª Iejs, ®eebieueer MesleerJee[er, iegjs - {esjs, Deebyee-keÀepet-veejU-
HeesHeÀUer®³ee yeeiee, efJeefJeOe osJeleeb®eer cebefojs, efJeefJeOe meCe, GlmeJe, pe$ee, lemes®e HeejbHeefjkeÀ ueeskeÀkeÀuee,
ie´eceerCe GlHeeoves F. IeìkeÀ ie´eceerCe He³e&ìveeletve Menjer He³e&ìkeÀebvee DeekeÀef<e&le keÀjC³eemeeþer cenÊJeHetCe&
Deensle. ³eemen jmles Je jsuJes JeenletkeÀ mesJee JeenlegkeÀer®eer meeOeves, Jeerpe-otjmeb®eej mesJee, mejkeÀejer Je
Keepeieer Deejesi³emesJee ³eemeejK³ee Hee³eeYetle mesJee megefJeOeeb®ee ®eebieuee efJekeÀeme Peeuee Deens. jlveeefiejer
DeeefCe efmebOegogie& ns oesvner efpeuns He³e&ìveemeeþer ³eeHetJeea®e He³e&ìkeÀeb®³ee Hemebleerme Glejues Deensle. He³e&ìvee®ee
³esLes ®eebieuee efJekeÀeme nesle Deens. meÐeefmLeleerleerue ³esLeerue He³e&ìve ns He´efme× Hejbleg He´®eefuele mJeªHee®es
Deens. ³eeceO³es meeiejefkeÀveejs; ieCeHeleerHegU,s ceeuexMJej, kegÀCekeÀsMJej, DeebieCesJee[er ner Oeefce&keÀmLeUs; efJepe³eogie&,
ceeueJeCe ns meeiejer efkeÀuues ; efLeyee He@uesme ; ef®eHeUtCe, veebiejleeme Deebyeesueer®es He´efme× OeyeOeyes; Deebyeesueer
ns Leb[ nJes®es efþkeÀeCe ³ee He´efme× mLeUeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee®ee DeeefLe&keÀ ueeYe ce³ee&efole mLeeefvekeÀebvee®e
neslees. GJe&efjle ie´eceerCe Yeeieeleerue pevelesuee ³ee®ee HeÀejmee ueeYe nesle veener. ³esLeerue ieeJeebleerue efvemeie&,
[eWiej-oN³ee, veoer-leueeJe, keÀewueeª ceeleer®eer Iejs, Mesleer-yeeiee³eleer, ieeF&-cnMeer-MesȳeebmeejKes HeMegOeve,
efJeefJeOe osJeleeb®eer osJeeue³es, meCe-GlmeJe-pe$ee, efJeefJeOe ueeskeÀkeÀuee, nmlekeÀuee F.meJee¥cegUs ³esLeerue
He´l³eskeÀ ieeJe cegUele®e SkeÀ HeefjHetCe& He³e&ìve mLeU Deens. ie´eceerCe He³e&ìve mebkeÀuHevesletve ³esLeerue ie´eceerCe
ueeskeÀebvee MesleerJ³eefleefjkeÌle MeeMJele Je efvejblej DeeefLe&keÀ GlHevvee®ee He³ee&³e efvecee&Ce keÀjlee ³esCes Meke̳e
Deens.

mecegêkeÀeþ®es He³e&ìve :

ceneje<ì^euee cnCepes®e keÀeskeÀCeeuee 720 efkeÀ.ceer. ueebyeer®ee efJemleerCe& mecegê ueeYeuee Deens. ³eeceO³es
þeCes efpeu¿eeleerue [neCet-HeeueIejHeemetve les efmebOegogiee&leerue js[erHe³e¥le®³ee efJemleerCe& mecegêefkeÀveeN³ee®ee
meceeJesMe neslees. peieYejeleerue yengmebK³e He³e&ìkeÀeb®eer He´Lece Hebmeleer ner mecegêefkeÀveeN³ee®³ee He³e&ìveeuee
Demeu³ee®es efometve ³esles. meeiejefkeÀveeN³eeJejerue MegYe´ ceTMeej JeeUt, mecegêe®³ee ueeìe, mecegêe®ee Jeeje,
³ee JeeN³eeJej [esueCeejer efkeÀveeN³eeJejerue megª®eer yeves Je veejU, Deeby³ee®eer Pee[s, ceef®íceejeb®³ee nes[îee
³ee meJe& Deeuneooe³ekeÀ meeiejer JeeleeJejCee®eer He³e&ìkeÀebvee YegjU He[les. keÀeskeÀCe®³ee mecegêefkeÀveeN³eeJej
keÀesUer, KeejJeer, oeueoer Je ieeyeerle F. ceef®íceej meceepee®eer ueeskeÀJemleer ceesþîee He´ceeCeele Deens. ³eeleerue
yengmebK³e ceef®íceej ns HeejbHeefjkeÀ He×leerves ceemesceejer keÀjleele. l³eeletve efceUCeeN³ee legìHebgp³ee GlHevveeJej
les kegÀìbgyee®ee GojefveJee&n keÀjerle Demeleele. Hejbleg DeueerkeÀ[erue Jee{l³ee ³eebef$ekeÀ ceemesceejercegUs DeeefCe
mecegêeleerue celm³eog<keÀeUecegUs l³ebe®³eemeceesj ceesþs DeeefLe&keÀ mebkeÀì efvecee&Ce Peeues Deens. l³ebe®eer Mesleerner
vemeles. l³eecegUs l³ebe®eer efyekeÀì HeefjefmLeleer Peeueer Deens. ie´eceerCe He³e&ìve mebkeÀuHevee ner ³ee HeejbHeefjkeÀ
ceef®íceejebvee veJee DeeefLe&keÀ He³ee&³e efvecee&Ce keÀª MekeÀles. mecegêkeÀeþ®eer ceef®íceejeb®eer ieeJes-Jeml³ee;
JeeUt Heefjmejeleerue keÀewueeª Iejs, PeesHe[îee ; ueiele®eer veejU-megHeejer-Deebyee-keÀepet®eer efkeÀjkeÀesU Pee[s;
l³eeb®eer JewefMe<ìîeHetCe& JesMeYet<ee; keÀesUer, yeeCekeÀesìer oeueoer Got& Je ceeueJeCeer ³ee yeesueerYee<ee. l³ebe®eer
 237
HejbHeje, meCe, veejUer HeewefCe&cee GlmeJe; He´efme× keÀesUer ieerles Je keÀesUer ve=l³e ; ceemesceejeR®eer nes[er, peeUer
Je Flej meeOeves ; ceemeUer megkeÀefJeC³ee®eer PeesHe[er, keÀÆs ³ee meJe& JeeleeJejCeeletve SkeÀ JewefMe<ìîeHetCe& ie´eceerCe
ceef®íceej mebmke=Àleer efvecee&Ce Peeueer Deens. ³ee®esner yee¿e meceepe IeìkeÀebvee, lemes®e Menjer He³e&ìkeÀebvee
DeekeÀ<e&Ce Deens. keÀeskeÀCeeleerue meeiejefkeÀveejer He³e&ìvee®ee ®eebieuee efJekeÀeme Peeuee Deens. Hejbleg l³ee®es
mJeªHe HeÀkeÌle þjeefJekeÀ mecegêefkeÀveejs DeeefCe ceesþs ne@ìsue GÐeespekeÀ, ³eeb®³eeHegjlee®e meerefcele Deens.
meeceev³e ceef®íceej ueeskeÀebvee ³eeb®ee efJeMes<e DeeefLe&keÀ ueeYe nesle veener. lemes®e ³esLeerue DeefleGlmeener
He³e&ìkeÀeb®³ee mJewje®eej Je DeveweflekeÀ yeeyeeRcegUs meJe&meeOeejCe He³e&ìkeÀebvee kegÀìgbyeemen meeiejefkeÀveejer He³e&ìvee®ee
Keje Deevebo Ieslee ³esle veener. ie´eceerCe He³e&ìve mebkeÀuHevesletve Je meeceev³e ceef®íceej ueeskeÀeb®³ee menYeeieeletve
³esLes ie´eceerCe meeiejer He³e&ìve jeyeefJelee ³esF&ue. pemes keÀer, ceef®íceejeb®³ee jenl³ee Iejele He³e&ìkeÀeb®eer
efveJeeme J³eJemLee; leep³ee ceemeUer®es efJeefJeOe HeoeLe& Je ceemes Je Yeele Yeespevee®ee DeemJeeo; nes[erletve
mecegê DeeefCe Kee[erleerue peueefJenej, HeesnCes; JeeUtJejerue efJeefJeOe KesU ; ceemesceejer®ee Deevebo; ceef®íceebje®³ee
keÀesUer ieerles Je ve=l³eele He´l³e#e menYeeieeletve Deevebo lej Hejleer®³ee JesUer megke̳ee ceemeUer®eer, celm³eHe´efke´À³ee
HeoeLee¥®eer (yeeWefyeue, keÀesUbyeer®³ee ®eìC³ee, keÀesUbyeer ueesCe®es) Kejsoer F. mJeªHeele ³esLes ie´eceerCe meeiejer
He³e&ìve jeyeefJelee ³esCes Meke̳e Deens. ³eeuee Menjer He³e&ìkeÀeb®ee ®eebieu³ee He´eflemeeo ueeYesue. lej ceef®íceej
ueeskeÀebvee ceemesceejer J³eefleefjkeÌle DeeefLe&keÀ GlHeVe Je efJekeÀemee®ee veJee ceeie& efceUsue.

ie´eceerCe He³e&ìve DeeefCe efmebOegogie& efpeune :

1999 meeueer keÀeskeÀCeeleerue efmebOegogie& efpeune ne osMeeleerue Heefnuee Je SkeÀcesJe He³e&ìve efpeune
cnCetve Ieesef<ele Peeuesuee Deens. efJeHegue pebieuemebHeoe, me¿eeêer®³ee [eWiejoN³ee, YejHetj HeeTme, Deeuneooe³ekeÀ
nJeeceeve, 120 efkeÀ.ceer. ueebyeer®ee efJemleerCe& mecegêefkeÀveeje, efkeÀuues Je [eWiejerie[, [eWiejkegÀMeerle lemes®e
mecegê-Kee[er-veoer efkeÀveejer Jemeuesueer ceeueJeCeer mebmke=Àleer®eer Kes[er, ³ee Kes[îeeleerue efJeefJeOe peeleerOecee&®³ee
ueeskeÀeb®³ee Jee[er-Jeml³ee, efJeefJeOe osJeleeb®eer, Oecee&®eer osJeeue³es, l³ebe®³ee HejbHeje GlmeJe- pe$ee, ueeskeÀkeÀuee-
nmlekeÀuee, Yeele Mesleer-Deebyee, keÀepet, veejU megHeejer®³ee yeeiee³eleer, ceemesceejer, ceeueJeCeer yeesueerYee<ee F.
JewefMe<ìîeecegUs ne mebHetCe& efpeune He³e&ìve¢<ìîee mece=× yeveuee Deens.lemes®e je<ì^er³e ceneceeie& ke´À.17,
keÀeskeÀCe jsuJes Je vepeerkeÀ®³ee ieesJee jep³eeleerue efJeceeveleU ³ee DeeOegefvekeÀ JeenlegkeÀer®³ee megefJeOeener GHeueyOe
Deensle. efpeu¿eeb®ee He³e&ìve¢<ìîee He´®eej, He´meej ceesþîee He´ceeCeele nesle Deens. He³e&ìkeÀeb®ee He´eflemeeoner
®eebieuee Deens. Hejbleg He³e&ìve efJekeÀeme cee$e ³eesi³e He´ceeCeele Je meJe&meceeJesMekeÀ nesleevee efomele veener.
efpeu¿eeleerue He´®eefuele He³e&ìve ns SsefleneefmekeÀ ceeueJeCe efkeÀuuee, efJepe³eogie& efkeÀuuee, ceeueJeCe Menj,
ceeueJeCe leejkeÀueer&, osJeyeeie, efMejes[e, JesUeiej ns meeiejefkeÀveejs; efJeMeeue OeeceeHetj leueeJe; kegÀCekeÀsMJej,
DeebieCesJee[er ner He´efme× Oeeefce&keÀ mLeUs ; mebmLeevekeÀeueerve meeJebleJee[er Menj DeeefCe Deebyeesueer ns efiejermLeeve
DeeefCe lesLeerue OeyeOeyee ³ee ceespeke̳ee®e He³e&ìve mLeUeHegjlee ce³ee&efole Dee{Ulees. ³eele ceeueJeCe efkeÀuuee,
ceeueJeCe Menj DeeefCe leejkeÀueea, osJeyeeie ³esLeerue mecegêefkeÀveejs F. meJee&efOekeÀ DeeIee[erJej Deensle.
efpeu¿eeleerue ³ee He´efme× mLeUeb®³ee He³e&ìve efJekeÀemee®ee ueeYe þjeefJekeÀ #es$e DeeefCe ceespeke̳ee IeìkeÀeb®³ee
Hegjlee ce³ee&efole Dee{Ulees. lemes®e meeiejefkeÀveejer `mketÀyee [e³eefJnbie DeeefCe mvee@ke&Àefuebie' ns efJeosMeer Je
veeefJev³eHetCe& meenmeer meeiejer He³e&ìve He´keÀej megª keÀjC³eele Deeues Deensle. lej `meer Jeu[&' ne He³e&ìve¢<ìîee
cenÊJeekeÀeb#eer He´keÀuHe nesT Ieeleuee Deens.

meÐeefmLeleerle yengleebMeer ie´eceerCe ueeskeÀ efpeu¿eeleerue He³e&ìve efJekeÀemee®³ee ueeYeeHeemetve Jebef®ele

Deensle. lemes®e efoJemeWefoJeme yeoueCeeN³ee DeefveefM®ele Hepe&v³eceeve, nJeeceeve, leeHeceeveJee{ercegUs Mesleer,
yeeiee³eleer GlHeeoveele nesCeejer Ieì; DeewÐeesefiekeÀ jespeieeje®ee DeYeeJe ³eecegUs ie´eceerCe, lemes®e ceef®íceej
ueeskeÀeb®³ee jespeieej Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee He´Mve efvecee&Ce Peeuee Deens.
 238
ie´eceerCe He³e&ìve mebkeÀuHevee ner ie´eceerCe Yeeieeleerue meJe& IeìkeÀebvee meeceeJetve IesCeejer Deens. GHeueyOe
He³e&ìve JewefMe<ìîes Je IeìkeÀebcegUs ³esLeerue He´l³eskeÀ ieeJe mJeleb$e He³e&ìve mLeU yeveC³eeme ³eesi³e Deens, pemes
keÀer, ieeJeeleerue ueeskeÀeb®³ee jenl³ee Iejele l³ebe®eer efveJeeme J³eJemLee, ceeueJeCeer Yeespeve Je efJeefJeOe HeoeLee¥®ee
DeemJeeo, Mesleer-yeeiee³eleer-[ebsiej-efvemeie&-jeveeJeveele YeìkebÀleer, yewueiee[erletve meHeÀj, veoer-leueeJe,
Kee[erle HeesnCes, ceemes HekeÀ[Ces, Pee[eJej ®e{Ces, peveeJejeb®es otOe keÀe{Ces, efJeefnjer®es HeeCeer keÀe{Ces,
ieeJeeleerue Oeeefce&keÀ Je SsefleneefmekeÀ mLeUs-Jeemlet HeenCes, meCe-GlmeJe-pe$eebceO³es menYeeieer nesCes, je$eew
ueeskeÀkeÀueeb®ee Deevebo IesCes, ieeJeeleerue ®eeboC³ee je$eer®ee DevegYeJe ³eebmeejK³ee ie´eceerCe peerJeveeleerue owvebefove
yeeyeeRceOetve ³esCeeN³ee He³e&ìkeÀebvee Deevebo DevegYeJeC³eeme osCes. DeMee He´keÀej®es menpemeeO³e, keÀceer Keef®e&keÀ
Je He´ot<eCecegkeÌle He³e&ìve ³ee efpeu¿eeleerue ie´eceerCe peveles®ee jespeieej Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer ie´eceerCe
He³e&ìve mebkeÀuHevesletve jeyeefJeCes Meke̳e Deens. ³eeuee Menjer He³e&ìkeÀeb®ee efveefM®ele®e ®eebieuee He´eflemeeo
ueeYesue. lemes®e He³e&ìve efmebOegogie& efpeu¿eeb®³ee He³e&ìve efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUsue.

ie´eceerCe He³e&ìvee®eer J³eeHleer ë

ie´eceerCe Yeeieele efvemeiee&le®e GHeueyOe Demeuesu³ee YeewieesefuekeÀ, He³ee&JejCeer³e, Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ,

meebmke=ÀeflekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ JewefMe<ìîeeb®ee ie´eceerCe Yeeiee®³ee efJekeÀemeemeeþer GHe³eesie keÀªve IesCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. l³eeb®eer ie´eceerCe He³e&ìve mebkeÀuHevesMeer meebie[ Ieeuetve ie´eceerCe Yeeie Je ueeskeÀeb®ee He³e&ìveelcekeÀ
o=efäkeÀesveeletve jespeieej, mJe³bejespeieej DeeefCe DeeefLe&keÀefJe<e³ekeÀ efJekeÀeme keÀjCes Meke̳e Deens. ³ee¢<ìerves
ie´eceerCe He³e&ìveeuee KetHe ceesþe JeeJe Deens. les Heg{erueHe´ceeCes Heenlee ³esF&ue.

1) vewmeefie&keÀ IeìkeÀeb®ee GHe³eesie ë

ieeJebeceO³es Mesleer Je mebyebefOele J³eJemee³ee®³ee Je iejpeeb®³ee JeeHejeveblej GHeueyOe Demeuesu³ee pebieue,

[eWiej-oN³ee, veoer, leueeJe, Kee[er, meeiej efkeÀveejs, Jev³epeerJeve, cegmeUOeej HeeTme, Meg× nJee ³ee meJe&
efvemeie&meeQo³ee¥®ee GHe³eesie keÀªve ie´eceerCe ueeskeÀeb®ee jespeieej Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀjC³eeme ³esLes KetHe
ceesþe JeeJe Deens.

2) He³e&ìkeÀeb®eer Meeble- efveJeebleHeCee®eer iejpe ë

Deepe peieYejeleerue efJekeÀefmele, efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue, ceneveiejeleerue Menjer ueeskeÀ lesLeerue

Jee{leer Òe®eb[ ieoea, ieeWieeì, He´ot<eCe, OeeJeHeU, leeCeleCeeJe, mHeOee& ³eecegUs KetHe $emle Peeuesues efomeleele.
l³eecegUs lesLes Meeble-efveJeebleHeCee ogefce&U nesle ®eeueuee Deens. Mejerj- ceveeuee Deevebo, Glmeen osC³eemeeþer
³ee®eer l³ebevee efveleeble iejpe Yeemele Deens. ie´eceerCe Yeeieele Je ueeskeÀpeerJeveeceO³es efvemeie&le :®e GHeueyOe
Demeuesuee ne Meeble Je efveJeebleHeCee ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve Menjer He³e&ìkeÀebvee DevegYeJet osC³eeme
³esLes menpemeeO³e Deens.

3) ie´eceerCe ueeskeÀpeerJeve Je mebmke=Àleer®es DeekeÀ<e&Ce ë

Menjeleerue DeeOegefvekeÀ peerJeveMewueerle YeeweflekeÀ megefJeOee Je DeeOegefvekeÀ ceveesjbpevee®eer meeOeves-

ceeO³eces ³eeb®ee efJekeÀeme Peeuee Deens. Hejbleg ³eeceO³es ³esCeeje lees®elees®eHeCee Je ke=Àef$eceHeCee lemes®e DeefYeª®eerleerue
yeoue cnCetve Jesieȳee He³ee&³ee®eer iejpe Yeemeles. l³ee®eHe´ceeCes ie´´eceerCe mebmke=Àleer ner Menjer mebmke=ÀleerHes#ee
efYevve DeeefCe ceveeuee Kejs meceeOeeve Je He³e&ìvee®ee MeeMJele Deevebo osCeejer Demeu³eeves l³ebevee ie´eceerCe
 239
mebmke=Àleer®es DeekeÀ<e&Ce Jeeìle Deens. l³eeceO³es ie´eceerCe ueeskeÀpeerJeve, l³eeb®eer JesMeYet<ee, yeesueerYee<ee, mLeeefvekeÀ
KeeÐemebmke=Àleer, Oeeefce&keÀ HejbHeje, ueeskeÀkeÀuee, Mesleer Je HetjkeÀ J³eJemee³e F. JewefMe<ìîeeb®³ee DeeOeejs Menjer
He³e&ìkeÀebvee ie´eceerCe He³e&ìveemeeþer DeekeÀ<e&keÀ keÀjlee ³esF&ue.

4) keÀewìgbefyekeÀ ceveesjbpevee®es meeOeve :

peerJevee®³ee He´l³eskeÀ yeeyeerefJe<e³eer peeieªkeÀ DemeCeejs Menjer ueeskeÀ DeeHeu³ee ceeveefmekeÀ Je ceveesjbpeve
mJeemL³eemeeþer He³e&ìveeuee He´eOeev³e osleele. Hejbleg He´®eefuele Je He´efme× He³e&ìve mLeUebJej Dee{UCeeje
Jee{lee yeerYelmeHeCee, mJewje®eej, iegvnsieejer, DeveweflekeÀ yeeyeer ³eebcegUs l³eebvee kegÀìgbyeemen ceveesjbpeve, He³e&ìvee®ee
ceveeHeemetve Deevebo Ieslee ³esle veener. Hejbleg ie´eceerCe He³e&ìve ceeO³eceeletve ieeJeeleerue efJeefJeOe meCe,GlmeJe,
pe$ee, ie´eceerCe KesU, efJeefJeOe ueeskeÀkeÀuee, MesleeJejerue-jeveeJeveeleerue YeìkebÀleer, lemes®e yewueiee[er®eer
meHeÀj Deeoer yeeyeeRceOetve ie´eceerCe He³e&ìvee®ee Je ceveesjbpevee®ee kegÀìgbyeemen efveKeU Deevebo Ieslee ³esF&ue.

5) keÀceer Keef®e&keÀ mJeªHee®es He³e&ìve ë

Deepe He³e&ìve ner kesÀJeU G®®eYe´t Jeiee&®eer®e efcejemeoejer jeefnueer vemetve lej Menjer peerJeveMewueerleerue
Jee{leer mHeOee&, leeCeleCeeJe DeeoeRcegUs meceepeeleerue meJe& IeìkeÀeb®eer leer SkeÀ iejpe yeveueer Deens. lemes®e
peieYej He³e&ìvee®³ee Jee{l³ee He´®eej Je He´meejecegUs meceepeeleerue meJe& IeìkeÀebvee l³ee®eer YegjU He[ueer
Deens. Hejbleg He´®eefuele He³e&ìve mLeUeb®³ee efþkeÀeCeer efveJeeme J³eJemLee, KeeveHeeve megefJeOee, JeenletkeÀ
J³eJemLee Je Dev³e Deveg<ebefiekeÀ megefJeOee ³eeb®es oj He´®eb[ He´ceeCeele Jee{uesues Demeu³eeves yengleebMe meeceev³e
He³e&ìkeÀ IeìkeÀebvee l³eeHeemetve otj Je Jebef®ele jeneJes ueeieles. ³eeleguevesle ie´eceerCe He³e&ìve meJee&Lee&ves keÀceer
Keef®e&keÀ mJeªHee®es Demeu³eeves Menjer He³e&ìkeÀeb®ee ®eebieuee He´eflemeeo efceUefJeu³eeme ³esLes mebOeer Deens.

6) ie´eceerCe mebmke=Àleer Je HejbHeje®es peleve ë

DeeOegefvekeÀ peerJeveMewueer, megOeeefjle megKemegefJeOee, ceveesjbpevee®eer veJeer meeOeves, MenjerkeÀjCee®ee

Jee{lee efJemleej, MenjebMeer efJeefJeOe keÀejCeebveer ³esCeejs Jee{les mebyebOe F. DeveskeÀ yeeyeeR®ee ie´eceerCe YeeieeJej
He´YeeJe He[le Deens l³ee®eHe´ceeCes ie´eceerCe ueeskeÀner Menjer Je DeeOegefvekeÀ yeeyeeR®ee mJeerkeÀej keÀª ueeieues
Deensle. ³ee meJe& keÀejCeeb®ee ie´eceerCe mebmke=Àleer Je HejbHejebJej yejs JeeF&ì HeefjCeece nesle Deensle. ie´eceerCe
mebmke=Àleer ner JewefMe<ìîeHetCe& osMee®ee Jeejmee Demeu³eeves efle®es YeefJe<³ekeÀeUe®³ee ¢<ìerves peleve nesCes cenÊJee®es
Deens. ie´eceerCe He³e&ìveecegUs ³ee ie´eceerCe mebmke=Àleer efJeefJeOe HejbHejeb®es peleve nesC³eeme neleYeej ueeiet MekeÀlees.

7)ie´eceerCe keÀuee, ueeskeÀkeÀuee, nmlekeÀueeb®ee He´meej ë

mebmke=ÀleerceO³es Dee{UCeeN³ee efJeefJeOe keÀuee, ueeskeÀkeÀuee Je nmlekeÀuee ³ee ie´eceerCe peerJevee®ee

cenÊJee®ee Yeeie Deensle. lemes®e leer l³ebe®eer JewefMe<ìîeHetCe& meebmke=ÀeflekeÀ DeesUKener Deens. MeskeÀ[es Je<ee¥®³ee
HejbHejsves l³ee peleve kesÀu³ee Deensle. DeeleeHe³e¥le l³ee ie´eceerCe Yeeie Je mebmke=ÀleerHegjl³ee ce³ee&efole nesl³ee.
Hejbleg Jee{l³ee He³e&ìve He´meejecegUs l³eebvee meebmke=ÀeflekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe He³e&ìvecetu³e He´eHle Peeues
Deens. ie´eceerCe He³e&ìveecegUs yee¿epeieleeMeer Heefj®e³e nesTve l³ebe®ee osMe-efJeosMe mlejeJej He´meej nesle
Deens. Goe. Jeejueer ef®e$ekeÀuee, ceeueJeCeer oMeeJeleej, meeJebleJee[er®eer ueekeÀ[er KesUCeer, keÀesUerieerles Je
ve=l³es F.
 240
8) ie´eceerCe GlHeeoveebvee yeepeejHesþ ë

ie´eceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀ DeeHeu³ee GojefveJee&nemeeþer lemes®e owvebefove GHe³eesieemeeþer efJeefJeOe

GlHeeoves Je Jemlet le³eej keÀjerle Demeleele. l³eebvee ie´eceerCe GlHeeoves Demes cnCeleele. ner ie´eceerCe GlHeeoves
vewmeefie&keÀ mJeªHee®eer lemes®e iegCeJeleeHetCe& Demeleele. l³ee®eHe´ceeCes ner ie´eceerCe GlHeeoves l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ
efceUkeÀleer®es meeOeve Demeleele. Hejbleg ie´eceerCe Yeeieeleerue mLeeefvekeÀ Je DeeþJe[s yeepeej ner l³eebvee ce³ee&efole
yeepeejHesþ Demeles. l³eeletve l³eebvee ce³ee&efole yeepeejHesþ Demeles l³eeletve l³eebvee legìHegbpes DeeefLe&keÀ GlHevve
efceUles. ogmejerkeÀ[s Menjer ueeskeÀebvee ³ee JewefMe<ìîeHetCe& ie´eceerCe Jemlet Je GlHeeovee®es Deewlmegke̳e Je DeeJe[
Demeles. ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve Deeuesu³ee osMeer -efJeosMeer He³e&ìkeÀeb®³ee ªHeeves l³eebvee ®eebieueer
yeepeejHesþ GHeueyOe nesGÀ MekeÀles. DeeefLe&keÀ GlHevve efceUt MekeÀles. Goe. nele mee[er®es leebotU, keÀeskeÀce,
megkeÀer ceemeUer, [ebieje®es Heerþ, keÀeHe[er yeebyet ,ueekeÀ[e®³ee MeesYes®³ee Jemlet, ceeleer®eer Yeeb[er, ®eece[îee®³ee
®eHeuee Jeiewjs.

9)mLeueeblejeuee DeeUe DeeefCe yeskeÀejer efvece&tueve ë

ie´eceerCe Yeeieeleerue Mesleer DeeefCe Dev³e HeejbHeefjkeÀ J³eJemee³eeletve Hegjsmee Je Je<e&Yej jespeieej GHeueyOe
nesle veener. lemes®e He³ee&³eer jespeieeje®ee DeYeeJe ³eecegUs ie´eceerCe Yeeieele ceesþîee He´ceeCeele yeskeÀejer Dee{Ules.
HeefjCeeceer oeefjêîe Je ieefjyeer Dee{Ules. lej ogmejerkeÀ[s Menjebleerue DeesÐeesefiekeÀ Je mesJee J³eJemee³eeb®³ee
efJekeÀemeecegUs jespeieeje®³ee efJeefJeOe mebOeer®eer GHeueyOelee Deens. ³eecegUs ie´eceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀ efJeMes<ele:
leªCe efHe{er jespeieejemeeþer MenjekeÀ[s ceesþîee He´ceeCeele OeeJe Iesle Deens. l³eeletve ie´eceerCe Yeeieele
mLeueeblejeb®eer ceesþer mecem³ee efvecee&Ce Peeueer Deens. ³eeJej ie´eceerCe He³e&ìvee®ee He´YeeJeer Je efve³eespeveye×
He´meej kesÀu³eeme l³eeletve ie´eceerCe Yeeieele efJeefJeOe mJeªHee®es jespeieej , mJe³ebjespeieej megª keÀjlee ³esleerue.
l³eecegUs ie´eceerCe Yeeieeleerue mLeuebelejeuee DeeUe Ieeuetve, yeN³ee®e He´ceeCeele yeskeÀejer®es efvecet&ueve keÀjCes
Meke̳e Deens.

10)He[erkeÀ peceerve Je Mesleer efJekeÀemeeuee ®eeuevee ë

Mesleer®³ee HeejbHeefjkeÀ Je nbieeceer mJeªHeecegUs lemes®e l³eeleerue ceesþîee He´ceeCeeleerue jespeieeje®³ee

DeYeeJeecegUs ie´eceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀebveer efJeMes<ele : leªCeefHe{erves MenjekeÀ[s jespeieejemeeþer ceesþîee
He´ceeCeele mLeuebelej kesÀues Deens. ³ee mLeueeblejecegUs ie´eceerCe Yeeieele yengleebMeer peceerve Je Mesleer He[erkeÀ
jeefnueer Deens. ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee ªHeeves ³eeuee meene³³eYetle He³ee&³e efvecee&Ce Peeuee Deens. lej ie´eceerCe
ie´eceerCe He³e&ìveele Menjer He³e&ìkeÀeb®³ee ¢<ìerves Demeuesueer Mesleer mebmke=Àleer®es cenÊJee®es DeekeÀ<e&Ce ³ee®ee
He³e&ìveHetjkeÀ ueeYe keÀªve IesC³eemeeþer ie´eceerCe Yeeieeleerue He[erkeÀ peceerve Je Mesleer efJekeÀemeeuee ®eeuevee
oslee ³esF&ue.

11)ie´eceerCe efJekeÀeme DeeefCe osMee®³ee efJekeÀemeeuee ®eeueveeë

ie´eceerCe Yeeieeleerue Mesleer®eer Demeblegefuele efmLeleer, He³ee&³eer jespeieeje®ee DeYeeJe, efJekeÀeme ³eespeveeb®³ee
DebceueyepeeJeCeerleerue $egìer, Meemeve Je MeemekeÀer³e ³eb$eCes®eer DeveemLee, Ye´<ìe®eej Je Jee{leer ceneieeF& F.
DeveskeÀ keÀejCeecegUs ie´eceerCe efJekeÀemee®eer efmLeleer ef®ebleepevekeÀ Demeu³ee®eer Dee{Ules. l³eecegUs ie´eceerCe
efJekeÀemeemeeþer Dev³e GHee³e Je He³ee&³eeb®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer Deens. ie´eceerCe He³e&ìve mebkeÀuHevee ³eeuee
GÊece Je MeeMJele GHee³e efkebÀJee He³ee&³e þª MekeÀles. ³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ He³e&ìve IeìkeÀ ieeJeele, ie´eceerCe
 241
Yeeieele GHepele®e GHeueyOe Deensle. ³eeuee ceesþîee Yeeb[Jeue GYeejCeer®eer, J³eeJemeeef³ekeÀ ³eb$eCee Je
J³eeJemeeef³ekeÀ efJeMes<e He´efMe#eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee veener. ie´eceerCe He³e&ìveeletve ieeJeeleerue He´l³eskeÀ ueeskeÀ Je
meceepe IeìkeÀeuee jespeieej Je GlHevve efceUt MekesÀue. Hejblet, ie´eceerCe peveles®ee He´eflemeeo efkeÀceeve He´efMe#eCe,
ie´eceerCe Yeeieele Hee³eeYetle megefJeOeeb®ee efJekeÀeme, mJe³ebmesJeer mebmLeeb®ee Heg{ekeÀej, Meemevee®ee DeemLeeHetJe&keÀ
menkeÀe³e&, ³eesi³e efve³eespeve-mecevJe³e Je He´®eeje®eer efveefM®ele®e iejpe Deens. ³eecetUs ie´eceerCe pevelee,
ie´eceerCe efJekeÀeme Je He³ee&³eeves osMee®³ee efJekeÀemeeuee peªj leer ®eeuevee efceUsue.

ie´eceerCe He³e&ìvee®es cenÊJe ë

ieeJeele®e GHeueyOe IeìkeÀeb®es ie´eceerCe He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee ¢efäkeÀesveeletve ³eesi³e les J³eJemLeeHeve
kesÀu³eeme Je l³eeceO³es mecevJe³e meeOeu³eeme l³eeletve ieeJeeb®³ee Je ie´eceerCe peveles®³ee efJekeÀemee®ee SkeÀ veJee
He³ee&³e Je ceeie& efceUsue ³ee ¢efäkeÀesveeletve ie´eceerCe He³e&ìvee®es cenÊJe mecepeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. les Heg{erueHe´ceeCes.

1)ieeJeele®e jespeieeje®eer GHeueyOelee ë

ie´eceerCe He³e&ìve ns Lesì ieeJeele®e jeyeefJeues peeles. ie´eceerCe He³e&ìve J³eJemee³eecegUs ueeskeÀebvee ieeJeele®e
jespeieej GHeueyOe neslees. Goe. ieeJeeceO³es He³e&ìveemeeþer ³esCeeN³ee He³e&ìkeÀeb®eer v³eenjer-Yeespeve Je efveJeeme
J³eJemLee, JeenletkeÀ J³eJemLee, ie´eceerCe peerJeveMewueer®eb ceeie&oMe&ve (ìgefjmì ieeF&[), ieeJe-efMeJeejeletve
yewueiee[er®eer mewj keÀjCes, ieeJeeleerue Oeeefce&keÀ, SsefleneefmekeÀ, YeewieesefuekeÀ JewefMe<ìîeeb®es mLeueoMe&ve Ie[efJeCes,
He³e&ìkeÀebvee DeeJe[CeeN³ee ie´eceerCe Jemlet®es GlHeeove keÀjCes, He³e&ìkeÀebmeeþer mLeeefvekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ keÀuee
Je ¬eÀer[e meeoj keÀjCes. ³eemeejK³ee DeveskeÀ yeeyeeRceOetve ie´eceerCe He³e&ìveecegUs ueeskeÀebvee ieeJeele®e jespeieej
GHeueyOe neslees.

2) ie´eceerCe Je mLeeefvekeÀ GlHeeoveeb®eer efJeke´Àer ë

ieeJeeleerue ueeskeÀ efJeefJeOe He´keÀej®eer Mesleer efHekesÀ, HeÀU efHekesÀ, DevveHe´efke´À³ee HeoeLe&, HeÀUHe´efke´À³ee
HeoeLe&, Iejiegleer JeeHeje®³ee Jemlet, Dee³egJexefokeÀ Deew<eOes, keÀener JeveGlHeeoves F. ³eeb®es keÀceer-DeefOekeÀ
He´ceeCeele GlHeeove nesle Demeleele. ner meJe& ie´eceerCe GlHeeoves vewmeefie&keÀ lemes®e iegCeJeÊee Je JewefMe<ìîeHetCe&
Demeleele. Menjer ueeskeÀebvee ³ee ie´eceerCe GlHeeoveeb®eer KetHe DeeJe[ Demeles DeeefCe ie´eceerCe He³e&ìveojc³eeve
les ³eeb®eer DeeJe[erves Kejsoer keÀjleele. ³eecegUs ieeJeeleerue ueeskeÀebvee mLeeefvekeÀ HeeleUerJej®e DeeHeu³ee ie´eceerCe
GlHeeoveeb®³ee efJeke´Àermeeþer efJeke´ÀerJ³eJemLee Je efJevee oueeueer GlHevveeb®ee ceeie& GHeueyOe Peeuee Deens.

3) mLeeefvekeÀ mebmke=Àleer®ee peeieeflekeÀ mlejeJej He´meej ë

ie´eceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀeb®eer yeesueerYee<ee,JesMeYet<ee, HejbHeje, meCe , GlmeJe, Oeeefce&keÀ, Þe×e,

J³eJemee³e ³eeletve l³ebe®eer mebmke=Àleer efvecee&Ce nesles. ner mebmke=Àleer JewefMe<ìîeHetCe& Deens. ³ee mebmke=Àleer®ee
yee¿epeieleeMeer HeÀejmee mebyebOe ³esle veener. Hejbleg ie´eceerCe He³e&ìveecegUs ³ee mebmke=Àleer®ee Menjer He³e&ìkeÀebvee
DevegYeJe Je Deevebo Ieslee ³eslees. lemes®e yengefJeOe He´keÀej®³ee He³e&ìkeÀecegUs l³ee®ee Deieoer je<ì^er³e Je peeieeflekeÀ
mlejeJej He´meej nesC³eeme ceole neslees. Goe. þeCes efpeu¿eeleerue DeeefoJeemeer ueeskeÀeb®eer Jeejueer ef®e$eMewueer,
leejHee ve=l³eHe´keÀej, lemes®e efmebOegogie& efpeu¿eeleerue oMeeJeleej ueeskeÀkeÀuee Je ceeueJeCeer yeesueer Yee<ee ³eeb®ee
ie´eceerCe He³e&ìveeletve ®eebieuee He´meej nesle Deens. ³eecegUs Menjer Je efJeosMeer He³e&ìkeÀner ³esLes ie´eceerCe He³e&ìveemeeþer
³esle Deensle. ³ee®ee HeÀe³eoe lesLeerue peveles®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer nesle Deens.
 242
4) mLeeefvekeÀ He³ee&JejCee®es peleve ë

ieeJeeleerue efvemeie&, Je=#emebHeoe, Mesleer, veoîee, leueeJe, [ebsiej ìskeÀ[îee l³eeleerue Jev³epeerJeve
lemes®e Oeeefce&keÀ Je SsefleneefmekeÀ mLeUs ³ee meJee¥Heemetve ieeJee®es vewmeefie&keÀ, meeeceefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ
He³ee&JejCe pemes Deens, lemes®e cnCepes®e vewmeefie&keÀ Je HeejbHeefjkeÀ mJeªHeele HeenC³eeme Menjer He³e&ìkeÀebvee
DeeJe[les. ie´eceerCe He³e&ìve ³ee J³eJemee³eeb®³ee mebkeÀuHevesletve ³ee®ee jespeieej Je GlHevve efceUefJeC³eemeeþer
DeeHeu³eeuee ueeYe nesT MekeÀlees. ie´eceerCe ueeskebÀevee Deelee Heìt ueeieues Deens. l³eecegUs l³ee®es mebJeOe&ve Je
peleve DeeHeCe kesÀues Heeefnpes ner YeeJevee ie´eceerCe ueeskeÀebceO³es Jee{erme ueeieueer Deens. SkeÀbojerle®e ie´eceerCe
He³e&ìve mebkeÀuHevescegUs ie´eceerCe Yeeieeleerue mLeeefvekeÀ He³ee&JejCee®³ee peleve nesC³eeme ceole nesle Deens.

5) ueeskeÀkeÀueeb®es peleve Je l³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ ªHe ë

efvemeie&meewbo³e& Je Dev³e yeeyeeRHe´ceeCes®e efJeefJeOe ueeskeÀkeÀueeb®³ee yeeyeleerlener ie´eceerCe peerJeve mece=×

Demeles. ie´eceerCe Yeeieele efJeefJeOe He´keÀej®³ee ueeskeÀkeÀuee Dee{Uleele. MeskeÀ[es Je<ee¥®³ee HejbHejsves ®eeuele
Deeuesu³ee ³ee ueeskeÀkeÀueeb®es ie´eceerCe pevelesves peleve kesÀues Deens. ³ee ueeskeÀkeÀueebvee Demmeue ie´eceerCe yeepe
Je {bie Demelees. l³eecegUs®e l³ee Menjeleerue DeeOegefvekeÀ ceveesjbpeve keÀueeHes#ee JewefMe<ìîeHetCe& Demeleele. ³ee
mLeeefvekeÀ ueeskeÀkeÀueeb®es meeojerkeÀjCe He´ecegK³eeves Oeeefce&keÀ meCe-GlmeJe Je keÀewìgbefyekeÀ keÀe³e&ke´Àceeb®³ee JesUer®e
kesÀues peeles. DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele Menjer DeeOegefvekeÀ ceveesjbpeve meeOeveeb®³ee Deeke´ÀceCeecegUs lemes®e
jespeieejebmeeþer mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®es MenjekeÀ[s Jee{les mLeueeblej ³eecegUs ³ee ueeskeÀkeÀuee nUtnUt ueesHe
HeeJeC³ee®eer efmLeleer efvecee&Ce Peeueer Deens. Hejbleg ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve Menjer He³e&ìkeÀeb®ee
l³eeme efceUCeeje GlmHetÀle& Je meMegukeÀ He´eflemeeo Heenlee ³ee ie´eceerCe keÀueeb®es peleve Je l³ebevee J³eeJemeeef³ekeÀ
ªHe efceUC³eeme ceole®e nesle Deens. Goe. þeCes, je³eie[ efpeu¿eeleerue peeKe[er ve=l³e, veceve KesU
lemes®e efmebOegogie& efpeu¿eeleerue oMeeJeleej, iepeeve=l³e, keÀeHe[KesUs, þekeÀj meceepee®eer keÀUmet$eer yeengu³ebe®eer
ef®e$ekeÀLeer, meeJebleJee[er®eer ueekeÀ[er KesUCeer, iebefpeHeÀe lej ceef®íceej meceepee®eer Iegceeì ueeskeÀkeÀuee F.

6) mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee jenCeerceevee®ee opee& Gb®eeJesue ë

Mesleer J³eJemee³e ne ie´eceerCe Yeeieeleerue jespeieeje®es He´cegKe meeOeve nes³e. Hejblet yeoueles nJeeceeve,
keÀceer GlHeeokeÀlee Je He[erkeÀ Mesleer®es peemle He´ceeCe ³eecegUs Mesleerletve ieeJeeleerue ueeskeÀebvee nbieeceer mJeªHeele
Je keÀceer He´ceeCeele jespeieej efceUlees. l³eecegUs GJe&efjle ueeskeÀeb®³ee jespeieeje®eer mecem³ee efvecee&Ce Peeueer
Deens. Hejblet ie´eceerCe He³e&ìve J³eJemee³eeletve ieeJeeleerue yengleebMe ueeskeÀebvee jespeieej GHeueyOe nesT MekeÀlees.
pemes keÀer Mesleer Je MesleerHetjkeÀ GlHeeovee®es GlHeeove, He³e&ìkeÀebmeeþer Yeespeve Je efveJeeme J³eJemLee, JeenletkeÀ
J³eJemLee, mLeeefvekeÀ-ie´eceerCe lemes®e nmlekeÀuee GlHeeoves, ie´eceerCe keÀuee, ueeskeÀkeÀuee Je KesUeb®es
meeojerkeÀjCe, He³e&ìve ceeie&oMe&keÀ (ìgefjmì ieeF&[) ³ee Je Flej yeeyeer®eer ie´eceerCe He³e&ìveemeeþer efveleeble
iejpe Deens. ³eeletve ieeJeeleerue GlHeeove IesCeeN³ee lemes®e He³e&ìkeÀebvee efJeefJeOe mesJee osCeeN³ee DeMee yengleebMe
ueeskeÀebvee jespeieej He´eHle nesT MekeÀlees DeeefCe l³eeHeemetve®³ee GlHevveecegUs efveefM®ele®e mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee
jenCeerceeve®ee opee& Gb®eeJet MekeÀlees.

ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee ce³ee&oe ë

ie´eceerCe He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee ceeO³eceeletve ie´eceerCe peveles®³ee efJekeÀemeemeeþer SkeÀ veJee ceeie&
efkebÀJee He³ee&³e efvecee&Ce kesÀuee Deens. Hejbleg He³e&ìkeÀ Je ie´eceerCe pevelee ³ee oesneW®³ee ¢efäkeÀesveeletve l³ee®ee
 243
He´®eej-He´meej Je efJekeÀeme DeHesef#ele ieleerves nesleevee efomele veener. ³eeyeeyeleerle DeveskeÀ GefCeJee Je ce³ee&oe
Dee{Uleele l³ee KeeueerueHe´ceeCes.

1) ie´eceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀeb®eer ceeveefmekeÀlee ë

ie´eceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀ ns ª{er Je HejbHejeJeeoer cnCetve DeesUKeues peeleele. lemes®e l³ebe®eer
ceeveefmekeÀleener yengleebMeer He´ceeCeele efmLeleerefHe´³e Dee{Ules. yeoueles nJeeceeve, Jee{lee GlHeeove Ke®e&,
yeepeejeleerue DeefveefM®ele oj, oueeue, meeJekeÀejebkeÀ[tve HeÀmeJeCetkeÀ ³ee Je Flej keÀejCeebcegUs leesìîee®eer
Mesleer, J³eJemee³e ³eeletve MeslekeÀN³eeb®³ee Jee{l³ee Deelcenl³eeb®eer pJeueble mecem³ee efvecee&Ce Peeueer Deens.
ieeJeeleerue ueeskeÀeb®eer Jee{leer DeeefLe&keÀ nueeKeer Je yesjespeieejer ³eeJejerue DeveskeÀ He³ee&³ee HewkeÀer ie´eceerCe
He³e&ìve J³eJemee³e ne GÊece Je efkeÀHeÀe³eleMeerj He³ee&³e þª MekeÀlees ³eemeeþer ieeJeeceO³es GHepele®e GHeueyOe
Demeuesues vewmeefie&keÀ, YeewieesefuekeÀ, Oeeefce&keÀ, SsefleneefmekeÀ, meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ Deensle l³ee®e
mJeªHeele cee$e efkeÀceeve efve³eespeve, J³eJemLeeHeve Je He´efMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve Menjer He³e&ìkeÀebvee DevegYeJe
Je Deevebo efceUefJeC³eemeeþer meMegukeÀ mJeªHeele GHeueyOe keÀjlee ³esleele. cee$e ³ee®³eemeeþer keÀenerlejer veJes
efMekeÀC³ee®eer Je keÀjC³ee®eer le³eejer Heeefnpes. Hejbleg efkeÀjkeÀesU DeHeJeeo JeieUlee ie´eceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀeb®eer
ceeveefmekeÀlee ³eemeeþer efJeMes<e le³eej Peeuesueer efometve ³esle veener.

2) DeeefLe&keÀ De[®eCe ë

leesìîeeleerue Mesleer J³eJemee³eeuee ie´eceerCe Yeeieele ie´eceerCe He³e&ìve J³eJemee³e He³ee&³e cnCetve Heg{s ³esle
Deens. lemes®e He³e&ìvee®³ee efveKeU Deevebo efceUC³ee®ee ®eebieuee He³ee&³e cnCetve Menjer He³e&&ìkeÀ ie´eceerCe
He³e&ìveeuee ®eebieuee He´eflemeeo osle Deensle. ³ee®ee SkeÀef$ele HeefjCeece cnCetve ie´eceerCe Yeeieeleerue keÀener
ueeskeÀ ie´eceerCe He³e&ìve J³eJemee³e megª keÀjC³eeme Heg{s ³esle Deensle, Hebjlet l³ebe®³eemeceesj Yeeb[Jeue GYeejCeer
ner He´cegKe mecem³ee efvecee&Ce Peeueer Deens. MeemeveekeÀ[tve ie´eceerCe He³e&ìve J³eJemee³eeme HetjkeÀ cnCetve `v³eenjer
efveJeeme ³eespeves®eer' HejJeeveieer efceUC³eeKesjerpe keÀesCel³eener DeLe&meene³³ee®eer efkebÀJee Devegoevee®eer ceole
efceUle veener, lej ie´eceerCe He³e&ìve ner mebkeÀuHevee Jee J³eJemee³e Depettve He´®eefuele Jee l³ee®ee efJekeÀeme ve
Peeu³eeves lemes®e ³ee J³eJemee³eeleerue GlHevvee®eer nceer efkebÀJee l³eele meelel³e vemeu³eeves mejkeÀejer DeeefCe
Keepeieer yeBkeÀe Yeeb[Jeue GYeejCeermeeþer DeLe&meene³³e keÀjC³eeme le³eej nesle veenerle.

3) He´efMe#eCee®ee DeYeeJe ë

ie´eceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀpeerJeve, lesLeerue efvemeie&, mecegêefkeÀveejs, YeewieesefuekeÀ JewefMe<ìîes, Oeeefce&keÀ

SsefleneefmekeÀ mLeUs, ueeskeÀkeÀuee, GlmeJe ³ee meJee¥ceOetve He´®eefuele He³e&ìve mLeUbeHes#ee efceUCeeje He³e&ìvee®ee
MeeMJele Deevebo efceUefJeC³eemeeþer Menjer He³e&ìkeÀeb®eer HeeJeues yeN³eeHewkeÀer He´ceeCeele ie´eceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀ
³ee®ee ueeYe Iesleevee efomele veenerle. ³eeleerue He´cegKe keÀejCe cnCepes®e He³e&ìve He´efMe#eCee®ee DeYeeJe nes³e.
ie´eceerCe He³e&ìvee®es J³eJemee³e cnCetve DeHesef#ele Demeuesues DeeefleL³e, He³e&ìkeÀebMeer megmebJeeo meeOeCes, He³e&ìkeÀeb®³ee
DeHes#ee peeCetve IesCes, He³e&ìkeÀebvee ÐeeJe³ee®³ee megefJeOeebceO³es mJe®ílee-ìeHeefìHeHeCee-veerìvesìkesÀHeCee, l³eeb®eer
He´Jeeme J³eJemLee, megjef#elelee lemes®e J³eJemee³ee®es efve³esepeve DeeefCe J³eJemLeeHeve F. yeeyeercegUs l³ee®³ee
J³eJemee³eeceO³es efJemkeÀUerleHeCee peeCeJelees. HeCe He³e&ìkeÀebvee ³eecegUs HetCe& meceeOeeve efceUle veener. ie´eceerCe
ueeskeÀebvee DeMee He´keÀej®es He´efMe#eCe osC³eemeeþer MeemekeÀer³e ³eb$eCee, lemes®e mJe³ebmesJeer mebmLeebveer Heg{s ³esCes
iejpes®es Deens.
 244
4) Hee³eeYetle megefJeOeeb®ee DeYeeJe ë

He´®eefuele He³e&ìve mLeUebkeÀ[tve nesle Demeuesuee Ye´ceefvejeme, lej ogmejerkeÀ[s ie´eceerCe He³e&ìveecegUs
efceUCeeje vewmeefie&keÀ Je MeeMJele Deevebo meceeOeeve ³eecegUs ie´eceerCe He³e&ìveeuee Menjer He³e&ìkeÀeb®ee ®eebieuee
He´eflemeeo efceUle Deens. lejer ³ee®ee HeÀejmee efJekeÀeme ve nesC³eeceeies ie´eceerCe Yeeieele Depetve Hee³eeYetle
megefJeOeeb®ee efJekeÀeme HegjsMee He´ceeCeele Je ³eesi³e He´keÀejs ve nesCes ner cegK³e De[®eCe Deens. Deepener yengleebMeer
ie´eceerCe Yeeieele Je Kes[îeebceO³es jml³ebe®eer o³eveer³e efmLeleer Deens. efJeefJeOe JeenletkeÀ ³eb$eCee ìsefueHeÀesve,
ceesyeeF&ue, DeeJeM³ekeÀHe´mebieer JewÐekeÀer³e megefJeOee, lemes®e ie´eceerCe He³e&ìve mLeUeb®eer ceeefnleer osCeejer ³eb$eCee
F.Hee³eeYetle megefJeOee ³ee ³eesi³e mJeªHeele vemeu³eeves l³ee®es og<HeefjCeece ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee He´®eej, He´meej
Je Jee{erJej osKeerue nesle Deensle.

5) DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee DeYeeJe ë

ie´eceerCe He³e&ìvee®eer DeJemLee keÀmlegjerce=ieeHe´ceeCes Deens Demes cnCeeJe³eeme njkeÀle veener. keÀejCe
ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve ieeJeeleerue meJe& IeìkeÀeb®ee cnCepes®e MeslekeÀjer-Meslecepetj, GlHeeokeÀ-
DeveglHeeokeÀ, He´efleef<þle-meeceev³e, ie´eceerCe keÀejeieerj-ueeskeÀkeÀuee keÀueekeÀej, Hegª<e-ceefnuee-³egJekeÀ F.
®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®eer #ecelee Deens. iejpe Deens leer ³eesi³e efve³eespeve DeeefCe J³eJemLeeHevee®eer lemes®e
ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee ieefleMeerue He´meejemeeþer Jele&ceeveHe$es, ceeefmekesÀ, ³eeyejesyej®e DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve
JeeHej nesCes iejpes®es Deens. Hejblet ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee yeeyeleerle ³ee®ee DeYeeJe peeCeJelees. ceeefnleer leb$e%eeveeves
(Fbìjvesì) Deepe peie peJeU Deens. peieYeje®³ee He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee He´®eej Je He´meejeceO³es Fbìjvesì
leb$e%eevee®ee ceesuee®ee efnmmee Deens. Deieoer jepemLeeve Je kesÀjU ³ee jep³eebleerue Devegke´Àces SsefleneefmekeÀ,
meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe efvemeie& He³e&ìvee®³ee Jee{erle FbìjvesìJejerue peeefnjele Je ceeefnleer He´meeje®ee cenÊJeHetCe&
efnmmee Deens. Hejbleg ceneje<ì^eleerue Je keÀeskeÀCeeleerue ie´eceerCe He³e&ìvee®ee He´meej Je He´®eej ³eeceO³es DeeOegefvekeÀ
leb$e%eevee®ee yeN³eeHewkeÀer DeYeeJe Dee{Ulees.

6) MeemekeÀer³e OeesjCe DeeefCe DeveemLee ë

Mesleer®³ee ogjeJemLescegUs ie´eceerCe peveles®eer DeeefLe&keÀ Je jespeieeje®³ee yeeyeleerle o³eveer³e DeJemLee

Peeueer Deens. leer megOeejC³ee®eer He´eLeefcekeÀ peyeeyeoejer Meemevee®eer Deens. DeMee HeeMJe&YetceerJej ie´eceerCe
He³e&ìvee®ee me#ece He³ee&³e efvecee&Ce Peeuee Deens. Hejbleg l³ee®³ee ³eMeeqmJelesmeeþer Meemevee®³ee He´eslmeenvee®eer
iejpe Deens, ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve ieeJeeleerue ueeskeÀeb®ee He³ee&³eeves ie´eceerCe Yeeiee®ee efJekeÀeme
nesC³eemeeþer Meemeveeves mebyebefOele efJeYeeieebvee SkeÀef$ele DeeCetve SkeÀ meJe¥keÀ<e OeesjCe le³eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. l³eeceO³es He´l³eskeÀ ieeJee®ee He³e&ìve efJekeÀeme DeejeKe[e le³eej keÀjCes, ueeskeÀebceO³es ie´eceerCe He³e&ìveeyeeyele
peeCeerJe peeie=leer efvecee&Ce keÀjCes, ³eesi³e les efve³eespeve Je J³eJemLeeHeve keÀjCes, ie´eceerCe He³e&ìve J³eJemee³eemeeþer
F®ígkeÀebvee DeLe&meene³³e keÀjCes. osMe-efJeosMeele ie´eceerCe He³e&ìvee®ee He´®eej-He´meej keÀjCes, ie´eceerCe He³e&ìve
ceneslmeJe ³eemeejK³ee keÀe³e&ke´Àceeb®es Dee³eespeve keÀjCes F. Hejbleg Meemeve DeeefCe MeemekeÀer³e ³eb$eCee ³eeb®³ee
mlejeJej ³ee yeeyeleerle efveªlmeen Je DeveemLee®e Dee{Utve ³esles.

7) meebmke=ÀeflekeÀ yeoue DeeefCe veweflekeÀ cetu³eeb®ee Nneme ë

DeeOegefvekeÀ ³egieeleerue megOeeefjle yeoue DeefeCe YeeweflekeÀ megefJeOee keÀenerMee He´ceeCeele ie´eceerCe ueeskeÀebveer
mJeerkeÀeju³ee Demeu³ee lejer DeeHeu³ee mebmke=Àleer DeeefCe meeceeefpekeÀ cetu³eebefJe<e³eer les HeÀej mebJesoveMeerue
 245
Demeleele. Je<ee&vegJe<ex ®eeuele Deeuesu³ee DeeHeu³ee Oeeefce&keÀ ª{er, HejbHeje, ®eeueerjerleer, meeceefpekeÀ cetu³es,
mLeeefvekeÀ Deefmcelee l³ebeveer ceveeHeemetve peHeuesu³ee Demeleele. ie´eceerCe He³e&ìvee®ee l³ebeveer mJeerkeÀej kesÀuesuee
Demeuee lejer l³ebevee l³ebe®³ee Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ Je mebmke=ÀleerefJe<e³ekeÀ cetu³eebceO³es He³e&ìkeÀeb®³ee ªHeeves
yee¿e IeìkeÀeb®ee nmle#esHe Jee Deeke´ÀceCe vekeÀes Demeles. Dev³eLee les mebJesoveMeerue Jee veejepe nesC³ee®eer
Meke̳elee Demeles. ³ee¢<ìerves ie´eceerCe Yeeieele He³e&ìve ns ogOeejer Meðe þjC³ee®eer Meke̳elee Demeles. Menjer
Yeeieeleerue Je megOeeefjle meeceepeeleerue ueeskeÀ ns J³eeqkeÌlemJeeleb$³ee®ee Je cegkeÌle peerJeveMewueer®ee HegjmkeÀej
keÀjCeejs Demeleele. ceewpecepee Je Deeveboe®ee GLeU Je meJebie keÀuHeveeb®³ee yeeyeleerle les He³e&ìveJesUer DeeefOekeÀ
Deeie´ner Demeleele. DeMee yeeyeeR®³ee DeeflejskeÀecegUs Jee Deeke´ÀceCeecegUs mLeeefvekeÀ mebmke=Àleer Je veweflekeÀ cetu³ebeJej
efJeHejerle HeefjCeece nesT MekeÀleele. Goe. ieesJee ns He³e&ìve jep³e. ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee yeeyeleerlener DeMee
Meke̳elee veekeÀejlee ³esle veener.

leelHe³e& ë

ie´eceerCe He³e&ìve ner meb%ee DeefOekeÀeefOekeÀ mHe<ì JneJeer. ie´eceerCe He³e&ìveeuee ie´eceerCe efJekeÀemee®³ee
o=<ìerves Demeuesues cenÊJe ³ee efJe<e³eer efJeÐeeLeea Jeiee&uee meKeesue ceeefnleer efceUeJeer ³ee GÎsMeeletve meoj
ie=nHeeþe®es uesKeve kesÀuesues Deens. ³eeefMeJee³e ie´eceerCe He³e&ìvee®es mJeªHe, J³eeHleer, cenÊJe, ce³ee&oe ³ee
efJe<e³eerosKeerue efJeÐeeLeea Jeiee&®³ee %eeveele Yej He[eJeer ³ee GÎsMeeletve ie=nHeeþ uesKeveeJej Yej efouee Deens.
ie´eceerCe He³e&ìveeuee efJeMes<ele : keÀeskeÀCeeceO³es DeeefCe Yeejleeleerue Heefnuee He³e&ìve efpeune efmebOegogiee&ceO³es
GHepele®e GHeueyOe Demeuesueer DevegkeÀtue HeeMJe&Yetceer DeeefCe yeeye F. yeeyeeR®eer ceeefnleer efJeÐeeLeeaJeiee&uee
keÀªve osC³ee®ee He´³elveosKeerue ³ee ie=nHeeþeletve keÀjC³eele Deeuesuee Deens.

18.7 meejebMe
ie=nHeeþe®³ee He´emleeefJekeÀeceO³es He³e&ìve J³eJemee³eele ie´eceerCe He³e&ìve ner veJeer mebkeÀuHeveeosKeerue
J³eJemee³e cnCetve keÀMeer efJekeÀefmele nesle Deens? ³ee®es JeCe&ve kesÀues Deens. ie´eceerCe Yeeieeleerue efvemeie&, Mesleer,
J³eJemee³e, ie´eceerCe keÀejeefiejer Je J³eJemee³e, lemes®e Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ, SsefleneefmekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ
Deeoer IeìkeÀebvee keÀmes He³e&ìve mJeªHe oslee ³esF&ue les ceeb[ues Deens. ie´eceerCe Yeeieeleerue yeskeÀejer Je mLeueeblej
jesKeC³eemeeþer SkeÀ GÊece He³ee&³e cnCetve ie´eceerCe He³e&ìveekeÀ[s ue#e JesOeC³ee®ee He´³elve kesÀuee Deens. Menjer
DeeefCe efJeosMeer He³e&ìkeÀebvee ie´eceerCe mebmke=Àleer®ee Heefj®e³e Je DevegYeJe osCes, lemes®e efkeÀHeÀe³eleMeerj Je efveKeU
He³e&ìve Deeveboe®es meeOeve cnCetve ie´eceerCe He³e&ìvee®es cenÊJe Je Flej DeveskeÀ yeeyeeR®eer ³eLeemeebie ®e®ee&
keÀjC³eele Deeuesueer Deens.

18.8 mJeeO³ee³e

1. ie´eceerCe He³e&ìvee®eer J³eeK³ee meebiee. l³ee®es mJeªHe meefJemlej mHe<ì keÀje.

2. ie´eceerCe He³e&ìvee®eer J³eeHleer Je cenÊJe mHe<ì keÀje.

3. ie´eceerCe He³e&ìveeme ie´eceerCe efJekeÀemee®³ee ¢<ìerves Demeuessues cenÊJe ³eeJej Yee<³e keÀje.
 246
4. ìerHee efuene.

De)ie´eceerCe He³e&ìvee®³ee ce³ee&oe.

ye)ie´eceerCe He³e&ìve DeeefCe He³e&ìve efmebOegogie& efpeune.

keÀ) ie´eceerCe He³e&ìve DeeefCe ie´eceerCe mebmke=Àleer.

♦♦♦
 247

19
ke=À<eer He³e&ìve
(Agro Tourism)

Heeþe®eer ªHejs<ee
19.0 GefÎ<ìs
19.1 He´emleeefJekeÀ
19.2 ke=À<eer He³e&ìvee®eer mebkeÀuHevee
19.3 ke=À<eer He³e&ìvee®es mJeªHe
19.4 ke=À<eer He³e&ìvee®eer J³eeHleer
19.5 ke=À<eer He³e&ìvee®es cenÊJe
19.6 ke=À<eer He³e&ìvee®eer ce³ee&oe
19.7 meejebMe
19.8 mJeeO³ee³e

19.0 GefÎ<ìs

1) ke=À<eer He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee mebkeÀuHeves®ee DeLe& mecepeeJetve IesCes.

2) ke=À<eer He³e&ìve J³eJemee³ee®es mJeªHe mecepetve IesCes.

3) ke=À<eer He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee J³eeHleer®ee DeY³eeme keÀjCes.

4) ke=À<eer He³e&ìve J³eJemee³ee®es cenÊJe mecepetve IesCes.

5) ke=À<eer He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee ce³ee&oe mecepetve IesCes.

19.1 Hee´mleeefJekeÀ

Yeejleer³e ueeskeÀeb®ee ke=À<eer #es$eeMeer peJeU®ee mebyebOe Deens. keÀeUevegmeej ceeveJeer J³eJemee³ee®³ee
mJeªHeele yeoue Peeues Demeues lejer Deepener Yeejleeleerue 58 ìkeÌkesÀ ueeskeÀeb®es GojefveJee&ne®es meeOeve
Mesleer Deens. 64 ìkeÌkesÀ ÞeefcekeÀ Deepener MesleerJej DeJeuebyetve Deensle. SketÀCe ceneje<ì^ GlHevvee®ee 27
ìkeÌkesÀ GlHeeove MesleerceOetve efceUles. Deepe keÀeUevetmeej Mesleerle yeoue Peeues Demetve l³eeceO³es ke=À<eer He³e&ìve
ner veJeer mebkeÀuHevee Go³eeme Deeueer Deens. meÐeefmLeleerleerue OeeJeHeUer®³ee peerJeveHe×leerle ceeveJeeuee efJejbiegUe
 248
efceUeJee. keÀOeerlejer DeeHeu³ee efpeJeeuee Deevebo efceUeJee. DeeHeues ceveesjpebve JneJes Demes JeejbJeej Jeeìle
Demeles. ueeskeÀ ceveesjbpeveemeeþer, DeeveboHe´eHleermeeþer DeveskeÀ He´®eefuele, DeeOegefvekeÀ meeOeveeb®ee DeemJeeo
Iesle Deensle. Goe. ìer.Jner., veeìkeÀ, efmevescee F. meeOeveeb®³ee ceeO³eceeleerue ceveesjbpeveele lees®e lees®eHeCee
Deeu³eeves ceeveJe ceveesjbpeveemeeþer efJeefJeOe ceeiee¥®ee efJe®eej keÀjle Deens DeeefCe l³eeletve®e l³eeves He³e&ìve ³ee
mebkeÀuHeves®ee mJeerkeÀej kesÀuee Deens. He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve ceveesjbpeve keÀjCeeN³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee
efoJemeWefoJeme Jee{le ®eeueueer Deens l³eeletve®e Deepe He³e&ìve ne SkeÀ J³eJemee³e, SkeÀ GÐeesie cnCetve
efJekeÀefmele nesle Deens.

meO³ee®³ee OeeJeHeUer®³ee ³egieele He´l³eskeÀ peCe ceve:Meebleer®³ee MeesOeele Deens. peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee

³ee keÀeUele neleele Hewmes KesUle Demeu³eecegUs meO³ee He³e&ìveemeeþer Hewmee Ke®e& keÀjleevee He´l³eskeÀpeCe
DeeHeuee efjkeÀecee JesU DeeefCe ceveesjbpevee®³ee ¢<ìerves l³ee®ee Peeuesuee meogHe³eesie ¿eeb®ee cesU Ieeueerle
Demeles. l³eecegUs DeueerkeÀ[s ieoea-ie[ye[ ieeWOeU Demeuesu³ee He³e&ìve mLeUebkeÀ[s ueeskeÀ Heeþ efHeÀjJeerle
Deensle. ³eeGueì ie´eceerCe Yeeieeleerue ke=À<eer mebmke=Àleer lesLeerue Devvee®ee DeemJeeo, efvemeiee&®³ee meeefVeO³eele
jenC³ee®eer J³eJemLee, He#³eeb®ee efkeÀueefyeueeì, PegUPegU JeenCeejs Pejs, veÐee, OeyeOeyes F. ceeO³eceebletve ne
Jeie& DeeHeu³eeuee DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer megKeMeebleer MeesOeC³ee®ee He´³elve keÀjle Deens. ³eeletve®e ke=À<eer He³e&ìve
ner mebkeÀuHevee veJ³eeves peesce Oeª ueeieueer Deens. ³ee J³eJemee³eeuee DeefleMe³e ®eebieues efoJeme ³esT ueeieues
Deensle. efkebÀyengvee `ke=À<eer He³e&ìve' ne SkeÀ ceveesjbpeve Hej He³e&ìve GÐeesie cnCetve Heg{s ³esle Deens.

19.2 ke=À<eer He³e&ìvee®eer mebkeÀuHevee

DeeHeu³ee Mesleer®ee keÀener Yeeie peeCeerJeHetJe&keÀ He³e&ìvee®³ee ¢<ìerves efJekeÀefmele keÀjCes cnCepes ke=À<eer
He³e&ìve nes³e. Lee³eueb[, ceuesefMe³ee, Fìueer Deeoer osMeeble p³eeHe´ceeCes ke=À<eer He³e&ìve Jee{le Deens. Goe.
FìueerceOeerue Dee@efueJn efHeefkebÀie ne ke=À<eer He³e&ìvee®ee He´efme× He´keÀej Deens DeMee®e He´keÀejs ceneje<ì^ jep³eele
efJeMes<ele: keÀeskeÀCeeleerue meJe& efpeu¿eebceO³es ke=À<eer He³e&ìveemeeþer DevegketÀue YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer Deens.
Dejyeer mecegêe®³ee meeefVeO³eele Demeuesu³ee kesÀjU jep³eeleosKeerue ke=À<eer He³e&ìve keWÀês efJekeÀefmele kesÀueer
Deensle. Menjer ueeskeÀebvee DeLeJee He³e&ìkeÀebvee vesnceer®e ie´eceerCe Yeeieeleerue MesleerefJe<e³eer kegÀletnue Demeles.

ke=À<eer He³e&ìve ner mebkeÀuHevee cetU HejosMeer efJeMes<ele: Dee@mì^sefue³eeleerue Deens. lesLes Hee®e efoJemeeb®ee
DeeþJe[e Demeu³eeves JeerkeÀSC[uee DeeþJe[îee®³ee DeKesjerme ³esLeerue ceb[Uer kegÀþs lejer He³e&ìveeuee peeleele®e.
³eeletve®e He³e&ìve mebkeÀuHevee DeefmlelJeele Deeueer.. ke=À<eer He³e&ìve cnCepes Menjeleu³ee ceb[UeRveer Kes[îeele
SKeeÐee MeslekeÀN³ee®³ee MesleeJej efHeÀje³euee DeeefCe oesve efoJeme jene³euee pee³e®es. MeslekeÀN³eeves DeeHeu³ee
MesleeJej l³ebe®eer jene³e®eer J³eJemLee keÀje³e®eer. l³eeb®³ee cegkeÌkeÀeceeb®³ee efoJemeele MeslekeÀN³eeves l³ebevee
MesleeJeªve efHeÀjJetve DeeCeeJe³ee®es Pee[, Heeve, HetÀue, HeÀU, He#eer DeeefCe efvemeiee&le®e ieceleerpeceleer
oeKeJee³e®³ee, Deepetyeepet®eer efvemeie&jc³e mLeUb oeKeJee³e®eer.

ke=À<eer He³e&ìve cnCepes efvemeiee&®³ee meeefVeO³eele jceceeCe nesCes. He³ee&JejCeeuee keÀesCeleener OeeskeÀe ve
Heesnes®eJelee He³ee&JejCe j#eCee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve keÀe{C³eele Deeuesueer menue cnCepes ke=À<eer He³e&ìve. efvemeiee&®ee
Jejonmle ueeYeuesu³ee keÀeskeÀCemeejK³ee efþkeÀeCeer lej ne He´®eb[ He´ceeCeele jespeieej GHeueyOe keÀªve osGÀ
MekeÀlees.

ie´eceerCe Yeeieeleerue Mesleer, MesleerGlHeeoves, kegÀefìjesÐeesie, HeMegHeeueve lesLeerue efvemeie&, mebmke=Àleer,

 249
jenCeerceeve F. ceeO³eceeletve ie´eceerCe Yeeieeleerue Deeveboe®ee He´l³e#e DeemJeeo IesTve DeeHeu³ee ceveeuee
Meeblelee efceUJetve osCes, efpeJee®es ceveesjbpeve keÀjCes ³eeuee®e ke=À<eer He³e&ìve cnCelee ³esF&ue.

ke=À<eer He³e&ìvee®ee He´ejbYe He´Lecele: jesceve keÀeueKeb[ele efometve ³eslees. mewv³eeletve efveJe=Êe Peeuesu³ee
mewefvekeÀebvee Lees[er peceerve Mesleer keÀmeC³eemeeþer efoueer peele Demes. l³eemeesyele®e l³eebvee Mesleer®³ee efJekeÀemeemeeþer
Gllespeve efoues peele Demes. ³ee MesleerceO³es DevveOeev³es , êe#es, l³eeHeemetve JeeF&ve le³eej keÀjCes , ke@ÀìueHeemetve
ogiOeJ³eJemee³e F. DeveskeÀ Mesleer GlHeeoves Iesleueer peele Demele. ³ee MesleerceO³es®e ns mewefvekeÀ MeslekeÀjer íesìer
íesìer Iejs yeebOetve ³esLes ³esCeeN³ee DeeHeu³ee HeengC³eeb®eer jenC³ee®eer mees³e keÀjerle Demele. lemes®e DeeHeuee
efce$e HeefjJeej, J³eeHeejer ceb[Uer ³ebe®³ee J³eeHeejJe=×ermeeþer ³ee efþkeÀeCeer Heeìîee& Dee³eesefpele kesÀu³ee peele
Demele. lej Gvneȳeele efvemeiee&®ee DeemJeeo IesC³eemeeþer Menjer Yeeieeleerue ueeskeÀ ¿ee HeÀece&neTmeceO³es
jenCes Hemeble keÀjle Demele.

ke=À<eer He³e&ìvee®ee Fefleneme ne 18J³ee MelekeÀeHetJeea®ee Deens. DeeþJe[eDeKesj (JeerkeÀS[) megìdìer

lemes®e oerIe& megÆer IeeueefJeC³eemeeþer ueeskeÀ ke=À<eer He³e&ìveekeÀ[s JeUues.

20J³ee MelekeÀele ogmeN³ee cene³eg×e®³ee meceeHleerveblej DeewÐeesefiekeÀ ke´ÀebleercegUs efJekeÀemeeuee ®eeuevee

efceUeueer. l³eecegUs ceeveJee®es peerJeve Del³eble OeeJeHeUer®es megª Peeues. peeieeflekeÀ mlejeJej ceie Deevebo,
efJejbiegUe lemes®e ceveesjbpeveemeeþer He´®eefuele He³e&ìveeHes#ee Jesieȳee efvemeie& megmebiele DeMee KeN³ee DeLee&ves
ke=À<eer He³e&ìvee®eer iejpe efJeMes<elJeeves peeCeJet ueeieueer.

efJeMes<e met®evee-ke=À<eer He³e&ìve mebkeÀuHeves®es Heg{erue efJeJes®eve- Yeejleele meJe&He´Lece ke=À<eer He³e&ìve ³ee
mebkeÀuHeves®eer megjJeele 1970 ®³ee ojc³eeve ceneje<ì^eleerue yeejeceleer ³esLes keÀjC³eele Deeueer. yeejeceleerpeJeU
ceeuesieeJe ³esLeerue Þeer. DeeHHeemeensye HeJeej Je l³eeb®³ee menkeÀeN³eebveer `ke=À<eer He³e&ìve efJekeÀeme ceneceb[U'
veeJee®eer mebmLee mLeeHeve kesÀueer. ³eeb®³ee ceeO³eceeletve ieeJeeleerue He[erkeÀ Je Deesmee[ peefceveerle He´³elveHetJe&keÀ
efJeefJeOe efHekesÀ, efJeefJeOe HeÀUPee[s, peveeJejemeeþer ®eeje, efJeefJeOe YeepeerHeeuee efHekesÀ ³eeb®eer ueeieJe[ kesÀueer.
meesyele®e ogiOeGlHeeove, ceOegYeef#ekeÀe Heeueve, ieeb[tU Kele He´keÀuHe, jsMeerce Heeueve DeHeejbHeefjkeÀ Tpee&
efveefce&leer (yee³eesie@me), ke=À<eer efJe%eeve keWÀê ³eebmeejKes efJeefJeOe GHeke´Àce jeyeefJeCes ³ee keWÀo´eleerue ke=À<eer
GlHeeoveeyejesyej ns efJeefJeOe, ke=À<eer GHeke´Àce He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve Menjer ueeskeÀebmeeþer GHeueyOe kesÀues.
DeMee®e He´keÀej®es Hejbleg Jew³eefkeÌlekeÀ mlejeJejerue ke=À<eer He³e&ìve keWÀê Þeer. ®ebêMesKej Ye[meeJeUs ³eebveer
1990 ®³ee ojc³eeve ceeuesieeJe, lee.keÀpe&le, efpe.þeCes ³esLes megª kesÀues. HeejbHeefjkeÀ mJeªHee®³ee MesleeJej
efJeefJeOe MesleerHetjkeÀ J³eJemee³e Je GHeke´Àce peeCeerJeHetJe&keÀ jeyeJetve ³ee meJee¥®es DeHe´tHe DemeCeeN³ee Menjer
He³e&ìkeÀ/ueeskeÀebmeeþer GÊece J³eJemLes®³ee ceeO³eceeletve He³e&ìvee®³ee mJeªHeele GHeueyOe kesÀues. ³eeuee
Menjer He³e&ìkeÀeb®ee GÊece He´eflemeeo efceUle Deens. ns oesvner ke=À<eer He³e&ìve He´keÀuHe Yeejleeleerue Je ceneje<ì^eleerue
HeLeoMeea He´keÀuHe cnCetve DeesUKeues peeleele. Deepe DeveskeÀ He´³eesieMeerue Je He´iele MeslekeÀN³eebveer ke=À<eer He³e&ìve
keWÀês efJekeÀefmele kesÀueer Deensle. Menjer He³e&ìkeÀeb®³ee GÊece He´eflemeeoecegUs ie´eceerCe Yeeieele ke=À<eer He³e&ìvee®³ee
mebkeÀuHeves®ee efJekeÀeme Je efJemleej PeHeeìîeeves nesle Deens.

ke=À<eer He³e&ìvee®eer J³eeK³eeë

1) Þeer.®ebêMesKej Ye[meeJeUs- ``mJele: MeslekeÀN³eeves DeeHeu³ee Kes[îeeleerue HeÀUl³ee, HegÀuel³ee

MesleeJej®e Dee³eesefpele kesÀuesueer Deevebooe³eer efMe#eCe He´efke´À³ee Je ceewpe ³eeb®ee menpe megboj efceueeHeÀ
 250
Demeuesuee GHeke´Àce cnCepes ke=À<eer He³e&ìve nes³e.

2) DeeHeu³ee Mesleer®ee keÀener Yeeie peeCeerJeHetJe&keÀ He³e&ìvee®³ee o=<ìerves efJekeÀefmele keÀjCes cnCepes ke=À<eer
He³e&ìve nes³e.''

3) He´®eefuele ieoea, ieeWOeUe®³ee He³e&ìve mLebUeHeemetve otj, efvemeiee&®³ee meeefVeO³eele MeslekeÀN³ee®³ee

Meeble, efveJeeble, Deeuneooe³ekeÀ MesleeJejerue MesleerpeerJeve, Mesleer®eer keÀeces, ie´eceerCe mebmke=Àleer peeCetve
IesCes, l³eele menYeeieer nesC³ee®³ee ¢<ìerves MeslekeÀN³eebkeÀ[tve ³eesi³e ceesyeou³eele DeeojeefleL³e
mJeerkeÀejCes, lesLes cegkeÌkeÀece keÀjCes DeeefCe l³eeletve efveYe&U Deevebo GHeYeesieCes cnCepes®e ke=À<eer He³e&ìve
nes³e.

4) MeslekeÀN³eeves DeeHeues GlHevve Jee{efJeC³eemeeþer Mesleer GlHeeoveeyejesyej®e He³e&ìkeÀebvee DeekeÀ<e&keÀ

keÀjCeeN³ee yeeyeeR®eer MesleeJej®e GHeueyOelee keÀªve He³e&ìkeÀebvee Deevebo He´eHleer keÀªve osCes cnCepes®e
ke=À<eer He³e&ìve nes³e.

5) efvemeie&, MeslekeÀjer, l³ee®eer Mesleer Je MesleerHetjkeÀ J³eJemee³e, Mesleer®eer efJeefJeOe keÀeces-GHeke´Àce MeslekeÀN³eeb®eer
ie´eceerCepeerJeve He×leer ³eeefJe<e³eer®³ee kegÀletnueeHeesìer MeslekeÀN³eeb®³ee MeslekeÀN³ee®³ee MesleeJej Yesì
osTve ³ee yeeyeer peeCetve IesCes, l³ee®ee DeY³eeme keÀjCes, Meke̳e lesLes He´l³e#e menYeeie nesCes DeeefCe
³eeletve Deevebo efceUefJeC³ee®³ee nsletves kesÀuesues He³e&ìve cnCepes®e ke=À<eer He³e&ìve nes³e.

ke=À<eer He³e&ìvee®eer JewefMe<ìîes ë

1) He´e®eerve Je HeejbHeefjkeÀ Yeejleer³e ke=À<eer Je ie´eceerCe mebmke=Àleer®es He´oMe&ve Je peleve keÀjleele.

2) ke=À<eer He³e&ìve keWÀê GYeejC³eemeeþer MeslekeÀN³eeuee peemle iegbleJeCegkeÀer®eer DeeJeM³ekeÀlee veener.

3) Menjer Je Kes[sieeJeeleerue ueeskeÀeb®ee HejmHej Heefj®e³e Je mebyebOe Jee{erme ueeieleerue He³ee&³eeves ie´eceerCe
ueeskeÀebvee efJekeÀemee®³ee He´Jeenele meeceerue neslee ³esF&ue.

4) Menjer Yeeieeleerue veJeerve ceeveJeer leb$e%eeve, %eeve Je mebHeÊeer®es ie´eceerCe YeeieekeÀ[s mLeueeblej nesF&ue.

5) Menjeleerue IeeF& ieoea®³ee JeeleeJejCeeletve keÀceer Keef®e&keÀ Je Meeble JeeleeJejCeele JesU IeeueefJeC³eeme
ceole nesF&ue.

6) efvemeie& jc³elesMeer mebyebOe Demeu³eecegUs He³ee&JejCe cew$eer®es efve³ece DeeJepe&tve HeeUues peeleele.

7) DevveOeev³e GlHeeove Je meYeesJeleeue®ee efvemeie& ³eebefJe<e³eer®es Menjer ceb[Uer®es kegÀletnue Je DeekeÀ<e&Ce

DeyeeefOele jenerue.

8) ke=À<eer ceeuee®eer Lesì efJeke´Àer Peeu³eeves Del³eble JeepeJeer ojeceO³es ie´enkeÀebvee Jemlet DeLeJee ke=À<eer ceeue
efceUsue lej MeslekeÀN³eebvee efJeveeoueeueer GlHevve efceUsue.

9) Mesleer megboj, veerìvesìkeÀer Je Je<e&Yej efnjJeerieej jenerue.

 251
ke=À<eer He³e&ìvee®eer leÊJes :

Mesleeruee ke=À<eer He³e&ìvee®eer J³eeJemeeef³ekeÀ pees[ ÐeeJe³ee®eer Demeu³eeme He³e&ìkeÀeb®³ee ¢efäkeÀesveeletve

keÀener leÊJes MeslekeÀN³eeves mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deensle ³eeuee®e ke=À<eer He³e&ìvee®eer Hee³eeYetle leÊJes
cnCelee ³esleerue.

1) keÀenerlejer HeenC³eemeejKes ë

ke=À<eer He³e&ìve keWÀêeceO³es He³e&ìkeÀebvee DeeJe[erves HeenC³eemeejKes keÀenerlejer DemeeJes Goe. He#eer,
He´eCeer, Mesleer, efvemeie&, ie´eceerCe Hees<eeKe, mLeeefvekeÀ GlmeJe, meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&ke´Àce, ie´eceerCe KesU F.

2)keÀeefnlejer keÀjC³eemeejKess ë

ke=À<eer He³e&ìve keWÀêeceO³es He³e&ìkeÀebvee keÀenerlejer keÀjC³eemeejKes cnCepes®e He´l³e#e menYeeie

IesC³eemeejKes DemeeJes. Goe. Mesleer®³ee efJeefJeOe keÀeceeble menYeeie IesCes, veoer-leueeJeele HeesnCes, yewueiee[er
nekeÀCes, cnwme-GbìeJejerue meHeÀj, pesJeCe yeveefJeCes, meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&ke´Àce, ie´eceerCe KesU F.

3)keÀenerlejer efJekeÀle IesC³eemeejKess ë

ke=À<eer He³e&ìve kesÀêeble He³e&ìkeÀebvee keÀenerlejer Kejsoer keÀjlee ³esC³eemeejKes DemeeJes. Goe. ie´eceerCe
keÀuee nmlekeÀues®³ee Jemlet, ie´eceerCe Hees<eeKe MesleeJejerue leepes ke=À<eer GlHeeove, He´efke´À³ee kesÀuesues HeÀU Je
Devve HeoeLe& F.

ke=À<eer He³e&ìvee®eer iejpeë

YeejleeceO³es He³e&ìve GÐeesieeuee meÐe HeefjefmLeleerceO³es DeefleMe³e ®eebieues efoJeme Deensle. Heg{erue
keÀeueeJeOeerle He³e&ìvee®es ns #es$e ceesþîee He´ceeCeele nesT ueeieues Deens. Heb®eleejebefkeÀle mebmke=Àleerleerue jenCes,
Menjeleerue ieeWieeì, He´ot<eCe, He³e&ìve megefJeOeeb®ee DeYeeJe, ceneieeF& ,uegìeuegì F. ceeO³eceeletve He³e&ìkeÀeb®eer
ceesþer HeÀmeJeCetkeÀ nesle Deens. SJe{s keÀªvemeg×e l³eebvee DeeJeM³ekeÀ les ceveesjbpeve, Deevebo, megKeMeebleer,
meceeOeeve ³ee He³e&ìveeletve efceUt MekeÀle veener.

³eeletve®e KeN³ee DeLee&ves ne Deevebo, ceveesjbpeve, megKeMeebleer, Deeveboe®³ee MeesOeele He³e&ìkeÀ ie´eceerCe
Yeeieele peeTve Heesnes®euesues efometve ³esleele. ie´eceerCe Yeeieeleerue efvemeie& meeefVeO³eeleerue ke=À<eer He³e&ìve
l³eebvee KegueJet ueeieuesues efometve ³esle Deens. keÀejCe He³e&ìkeÀebvee DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer Meeblelee, megKe-
meceeOeeve Je Deevebo KeN³ee DeLee&ves l³ebevee ³ee ke=À<eer He³e&ìveeletve®e efceUt ueeieuesues efometve ³esle Deensle.
cnCetve ceneje<ì^ Meemeveeves meve 2011 ns Je<e& ke=À<eer He³e&ìve Je<e& cnCetve Ieesef<ele kesÀues Deens.

ke=À<eer He³e&ìve cnCepes ie´eceerCe Yeeieeleerue Mesleer J³eJemee³eeyejesyej®e He³e&ìkeÀebmeeþer DeeJeM³ekeÀ

Demeuesu³ee vewmeefie&keÀ mees³eer-megefJeOee efvecee&Ce keÀªve He³e&ìkeÀebvee ceewpecepee, efveKeU Deevebo, ceveesjbpeve
efvecee&Ce keÀªve osCeejs kebsÀê nes³e.

MeslekeÀN³eeves ceesþîee keÀ<ìeves Mesleer HegÀueJeuesueer Demeles. veJeveJeerve He´³eesie kesÀuesues Demeleele ns
 252
He´³eesie keÀesCeerlejer HeeneJesle, MeeyeemekeÀer ÐeeJeer Demes l³ebevee Jeeìles. cnCetve®e ke=À<eer He³e&ìvee®³ee efveefceÊeeves
MeslekeÀN³ee®es He´³eesie Menjeleerue veeieefjkeÀebHe³e&le Heesnes®eleele. lej ogmeN³ee yeepetuee Kes[îeeleerue ueeW{s®³ee
ueeW{s MenjekeÀ[s peeleele. cee$e lesJe{îee He´ceeCeele jespeieej efveefce&leer nesle veener. ke=À<eer He³e&ìvee®³ee
ceeO³eceeletve ie´eceerCe Yeeieele jespeieej efveefce&leer nesles®e HeefjCeeceer mebmke=Àleer®es peleve nesTve MeslekeÀN³eebvee
GojefveJee&ne®es meeOevener GHeueyOe nesles. cnCetve®e ke=À<eer He³e&ìvee®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemeles. ner iejpe
Heg{erue He´ceeCessë

1) He³e&ìkeÀebvee mLeeefvekeÀ keÀejeieerj, MeslekeÀjer ³ebe®³eeMeer Lesì mebJeeo meeOelee ³eslees. l³ebe®eer kegÀMeue
keÀejeefiejer, GÊece Mesleer Heenlee ³esles DeeefCe l³eeb®eer GlHeeoves yeepeejYeeJeeHes#ee JeepeJeer efkeÀceleerle
Kejsoer keÀjlee ³esleele.

2) ke=À<eer He³e&ìveecegUs MeslekeÀN³eebvee SkeÀ veJeerve pees[ J³eJemee³e efceUeuee Deens. p³eecegUs l³eebvee
DeeHeueer Mesleer efìkeÀJetve þsJeC³eeme, efleuee J³eeJemeeef³ekeÀ mJeªHe osC³eeme He´eslmeenve efceUeues.

3) MeslekeÀjer DeeefCe ie´eceerCe kegÀMeue keÀejeieerj veJeveJeerve He´³eesie keÀjC³eeme He´sefjle Peeues.

4) ke=À<eer He³e&ìveecegUs Mesleer DeeefCe MeslekeÀN³eebvee Menjer Yeeieeletve SkeÀ meeceeefpekeÀ He´efle<þs®eer JeeieCetkeÀ
efceUt ueeieueer Deens.

5) ke=À<eer He³e&ìveecegUs Nneme HeeJele ®eeueuesueer ie´eceerCe peerJeve He×leer DeeefCe ueeskeÀkeÀuee ³eebvee Hegvepeer&Jeve
efceUeues.

ke=À<eer He³e&ìve meJe&meeceev³eeb®³ee DeeJeeke̳eeleerue He³e&ìve Deens. ³eeceO³es Menjer He³e&ìkeÀebvee PegCekeÀe
YeekeÀj, efHeþueb-Yeele, ceemes Yeele, ®egueerJej Yeepeuesueer keÀCemeb, Jeebieer, Demee ieeJejeve Deenej, Mesleer Je
Mesleerceeue He´efke´À³ee GÐeesie ³eebvee Yesì, Mesleer®³ee efJeefJeOe keÀeceele He´l³e#e menYeeie, lemes®e efJeefnjerletve
HeeCeer keÀe{Ces, iee³eer-cnwMeer®eer Oeej keÀe{Ces, yewueiee[erletve meJeejer, He´l³e#e MesleeJej®e efvemeiee&®³ee meeefVeO³eele
cegkeÌkeÀece F. ®ee meceeJesMe keÀjlee ³esF&ue. l³eecegUs Menjer He³e&ìkeÀebvee Mesleer Je Mesleer®es cenÊJe ³eeb®eer
peeCeerJeHetJe&keÀ keÀuHevee ³esF&ue. Mesleer Je MeslekeÀN³eeyeÎue®es iewjmecepe otj nesleerue. ie´eceerCe Yeeieeleerue
peerJeve peJeUtve Heenlee ³esF&ue. lesLeerue Yee<ee, nmlekeÀuee, mebmke=Àleer, jenCeerceeve, HejbHeje, ke´Àer[e He´keÀej,
³ee$ee, meCe-GlmeJe ³eeb®ee Deeveboner l³ebevee uegìlee ³esF&ue. DeMee He³e&ìveeletve keÀoeef®ele MeslekeÀN³eeuee
njefJeuesuee DeelceefJeMJeeme Hejle efceUsue, l³ee®es vewjeM³e keÀceer nesF&ue. l³ee®eer mekeÀejelcekeÀlee Jee{sue Je
l³ee®es J³eJenej ®eeleg³e&osKeerue Jee{C³eeme ceole nesF&ue. ³ee meJee¥letve®e ke=À<eer He³e&ìvee®eer iejpe He´leerle
nesles.

ke=À<eer He³e&ìveemeeþer Meemevee®³ee ³eespeveeë

1. v³eenjer Je efveJeeme ³eespeveeë

ceneje<ì^ He³e&ìve efJekeÀeme ceneceb[Ue®³ee Jeleerves He³e&ìve J³eJemee³eeuee efJeMes<ele: ie´eceerCe Yeeieele
®eeuevee osC³eemeeþer ner ³eespevee megª keÀjC³eele Deeueer Deens. ³ee®ee ke=À<eer He³e&ìve J³eJemee³e keÀjCeejs
MeslekeÀjer Je He³e&ìkeÀ ³ebevee ®eebieuee ueeYe nesle Deens.
 253
2. keÀj meJeueleer ë
He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee Jee{ermeeþer MeemeveekeÀ[tve efJeefJeOe keÀj meJeueleer osC³eele ³esle Deensle. ³ee
meJe& He´keÀej®³ee keÀj meJeueleerceO³es ke=À<eer He³e&ìve J³eJemee³e keÀjCeeN³ee MeslekeÀN³eebvee He´eOeev³e efouesues
Deens.

3. meeJe&peefvekeÀ YeeweflekeÀ megefJeOee ë

keWÀê Je jep³e mejkeÀej®³ee He³e&ìve efJeYeeieeceeHe&Àle meeJe&peefvekeÀ YeeweflekeÀ megefJeOee, Goe. jmles,
Jeerpe, HeeCeer, jsuJes JeenletkeÀ F. He´eOeev³eeves jeyeefJeu³ee peele Deensle. ³ee®ee KetHe ®eebieuee ueeYe ke=À<eer
He³e&ìveemeeþer osKeerue nesle Deens.

4. ceneYe´ceCe ³eespevee ë

ke=À<eer He³e&ìkeÀebvee DeekeÀef<e&le keÀjC³eemeeþer MeemeveeceeHe&Àle MeslekeÀN³eemeeþer ceneYe´ceCe ner ³eespevee

megª keÀjC³eele Deeueer Deens. ³eeceO³es GÊece Je J³eeJemeeef³ekeÀ Mesleer, efvemeie&, SsefleneefmekeÀ Jeejmee, efJeefJeOe
HeejbHeefjkeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ keÀuee, nmlekeÀuee, pebieues, He³ee&JejCe F. efJeefJeOe IeìkeÀeb®³ee DeY³eemeeletve
MeslekeÀN³eeves ke=À<eer He³e&ìve J³eJemee³eeuee mece=× keÀjCes.

ke=À<eer He³e&ìve efJekeÀemee®es ìHHesë

He´®eejë

SKeeo ogmeN³eeves ke=À<eer He³e&ìve kesÀêeb®ee He´®eej keÀþerCe Deens. lesJne meecetefnkeÀjerl³ee ner meJe& ke=À<eer
He³e&ìve keWÀês keÀece keÀª MekeÀleerue efkebÀJee Dee³e.ìer.[er.meer., jep³e He³e&ìve efJekeÀeme ceneceb[Us, mJe³ebmesJeer
mebmLee, He´meejceeO³eces DeeefCe menue Dee³eespekeÀ (ìtj Dee@Hejsìj) ner peyeeyeoejer IesTve meene³³e keÀª
MekeÀleerue.

2. oUCeJeUCe ë

ke=À<eer He³e&ìve mLeUebJej Heesnes®eC³eeme legìHegbpeer J³eJemLee Deens. pemes keÀer, mLeUebvee pees[Ceeje
jmlee vemeCes, otjOJeveer mesJee Depetve Kes[îeeHe³e¥le me#eceHeCes Heesnes®euesueer veener. leer Heesnes®eCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. ke=À<eer He³e&ìve kesÀêeb®³ee efþkeÀeCeer mejkeÀejves jmles, oUCeJeUCe, ìsefueHeÀesve mesJee meJe& ie´eceerCe
Yeeieeble GHeueyOe keÀªve osCes iejpes®es Deens.

3. jenC³ee®eer J³eJemLee ë

ke=À<eer He³e&ìve keWÀêe®³ee efþkeÀeCeer megjef#ele Je mJe®í jenC³ee®eer J³eJemLee DemeeJeer. mJe®í HeeC³ee®ee
Hegjsmee HegjJeþe Je mJe®í Meew®eeue³es DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deensle. Menjer DeeOegefvekeÀ megefJeOeeb®³ee yeeyeleerle
ke=À<eer He³e&ìkeÀeb®ee efJeMes<e DeÆeneme vemelees.

4. peeUs efJeCeCes (vesìJeke&À)ë

mejkeÀejer Je Keepeieer GÐeespekeÀebceO³es je<ì^er³e Je jep³emlejer³e HeeleUerJej osJeeCeIesJeeCe þsJeu³eeme

 254
otj®³ee ke=À<eer He³e&ìve ìgme& Dee@Hejsìme&vee Hee@efuemeer þjefJeC³eemeeþer Heeefþbyee Je cetueYetle megefJeOee DeeefCe
He´®eej keÀjC³eeyeeyele ceole keÀª MekeÀleerue.

5. MeslekeÀN³eeb®eer #ecelee Jee{JeCes ë

MeslekeÀjer Jeiee&uee J³eJemLeeHeve, DeeojeefleL³e, ceWìsvevme, pevemebHeke&À ³ee yeeyeleerle %eeve DeJeiele
keÀªve osC³eemeeþer He´eslmeenve osCes, DeMee He´keÀej®es He´efMe#eCe Meemevee®³ee (ceneje<ì^ He³e&ìve efJekeÀeme
ceneceb[U) ³ee efJeYeeiee®³ee meene³³eeves `meiegCee yeeie' ceeuesieeJe-vesjU, lee. keÀpe&le, efpe. je³eie[ ³ee
He´efme× ke=À<eer He³e&ìve keWÀêeJej Dee³eesefpele kesÀues peeles.

6. He³e&ìkeÀeb®eer megj#ee ë

ke=À<eer He³e&ìve kebsÀês ner otj peeieer Demeleele. DeMee yengleebMe efþkeÀeCeer ®eebieues jmles, JewÐeefkeÀ³e
ceole, otjOJeveer mesJee ³eeb®eer iewjmees³e Demeles. lemes®e ®eesj Je Jev³eHe´eCeer ³eeb®eerner Yeerleer Demeles. l³eemeeþer
mLeeefvekeÀ peveles®eer ceole, lemes®e leele[er®eer JewÐeefkeÀ³e mesJee GHeueyOe nJeer.

7. mejkeÀejer, Keepeieer #es$ee®eer Yeeieeroejer ë

Mesleer®es GÐeespekeÀ, MeslekeÀN³eeb®³ee mebmLee, menkeÀejer mebmLee, mJe³ebmesJeer mebmLee DeeefCe MesleerefJe<e³ekeÀ
keÀejKeeves Je GÐeesie Oebos ns ke=À<eer He³e&ìve J³eJemee³ee®es Oee[me keÀª MekeÀleele.l³eebvee ³ee yeeyeleerle
MeslekeÀjer Spevmeerpe, ìgme& Dee@Hejsìme& ³eeb®es menkeÀe³e& efceUt MekesÀue. oUCeJeUCe GÐeespekeÀ DeeefCe DeeojeefleL³e
mesJee ³eebvee l³eeb®³eecegUs HeÀe³eoe efceUt MekesÀue.

ke=À<eer He³e&ìve DeeefCe keÀeskeÀCe ë

keÀeskeÀCe He´osMe ne ceneje<ì^eleerue efvemeiee&®³ee ¢<ìerves meJe& mece=× Demee He´osMe Deens. keÀeskeÀCeele
efvemeie&jc³e Heefjmejemen efJeMeeue mecegêefkeÀveeje Deens. DeveskeÀ yebojs Deensle. Yeejlee®es DeeefLe&keÀ kebsÀê
cegbyeF& ne keÀeskeÀCee®ee SkeÀ Yeeie Deens. efJeHegue vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer, efveleeble mebgoj mecegêefkeÀveejs Je
Kee[îee (ye@keÀ Jee@ìme&), efJeefJeOe He³e&ìve mLeUs, neHetme Deebyee, keÀepet-HeÀCeme-veejU Je Dev³e HeÀUs
keÀeskeÀCe®eer MekeÌleermLeeves Deensle.

keÀeskeÀCeeceO³es efJeMes<ele: jlveeefiejer, efmebOegogie& efpeu¿eele He³e&ìveeHeemetve meg©Jeeleeruee Del³euHe

GlHevve efceUle nesles Hejbleg meO³ee ns keÀeskeÀCeeleerue efvemeie&meeQo³e& peeieeflekeÀ yeepeejHesþsceO³es DeeCeC³eemeeþer
Jesye meeF&ìJej keÀeskeÀCeeleerue He³e&ìve mLeUbe®eer ceeefnleer Je HeÀesìes HeeþefJeC³eele Deeues. efJeceeve mesJee, jsuJes
mesJee lemes®e efJeefJeOe HesÀefmìJnueceOetve ceekexÀefìbie kesÀues. efnboer-cejeþer ef®e$eHeìebletve ³esLeerue efvemeie&mLeUeb®es
ef®e$eerkeÀjCe kesÀues iesues DeeefCe l³eeletve®e Deepe keÀeskeÀCe He³e&ìkeÀebveer HetÀuet ueeieues Deens. Meeble, megboj
mecegêefkeÀveejs DeeefCe efJeefJeOe mLeUbevee Yesìer osC³eemeeþer He³e&ìkeÀeb®eer ieoea Jee{ueer Deens.ieCeHeleerHegUs,
HeeJeme, iegneiej, oeHeesueer, Deebpeuex, kesÀUMeer, cegª[, nCex, jepeeHetj ³ee jlveeefiejerleerue lej efmebOegogiee&letve
kegÀCekesÀMJej, efJepe³eogie&, ceeueJeCe efkeÀuuee, leejkeÀueea, osJeyeeie, cees®esie[, efveJeleer, meeJebleJee[er, Deebyeesueer
F. veJeerve He³e&ìve mLeUeb®eer He´efme×er nesle Deens. ³ee efþkeÀeCeer He³e&ìkeÀeb®ee DeesIe meelel³eeves Jee{le Deens.

efJeMes<ele: Yeejleeleerue Heefnuee He³e&ìve efpeune cnCetve efmebOegogiee&leerue ke=À<eer He³e&ìvee®es ieesJ³eele
ceekesxÀefbìbie kesÀu³eeme ojJe<eea ueeKees He³e&ìkeÀ efpeu¿eele DeeCelee ³esleerue. ke=À<eer He³e&ìve,HeÀU He´efke´À³ee,
 255
nsefjìspe ìgefjPece ®³ee ceeO³eceeletve efpeu¿eele ceesþîee He´ceeCeele jespeieej mebOeer GHeueyOe nesle Deensle.
osMeeleerue meJeexlke=Àä mecegêefkeÀveejs, neHetme Deebyee,keÀepet, veejUe®es HeÀueesÐeeve Je ceemesceejer #es$e jlveeefiejer
Je efmebOegogiee&le Deens ³ee®ee He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeleerue efJekeÀemeemeeþer HegjsHetj ueeYe GþefJeCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. mLeeefvekeÀ MeslekeÀN³eeb®³ee Mesleeleerue Jeeueer, Jeebieer, HeeuesYeep³ee lemes®e HeÀUyeeiesleerue Deebyee, keÀepet
efHekeÀleele keÀmes, keÀmes keÀe{ues peeleele ³ee®eer He³e&ìkeÀebvee GlmegkeÀlee Demeles. ³esLeerue MeslekeÀN³ee®³ee
MesleeJej, yeeiesle He³e&ìkeÀebvee les yeIelee ³esT MekeÀles. MesleeJejerue Iejele Jeebieer Yeepetve l³ee®es Yejerle
keÀjC³ee®eer, kegÀUerLe efHeþues, YeekeÀjer le³eej keÀjC³ee®eer leer l³ee ceeskeÀȳee MesleeJej, veoerefkeÀveejer, Pee[e®³ee
meeJeueerle ®eeKeC³ee®eer cepee Deewj®e Demeles. ne Deevebo He³e&ìkeÀebvee Ieslee Deeuee Heeefnpes. Pee[eJej
efHekeÀuesues neHetme Deebyes, keÀepet cee[eJejerue MeneUs ³eeb®ee DeemJeeo yeeiesle®e Ieslee Deeuee Heeefnpes. ne
Deevebo He³e&ìkeÀebvee Ieslee Deeuee Heeefnpes lemes®e meJeexlke=Àä ceeueJeCeer pesJeCe He³e&ìkeÀebvee YegjU Hee[les.
cee$e ns ceeueJeCeer HeoeLe& MesleIejeceO³es efMepeJetve l³ee®e efþkeÀeCeer efvemeie&jc³e JeeleeJejCeele l³ee®ee DeemJeeo
IesC³eemeeþer mebOeer He³e&ìkeÀebvee efceUle veener. ke=À<eer He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve vescekesÀ ns®e meeO³e nesles DeeefCe
³eeleerue meceeOeeve, Deevebo efceUefJeC³eemeeþer He³e&ìkeÀ DeeHeuee efKemee efjkeÀecee keÀje³euee le³eej Demeleele.
keÀeskeÀCeele DeMeer ke=À<eer He³e&ìve keWÀês Jee{u³eeme jespeieej Jee{erme ceesþer®e mebOeer GHeueyOe nesF&ue.

19.3 ke=À<eer He³e&ìvee®es mJeªHe

meJe&meeceev³e MeslekeÀN³ee®³ee ¢efäkeÀesveeletve Mesleer J³eJemee³e leesìîee®ee nesle ®eeueuee Deens.

MeslekeÀN³ee®eer ner ceeveefmekeÀlee yeoueC³eemeeþer Mesleer Je MesleermebyebOeerle DeeefCe MesleerHetjkeÀ J³eJemee³eeleerue
efJeefJeOe IeìveebkeÀ[s J³eeJemeeef³ekeÀ ¢efäkeÀesveeletve HeenC³ee®eer iejpe Deens. veJeerve J³eeJemeeef³ekeÀ mebOeer®eer
MesleerMeer meebie[ Ieeleueer Heeefnpes DeeefCe l³eeuee J³eJemee³ee®es ªHe osCes iejpes®es Deens. ke=À<eer He³e&ìve ner
mebkeÀuHevee ³eemeeþer veJemebpeerJeveer þª Heenele Deens. ³ee ke=À<eer He³e&ìvee®es mJeªHe KeeueerueHe´ceeCes Heenlee
³esF&ue.

HeÀUyeeieebceOeerue ke=À<eer He³e&ìveë

keÀeskeÀCe He´osMe ne efJeHegue vewmeefie&keÀ meeOevemebHelleerves mece=× Deens. keÀeskeÀCeele efJeefJeOe efHekesÀ Iesleueer
peeleele. ³eeceO³es Yeele, vee®eCeer, YeepeerHeeuee, efJeefJeOe HeÀUs ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³eeceO³es Deebyee,
keÀepet, kesÀUer, ef®eketÀ, veejU-megHeejer Deeoer HeÀU GlHeeoveeuee MebYej ìkeÌkesÀ Devegoeefvele HeÀueesÐeeve
³eespevee cenÊJeHetCe& þjueer Deens. ³eecegUs®e HetjkeÀ vewmeefie&keÀ JeeleeJejCee®ee ueeYe IesTve ³esLeerue MeslekeÀjer
Deepe ef®eketÀ, Deebyee, keÀepet, veejU-megHeejer ³eeb®³ee MeeðeMeg× HeÀUyeeiee efJekeÀefmele keÀjerle Deensle.³ee®e
HeÀUyeeieeb®es He´®eefuele He×leerves GlHeeove IesC³eeyejesyej®e l³eeuee ke=À<eer He³e&ìvee®eer pees[ efou³eeme MeslekeÀN³eeuee
DeefleefjkeÌle DeeefLe&keÀ GlHevve efceUtve l³eeuee JesieUs®e J³eeJemeeef³ekeÀ meceeOeeve efceUsue.

keÀeskeÀCeeceO³es Keeueerue He´cegKe HeÀUyeebieeceO³es ke=À<eer He³e&ìve keÀjCes Meke̳e Deens.

De) veejU- HeesHeÀUer®³ee yeeiesleerue He³e&ìve ë

mecegêefkeÀveejer JeeN³eeJej [esueCeeN³ee veejU- megHeejer®³ee yeeiee ³ee lej keÀeskeÀCee®eer Keeme DeesUKe
Deensle. keÀeskeÀCeele veejU-megHeejer®eer HeejbHeefjkeÀ ueeieJe[ ceesþîee He´ceeCeele Dee{Ules. Deelee Meemevee®³ee
HeÀueesÐeeve ³eespeves®³ee ceeO³eceeletve MeslekeÀN³eebveer l³eeb®³ee MeeðeMeg× peeiee efJekeÀefmele kesÀu³ee Deensle.
DeeblejHeerkeÀ cnCetve l³eele cemeeuee efHekesÀner Iesle Deensle. mecegê Kee[er efkeÀveeN³eeueiele®³ee ³ee cee[-
 256
HeesHeÀUer®³ee Deeuneooe³ekeÀ JeeleeJejCeele Meneȳee®eer Dece=le ®eJe ®eeKeC³eemeeþer cemeeuee efHekeÀeb®ee
megiebOe IesC³eemeeþer, veejUe®³ee Pee[eJej ®e{C³ee®ee LejejkeÀ DevegYeJe IesC³eemeeþer, l³eeb®³ee Meeble Leb[ieej
meeJeueerleerue PeesHe[erle mLeeefvekeÀ Yeespevee®ee DeemJeeo Iesle efveJeeme keÀjC³eemeeþer Menjer He³e&ìkeÀebvee
vekeÌkeÀer®e DeeJe[sue. ³eemeeþer ke=À<eer He³e&ìveeletve l³eebvee mebOeer GHeueyOe keÀªve osCes Meke̳e Deens.

ye) Deebyee yeeiesleerue He³e&ìve ë

neHetme Deebyee ner keÀeskeÀCe®eer peeieeflekeÀ DeesUKe Deens. Deebyee GlHeeoveemeeþer keÀeskeÀCeceO³es DevegketÀue
YeewieesefuekeÀ JeeleeJejCe Deens. lesLes neHetme Je Dev³e mLeeefvekeÀ peeleer®³ee Deeby³ee®es GlHeeove Iesleues peeles.
Meemevee®³ee HeÀueesÐeeve ³eespevescegUs keÀeskeÀCeeleerue efJeMes<ele: jlveeefiejer Je efmebOegogie& efpeu¿eeleerue ceesþîee
He´ceeCeele peefceveer®es #es$e neHetme Deebyee ueeieJe[erKeeueer Deeues Deens. neHetme Deeby³eeuee osMe- efJeosMeeleerue
Demeuesueer Jee{leer ceeieCeer, l³eeleerue DeeefLe&keÀ veHeÀe ³eecegUs MeslekeÀjer ke=À<eer efJeYeeie DeeefCe ke=À<eer efJeÐeeHeerþs
³eeb®³ee ceeie&oMe&veeves MeeðeMeg× ueeieJe[ keÀjerle Deens. Hejbleg ceeieCeer HegjJeþîee®³ee efme×eleevegmeej cee®e&
ceefnv³eele nbieeceeb®³ee He´ejbYeer keÀceer GlHeeovee JesUer ®eebieuee oj DeeefCe ces ceefnv³eele nbieece DeKesjerme
peemle GlHeeovee JesUer keÀceer oj efceUlees. ³eecegUs MeslekeÀN³ee®es vegkeÀmeeve nesles. ³ee mecem³esJej ke=À<eer
He³e&ìve nbieeceele He³e&ìkeÀeb®eer He³e&ìveemeeþer keÀeskeÀCeueemeg×e efJeMes<e Hemebleer Demeles. ³ee®ee HeÀe³eoe IesTve
Menjer He³e&ìkeÀebvee Deebyee yeeiesleerue ke=À<eer He³e&ìveemeeþer He´eslmeeefnle keÀjlee ³esF&ue. Deebyee GlHeeovee®eer
efJeefJeOe keÀeces Heenlee ³esleerue. l³eele menYeeieer neslee ³esF&ue Goe. Pee[eJej ®e{Ces, mJele:®³ee neleeves
Deebyes keÀe{Ces, Deeby³eeb®³ee yeeiesleerue PeesHe[erle efvemeiee&®³ee meeefVeO³eele jenlee ³esF&ue. mLeeefvekeÀ Yeespevee®ee
DeemJeeo IesCes, mLeeefvekeÀ mebmke=Àleer Je ueeskeÀ peerJeve HeenCes DeeefCe DevegYeJeCes, lemes®e efveIeleevee ³eesi³e
efkeÀceleerle opexoej leep³ee neHetme Deebyee HeÀUeb®eer Kejsoer keÀjCes, ³eemeejK³ee yeeyeeRletve He³e&ìkeÀebvee efveefM®ele®e
Deevebo Je meceeOeeve efceUsue. lej MeslekeÀN³eeuee efJevee oueeueer peeoe GlHevvee®ee ceeie& efceUsue. JesieUs
meceeOeeve efceUsue. lemes®e He³e&ìkeÀ DeeefCe MeslekeÀjer ³eeb®³eele veJeerve ceeefnleer Je efJe®eejeb®ee megmebJeeo
Ie[sue.

keÀ) keÀepet yeeiesleerue He³e&ìve ë

keÀepet ns keÀeskeÀCeeleerue He´cegKe HeÀUeefHekeÀebHewkeÀer SkeÀ nes³e. keÀepet efHekeÀebHeemetve keÀepetiej ns He´cegKe
GlHeeove nes³e. keÀepetiejeceO³es Demeuesu³ee Heewef<ìkeÀ iegCeOecee&cegUs l³eeuee megkeÀecesJeeceO³es cenÊJee®es mLeeve
Deens. yeouel³ee DeeOegefvekeÀ KeeÐeHe×leerceO³es keÀepet®ee JeeHej ceesþîee He´ceeCeele kesÀuee peelees. Goe.
ne@ìsueceOeerue efJeefJeOe He´keÀej®³ee ef[Mesme (KeeÐeHe´keÀej), efJeefJeOe He´keÀej®eer DeeF&efmke´Àcme, efJeefJeOe He´keÀej®eer
yeskeÀjer GlHeeoves, He´Lece®e ieesHegjer DeeÞece keÀCekeÀJeueer ³ee mebmLesves efJekeÀefmele kesÀuesues keÀepet yeeW[t mejyele,
ieesJee jep³eele le³eej kesÀues peeCeejs keÀepetyeesb[eHeemetve®es `HesÀCeer' veecekeÀ ceÐe F. cegUs keÀeskeÀCeeleerue keÀepet
efHekeÀeuee ceesþîee He´ceeCeele ceeieCeer Deens. efJeosMeele keÀepetiej Je HesÀCeer ceÐee®eer ceesþîee He´ceeCeele efve³ee&le
nesles. l³eeletve ®eebieues HejkeÀer³e ®eueveosKeerue efceUles. ³eeme Devegmeªve keÀeskeÀCeeleerue MeslekeÀN³eebveer HeejbHeefjkeÀ
ueeieJe[eryejesyej Meemevee®³ee HeÀueesÐeeve ³eespevesletve MeeðeMeg× keÀepet®³ee HeÀUyeeiee efJekeÀefmele kesÀu³ee
Deensle.

Hebjleg GlHeeovee®³ee nbieeceele efkeÀceleerleerue ®e{-Gleej , Keepeieer J³eeHeejer-oueeueebkeÀ[tve

HeÀmeJeCetkeÀ He. ceneje<ì^e®³ee leguevesle keÀeskeÀCeeleerue ke=À<eer GlHevve yeepeej meefcel³ee Je menkeÀej #es$ee®eer
Goemeervelee, He³ee&³eer yeepeejHesþs®eer ceeefnleer DeeefCe Lesì Je Jew³eefkeÌlekeÀ efJeke´Àer keÀewMeu³ee®³ee MeslekeÀN³eeleerue
DeYeeJe yeoueles. nJeeceeve ³eecegUs MeslekeÀN³ee®es DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve nesles.
 257
DeMee HeefjefmLeleerle keÀepet yeeiesleerue `ke=À<eer He³e&ìve' ner mebkeÀuHevee veJee DeeefLe&keÀ He³ee&³e pees[
GlHevve þª MekesÀue. ³eemeeþer MeslekeÀN³eeves DeeHeu³ee keÀepet yeeies®es He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee ¢<ìerves J³eJemLeeHeve
keÀjCes iejpes®es Deens. ³eeceO³es Menjer He³e&ìkeÀebvee efvemeie&jc³e JeeleeJejCeele keÀepetyeeiesceO³es mJeleb$e PeesHe[îee
yeebOetve efveJeemee®eer J³eJemLee keÀjCes, keÀepet HeÀUefHekeÀeb®³ee GlHeeove keÀe³ee&®eer ceeefnleer osCes, l³eele He´l³e#e
menYeeie osCes Goe. Pee[eJej ®e{Ces, mJele:®³ee neleeves HeÀUs keÀe{Ces, yeeiesleerue keÀepet efye³eeCes ®eCes.
keÀepet yeebs[t®ee DeemJeeo IesCes, keÀepet yeeiesle®e HeejbHeefjkeÀjerl³ee Yeepeuesu³ee keÀepetieje®eer ®eJe ®eeKeCes,
mLeeefvekeÀ Yeespevee®ee DeemJeeo IesCes ³eeceO³es keÀepetyeeiesle®e íesìs keÀepet He´efke´À³ee ³egefveì megª keÀªve
efJeefJeOe He´keÀej®³ee keÀepetieje®eer He³e&ìkeÀebvee efJeke´Àer keÀjlee ³esF&ue. ³eecegUs He³e&ìkeÀebvee leep³ee mJeªHeele
DeeefCe yeepeejHesþsHes#ee JeepeJeer efkeÀceleerle keÀepetiej Je keÀepetyeeW[t mejyele Kejsoer keÀjlee ³esF&ue DeeefCe
MeslekeÀN³eeuee yeeiesle®e efJevee oueeueer jesKe GlHevve efceUsue. ³eeyejesyej®e MeslekeÀN³eeuee He³e&ìkeÀeb®ee
ceeieCeervegmeej Heefjmejeleerue Dev³e mLeUebb®es l³eebvee oMe&ve Ie[efJelee ³esF&ue. ³ee ojc³eeve MeslekeÀjer Je
He³e&ìkeÀebceO³es ceeefnleer, veJes %eeve-leb$e%eeve Je Dee®eej efJe®eej ³eeb®eer osJeeCeIesJeeCe nesF&ue. ³eecegUs He³e&ìkeÀebvee
KeN³ee Meeble, efveJeeble efvemeie& ke=À<eer He³e&ìvee®ee efveYexU Deevebo lej MeslekeÀN³eeuee veJee J³eeJemeeef³ekeÀ
¢<ìerkeÀesve, DeeefLe&keÀ GlHevve, veJeefveefce&leer®ee Deevebo efceUsue. DeeHeCe MeslekeÀjer Demeu³ee®es Je DeeHeu³ee
Mesleer J³eJemee³ee®es meceeOeeve efceUsue. l³ee®ee DeelceefJeMJeeme Jee{sue.

2)meJe&meeceev³e ke=À<eer yeieer®ee He³e&ìveë

keÀeskeÀCeeceO³es keÀener MeslekeÀjer ceO³ece Je ceesþs YetOeejkeÀ Deensle p³eeb®es Mesleer #es$e keÀceerle keÀceer
oesve SkeÀj les ®eej -Hee®e SkeÀj efkebÀJee l³eentve DeefOekeÀ ceesþsner Demeles. ³eeleerue keÀener MeslekeÀjer ns
He´³eesieMeerue Demeleele. les DeeHeu³ee MesleerceO³es efJeefJeOe He´keÀej®eer Mesleer Je MesleerHetjkeÀ J³eJemee³e keÀjleele.
³eeceO³es Yeele-vee®eCeer®eer Mesleer; YeepeerHeeuee ueeieJe[, Deebyee, keÀepet, ®eerketÀ, Hesª, kesÀUer, veejU-
megHeejer, HeHeF&, keÀeskeÀce, Deveveme, keÀekeÀ[er, keÀefuebie[ ³ee HeÀUefHekeÀeb®eer ueeieJe[, ®eJeUer, letj, kegÀefULe
³eemeejKeer keÀ[Oeev³es; YegF&cetie, met³e&HegÀueemeejKeer lesueefye³ee efHekesÀ; Deyeesueer, PeW[t, peemJebo, ieeJeþer
iegueeye Deeoer HegÀuePee[s ³eebyejesyej®e Meemevee®³ee efJeefJeOe Devegoeefvele ³eespeveeletve iee³eer-cnMeer ³ee ogYel³ee
peveeJebje®es Heeueve, kegÀkeÌkegÀìHeeueve, MesUer-ceW{er-memesHeeueveemeejKes MesleerHetjkeÀ J³eJemee³e, ieesìîee HeeC³ee®es
MesleleueeJe, l³eele celm³eHeeueve, meWefê³e Keleemeeþer ieeb[tU Kele efveefce&leer He´keÀuHe ³eebmeejKes MesleerHetjkeÀ
GHeke´Àce jeyeJeerle Demelees. ³ee MesleeJej®e l³ee®es HeerkeÀ ceUCeer®es KeUs; ieJelee®³ee iebpeer, Mesleer®eer DeJepeejs,
yewueiee[er meejKes HeebjHeefjkeÀ JeenletkeÀ meeOeve, MesleefJenerj l³eeJejerue ceesì, HeeC³eeb®ee efJeÐegle HebHe, HeeC³ee®es
HeejbHeefjkeÀ Heeì; yeebOeeJejerue DeeF&ves efkeÀpebU meebie, yeebyetmeejKeer pebieueer Pee[s DeeefCe meJee¥ceO³es l³ee®es
keÀewueeª MesleIej ³ee meJee¥ceOetve SkeÀ He´keÀej®ee `ke=À<eer yeieer®ee' le³eej neslees. lemes®e Mesleer®es efJeefJeOeerkeÀjCe
ner mebkeÀuHevee meekeÀejles.

ke=À<eer He³e&ìve ³ee mebkeÀuHevesletve ³ee®ee DeeefLe&keÀ ueeYe Ieslee ³esF&ue. ³eemeeþer Meeble-efveJeeble Je megboj
efvemeie& DeeefCe Mesleer®eer DeeJe[ DemeCeeN³ee Menjer He³e&ìkeÀebvee ³ee ke=À<eer yeieer®eekeÀ[s He³e&ìveemeeþer DeekeÀef<e&le
keÀjlee ³esF&ue. ³esLes l³eebvee efJeefJeOe He´keÀej®eer Mesleer HeenCes, DevegYeJeCes Goe. YeepeerHeeuee keÀe{Ces, Pee[eJej
®e{Ces, HeÀUs keÀe{Ces, leueeJe Heeìe®³ee HeeC³eele [bgyeCes-HeesnCes, ceemes HekeÀ[Ces, efJeefnjer®es HeeCeer keÀe{Ces,
ogOee®eer Oeej keÀe{Ces, Mesleele efvemeiee&le cevemeeskeÌle efHeÀjCes, yewueiee[er®eerj mewj keÀjCes F. ³eeletve Menjer
He³e&ìkeÀebvee ke=À<eer mebmke=Àleer®es oMe&ve Ie[sue. MeslekeÀN³eeb®es HeefjÞece mecepelee ³esleerue. efveIeleevee leep³ee
ke=À<eer GlHeeovee®eer ³eesi³e ojele Kejsoer keÀjlee ³esF&ue. He³e&ìvee®ee Keje vewmeefie&keÀ Deevebo DevegYeJe Ieslee
³esF&ue. lej MeslekeÀN³eeuee veJee DeeefLe&keÀ He³ee&³e efceUsue. l³eeuee DeeHeueer Mesleer Je Þece ³eeyeÎue DeefYeceeve
 258
Jeeìsue. He³e&ìkeÀ Je MeslekeÀjer ³eeb®³ee megmebJeeoeletve HejmHejbe®³ee ceeefnleer, %eeve, efJe®eejeb®es Deeoeve He´oeve
nesF&ue. ³eeletve ke=À<eer He³e&ìve mebkeÀuHevesuee yeUkeÀìer efceUsue.

3) Deew<eOeer JevemHeleer yeeie He³e&ìveë

keÀeskeÀCe He´osMe vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeerves mece=× Deens ³esLes HeeTmener ceesþîee He´ceeCeele He[lees.
³ee vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeerceO³es efJeHegue JevemebHeos®eer pebieuesmeg×e Deensle. keÀeskeÀCeeleerue Mesleer ner kesÀJeU
ceevmetve®³ee HeeJemeeJej DeJeuebyetve DeeefCe HeejbHeefjkeÀ He×leer®eer Deens l³eecegUs MeslekeÀN³eeuee ®eebieues GlHeeove
Je DeeefLe&keÀ GlHevve efceUle veener. ³eeefMeJee³e ³esLes He[erkeÀ peceerve ceesþîee He´ceeCeeJej Deens. keÀceer Mesleer
GlHeeove; ®eebieu³ee yeepeejJ³eJemLes®ee DeeefCe GHeueyOe HeeCeermeeþîee®³ee efve³eespevee®ee DeYeeJe; DeeOegefvekeÀ
ke=À<eerleb$e%eevee®ee DeYeeJe F. cegUs ³esLeerue MeslekeÀjer DeeefLe&keÀ¢<ìîee efJeJeb®evesle Demelees. Dee³egJexo ner
peieeuee Yeejleeves efouesueer Yesì Deens Demes mecepeues peeles. peerJekeÀ, ®ejkeÀ ³eebmeejKes $eÝ<eercegveer Leesj
Dee³egJexoe®ee³e& cnCetve FeflenemeHe´efme× Deensle. keÀeskeÀCeeleerue mece=× pebieueeceO³es Deew<eOeer iegCeOecee&®³ee
JevemHeleer ceesþîee He´ceeCeele Dee{Uleele. Goe. keÀ[geEveye, yesue, DeeJeUe, yesn[e, meHe&iebOee, De<ìiebOee,
MeleeJejer, nerj[e Jeiewjs MeskeÀ[es Deew<eOeer JevemHeleer.

meO³ee®³ee OeeJeHeUer®³ee ³egieele ceeveJeeuee efJeefJeOe He´keÀej®ee leeCeleCeeJe menve keÀjeJee ueeiele
Deens. l³eecegUs l³eeuee efJeefJeOe jesie-Deepeejebveer osefKeue ie´emeues Deens ³eeJej leelkeÀeU Deejece osCeeN³ee
DeeOegefvekeÀ GHe®eej (De@ueesHe@Leer) He×leer®es keÀeueelejebves og<HeefjCeece peeCeJeleele. lej Dee³egJexefokeÀ Je Jeveew<eOeer
GHe®eej He×leer jesie Deepeejeb®es keÀesCel³eener og<HeefjCeeceebefMeJee³e mecetU G®®eeìve keÀjleele ³ee®ee efJe®eej
keÀjlee DeueerkeÀ[s megefMeef#ele Je Deejesi³eo#e ueeskeÀ Dee³egJexefokeÀ GHe®eej He×leerkeÀ[s JeUle Deensle
³eecegUs®e meO³ee Dee³egJexefokeÀ GHe®eej keWÀos´ ceesþîee He´ceeCeeJej megª Peeueer Deensle. ueeskeÀeb®eener l³eeuee
®eebieuee He´eflemeeo Deens. Dee³egJexefokeÀ Je efvemeieexHe®eej keWÀês ³ee #es$eele pebieueeleerue Deew<eOeer iegCeOecee&®³ee,
JevemHeleer®³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®eer ceesþîee He´ceeCeele ceeieCeer nesle Deens. Goe. cegUs, Heeves, HeÀUs, efye³ee,
meeue, HegÀues F. ³ee meJe& yeeyeeR®ee keÀeskeÀCeeleerue MeslekeÀN³eeuee ueeYe Ieslee ³esF&ue. ³eeme Devegmeªve Meemevee®³ee
Jeve, meeeceeefpekeÀ JeveerkeÀjCe Je ke=À<eer efJeYeeieeves He[erkeÀ peefceveerle Deew<eOeer JevemHeleer®³ee MeeðeMeg× ueeieJe[erme
He´eslmeenve osC³eeme meg©Jeele kesÀueer Deens. ³eeletve `Jeveew<eOeer®eer yeeie' ner veJeer Jeveew<eOeer®eer Mesleer mebkeÀuHevee
Go³eeme ³esle Deens. ³eeme keÀener He´³eesieMeerue MeslekeÀjer mekeÀejelcekeÀ He´eflemeeo osle Deensle. ³ee Jeveew<eOeer
yeeieslener MeslekeÀjer ke=À<eer He³e&ìve keWÀê megª keÀª MekeÀlees. ³eeceO³es MeslekeÀN³eeuee v³eenjer, Yeespeve Je
efveJeeme megefJeOee³egkeÌle PeesHe[îee He³e&ìkeÀebmeeþer yeebOelee ³esleerue. ³ee Jeveew<eOeer yeeiesle efvemeie& -He³ee&JejCe
He´sceer; efvemeie&, He³ee&JejCe Je Jeveew<eOeer DeY³eeme, mebMeesOekeÀ Meeues³e Je ceneefJeÐeeue³eleerue efJeÐeeLeea lemes®e
efJeosMeer Jeveew<eOeer DeY³eemekeÀ-mebMeesOekeÀ ³eebvee He³e&ìkeÀ cnCetve DeekeÀef<e&le keÀjlee ³esF&ue. meesyele®e ³ee
yeeiesle Dee³eJexo Je efvemeieexHe®eej keWÀê megª keÀjlee ³esF&ue. ³ee Jeveew<eOeer yeeie ueeieJe[ercegUs He[erkeÀ peefceveer®ee
JeeHej; Je=#e-efvemeie& Je He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve Dee³egJexo Je Jeveew<eOeer®es peleve keÀjlee ³esF&ue. MeslekeÀN³eeuee
HeejbHeefjkeÀ Mesleer GlHeeoveeyejesyej®e veJee DeeefLe&keÀ GlHevvee®ee He³ee&³e efceUsue. ³eeletve®e ke=À<eer He³e&ìvee®ee
`Jeveew<eOeer yeeie He³e&ìve' ne veJee He´keÀej efJekeÀefmele keÀjlee ³esF&ue.

4) ef®ejsKeeCesleerue He³e&ìve ë

keÀeskeÀCe He´osMee®es meeOeejCele: oesve efJeYeeie ceeveues peeleele. ³eeleerue GÊej keÀeskeÀCe efJeYeeieele
þeCes DeeefCe je³eie[ efpeuns ³esleele. lej oef#eCe keÀeskeÀCe efJeYeeieele jlveeefiejer DeeefCe efmebOegogie& ns oesve
 259
efpeuns ³esleele. GÊej keÀeskeÀCe efJeYeeieeleerue þeCes DeeefCe je³eie[ ³ee efpeu¿eeceO³es DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeuee
He´eOeev³e efoues Deens. lej oef#eCe keÀeskeÀCe efJeYeeieeleerue jlveeefiejer DeeefCe efmebOegogie& ³ee oesve efpeu¿eebceO³es
HeebjHeefjkeÀ Mesleeryejesyej®e HeÀueesÐeeve DeeefCe He³e&ìve ³ee J³eJemee³eeb®³ee efJekeÀemeeuee He´eOeev³e efoues peele
Deens.

jlveeefiejer DeeefCe efmebOegogie& ³ee oesve efpeu¿eebleerue DevegketÀue YeewieesefuekeÀ JeeleeJejCeele `neHetme' ³ee
peieHe´efme× Deebyee HeÀUe®es GlHeeove ceesþîee He´ceeCeele nesles. l³eeHeemetve osMeeuee HejkeÀer³e ®eueveosKeerue
®ebeieues He´eHle nesles. jlveeefiejer DeeefCe efmebOegogie& ³ee efpeu¿eeleerue YeewieesefuekeÀ nJeeceeveevegmeej
mecegêefkeÀveejerpeJeUerue DeeefCe me¿eeêer [esiebjHeÆîeeleerue Demes oesve Yeeie He[leele.

mecegêefkeÀveeN³eepeJeUerue YeeieeceO³es npeejes Je<ex ceesþîee He´ceeCeele ceeleer®eer OetHe Peeu³eeves ne Yeeie
keÀceer ceeleer®ee DeeefCe Ke[keÀeU Demee Dee{Ulees. ³eeuee keÀeleU Demes cnCeleele. ns keÀeleU ueeue-
peebY³ee oie[e®es yeveues Deens. DeMee ³ee He´eHle YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleerle ³esLeerue MeslekeÀN³eebveer ³ee keÀeleU
peefceveerlener Ke·s Keesotve neHetme Deebyee keÀuecee®eer ueeieJe[ kesÀueer Deens, jlveeefiejer DeeefCe efmebOegogie&
efpeu¿eele DeMeer keÀeleUeJejerue neHetme Deebyee Pee[eb®eer ueeieJe[ npeejes nskeÌìjceO³es Dee{Ules.

keÀeskeÀCeele HeeTme ceesþîee He´ceeCeele He[le Demeu³eeves HeejbHeefjkeÀ efjleerves ³esLeerue Iej yeebOeCeerle
ceeleeryejesyej®e ³ee peebY³ee oie[e®eener ceesþîee He´ceeCeele JeeHej kesÀuee peelees. DeueerkeÀ[erue keÀeUele
IejyeebOeCeerle (ie=nefvecee&Ce) J³eJemee³e DeeOegefvekeÀHeCes He´®eb[ He´ceeCeele efJekeÀefmele nesle Deens. keÀeskeÀCeeleerue
DeeOegefvekeÀ ie=nefvecee&Ce J³eJemee³eele efìkeÀeTHeCeemeeþer efmeceWì, JeeUt , efmìueyejesyej®e peebY³ee oie[ner
ceesþîee He´ceeCeeleerue ceeieCeer HetCe& keÀjC³eemeeþer DeeOegefvekeÀ `mìesve keÀefìbie ceefMeve' ³ee ³eb$eeÜejs peebY³ee
oie[e®es GlHeeove keÀe{ues peeles. ³ee þjeefJekeÀ ceeHee®³ee peebY³ee oie[ebvee ef®eje Demes cnìues peeles, lej
³ee oie[e®es GlKeveve kesÀuesu³ee ceesþîee Je Keesue Ke·îebevee efkebÀJee peceerve #es$eeuee `ef®ejsKeeCe ' Demes
cnCeleele. veeHeerkeÀ Je He[erkeÀ Demeuesu³ee ³ee keÀeleU peefceveerle ceesþîee He´ceeCeele ef®ejsKeCe J³eJemee³e
efJekeÀefmele Peeuee Deens. meeOeejCele: 30 les 40 HetÀì Keesue DeblejeJej ³ee KeeCeerleerue ef®eje oie[e®es
GlKeveve LeebyeJeues peeles. Keepeieer ef®ejsKeeCe GÐeespekeÀebyejesyej®e ³esLeerue keÀener MeslekeÀjerosKeerue DeeHeu³ee
keÀeleU peefceveerJejerue Deebyee yeeiesleerue keÀener #es$eele ef®ejsKeeCe J³eJemee³e keÀjerle Deensle. jlveeefiejer
DeeefCe efmebOegogie& efpeu¿eele GlKeveve/ GlHeeove #ecelee mebHeuesu³ee DeMee npeejes KeeCeer Deelee He[erkeÀ
Deensle.

ke=Àef<e He³e&ìve mebkeÀuHevesletve ³ee He[erkeÀ ef®ejsKeeCeeR®ee JeeHej keÀjlee ³esCes Meke̳e Deens. HeeJemee®³ee
HeeC³eeves ³ee ef®ejsKeeCeer lebg[gbye Yejuesu³ee Demeleele. Mesleer #es$eele efkebÀJee Mesleer #es$ee®³ee vepeerkeÀ Demeuesu³ee
³ee ef®ejsKeeCeer®ee MeslekeÀN³eeb®³ee mJeªHeele efJekeÀeme keÀjlee ³esF&ue. ef®ejsKeeCeer ueiele®³ee He[erkeÀ peefceveerle
Deebyee, keÀepet, YeepeerHeeuee ³eeb®eer ueeieJe[, lemes®e Flej Mesleer GHeke´Àce keÀjlee ³esF&ue. ef®ejsKeeCeerleerue
HeeC³ee®ee JeeHej keÀjlee ³esF&ue. ef®ejsKeeCeer peueeMe³eeceO³es iees[îee HeeC³eeleerue celm³eHeeueve keÀjlee ³esF&ue.
ef®ejsKeeCeer ueiele®³ee efJekeÀefmele kesÀuesu³ee Deebyee, keÀepet yeeiesle efkebÀJee MesleeJej efvemeiee&®eer Mesleer®eer DeeJe[
Demeuesu³ee Menjeleerue ueeskeÀebvee ke=À<eer He³e&ìkeÀ cnCetve DeekeÀef<e&le keÀjlee ³esF&ue. ³ee yeeiesle efkebÀJee MesleeJej
ieJele, yeebyet veejUe®³ee Pee[e®³ee PeeJeȳee, lemes®e ceeleer ³eeb®³eeHeemetve le³eej kesÀuesu³ee ie´eceerCe Hebjleg
mesuHeÀ keÀvìsv[ PeesHe[îee yeebOetve efvemeiee&®³ee meeefvveO³eele l³eeb®eer efveJeeme J³eJemLee keÀjlee ³esF&ue.
mLeeefvekeÀ Yeespeve Je KeeÐe mebmke=Àleer®ee l³eebvee DeemJeeo Ieslee ³esF&ue DeeefCe meJee¥le Deevebooe³ekeÀ cnCepes
³ee ef®ejsKeeCeer®³ee peueeMe³eele peerJe mebj#ekeÀ meeOeveeb®³ee meene³³eeves íesìîee HeejbHeefjkeÀ nes[îee efkebÀJee
 260
íesìîee HeÀe³eyej®³ee He@[ue yeesìeRceOetve veewkeÀeefJeneje®ee lemes®e HeesneC³ee®eener Deevebo He³e&ìkeÀebvee oslee
³esF&ue.

DeMee He´keÀejs jlveeefiejer DeeefCe efmebOegogie& efpeu¿eele He[erkeÀ Demeuesu³ee ef®ejsKeeCeer®ee Mesleermeeþer
HeeCeerHegjJeþe , iees[îee HeeC³eeleerue celm³eHeeueve DeeefCe peueefJenej ³ee He´cegKe yeeyebeR®³ee ¢efäkeÀesveeletve
He³e&ìveelcekeÀ efJekeÀeme keÀjlee ³esF&ue.

19.4 ke=À<eer He³e&ìvee®eer J³eeHleer

ke=À<eer He³e&ìve mebkeÀuHeves®³ee ceeO³eceeletve Mesleeruee pees[ J³eJemee³e efvecee&Ce JneJee, Mesleer Je ie´eceerCe
efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUeJeer, MesleerHetjkeÀ J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme nesCes ³eeletve ie´eceerCe Yeeieele MeeMJele
He³e&ìvee®ee efJekeÀeme nesCes DeMee He´keÀejs ke=À<eer He³e&ìvee®eer mebkeÀuHevee J³eeHekeÀ nesle Deens. ³eemeboYee&le
Heg{erue cegÎs GHeefmLele nesle Deensle.

1) ke=À<eer efJekeÀemeë

Mesleer ne osMee®³ee DeLe&J³eJemLes®ee Hee³ee Deens. Hebjleg Mesleer®es HeejbHeefjkeÀ Je nbieeceer mJeªHe ³eecegUs
Mesleerletve DeHesef#ele GlHevve Je jespeieej efceUle veener. ³eeJejerue DeveskeÀ GHee³e Je He³ee&³eebHewkeÀer ke=À<eer
He³e&ìve ne yengmHeMeea He³ee&³e þjuee Deens. l³eeuee keÀener MeslekeÀjer Je Menjer He³e&ìkeÀeb®ee ®eebieuee He´eflemeeo
efceUle Deens. Mesleer GlHeeoveeyejesyej®e ke=À<eer He³e&ìveeletve efceUCeeN³ee jespeieej Je DeefOekeÀ®³ee GlHevveecegUs
MeslekeÀN³eeb®es oj[esF& GlHevve Jee{C³eeme ceole nesle Deens. ³ee®ee Debeflece HeefjCeece cnCetve ie´eceerCe Yeeieele
ke=À<eer efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUle Deens.

2) ie´eceerCe efJekeÀeme ë

ie´eceerCe Yeeieeleerue Mesleer Je MesleerHetjkeÀ J³eJemee³e, ie´eceerCe keÀejeieerj, l³eeb®eer efJeefJeOe kegÀefìjesÐeesie
Je He´eLeefcekeÀ Hee³eeYetle megefJeOee ³ee meJee¥ceOetve jespeieej, DeeefLe&keÀ GlHevve Je jenCeerceevee®ee opee& Gb®eeJeCes
³eeb®eer ie´eceerCe pevelesuee DeHes#ee Demeles. ³eeletve ie´eceerCe efJekeÀeme mebkeÀuHevee efvecee&Ce nesles. Hejbleg Deepe
jespeieej, DeeefLe&keÀ GlHevve Je jenCeerceevee®ee opee& ³ee He´cegKe yeeyeeR®³ee ¢<ìerves ie´eceerCe efJekeÀemee®eer
o³eveer³e DeJemLee Dee{Ules. ³eemeeþer Meemevee®³ee efJeefJeOe He´³elveebyejesyej®e ke=À<eer He³e&ìve neosKeerue
cenÊJeHetCe& He´³elve þjle Deens. ke=À<eer He³e&ìveeletve Mesleer GlHeeokeÀ, Mesleer HetjkeÀ J³eJemee³ee®es GlHeeokeÀ,
ie´eceerCe keÀejeieerj, efJeefJeOe keÀuee , ueeskeÀkeÀuee meeoj keÀjCeejs IeìkeÀ, He³e&ìveeme DeeJeM³ekeÀ JeenletkeÀ
J³eJemLee DeeefCe lelmece mesJee osCeejs IeìkeÀ ³ee yengleebMe IeìkeÀebvee jespeieej Je Deee|LekeÀ GlHevve efceUJetve
osC³ee®eer #ecelee Deens. l³eecegUs l³ebe®³ee jenCeerceevee®³ee opee&ceO³es megOeejCee nesF&ue. SkeÀboefjle®e ke=À<eer
He³e&ìveecegUs SkeÀHe´keÀejs ie´eceerCe efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUsue.

3) yeskeÀejer efvecet&ueve ë

Deepener yengleebMeer ie´eceerCe Yeeieele HeejbHeefjkeÀ Je nbieeceer mJeªHee®eer Mesleer kesÀueer peeles. ³eemeesyele®e
DeefveefM®ele Hepe&v³eceeve, nJeeceeve lej Jee{uesu³ee leeHeceeveecegUs Mesleer GlHeeoveele meelel³eHetCe& Ieì;
MesleerHetjkeÀ J³eJemee³ee®ee Kegbìuesuee efJekeÀeme; He³ee&³eer jespeieej mebOeer®ee DeYeeJe ³eecegUs ie´eceerCe Yeeieele
yeskeÀejer ceesþîee He´ceeCeele Dee{Ules. ke=À<eer He³e&ìvee®³ee efveefceÊeeves ³esCeeN³ee He³e&ìkeÀeb®eer He³e&ìveeyejesyej®e
 261
mLeeefvekeÀ efJeefJeOe He´efke´À³ee HeoeLe&, efJeefJeOe ie´eceerCe Jemlet Je GlHeeoves ³eeb®³ee Kejsoer®eer Je=Êeer Je JeenletkeÀ
J³eJemLee Je mesJeeb®eer iejpe ³ee yeeyeer efJe®eejele IesTve ie´eceerCe Yeeieele Mesleer He´efke´À³ee, HeÀU He´efke´À³ee,
DevveHe´efke´À³ee Je kegÀefìjesÐeesie ³eeb®eer íesìer ³egefveìme (keWÀos´) megª kesÀu³eeme Je l³eeuee ke=À<eer He³e&ìvee®³ee
ªHeeves mLeeefvekeÀ HeeleUerJej®e yeepeejHesþ GHeueyOe Demeu³eeves ie´eceerCe Yeeieeleerue yeskeÀejer keÀener He´ceeCeele
keÀceer keÀjC³eeme efveefM®ele®e ceole nesF&ue.

4) mLeueeblejeme DeeUe ë

ie´eceerCe Yeeieeleerue DeefOekeÀebMe MesleerceO³es ce³ee&efole jespeieeje®³ee mebOeer Je He³ee&³eer jespeieeje®ee

DeYeeJe Dee{Ulees. lej ogmejerkeÀ[s Menjer Yeeieele GÐeesie Je Dev³e efJeefJeOe mesJee J³eJemee³eeceO³es jespeieejeb®³ee
mebOeer GHeueyOe Demeleele. l³eecegUs ie´eceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀ Je leªCe efHe{er jespeieej Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer
ceesþîee He´ceeCeele MenjebkeÀ[s mLeuebelej keÀjleele. l³eecegUs ie´eceerCe Yeeieele mLeueebleje®eer ceesþer mecem³ee
efvecee&Ce Peeueer Deens. ³eeJejerue efJeefJeOe GHee³eebHewkeÀer ke=À<eer He³e&ìve ne meceie´ He³ee&³e®e Deens. ³eeceO³es
veerìvesìkeÀer Je J³eeJemeeef³ekeÀ Mesleer, Mesleer HetjkeÀ J³eJemee³e Je efJeefJeOe GHeke´Àce, ie´eceerCe GÐeesie, ie´eceerCe
ceveesjbpeve, He³e&ìkeÀeb®eer Yeespeve, efveJeeme Je JeenletkeÀ J³eJemLee Deeoer J³eJemee³ebe®³ee Hegvej&®eveelcekeÀ
efJekeÀemeeuee ®eeuevee osC³eele Deeueer Deens. ³eeletve ieeJeele®e DeveskeÀ jespeieeje®³ee mebOeer efvecee&Ce nesTve
l³eeÜejs mLeueebleje®eer mecem³ee yeN³ee®e DebMeer ce³ee&efole keÀjlee ³esF&ue.

5) ke=À<eer efJeefJeOeerkeÀjCeeuee ®eeuevee ë

kesÀJeU DevveOeev³e Je GojefveJee&ne®³ee efHekeÀeb®es GlHeeove cnCepes Mesleer vemetve efJeefJeOe MesleerHetjkeÀ
Je pees[J³eJemee³e Je GHeke´ÀceebcegUs Mesleer®³ee efJekeÀemeeuee neleYeej ueeielees. ³eeletve ke=À<eer efJeefJeOeerkeÀjCee®eer
mebkeÀuHevee efvecee&Ce nesles. ke=À<eer He³e&ìve mebkeÀuHevee nermeg×e ke=À<eer efJeefJeefOekeÀjCee®ee SkeÀ veJee; Hejbleg
cenÊJee®ee Yeeie yevele Deens. ke=À<eer He³e&ìvee®³ee efveefceÊeeves ³esCeeN³ee Menjer He³e&ìkeÀebvee ie´eceerCe Yeespeve,
efveJeemeHe×leer, ie´eceerCe, meebmke=ÀeflekeÀ keÀuee ³eeb®³eeyejesyej®e Flej MesleerHetjkeÀ Je pees[ J³eJemee³e HeenC³ee®eer
DeeJe[ Je GlmegkeÀlee Demeles. Goe. ogiOeJ³eJemee³e, kegÀkeÌkegÀìHeeueve, MesUercebs{er Heeueve, HeÀUyeeiee³eleer
Jeiewjs. ³eecegUs ke=À<eer He³e&ìveeceO³es efJeefJeOelee ³esles. ³eeme Devegmeªve MeslekeÀN³eebvee DeeHeu³ee Mesleele Je
Heefjmejele Je jenHeeueve, FcetHeeueve, Mesleleȳeeleerue celm³eHeeueve, jsMeerceHeeueve, ceOegceef#ekeÀeHeeueve,
DeUbyeer GlHeeove, HeÀgueMesleer (HeÌueesefjkeÀu®ej), ieeb[tU Kele He´keÀuHe, Deew<eOeer JeveJemHeleer®eer ueeieJe[,
HegÀueHeÀUPee[eb®eer veme&jer, Mesleer, HeÀU Je celm³eHe´efke´À³ee J³eJemee³e Jeiewjs pees[ J³eJemee³eebceOetve ke=À<eer
He³e&ìve Je ke=À<eer efJeefJeOeerkeÀjCeeuee ®eeuevee efceUsue.

6) He³e&ìkeÀebmeeþer efvemeie& Je efveJeeble He³e&ìvee®es meeOeve ë

He³e&ìve ner ®ewveer®eer yeeye jeefnueer vemetve DeeOegefvekeÀ ³egieeleerue OeeJeHeUer®³ee Je leeCeleCeeJeie´mle
peerJeveMewueer®eer leer SkeÀ cenÊJee®eer iejpe yeveueer Deens. He³e&ìveeletve DeeveboHe´eHleer yejesyej®e Meebleer Je
efveJeebleHeCee®eer DeHes#ee Demeles. peer Menjeleerue ieoea, ieeWieeì, OeeJeHeUer®³ee peerJeveeceO³es meeO³e nesle
veener. Menjer He³e&ìkeÀ pesJne He´®eefuele Je He´efme× He³e&ìve mLeUbekeÀ[s peelees. lesJne lesLeerue ieoea, ieeWieeì,
efJeefJeOe He´ot<eCes, iewjmees³eer, ceneieeF& Deeoer DeveskeÀ keÀejCeebcegUs l³ee®ee Ye´ceefvejeme neslees. Hebjleg ke=À<eer
He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve pesJne He³e&ìkeÀ SKeeÐee ieeJeele ie´eceerCe Yeeieele ³esleele lesJne l³eebvee Mesleer, Mesleer
mebmke=Àleer, MeslekeÀjer kegÀìgbyee®es DeeojeefleL³e ie´eceerCe mebmke=Àleer ³eeb®³ee menJeemeeletve Deevebo efceUlees
l³ee®eyejesyej efvemeiee&®ee Keje menJeeme Je cevemJeer Meeblelee Je efveJeebleHeCee efceUlees. ke=À<eer He³e&ìveeletve
l³ebevee efvemeie& meeQo³e& Je Meeble -efveJeebleHeCee®es Kejs meewK³e DevegYeJelee ³esles.
 262
7) ke=À<eer He³e&ìkeÀeb®ee ke=À<eer mebmke=ÀleerMeer Heefj®e³eë
MenjeceO³es efJekeÀefmele Peeuesues Je efJemleejle peeCeejs efJeefJeOe GÐeesie Je mesJee He´®eb[ He´ceeCeeleerue
J³eJemee³e, lemes®e l³eeceO³es DemeCeeN³ee jespeieeje®³ee mebOeer Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer #ecelee ³eeletve Menjer
peerJeveele DeeOegefvekeÀ Je YeeweflekeÀ megKee®³ee He´eHleeruee HejekeÀesìer®es cenÊJe efoues peele Deens. ³ee®e keÀejCeemleJe
Menjer meceepe Mesleer DeeefCe Mesleer mebmke=ÀleerHeemetve KetHe otj iesuee Deens. Hejbleg ke=À<eer He³e&ìvee®ee Deevebo Je
ceveesjbpeveeyejesyej Mesleer cnCepes keÀe³e? efJeefJeOe efHekesÀ, Mesleer®eer keÀeces, Mesleer®es pees[J³eJemee³e, MeslekeÀN³ee®³ee
mecem³ee, He´ieleer®³ee Je meceeOeevee®³ee l³eeb®³ee keÀuHevee ns meJe& mecepetve Ieslee ³esF&ue. DevegYeJelee ³esF&ue.
Lees[ke̳eele ke=À<eer He³e&ìveecegUs Menjer He³e&ìkeÀ DeeefCe Menjeleerue veJeer efHe{er ³eeb®ee ke=À<eer mebmke=ÀleerMeer
Heefj®e³e keÀªve oslee ³esF&ue.

8) ie´eceerCe DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme :

ie´eceerCe peveles®³ee efJekeÀemee®³ee ¢<ìerves mLeeefvekeÀ HeeleUerJejerue ie´eceerCe DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme
cenÊJeHetCe& þjlees. ³ee ie´eceerCe DeLe&J³eJemLes®es Mesleer, MesleerHetjkeÀ J³eJemee³e, pees[J³eJemee³e, ie´eceerCe
kegÀefìjesÐeesie, ceemesceejer J³eJemee³e Deeoer cenlJee®es IeìkeÀ Deensle. meÐe efmLeleerleerue ³eeleerue keÀener
J³eJemee³e mebke´ÀceCe DeJemLesle Deensle Demes Demeues lejer ie´eceerCe efJekeÀemeemeeþer veJee He³ee&³e Demeuesu³ee
ke=À<eer He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee mebkeÀuHevesle ³ee meJe& J³eJemee³e IeìkeÀebvee He³e&ìve Je J³eJemee³e cetu³e efvecee&Ce
Peeues Deens. ³ee®ee efJe®eej keÀªve ³ee ie´eceerCe J³eJemee³e IeìkeÀeb®ee Hegvej&®eveelcekeÀ DeeefCe HejmHejebMeer
mecevJe³e meeOetve efJekeÀeme kesÀu³eeme DeeHeesDeeHe®e mLeeefvekeÀ ie´eceerCe DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeeuee ®eeuevee
efceUsue.

19.5 ke=À<eer He³e&ìvee®es cenÊJe

J³ekeÌleer®³ee owvebefove peerJeveeHeemetve les J³ekeÌleer, meceepe, osMee®³ee efJekeÀemeeceO³es Mesleeruee cenÊJee®es
mLeeve Deens.Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®ee Mesleer ne YekeÌkeÀce Hee³ee Deens. Deepe peieYej®³ee efJeMes<ele: ³egjesefHe³eve
efJekeÀefmele je<ì^eb®³ee DeeefLe&keÀ ceboer®³ee JeeleeJejCeele ³ee®e Mesleer J³eJemee³ee®³ee YekeÌkeÀce Hee³eecegUs Yeejleer³e
DeLe&J³eJemLee me#eceHeCes GYeer Deens Demes Demeues lejer DeveskeÀefJeOe keÀejCeebcegUs Mesleer DeeefCe MeslekeÀN³eeb®eer
efmLeleer ef®ebleepevekeÀ Deens. ³eeJejerue DeveskeÀ GHee³eebHewkeÀer ke=À<eer He³e&ìve J³eJemee³e ne GÊece He³ee&³e Deens.
ke=À<eer He³e&ìveecegUs Mesleeruee yengefJeOe Je J³eeJemeeef³ekeÀ mJeªHe He´eHle nesles ³eeceO³es efvemeie&, Mesleer HetjkeÀ
J³eJemee³e, mesJee J³eJemee³e, ie´eceerCe GÐeesie, ie´´eceerCe keÀuee-¬eÀer[e ³eebmen ieeJeeleerue yengleebMe IeìkeÀebvee
meeceeJetve Iesle l³eeletve jespeieej efveefce&leer DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀjC³ee®eer #ecelee Deens. ³ee meJe&
¢<ìerves ke=À<eer He³e&ìvee®es cenÊJe Heg{erueHe´ceeCes DeOeesjsefKele keÀjlee ³esF&ue.

1) ke=À<eer menJeemee®eer Deevebooe³eer He³e&ìve mebkeÀuHeveeë

MenjebceOeerue jespeieeje®³ee DeveskeÀefJeOe mebOeer l³eeletve DeefOekeÀeefOekeÀ DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee He´³elve

³eeletve DeeOegefvekeÀ peerJeveMewueer, YeeweflekeÀ, megKemegefJeOeeb®ee O³eeme ³eecegUs Menjer ueeskeÀ ke=À<eer mebmke=ÀleerHeemetve
KetHe otj iesues Deensle. melele®³ee OeeJeHeUer®³ee Je leeCeleCeeJee®³ee peerJeveHe×leercegUs DeeveboHe´eHleermeeþer
He³e&ìve ner l³ee®eer iejpe yeveueer Deens. Hejbleg vesnceer®³ee He´efme× He³e&ìve mLeUekeÀ[erue efJeefJeOe mecem³eebcegUs
l³ebevee He³e&ìvee®ee Keje Deevebo efceUt MekeÀle veener. ke=À<eer He³e&ìveeletve cee$e l³ebevee efvemeie&, efnjJeerieej
Mesleer, HeÀUyeeiee³eleer, Mesleer®es pees[ J³eJemee³e, GHeke´Àce, MeslekeÀjer kegÀìgbye, l³eeb®es DeeojeefleL³e, HejbHeje
 263
meCe, GlmeJe F. peJeUtve Heenlee ³esleerue. l³eele menYeeieer neslee ³esF&ue. Lees[ke̳eele Mesleer®³ee menJeemeeletve
DeeieȳeeJesieȳee Deevebooe³eer He³e&ìvee®ee Keje Deevebo Ieslee ³esF&ue.

2) efkeÀHeÀe³eleMeerj He³e&ìve ë

He³e&ìve ne peieYej Jesieeves efJemleejCeeje DeeefCe peieeleerue He´Lece ke´ÀceebkeÀe®ee J³eJemee³e yeveuee
Deens. He³e&ìve ner meceepeeleerue kesÀJeU G®®eYe´t ueeskeÀeb®eer efcejemeoejer jeefnueer vemetve meceepeeleerue meJe&
IeìkeÀeb®³ee Deevebo He´eHleer®es SkeÀ cenÊJee®es meeOeve yeveues Deens ³eeletve®e He³e&ìvee®ee meJe&otj He´®eej Je
He´meejosKeerue ceesþîee He´ceeCeele Peeuee Deens. Deepe He³e&ìvee®es DeveskeÀ He´keÀej Je DeveskeÀ He´s#eCeer³e He³e&ìve
mLeUs He´efme× Je GHeueyOe Deensle. Hejbleg JeenletkeÀ, Yeespeve, efveJeeme ³ee He´cegKe Je Flej mebyebefOele megefJeOeeb®³ee
¢<ìerkeÀesveeletve ns He´®eefuele He³e&ìve He´®eb[ Keef®e&keÀ yeveues Deens. l³ee®eyejesyej Jee{leer ceneieeF&, lemes®e
Keemeieer #es$eeleerue jespeieej DeeefCe DeeefLe&keÀ GlHevvee®eer DeefveefM®elelee ³eecegUs meceepeeleerue efJeMes<ele:
Menjer Yeeieeleerue meJe&meeceev³e ueeskeÀebvee ³ee He´®eefuele He³e&ìvee®ee ueeYe IesCes Meke̳e nesle veener. Hejbleg ke=À<eer
He³e&ìve ³eeJej GÊece He³ee&³e þjle Deens. efvemeie& Je Mesleer®ee menJeeme MeslekeÀN³eeb®³ee jenl³ee efkebÀJee
MesleeJejerue Iejele. efveJeeme J³eJemLee, MeslekeÀN³eebb®ee HeejbHeefjkeÀ HeengCe®eej, Iejiegleer Je mLeeefvekeÀ Yeespevee®ee
DeemJeeo, ie´eceerCe ueeskeÀkeÀuee Je KesUeb®ee Deevebo, efvemeie& lemes®e Mesleer Je ieeJeHeefjmejeleerue Hee³eer YeìkebÀleer
yewueiee[erletve meHeÀj DeeefCe ie´eceerCe/mLeeefvekeÀ GlHeeoveeb®eer Kejsoer Demes ke=À<eer He³e&ìvee®es meeOes Je vewmeefie&keÀ
mJeªHe Deens. l³eecegUs®e les JeepeJeer Ke®ee&le keÀjlee ³esC³eepeesies Je He³e&ìvee®ee DeeieUeJesieUe Deevebo
osCeejs He³e&ìve Deens. Lees[ke̳eele ke=À<eer He³e&ìve ns Menjer Je meeJe&meeceev³e He³e&ìkeÀ IeìkeÀebmeeþer efkeÀHeÀe³eleMeerj
He³e&ìve Deens.

3) ke=À<eer peerJevee®eer DeesUKe ë

Menjer Yeeieele He´®eb[ He´ceeCeele efJeefJeOe GÐeesieOebos, lemes®e mesJee J³eJemee³eeb®ee efJekeÀeme Peeuee
Deens l³eeletve jespeieeje®³ee Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee mebOeer, efJeefJeOe veeiejer megefJeOee, ®eebieu³ee jenCeerceevee®ee
opee&, J³eefkeÌleceÊJe efJekeÀemee®³ee mebOeer, DeeOegefvekeÀ Je YeeweflekeÀ megKemegefJeOee He´eHle nesleele. ie´eceerCe Je
ke=À<eer peerJeveMewueerle ³ee meeN³eeb®ee yengleebMeer He´ceeCeele DeYeeJe Dee{Ulees. Deeoer DeveskeÀ keÀejCeebcegUs Menjer
meceepe Mesleer DeeefCe Mesleer®³ee Flej ceeefnleerHeemetve (%eeveeHeemevet) KetHe otj iesuee Deens. Hejbleg ke=À<eer
He³e&ìvee®³ee efveefcelleeves Menjeleerue ueeskeÀebvee Mesleer®ee Heefj®e³e keÀªve Ieslee ³esF&ue. Mesleer DeeefCe MeslekeÀjer
peerJevee®ee menJeeme DevegYeJelee ³esF&ue. Mesleer cnCepes keÀe³e? Mesleer®es efJeefJeOe nbieece, DevveOeev³es, keÀ[Oeev³es,
lesueefye³ee Deeoer efJeefJeOe He´keÀej®eer efHekesÀ, HeÀU yeeiee³eleer®eer Mesleer, HegÀueMesleer, ogiOeJ³eJemee³e, kegÀkeÌkegÀìHeeueve,
MesUercebs{erHeeueve, ceml³eHeeueve ³eemeejKes pees[J³eJemee³e, Mesleerleerue veJeveJeerve GHeke´Àce, MesleefJenerj,
MesleleUs, Heeì ³eemeejKeer HeeCeerHegjJeþîee®eer meeOeves, Mesleer®³ee efJeefJeOe keÀeceeleerue MeslekeÀN³eeb®es DeHeej
keÀ<ì, mecem³ee, megKeog:Kes, l³eelener l³ee®eer meceeOeeveer Je=Êeer F. meJe& peJeUtve Heenlee ³esF&ue. mecepetve
Ieslee ³esF&ue. l³eeb®³eeMeer mebJeeo meeOelee ³esF&ue. ³ee®eyejesyej MeslekeÀN³eeb®es efJeefJeOe meCe-GlmeJe, pe$ee,
ueeskeÀkeÀuee, ie´eceerCe KesU, MesleeJejerue ieceleerpeceleer ³eeletve Deevebo Ieslee ³esF&ue. Lees[ke̳eele ke=À<eer He³e&ìvee®³ee
efveefceÊeeves Menjer ueeskeÀebvee He³e&ìkeÀebvee Mesleer, MeslekeÀjer Je Mesleer mebmke=ÀleerMeer Heefj®e³e keÀªve Ieslee
³esF&ue.

4) yeskeÀejer, mLeueeblej Je jespeieejeuee me#ece He³ee&³e ë

osMeeleerue ie´eceerCe Yeeieele Deepener Mesleer ne®e He´cegKe J³eJemee³e cnCetve kesÀuee peelees. Hebpeeye,
 264
nefj³eeCee, ceneje<ì^eleerue HeefM®ece ceneje<ì^ ne efJeYeeie DeeoermeejK³ee keÀener þjeefJekeÀ He´iele Je J³eeJemeeef³ekeÀ
Mesleer®³ee efJeYeeieeb®ee DeHeJeeo JeieUlee ie´eceerCe Yeeieele meÐeefmLeleerlener Mesleer HeejbHeefjkeÀ mJeªHee®eer®e
kesÀueer peeles Goe. Mesleer®es nbieeceer Je GojefveJee&n ce³ee&efole mJeªHe, Mesleer®es Jee{les legkeÀ[erkeÀjCe, efvemeiee&®ee
uenjerHeCee, HeeCeerHegjJeþîee®³ee DeHegN³ee mees³eer, DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve Je megOeeefjle yeeyeeR®³ee ceeie&oMe&ve Je
JeeHeje®ee DeYeeJe, J³eeJemeeef³ekeÀ ¢efäkeÀesvee®ee DeYeeJe, pees[ J³eJemee³ee®ee ³eesi³e He´ceeCeele ve Peeuesuee
efJekeÀeme, yeepeejHesþsleerue Mesleerceeuee®³ee ojeb®eer DeefveefM®elelee Je HeefjCeeceer Mesleerleerue Ieìles GlHeeove
F. DeveskeÀ keÀejCeebcegUs jespeieej mebOeer®ee DeYeeJe DeeefCe l³eecegUs ie´eceerCe Yeeieele yeskeÀejer ceesþîee He´ceeCeele
efvecee&Ce Peeueer. ³eeletve yeskeÀej ueeskeÀeb®es jespeieejemener MenjebkeÀ[s ceesþîee He´ceeCeele mLeueeblej Peeues
Deens. l³eecegUs ieeJes DeeefCe Mesleer Deesme He[ueer Deensle. ³ee ie´eceerCe yeskeÀejer, mLeueeblej DeeefCe jespeieej
mebOeer®³ee mecem³esJej ke=À<eer He³e&ìve mebkeÀuHevee me#ece He³ee&³e nesT MekeÀles. ke=À<eer He³e&ìve mebkeÀuHevesle
veerìvesìkeÀer, veeefJev³eHetCe& Je J³eJemLeeHeve³egkeÌle Mesleer DeHesef#ele Deens. lemes®e Mesleeruee efJeefJeOe HetjkeÀ
J³eJemee³eeb®es, ke=À<eer He´efke´À³ee GlHeeove, HetjkeÀ J³eJemee³ee®es, ke=À<eer He´efke´À³ee GlHeeove, veeefJev³eHetCe& GHeke´Àce,
He³e&ìkeÀeb®³ee JeenletkeÀ-Yeespeve-efveJeemee®eer J³eJemLee, ueeskeÀkeÀueeceOetve ceveesjbpeve, mLeeefvekeÀ Je ie´eceerCe
GlHeeoveeb®eer efJeke´Àer Deeoer yeeyeeRceOetve ®eebieuee jespeieej efceUsue. yeskeÀejer keÀceer keÀjlee ³esF&ue. Lees[ke̳eele
ie´eceerCe Yeeieeleerue yeskeÀejer, mLeueeblej Je jespeieeje®ee DeYeeJe ³eeJej ke=À<eer He³e&ìvee®ee me#ece He³ee&³e
efvecee&Ce keÀjlee ³esF&ue.

5) ke=À<eer GlHeeoveebvee mLeeefvekeÀ yeepeejHesþ ë

DeeHeu³ee DeeieȳeeJesieȳee He³e&ìve JewefMe<ìîeebcegUs ke=À<eer He³e&ìve Menjer He³e&ìkeÀeb®³ee ®eebieu³ee

Hemebleerme ³esle Deens. ie´eceerCe Je ke=À<eer Heefjmejeleerue JewefJeO³eHetCe& He³e&ìveeyejesyej®e mLeeefvekeÀ efJeefJeOe ke=À<eer
GlHeeovesner l³eeb®³ee DeeJe[er®eer Demeleele. ³ee ke=À<eer GlHeeoeveeb®³ee vewmeefie&keÀ mJeªHe Je meWefê³e iegCeJeÊescegUs
l³ebe®eer Kejsoer Menjer He³e&ìkeÀ efJeMes<e Hemebleerves keÀjleele. efMeJee³e Menjer yeepeejHesþs®³ee leguevesle mLeeefvekeÀ
yeepeejele leer JeepeJeer efkeÀceleerle GHeueyOe nesleele. l³eecegUs®e l³ee®³ee Kejsoerme He³e&ìkeÀ He´eOeev³e osleele.
lej ³eecegUs MeslekeÀN³eeb®ee DeeHeueer ke=À<eer GlHeeoves He´efme× efkebÀJee otj®³ee yeepeejHesþsle efJeke´Àer keÀjC³ee®ee
JesU DeeefCe keÀener Ke®e& Jee®et MekeÀlees. SkebÀoefjle ke=À<eer He³e&ìveecegUs ke=À<eer GlHeeovee®³ee Jee{eruee, lemes®e
mLeeefvekeÀ HeeleUerJej yeepeejHesþ GHeueyOe nesC³eeuee ®eeuevee efceUsue.

6) ke=À<eer efJeefJeOeerkeÀjCe DeeefCe ke=À<eer He´efke´À³esuee ®eeuevee ë

efvemeie& DeeefCe efnjJ³eeieej Mesleer®ee menJeeme, lesLeerue Meebleer Je efveJeebleHeCee, ke=À<eer mebmke=Àleer®eer
DeeieUerJesieUer JewefMe<ìîeHetCe&le: efkeÀHeÀe³eleMeerjHeCee DeeefCe He³e&ìvee®ee efveKeU Deevebo ³eecegUs Menjer He³e&ìkeÀ
efJeMes<elJeeves ke=À<eer He³e&ìveekeÀ[s JeUle Deensle. ke=À<eer He³e&ìveecegUs Mesleeruee J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe J³eJemLeeHevee®es
mJeªHe He´eHle Peeues Deens. ³eemeeþer MeslekeÀN³eeves DeeHeueer Mesleer efveìvesìkesÀ J³eJemLeeHeve DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ
oefäkeÀesveeletve keÀjC³ee®eer iejpe Deens. He³e&ìkeÀebvee meJe&meeOeejCeHeCes SkeÀe efþkeÀeCeer efJeefJeOe efHekesÀ,
YeepeerHeeuee ueeieJe[, HeÀUyeeiee³eleer Mesleer, HegÀueMesleer, lesueefye³ee GlHeeove lemes®e ogiOeJ³eJemee³e,
kegÀkeÌkegÀìHeeueve J³eJemee³e, MesUerceW{erHeeueve ³eebmeejKes pees[ J³eJemee³e l³ee®eHe´ceeCes Mesleleȳeeleerue
celm³eMesleer, jsMeerceHeeueve, ceOegceef#ekeÀe Heeueve, DeUbyeer GlHeeove, memesHeeueve, veme&jer, Jeveew<eOeer®eer
ueeieJe[ ³eebmeejKes veJeerve Mesleer GHeke´Àce SkeÀe®e efþkeÀeCeer HeeneJe³eeme DeeJe[leele. lemes®e ke=À<eer He´efke´À³ee
GHeke´Àcener HeenC³eeme DeeJe[leele.Goe. efJeefJeOe HeÀUeb®es ueesCe®es, mejyele, pe@ce, keÀepetieje®es efJeefJeOe
He´keÀej, keÀeskeÀce-peebYetU mejyele, Deebyee-HeÀCeme HeesUer Jeiewjs ³eeleerue yengleebMe ke=À<eer GlHeeoveeb®eer, ke=À<eer
 265
He´efke´À³ee HeoeLee&®eer He³e&ìkeÀ mLeeefvekeÀ HeeleUerJej Kejsoermeg×e keÀjleele. Lees[ke̳eele DeMee He´keÀejs ke=À<eer
He³e&ìveeletve Mesleer, pees[J³eJemee³e, efJeefJeOe Mesleer GHeke´Àce Je ke=À<eer He´efke´À³ee J³eJemee³e ³eeb®es J³eeJemeeef³ekeÀ
oefäkeÀesveeletve ³eesi³e J³eJemLeeHeve Je He³e&ìkeÀebmeceesj ³eesi³e meeojerkeÀjCe kesÀu³eeme ie´eceerCe Yeeieele ke=À<eer
efJeefJeOeerkeÀjCee®³ee DeeefCe ke=À<eer He´efke´À³es®³ee efJekeÀemeeuee efveefM®ele ®eeuevee efceUsue.

7) ke=À<eer Je ie´eceerCe efJekeÀeme ë

GÐeesie DeeefCe mesJee J³eJemee³eebJej DeeOeeefjle Menjer Yeeiee®³ee efJekeÀemee®³ee leguevesle ie´eceerCe
Yeeiee®³ee efJekeÀemee®eer efmLeleer efJeoejkeÀ Demeu³ee®es Dee{Ules. Mesleer ne Deepener ie´eceerCe Yeeiee®ee cegK³e
J³eJemee³e Deens. ie´eceerCe efJekeÀemee®³ee o=<ìerves jmles, HeeCeer, Jeerpe, opexoej Deejesi³e Je efMe#eCee®³ee mees³eer
DeeefCe He³ee&³eer jespeieeje®³ee mebOeer ³eeb®eer ef®ebleepevekeÀ efmLeleer Dee{Ules. l³ee®eHe´ceeCes ke=À<eer efJekeÀemee®³ee
¢<ìerves efvemeiee&®ee uenjerHeCee, Jee{les leeHeceeve, nbieeceer Je HeejbHeefjkeÀ Mesleer, MeslekeÀN³ee®eer ceeveefmekeÀlee,
J³eeJemeeef³ekeÀ Mesleer lemes®e Mesleer®³ee veJeerve leb$e%eevee®³ee ceeie&oMe&ve Je mJeerkeÀeje®ee DeYeeJe, peueefmeb®evee®³ee
DeHegN³ee mees³eer, HeefjCeeceer Ieìles GlHeeove, ³eesi³e yeepeejHesþs®ee DeYeeJe, DeefveefM®elelee oj, keÀpe&yeepeejerHeCee,
Meemevee®eer ke=À<eerefJe<e³ekeÀ OeesjCes ³ee yeeyeer Mees®eefve³e þjleele. ³ee meJee¥®ee ke=À<eer Je ie´eceerCe efJekeÀemeeJej
He´efleketÀue HeefjCeece neslees. ³eeJej ke=À<eer He³e&ìve ner mebkeÀuHevee He´ecegK³eeves He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve MeslekeÀN³ee®es
efJeefJeOe Mesleer He´³eesie, pees[ J³eJemee³e, veJeerve GHeke´Àce ³eeb®es keÀewlegkeÀ lej l³ee®³ee keÀ<ìeb®eer oKeue IesCeejer
þjles. ³eecegUs MeslekeÀN³eeuee He´sjCee efceUles. ke=À<eer He³e&ìve ner mebkeÀuHevee ieeJeeleerue Mesleer, pees[J³eJemee³e,
Mesleer GHeke´Àceeb®es GlHeeokeÀ IeìkeÀ, He³e&ìkeÀebvee JeenletkeÀ Yeespeve, efveJeeme J³eJemLee HegjefJeCeejs mesJee
IeìkeÀ, keÀuee-ueeskeÀkeÀueeleerue ceveesjbpeve IeìkeÀ, ceefnuee ye®ele ieì GlHeeokeÀ ie´eceerCe keÀejeieerj Deeoer
meJe& IeìkeÀebvee mecepeeJetve IesTve l³eebvee He³ee&³eer jespeieej Je DeeefLe&keÀ GlHevvee®es meeOeve efvecee&Ce keÀjCeejer
Deens. ³ee®ee peeCeerJeHetJe&keÀ efJe®eej keÀªve ke=À<eer He³e&ìve ner mebkeÀuHevee Meemeve Je MeslekeÀN³eeb®³ee Heg{ekeÀejeves,
mJe³ebmesJeer mebmLeeb®³ee ceeie&oMe&veeves, ³eesi³e mecevJe³e efve³eespeve Je J³eJemLeeHeveeves lemes®e efJeÊemebmLeeb®³ee
DeLe& mene³³eeves ieeJeeieeJeele jeyeefJeueer iesu³eeme ie´eceerCe Yeeieeleerue ke=À<eer Je ie´eceerCe efJekeÀemeeuee efveefM®ele®e
yeUkeÀìer efceUsue.

ke=À<eer He³e&ìvee®es iegCe-oes<e/HeÀe³eos leesìs ë

De) iegCe/HeÀe³eos ë

1. Menjer keÀesueenue, OeeJeHeU, leeCeleCeeJe DeeefCe He´otef<ele JeeleeJejCeele jenCeeN³ee He³e&ìkeÀebvee

ke=À<eer He³e&ìvee®³ee efveefcelleeves Meeble, efveJeeble, mJe®í Je megboj efvemeiee&®³ee meeefvveO³eele jenC³ee®eer
mebOeer efceUsue. Menjer JeemleJ³eeleerue leeCeleCeeJe otj nesTve l³ebe®es Mejerj Je ceve He´mevve, He´HegÀefuuele
DeeefCe Glmeener nesC³eeme ceole nesF&ue.

2. ke=À<eer He³e&ìve kebsÀêele Mesleer, YeepeerHeeuee Je HeÀUHeÀUeJeU GlHeeoveeyejesyej®e ogiOeeslHeeove,

kegÀkekegÀìHeeueve Je MesUer, cebs{erHeeueve GHeke´Àce osKeerue jeyeefJeues peeleele. l³eeb®³ee He´cegKe
GlHeeoveeyejesyej®e meWefê³e Kele efveefce&leerme ®eeuevee efceUles. l³eecegUs ie´eceerCe Heefjmejele meWefê³e
Mesleer®³ee efJekeÀemeeuee He´eslmeenve efceUles. ke=À<eer He³e&ìkeÀebvee jemee³eefvekeÀ IeìkeÀ cegkeÌle Deeneje®ee
Deevebo oslee ³eslees. lemes®e yeepeejHesþsle meWefê³e Mesleer GlHeeoveebvee ®eebieuee GþeJe Je efJeMes<e oj
efceUlees.
 266
3. ke=À<eer He³e&ìve mebkeÀuHevesle peeCeerJeHetJe&keÀ ke=À<eer He³e&ìve keWÀê efJekeÀefmele kesÀues peeles. l³eeceO³es Mesleer
GlHeeoveeyejesyej®e MesleerHetjkeÀ Je ke=À<eer He³e&ìve ³eebmeejKes GHeke´Àce Je<e&Yej jeyeefJeues peeleele. ³ee
meJe& GHeke´Àceeb®³ee efJeefJeOe keÀeceebmeeþer ceveg<³eyeUe®eer HeÀej iejpe Demeles. ³eeletve Heefjmejeleerue
ueeskeÀebvee keÀe³ecemJeªHeer jespeieejeb®eer mebOeer He´eHle nesles. Goe. meiegCee yeeie, ceecee ieeJe ner ke=À<eer
He³e&ìve keWÀês Je l³eeb®ee Heefjmej.

4. ke=À<eer He³e&ìve mebkeÀuHevescegUs ie´eceerCe Yeeieeleerue MeslekeÀN³eebvee Mesleerleerue GlHeeoveeyejesyej®e ke=À<eer

He³e&ìveeletve l³ebevee peemleer®³ee DeeefLe&keÀ GlHevvee®ee veJee m$eesle/ceeie& efceUsue. lemes®e MeslekeÀN³ee®³ee
³ee ke=À<eer He³e&ìve keWÀêeleerue efJeefJeOe keÀeces keÀjCeeN³ee Heefjmejeleerue Meslecepegjebvee osKeerue peeoe
cepegjer efceUsue. MeslekeÀjer Je Meslecepetj ³eeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUsue.meenefpekeÀ®e
ke=À<eer He³e&ìveecegUs ³ee ie´eceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀeb®³ee jenCeerceevee®ee opee& Gb®eeJeC³eeme ceole
nesF&ue.

5) He³e&ìkeÀebvee ie´eceerCe peerJevee®ee Deevebo ë

Menjeleerue He³e&ìkeÀebvee GHeueyOe Demeuesu³ee He´®eefuele He³e&ìve #es$eeyejesyej®e ke=À<eer He³e&ìve

mebkeÀuHevescegUs ke=À<eer #es$ener GHeueyOe Peeues Deens. Meeble, efveJeeble, efvemeie& menJeeme, ke=À<eer mebmke=Àleer ³eeb®eer
Dees{/DeeJe[ Demeuesu³ee Menjer He³e&ìkeÀebvee ke=À<eer He³e&ìve Deelee ®eebieues®e Hemebleerme Deeues Deens. efvemeie&,
Mesleer®ee menJeeme, Mesleer®eer efJeefJeOe keÀeces, Mesleerleerue efJeefJeOe GHeke´Àce, Heefjmejeleerue megboj mLeUs,
MeslekeÀN³ee®ee meeOesHeCee, efpeJneUe, HeejbHeefjkeÀ Yeespeve, l³eeb®es meCe, jerefleefjJeepe, l³eeb®³eeMeer megmebJeeo
³ee meJee¥ceOetve He³e&ìkeÀebvee ie´eceerCe Je ke=À<eer peerJevee®ee cevecegjeo Deevebo Ieslee ³eslees.

6) ke=À<eer mebmke=Àleer®es peleve ë

efoJemeWefoJeme yeouele peeCeejs nJeeceeve, Hepe&v³eceeve, Mesleer®ee Jee{lee GlHeeove Ke®e&, ie´eceerCe
³egJekeÀeb®ee MenjekeÀ[s Demeuesuee Dees{e ³eecegUs Mesleer yebo keÀjC³ee®eer efkebÀJee DeHeefjne³e&HeCes keÀjC³ee®eer
MeslekeÀN³ee®eer ceeveefmekeÀlee ³ee meJe& mecem³eebJej `ke=À<eer He³e&ìve' ner mebkeÀuHevee mebpeerJeveer þjle Deens.
He´®eefuele He³e&ìve mLeUebkeÀ[tve nesle Demeuesuee Ye´ceefvejeme, lej JeepeJeer Ke®ee&le efceUle Demeuesuee efveKeU
Deevebo ³eecegUs Menjer He³e&ìkeÀeb®eer HeeJeues yeN³eeHewkeÀer He´ceeCeele ke=À<eer He³e&ìveekeÀ[s JeUle Deensle. ie´eceerCe
Yeeieele Deepener Mesleer J³eJemee³e ceesþîee He´ceeCeele kesÀuee peelees. keÀener leªCe, megefMeef#ele Je He´³eesieMeerue
MeslekeÀN]³eebkeÀ[tve ke=À<eer He³e&ìve J³eJemee³ee®ee mJeerkeÀej nesle Deens. ³eecegUs He³e&ìkeÀebvee efveKeU Deevebo,
ke=À<eer mebmke=Àleer®eer ceeefnleer efceUles. lej MeslekeÀN³eebvee efJeveeoueeueer jesKe, Hejbleg peemleer®es DeeefLe&keÀ GlHevve
efceUles. DeMee ³ee ke=À<eer He³e&ìveecegUs ke=À<eer mebmke=Àleer®es peleve Je Menjer mebmke=ÀleerceO³es He´meej nesC³eeme
ceole nesles.

7) HejosMeer ®eueve He´eHleer ë

ke=À<eer He³e&ìveeuee osMeer He³e&ìkeÀebyejesyej®e keÀener HejosMeer He³e&ìkeÀner DeeJepet&ve He´eOeev³e osle Deensle.
efveKeU Deeveboeyejesyej®e keÀener HejosMeer He³e&ìkeÀ Yeejleer³e mebmke=Àleer, ie´eceerCe peerJeve ³eeyejesyej®e Yeejleer³e
Mesleer Je efle®eer meÐeefmLeleer, l³eeleerue veJes yeoue, leb$e%eeve lemes®e Mesleer Je MeslekeÀN³eeb®³ee mecem³ee ³esLeerue
efvemeie& Je He³ee&JejCe ³eeb®ee DeY³eemee®³ee nsletvesosKeerue ³esleele. ³eeceO³es keÀener DeY³eemekeÀ, efJe®eejJeble,
Meeðe%e ³eeb®eener meceeJesMe Demelees. ner ceb[Uer He´®eefuele He³e&ìve mLeUebyejesyej®e ie´eceerCe Yeeieeleerue ke=À<eer
 267
He³e&ìve keWÀêebveebner DeeJepet&ve Yesì osleele DeeefCe Yeejleer³e Mesleerleerue ³ee veeJeerv³eHetCe& pees[ J³eJemee³ee®es
keÀewletkeÀ keÀjleele. ³ee ke=À<eer He³e&ìveeb®ee cevecegjeo Deevebo Iesleele. ³eeletve MeslekeÀN³eeuee He³ee&³eeves osMeeuee
HejkeÀer³e ®euevee®eer He´eHleer nesles.

8) Heefjmejeleerue ie´eceerCe GlHeeoveebvee yeepeejHesþ ë

ie´eceerCe Yeeieeleerue MeslekeÀjer Mesleer GlHeeoveeyejesyej®e Flej Iejiegleer GlHeeovesner le³eej keÀjle
Demelees ³eeceO³es HeÀUHe´efke´À³ee Je DevveHe´efke´À³ee HeoeLe&, lemes®e Iejeleerue JeeHeje®³ee efJeefJeOe Jemlet ³eeb®ee
meceeJesMe Demelees. Goe. efJeefJeOe HeÀUeb®es ueesCe®es, mejyeles, keÀeskeÀce, ceOe, keÀepetiej, Deebyee-HeÀCemeHeesUer,
neleme[er®es leebotU, Heesns, metHe, Pee[t, neleefMeueeF&®³ee ve#eeroej ieesOe[îee ³eebmeejK³ee ie=neHe³eesieer
Jemlet F. ³ee Je Flej meJe& GlHeeoveebvee SkeÀ Keeme ie´eceerCe {bie Je ®eJe Demeles DeeefCe Menjer He³e&ìkeÀebvee
³ee®eer DeeJe[ DeHe´tHe Demeles. ke=À<eer He³e&ìvee®³ee efveefceÊeeves He³e&ìkeÀ ³ee®eer JeepeJeer ojele Kejsoer keÀjleele.
lej MeslekeÀN³eeuee peemleer®es GlHevve efceUles. ³eevegmeej ke=À<eer He³e&ìveecegUs He³e&ìveeyejesyej®e Heefjmejeleerue
ie´eceerCe GlHeeoveeuee ®eebieueer yeepeejHesþ GHeueyOe nesT MekeÀles.

19.6ke=À<eer He³e&ìvee®eer ce³ee&oe

ke=À<eer He³e&ìveeleerue oes<e ë

1) keÀeskeÀCeele veJeerve efJe®eej Heesnes®eefJeC³eele De[LeUe/ De[®eCeer :

keÀeskeÀCeeleerue ueeskeÀ ns efmLeleer Je HejbHejeefHe´³e ceeveues peeleele. keÀesCelesner veJes efJe®eej efkebÀJee veJee
yeoue les ueies®e mJeerkeÀejle veenerle. keÀeskeÀCeele vewmeefie&keÀ IeìkeÀ ceesþîee He´ceeCeele GHeueyOe Demetvener les
ke=À<eer He³e&ìve Je Dev³e #es$eeleerue efJekeÀemeeHeemetve otj Deensle. ke=À<eer He³e&ìvee®³ee ceeO³eceeletve keÀeskeÀCeeleerue
Mesleer DeeefCe MeslekeÀjer Je Dev³e IeìkeÀ ³eeb®ee ®eebieuee efJekeÀeme keÀjCes Meke̳e Deens. ³eemeeþer Meemeve³eb$eCee
keÀener mJe³ebmesJeer mebmLee Je He´meejceeO³eces yeN³eeHewkeÀer He´®eej Je He´meej keÀjerle Deensle. Hebjleg keÀeskeÀCeeleerue
MeslekeÀjer ³ee®ee HeÀejmee mJeerkeÀej keÀjC³eeme Heg{s ³esleevee efomele veenerle.

2) Yee<es®ee De[LeUe ë

keÀeskeÀCeeleerue mebgoj efvemeie&, ³esLeerue ie´eceerCe peerJeve Je mebmke=Àleer lemes®e efnjJeerieej Mesleer efJeefJeOe
He´keÀej®³ee HeÀUyeeiee ³eeb®ee megKeo DevegYeJe IesC³eemeeþer ®eebieu³ee He´ceeCeele Menjer He³e&ìkeÀ ³esLes ³esle
Deensle. ³eeceO³es Menjer-HejYeeef<ekeÀ lemes®e HejosMeer He³e&ìkeÀeb®eener meceeJesMe neslees. Hejbleg ³ee He³e&ìkeÀebvee
cegK³e De[®eCe Yeemeles leer Yee<es®eer. He³e&ìve J³eJemee³eeceO³es mees³eer megefJeOeeHe´ceeCes®e mebJeeo meeOeC³eeuee
efJeMes<e cenÊJe Deens. mLeueoMe&veeyejesyej®e ³esLeerue ie´eceerCe peerJeveMewueer mebmke=Àleer, Mesleer Je l³eeleerue
yeoue, Mesleer Je MeslekeÀN³eeb®³ee mecem³ee ³eeyeÎue peeCetve IesC³ee®eer He³e&ìkeÀeb®eer F®íe Demeles. Hebjleg
Yee<es®³ee De[®eCeercegUs les Meke̳e nesle veener. MeslekeÀjer DeeHeu³ee mLeeefvekeÀ Yee<esJ³eefleefjkeÌle Flej Yee<ee
efMekeÀC³eeme mJeejm³e oeKeJeerle veener. l³eecegUs He³e&ìkeÀ keÀenermes veejepe nesleele. l³eecetUs ke=À<eer He³e&ìve
efJemleejeme ³ee®ee keÀenerMee He´ceeCeele leesìe neslees.

3) Meemeve ³eb$eCes®ee DeuHe He´eflemeeoë

keÀesCel³eener veJ³ee ³eespevee efkebÀJee #es$ee®ee He´meej Je efJekeÀemeemeeþer Meemeve ³eb$eCes®³ee mekeÀejelcekeÀ
 268
menkeÀe³ee&®eer Je ceesþîee He´eflemeeoe®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles Je Dev³e MeemekeÀer³e ³eespevee, GHeke´ÀceebHe´ceeCes®e
ke=À<eer He³e&ìve mebkeÀuHeves®ee He´®eej Je He´meejemeeþer MeemeefkeÀ³e ³eb$eCes®ee DeuHe Je $eesìkeÀ He´eflemeeo peeCeJelees.
ke=À<eer He³e&ìve mebkeÀuHeves®ee He³e&ìkeÀebceO³es He´®eej Je He´meej nesC³eemeeþer MeemekeÀer³e ³eb$eCes®³ee efJeMes<e He´³elveeb®eer
iejpe Deens. lemes®e ³ee ke=À<eer He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee efJemleejemeeþer MeslekeÀN³eebvee He´eslmeenve, ceeie&oMe&ve
Je DeLe&meene³³ee®eer iejpe Deens. Hejblet ³ee meJe& yeeyeeRceO³es MeemekeÀer³e ³eb$eCes®ee DeuHe He´eflemeeo Dee{Ulees.

4) Hee³eeYetle mees³eermegefJeOeeb®ee DeYeeJe ë

He´®eefuele He³e&ìve mLeUebefþkeÀeCee®eer He´®eb[ ieoea, ieesbieeì, efJeefJeOe He´keÀej®es He´ot<eCe, DeveweflekeÀ
yeeyeer, Jee{leer iegvnsieejer, mesJeemegefJeOeeb®eer Jee{erJe oj DeekeÀejCeer, HeÀmeJeCetkeÀ, DeeveboHe´eHleer®ee Peeuesuee
Ye´ceefvejeme ³eecegUs He³e&ìkeÀ Meeble-efveJeeble Je meeO³ee He³e&ìve He³ee&³ee®³ee MeesOeele Deensle. ie´eceerCe Yeeieeleerue
Je Meeble, efveJeeble efvemeie& DeeefCe efnjJ³eeieej Mesleer®³ee menJeemeeleerue ke=À<eer He³e&ìve Deelee l³eeb®³ee ®eebieu³ee
Hemebleerme Glejle Deens. Hejbleg ³eemeeþer ®eebieues jmles, mejkeÀejer Je Keepeieer Jeenve megefJeOee, Jeerpe, Deejesi³e,
otjOJeveer J³eJemLee, ®eebieueer efveJeeme J³eJemLee, MeslekeÀN³eebvee ke=À<eer He³e&ìve He´efMe#eCe J³eJemLee, He³e&ìkeÀeb®eer
megjef#elelee ³eebmeejK³ee efkeÀceeve Hee³eeYetle mees³eermegefJeOeeb®ee ie´eceerCe Yeeieele DeYeeJe Dee{Ulees.

5) Yeeb[Jeue GYeejCeer®³ee De[®eCeer ë

ke=À<eer He³e&ìve mebkeÀuHevesle He³e&ìkeÀebvee MeslekeÀN³eeb®³ee MesleeJej efkebÀJee HeÀUyeeiesle He´®eefuele Mesleer
GlHeeoveeyejesyej®e Dev³e MesleerHetjkeÀ GHeke´Àce, lemes®e efkeÀceeve mees³eermegefJeOeeb®eer DeHes#ee Demeles. Goe.
MeslekeÀN³eeb®³ee MesleeJej DevveOeev³es, YeepeerHeeuee, lesueefye³ee, HegÀueyeeiee, HeÀUyeeie GlHeeoveeyejesyej®e
ieesHeeueve, MesUerceWb{er, kegÀkeÌkegÀìHeeueve , memesHeeueve, ceOegYeef#ekeÀe Heeueve, jsMeerceHeeueve, DeUbyeer GlHeeove,
MesleleUs Je l³eeleerue celm³eHeeueve ns efJeefJeOe MesleerHetjkeÀ GHeke´Àce ³eeyejesyej®e MesleeJejerue mJeleb$e efveJeeme
J³eJemLee ns meJe& He³e&ìkeÀebvee SkeÀe®e efþkeÀeCeer Demeu³eeme efJeMes<e DeeJe[les. ³ee meJe& yeeyeer Je GHeke´Àce ke=À<eer
He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee J³eJemLeeHevee®³ee ¢efäkeÀesveeletve megª keÀjC³eemeeþer MeslekeÀN³eeuee Yeeb[Jeuee®eer
iejpe Yeemeles. Hebjleg ³eemeeþer MeslekeÀN³eeuee MeemeveekeÀ[tve keÀesCel³eener DeLe&meene³³ee®eer efkebÀJee Devegoevee®eer
ceole efceUle veener. lemes®e ke=À<eer He³e&ìve #es$ee®ee HegjsMee He´ceeCeele efJekeÀeme Je efJemleej ve Peeu³eeves
l³eeyejesyej®e ³eeHeemetve efceUCeeN³ee GlHevveele Hegjsmes meelel³e Je nceer vemeu³eeves jeä^er³eerke=Àle DeLeJee
Keemeieer yeBkeÀeosKeerue MeslekeÀN³eeuee Yeeb[Jeuee®ee HegjJeþe (DeLe&meene³³e) keÀjC³eeme le³eej nesle veenerle.

leelHe³e& ë

Lees[ke̳eele ke=À<eer He³e&ìveecegUs Mesleer J³eJemee³e, MesleerHetjkeÀ J³eJemee³e, HeejbHeefjkeÀ ie´eceerCe J³eJemee³e
³eeb®³ee ceeO³eceeletve ie´eceerCe DeLe&J³eJemLee meekeÀejC³eeme neleYeej ueeiet MekesÀue. ke=À<eer He³e&ìveecegUs p³ee
He×leerves MeslekeÀjer Jeie& Je ie´eceerCe ueeskeÀebvee HeÀe³eos nesCeej Deensle. l³ee®eHe´ceeCes He³e&ìkeÀebveener l³ee®es
DeveskeÀ ueeYe nesCeej Deensle. pemes keÀceer Ke®ee&ceO³es He³e&ìkeÀebvee He³e&ìvee®ee Deevebo Ieslee ³esF&ue. ³ee ke=À<eer
He³e&ìveeletve®e He³e&ìkeÀeb®ee KeN³ee DeLee&ves ceve:Meebleer®ee, ceveesjbpevee®ee GÎsMe meHeÀue nesT MekesÀue.
l³ee®eHe´ceeCes Menjer Je efJeosMeer GÎsMe meHeÀue nesT MekesÀue. l³ee®eHe´ceeCes Menjer Je efJeosMeer He³e&ìkeÀebvee
KeN³ee DeLee&ves ie´eceerCe peerJeve Mewueer®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue. leer DevegYeJelee ³esF&ue DeeefCe l³eeletve
Deeveboner uegìlee ³esF&ue.
 269
19.7 meejebMe

He´emleeefJekeÀeceO³es ke=À<eer He³e&ìvee®³ee mebkeÀuHeves®ee Go³e, efle®³eeMeer mebyebOeerle yeeyeer Je DeeOegefvekeÀ

ceeveJeer peerJeveeleerue YetefcekeÀe ³eeb®eer ®e®ee& kesÀueer Deens. ke=À<eer He³e&ìvee®ee efJekeÀeme ³ee efJe<e³eer®ee Dee{eJee
Iesleevee l³ee®³ee Jesieȳee JewefMe<ìîeebcegUs l³eeuee He³e&ìkeÀeb®eer Hemebleer keÀMeer Jee{leer Deens ³ee iees<ìerJej
ue#³e JesOeues Deens. ke=À<eer He³e&ìvee®³ee meboYee&le efJeefJeOe J³eeK³ee, mebkeÀuHevee, mJeªHe, JewefMe<ìîes, leÊJes,
iejpe, J³eeHleer, cenÊJe DeeefCe iegCe oes<e ³eener iees<ìer leHeMeerueJeej ceeb[u³ee Deensle. efJeMes<ele: ke=À<eer
He³e&ìve DeeefCe keÀeskeÀCe ³ee mebyebOeekeÀ[s Keeme ue#e JesOeues Deens. Lees[ke̳eele He´mlegle HeeþeceO³es ke=À<eer
He³e&ìve ner meb%ee DeefOekeÀeefOekeÀ mHe<ì keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuesuee Deens.

19.8 mJeeO³ee³e
1) ke=À<eer He³e&ìvee®eer J³eeK³ee meebiee. l³ee®es mJeªHe Je J³eeHleer mHe<ì keÀje.

2) ke=À<eer He³e&ìve DeeefCe keÀeskeÀCe ³ee efJe<e³eebJej efveyebOe efuene.

3) ke=À<eer He³e&ìvee®eer iejpe DeeefCe l³ee®es cenÊJe ³eeJej Yee<³e keÀje.

4. efìHee efuene.

De) ke=À<eer He³e&ìvee®es HeÀe³eos

ye) ke=À<eer He³e&ìve DeeefCe efmebOegogie& efpeune.

keÀ) ke=À<eer He³e&ìve DeeefCe ie´eceerCe efJekeÀeme.

♦♦♦
 270

20
He³ee&JejCeer³e He³e&ìve
(mebkeÀuHevee - mJeªHe DeeefCe peeie=leer Je MeemekeÀer³e ceole)

Heeþe®eer ªHejs<ee
20.0 GÎsMe
20.1 He´emleeefJekeÀ
20.2 He³ee&JejCeer³e He³e&ìve
20.3 He³e&ìvee®ee He³ee&JejCeer³e IeìkeÀebJejerue HeefjCeece
20.4 He³e&ìvee®es mJeªHe He³ee&JejCeer³e keÀjC³eemeeþer GHee³e
20.5 meb®eeefuele menueer
20.6 ke=À<eer He³e&ìvee®³ee ¢<ìerves cenÊJeHetCe& mLeUs
20.7 nbieece-nJeeceeveevegmeej J³eJemLeeHeve
20.8 He´®eej DeeefCe He´®eej meeefnl³e
20.9 ³eMemJeer He´®eej efve³eespevee®es He´cegKe cegÎs
20.10mJeeO³ee³e

20.0 GÎsMe

- He³ee&JejCeer³e He³e&ìve mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.

- He³ee&JejCee®es mJeªHe mecepeeJetve IesCes.
- He³ee&JejCe He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee J³eeHleer®ee DeY³eeme keÀjCes.
- He³ee&JejCe He³e&ìve J³eJemee³ee®es cenÊJe mecepeeJetve IesCes.
- He³ee&JejCe He³e&ìve J³eJemee³ee®³ee mecem³ee peeCetve IesCes.

20.1 He´emleeefJekeÀ

iesu³ee keÀener oMekeÀebceO³es He³e&ìve #es$eeceOeerue Guee{eue ceesþîee He´ceeCeeJej Jee{uesueer efometve
³esles. ner Jee{ mebK³eelcekeÀ DeeefCe opee&lcekeÀ DeMee oesvner He´keÀej®eer Deens. l³eeÜejs He³e&ìvee®³ee He´keÀejebceO³es
osKeerue DeveskeÀ He´keÀej®es yeoue Peeues Deensle. lejerosKeerue He³e&ìvee®eer yeepeejHesþ, He´Jeeme, He´Jeemee®es
efþkeÀeCe DeeefCe He³e&ìvee®ee He´®eej ³ee He³e&ìve He´Ceeueerleerue ®eej cenÊJee®³ee cegÐeebceO³es keÀesCeleener HeÀjkeÀ
 271
Peeuesuee veener. meJe& He´keÀej®³ee He³e&ìveemeeþer keÀenerlejer GÎsMe Demelees. lemes®e l³eeceeies keÀenerlejer ®eslevee
Demeles. He³e&ìvee®es Demes DeveskeÀ He´keÀej®es GÎsMe Demeleele. l³eeceO³es DeemeHeeme®³ee He´osMee®es meeQo³e&
yeIeCes, Flej osMeebleerue pevepeerJeve DeY³eemeCes DeMee efkeÀleerlejer GÎsMeeb®ee meceeJesMe nesle Demelees. DeMee
He´keÀejs He³e&ìkeÀeb®³ee F®ísvegmeej DeLeJee efþkeÀeCeeb®³ee JewefMe<ìîeebvegmeej He³e&ìvee®es mJeªHe yeouele Demeles.
³eeceOetve®e efJeMes<e He³e&ìve He³ee&JejCeer³e He³e&ìve ner keÀuHevee Go³eeuee Deeuesueer Deens.

³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeJeªve DeeHeCeeuee He³ee&JejCe He³e&ìvee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì nesF&ue. efJeefJeOe
He×leerves Dee³eesefpele kesÀuesu³ee menueeR®eer JewefMe<ìîes, HeÀe³eos lemes®e ce³ee&oe meebielee ³esleerue DeeefCe
ke=À<eerHe³e&ìvee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®³ee mLeUeb®eer ceeefnleer nesF&ue. nbieece DeeefCe nJeeceeveevegmeej He³e&ìvemLeUe®es
J³eJemLeeHeve keÀmes keÀjeJes DeeefCe He³e&ìvemLeUe®³ee J³eJemee³eJee{ermeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer He´efme×er
He´®eej Je He´meej meeefnl³eeÜejs keÀMeer keÀjeJeer nsosKeerue ³ee IeìkeÀeletve mecepesue.

20.2 He³ee&JejCeer³e He³e&ìve

He³e&ìve keÀjC³eeceeies DeveskeÀ nslet/GÎsMe Demeleele. lemes®e He³e&ìve keÀjC³eeceeies Oeeefce&keÀ GefÎ<ìs
DemeC³ee®es He´ceeCe pejer ceesþs Demeues lejer Dev³e He´cegKe GÎsMeebvegmeej He³e&ìve keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeR®es He´ceeCe
osKeerue efoJemeWefoJeme Jee{le Deens. l³eecegUs®e keÀener efJeMes<e He³e&ìve He´keÀej megª Peeues Deensle. DeMee
efJeMes<e He³e&ìve He´keÀejebceO³es [eWiejeJejerue He³e&ìve, mecegêefkeÀveeN³eeJejerue He³e&ìve, pebieue He³e&ìve, ¬eÀer[e
He³e&ìve Demes keÀener He´cegKe He´keÀej Deensle. l³eeb®es DeveskeÀ GHeHe´keÀejosKeerue Deensle. l³eeb®eer DeeHeCe Lees[ke̳eele
ceeefnleer keÀªve IesCeej Deenesle. cee$e l³eeHetJeea He³ee&JejCe ³ee mebkeÀuHeves®eer ceeefnleer keÀªve IesT³ee.

He³ee&JejCe ner DeefleMe³e efJemle=le mebkeÀuHevee Deens. l³eeceO³es SKeeÐee He´osMeeleerue peceerve, HeeCeer,
nJee, JevemHeleer, He´eCeer DeMee meJe& pewefJekeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. DeMee meJe& mepeerJeeb®eer SkeÀceskeÀebJej
DeJeuebyetve Demeuesueer SkeÀ He´keÀej®eer meeKeUer Demeles DeeefCe He´l³eskeÀ mepeerJee®es l³eeleerue mLeeve JewefMe<ìîeHetCe&
Demeles. l³eeceO³es keÀesCeleener yeoue Peeu³eeme ner meeKeUer legìles DeeefCe ne meceleesue efyeIe[lees. DeMee
He´keÀejs meceleesue efyeIe[C³eecegUs nesCeejs keÀener He´keÀej®es leesìs ns lelkeÀeueerve Demeleele. Hejbleg yejs®emes cee$e
oerIe&keÀeueerve Demeleele. He³ee&JejCee®es vegkeÀmeeve keÀjCeeN³ee Dev³e IeìkeÀebmebyebOeer®eer ceeefnleer keÀªve IesCes
cenÊJee®es Deens.

Meg× nJee, mJe®í HeeCeer, YejHetj met³e&He´keÀeMe, Ieveoeì JevemebHeoe, megme¿e nJeeceeve ³eeb®eer
efvemeiee&keÀ[tve ceeCemeeuee Deveceesue osCeieer efceUeuesueer Deens. cee$e efle®ee JeeHej DeveskeÀoe efve³eespeveHetJe&keÀ
nesle veener, Demes DeeHeu³eeuee efometve ³esles. Jee{l³ee DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs DeMee vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee
veeMe lej nesle Deens®e. Hejbleg l³ee®eyejesyej He³ee&JejCee®es He´ot<eCeosKeerue ceesþîee He´ceeCeeJej nesle Deens.

DeMee meJe& HeefjefmLeleerceO³es, p³ee efþkeÀeCeer Meg× nJee, HeeCeer, pebieue Demes IeìkeÀ GHeueyOe
Demeleele. DeMee efþkeÀeCeer He³e&ìkeÀ DeekeÀ<eer&le nesleele. ³eeletve®e He³ee&JejCe He³e&ìvee®eer keÀuHevee ª{
Peeueer. Deepe HeeefM®eceel³e osMeebmen YeejleeceO³es osKeerue ner keÀuHevee ®eebieueer ªpeuesueer Deens Demes
Dee{Ules. He³ee&Jejee®es j#eCe keÀªve lemes®e mebJeOe&ve keÀªve He³e&ìvee®ee Deevebo IesCes ns He³ee&JejCe
He³e&ìveeceeieerue He´cegKe GefÎ<ì Demeles.

DeveskeÀoe SKeeos efþkeÀeCe He³e&ìvee®³ee ¢<ìerves He´efme× Peeues keÀer l³ee efþkeÀeCeer He³e&ìkeÀeb®eer ieoea
ojJe<eea Jee{le®e peeles. DeMee ceesþîee mebK³escegUs l³ee efþkeÀeCe®³ee meJe& mees³eermegefJeOeeb®³ee JeeHejeJej DeefleefjkeÌle
 272
leeCe He[lees. DeMee ceesþîee ieoeacegUs lesLes DeveskeÀ He´ecegK³eeves efveJeeme, JeenletkeÀ, Yeespeve, keÀjceCetkeÀ,
mebHeke&À DeMee mesJeemegefJeOee HegjefJeC³ee®³ee #es$eele®e Demeleele. l³eecegUs ¿ee #es$eeleerue J³eeHeej Je Guee{eue
Jee{les. He³ee&³eeves DeefOekeÀ He´ceeCeeJej vewmeefie&keÀ m$eesle ve<ì nesleele. cnCepes®e pebieues lees[ueer peeGÀve
lesLes Fceejleer GY³ee jenleele. Hee³eJeeìe peeTve HekeÌkesÀ jmles nesleele. DeMee He´keÀej®es Deeke´ÀceCe efvemeiee&Jej
kesÀues peeles. He³e&ìkeÀeb®³ee DeefleefjkeÌle mebK³escegUs meeb[HeeCeer kesÀues peeles. He³e&ìkeÀeb®³ee DeefleefjkeÌle mebK³escegUs
meeb[HeeCeer, keÀ®eje ³eeb®³ee efJeunsJeeìeryeÎue®es He´Mve efvecee&Ce nesleele.

Deepe He³e&ìkeÀ ceesþîee He´ceeCeeJej HueeefmìkeÀ He@efkebÀie®³ee Jemlet JeeHejle Demeleele DeeefCe GHe³eesie
Peeu³eeveblej l³ee lesLes®e Flemleleë HesÀketÀve osleele. DeMee Jemletb®ee vee³eveeì nesle vemeu³eeves He³ee&JejCee®es
ceesþîee He´ceeCeeJej keÀe³ecemJeªHeer vegkeÀmeeve nesles.

DeMee He´keÀejs l³ee efþkeÀeCe®³ee vewmeefie&keÀ meeQo³ee&®es ceesþîee He´ceeCeeJej vegkeÀmeeve nesles. Deepe
Þeerveiej, cemegjer, Gìer efkebÀJee ceneje<ì^eceO³es ceneyeUsMJej DeMee He³e&ìve efþkeÀeCeer keÀener He´ceeCeele ne
OeeskeÀe efomet ueeieuee Deens.

DeMee He´keÀejebcegUs nesCeejs vegkeÀmeeve ns keÀe³ecemJeªHeer Je ve yeoueCeejs Demeles. l³eecegUs

He³e&ìvemLeUeb®es meeQo³e& ve<ì nesCeej veener. lesLes He´ot<eCe nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer He³e&ìkeÀ, Dee³eespekeÀ,
mLeeefvekeÀ jefnJeemeer DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ ³eebveer SkeÀef$eleHeCes IesCes DeeJeM³ekeÀ þjles.

20.3 He³e&ìvee®ee He³ee&JejCeer³e IeìkeÀebJejerue HeefjCeece

He³ee&JejCe cnCepes peceerve, nJee, HeeCeer, JevemHeleer, He´eCeer Je ueeskeÀ l³eeb®eer meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ
HeefjefmLeleer ³eeb®³ee meb³egkeÌle He´efke´À³esves yeveuesueer HeefjefmLeleer keÀer p³eeceO³es YetHe=<þeJejerue ueeskeÀ Je He´eCeer
peieleele. DeMee He³ee&JejCee®ee He³e&ìveeMeer efvekeÀì®ee mebyebOe Deens. DeveskeÀ He³ee&JejCeer³e IeìkeÀebcegUs peer
vewmeefie&keÀ me=<ìermeeQo³ee&®eer mLeUs efvecee&Ce nesleele, HeMegHe#eer ceesþîee mebK³esves SKeeÐee Yeeieele JeeJejleele
l³eecegUs He³e&ìveeuee ®eeuevee efceUles. Hejbleg DeueerkeÀ[s He³e&ìveeceO³es ³ee He³ee&JejCeer³e IeìkeÀeb®es peleve Je
mebJeOe&ve keÀjC³ee®eer mebkeÀuHevee meeceeJeuesueer Deens. ³ee ¢<ìervesner ³ee oesneW®es HejmHej Ieefve<þ mebyebOe
Deensle. ³ee meboYee&le Heg{erue IeìkeÀ cenÊJee®es þjleele.

He³e&ìvee®³ee Feflenemeele l³ee®ee Godiece Je efJekeÀeme ³eeceO³es He³ee&JejCee®es cenÊJe ceesþs Deens.
Yet¢M³e, vewmeefie&keÀ me=<ìermeeQo³e&, nJee, HeeCeer ³eebveer yeveuesu³ee He³ee&JejCeekeÀ[s He³e&ìkeÀ DeekeÀ<eer&le nesleele.
³ee pees[eruee ceeveJeefveefce&le GHeueyOe mees³eer, meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀebveer He³e&ìvee®es ef#eeflepe
efJemle=le yeveles. (³ee IeìkeÀeb®ee He³e&ìveJe=×erJej nesCeeje HeefjCeece He´keÀjCe oesveceO³es efouee Deens.) He³e&ìvee®³ee
efJekeÀemeeyejesyej ³ee He³ee&JejCeer³e IeìkeÀebceO³es keÀener yeoue Ie[tve ³esleele. ³eemeeþer HetJeeaHes#ee DeefOekeÀ
keÀeUpeerHetJe&keÀ He³ee&JejCee®es peleve, mebJeOe&ve keÀªve, He³e&ìvee®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®es DeJeIe[ keÀe³e& meO³ee
l³ee l³ee osMeeleerue He³e&ìve efJeYeeieeuee keÀjeJes ueeieles. ³eemeeþer ³ee J³eJemee³ee®es Meeðeer³e efve³eespeve
keÀªve He³e&ìveecegUs He³ee&JejCee®es vegkeÀmeeve ìeUC³ee®eer iejpe Deens. He³ee&JejCee®³ee efJeefJeOe IeìkeÀebJej
He³e&ìvee®ee nesCeeje HeefjCeece Heg{erueHe´ceeCes ë-

1. He³e&ìve Je vewmeefie&keÀ JevemHeleer :

vewmeefie&keÀ JevemHeleer ne SkeÀ He³e&ìve efJekeÀemeeleerue cenÊJee®ee vewmeefie&keÀ IeìkeÀ Deens. ³ee IeìkeÀecegUs
 273
vewmeefie&keÀ me=<ìermeeQo³ee&le ceesuee®eer Yej He[les, HeMegHe#³eebvee Deemeje Je DeVe efceUles. DeMee ³ee IeìkeÀebJej
He³e&ìvee®ee pees HeefjCeece neslees lees Heg{erueHe´ceeCes ë-

(De) He³e&ìkeÀ peer Pee[s, HeÀUs, HegÀues, MesJeeU ieesUe keÀjleele l³eecegUs l³ee efJeYeeieeleerue vewmeefie&keÀ
JevemHeleeR®³ee mJeªHeele yeoue Ie[tve ³esleele.

(ye) He³e&ìkeÀ je<ì^er³e GÐeeves, pebieues Je ieJeleeU kegÀjCeele peer Deeie ueeJeleele l³eecegUs Pee[s, Jesueer,
ieJele ³eeb®es ceesþîee He´ceeCeeJej vegkeÀmeeve nesles.

(keÀ) He³e&ìkeÀ yeN³ee®e JesUe Pee[eb®eer lees[ keÀªve lebyetmeeþer Kegbìîee, meesì Je MeskeÀesìermeeþer Pee[eb®eer
lees[ keÀjleele.

([) He³e&ìkeÀebkeÀ[tve pebieueele keÀ®eje ìeketÀve efou³eecegUs lesLeerue JeeleeJejCe He´ot<eerle nesles.

(F) ceveesjbpeve, ne@ìsume, jmles Fl³eeoeRcegUs pebieueJ³eeHle, ieJeleeU #es$eeble PeHeeìîeeves Ieì nesle
Deens.

(F&) pebieueeleerue He³e&ìkeÀ Je l³eeb®eer Jeenves ³eeb®³ee JeeJejC³eeves Pee[ebJej efJeHejerle HeefjCeece neslees.

(HeÀ) pebieueeleerue Jev³e HeMegHe#³eeb®³ee meJe³eer He³e&ìkeÀebcegUs yeouet ueeieleele. Goe. He³e&ìkeÀ HeMegHe#³eebvee
pes KeeC³ee®es HeoeLe& ìekeÀleele. l³eecegUs l³eeb®³ee meJe³eer yeoueleele. keÀener JesUe l³eebvee efvejefvejeUs
Deepeej nesleele.

(Ye) HeÀj, keÀele[er, ®eece[er, ne[s, ketÀme, megUs Fl³eeoer He´eefCepe GlHeeoveebvee efoJemeWefoJeme ®eebieueer
efkebÀcele ³esGÀ ueeieu³eeves He³e&ìkeÀ DeMee HeMegHe#³eeb®eer efMekeÀej keÀjleele.

(ce) He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeemeeþer je<ì^er³e GÐeeves, jeKeerJe pebieues, DeYe³eejC³es Fl³eeoeRmeeþer ueeieCeejs
#es$e meYeesJeleeue®³ee Mesleer #es$eeletve Jev³e peefceveer®³ee Yeeieeletve Iesleues peeles. ns ueeskeÀ l³eeb®eer
ueeskeÀmebK³ee Jee{ueer keÀer, ³ee megjef#ele Yeeieele Deeke´ÀceCe keÀjleele. l³eecegUs ³ee mebjef#ele Yeeiee®es
Deefle vegkeÀmeeve nesles. ³ee megjef#ele #es$eeyeensj Jev³e HeMegHe#³eebvee JeeJejlee ³esle veener. He³e&ìkeÀ
l³eeb®eer efMekeÀej keÀjleele. DeMee jerleerves He³e&ìvee®ee ³ee IeìkeÀebJej efJemle=le HeefjCeece neslees.
³eecegUs HeMegHe#³eeb®eer mebK³ee®e veJns, lej DeveskeÀ Je=#e, JesueeR®³ee peeleer ve<ì nesC³ee®³ee ceeiee&Jej
Deensle.

He³e&ìkeÀ HeÀesìes Iesleele, ceesþceesþîeeves jsef[Dees, ìsHe ueeJeleele. ³ee DeeJeepeecegUs HeMegHe#³eeb®³ee
Hegveefve&cee&Cee®³ee keÀe³ee&Jej He´efleketÀue HeefjCeece neslees. l³eeb®eer mebK³ee DeYe³eejC³eele Demetvener PeHeeìîeeves
keÀceer nesT ueeieueer Deens. ³eeefMeJee³e ceesìejer, jsuJes, og®eekeÀer Jeenveeb®³ee DeeJeepee®ee JeeF&ì HeefjCeece
nesle Deens.

2. He³e&ìve Je He³ee&JejCee®es He´ot<eCe:

He³ee&JejCeer³e He´ot<eCe Je He³e&ìve ³eeb®ee peJeU®ee mebyebOe Deens. JeemleefJekeÀ He³ee&JejCe He´ot<eCe ner SkeÀ
peeieeflekeÀ iebYeerj mecem³ee yeveuesueer Deens. l³eeceO³es He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeecegUs Yej He[le Deens. GÊej
 274
DecesefjkeÀe, ³egjesHe Je YetceO³e meeieje®³ee efkeÀveeN³eeJejerue HegUCeer (yeer®esme) He´ot<eCee®³ee efMekeÀej yeveuesu³ee
Deensle. pebieueeleerue leUer, leueeJe, mejesJejs ³eeb®es He´ot<eCe lesLeerue He³e&ìkeÀebcegUs nesles. He³e&ìkeÀeb®³ee
ceesìejer, og®eekeÀer Jeenves, efJeceeves, jsuJes ³eecegUs OJeveer®es Je nJes®es He´ot<eCener Jee{le Deens.

(De) yeer®esme®es He´ot<eCe ë

G<Ce keÀefìyebOeeleerue JeeuegkeÀece³e HegUCeer (yeer®esme) iesu³ee oesve-leerve oMekeÀeble He´iele je<ì^eleerue
He³e&ìkeÀeb®es He´cegKe DeekeÀ<e&Ce þjues Deens. ³eemeeþer He³e&ìkeÀ meb³egkeÌle mebmLeeveeleerue (DecesefjkesÀleerue)
efce³eeceer, ke@Àefjefye³eve yesìs, YetceO³es meeiejer³e efkeÀveeje, G<Ce keÀefìyebOeeleerue meeiejer yesìs Goe. cee@efjMeme,
ceeueoerJe Fl³eeoer. Yeejleeleerue ieesJee Je Flej meeiej efkeÀveejs ³esLes ceesþîee He´ceeCeeJej ieoea keÀª ueeieues.
l³ee®eyejesyej osMeebleie&le He³e&ìkeÀner Jee{t ueeieues. ³ee He³e&ìkeÀebveer ìeketÀve efouesu³ee efJeefJeOe Jemlet, DeVe Je
Hes³e ³eeb®³ee Hue@efmìkeÀ ye@iee, keÀeieo ³eeb®³ee keÀ®eN³ee®es {erie DeMee yeer®esmeJej Jee{t ueeieues Deensle. He³e&ìkeÀeb®³ee
meelel³ee®³ee JeeJejecegUs keÀemeJeemeejK³ee peue®ej He´eC³eeb®³ee He´peveve #ecelesJej HeefjCeece nesT ueeieuee
Deens.

(ye) peueHe´ot<eCe ë

He³e&ìvee®³ee efJekeÀemeecegUs HeeC³ee®es He´ot<eCe Jee{le ®eeueues Deens. ³ee He³e&ìkeÀeb®³ee lebyet (tents)
meeb[HeeC³ee®eer efJeunsJeeì ³eecegUsner peueHe´ot<eCe Jee{le ®eeueues Deens, ner He³e&ìve #es$es Meke̳elees leUer,
leueeJe, veÐee, mejesJej ³eeb®³ee meeefVeO³eele GYeejueer peeleele DeeefCe meeb[HeeCeer DeMee peueeMe³eele efcemeUle
jeefnu³eecegUs ³ee peueeMe³eeb®es PeHeeìîeeves He´ot<eCe nesle Deens. He³e&ìkeÀebveer ìeketÀve efouesu³ee Jemlet HeeC³eele
efcemeUtve ³ee He´ot<eCeeme neleYeej ueeJeleele. He³e&ìkeÀeb®es ceuecet$e efJemepe&ve nsmeg×e ³ee®es cegK³e keÀejCe
Deens. ceneyeUsMJej®³ee JesCCee leueeJee®³ee He´ot<eCee®es `He³e&ìve' ns cetU keÀejCe Deens.

(keÀ) OJeefveHe´ot<eCeë

JeemleefJekeÀ veeiejer JemleerHeemetve otj, Meeble, Jeveeb®³ee veerjJe mleyOeles®³ee meeefVeO³eele, HeMegHe#³eeb®³ee
menJeemeele keÀener keÀeU Deejeceele IeeueJeeJee ner He³e&ìvee®eer cetU He´sjCee Deens. Menje®³ee ieeWOeU,
ieeWieeìeHeemetve otj peeJes Demes He´l³eskeÀeuee Jeeìles. ³eeletve®e He³e&ìve mLeUeb®ee efJekeÀeme Peeuee. Hejbleg ner®e
He³e&ìve mLeUs Deepe ieeWieeì³egkeÌle yeveuesueer Deensle. ³ee ieeWieeìeletve kesÀJeU He³e&ìkeÀ®e veJns, lej pebieueeleerue
HeMegHe#eerner megìuesues veenerle. He³e&ìkeÀeb®³ee Jeenveeb®ee DeeJeepe, jsef[Dees, ìsHejskeÀe@[&j ³eeb®ee ieeWOeU,
IeesUke̳eeves ceesþîee DeeJeepeele cnìuesueer ieeCeer ³eecegUs ner He³e&ìve keWÀês ieeWieeì Je ieoea®eer efþkeÀeCeer
Peeuesueer Deensle. pebieueJ³eeHle Yeeieele DeMee DeeJeepeeb®ee lesLeerue HeMegHe#³eebJej efJeHejerle HeefjCeece neslees Je
l³eeb®eer He´peveve#ecelee keÀceer nesles.

He³e&ìveecegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee He³ee&JejCee®³ee mecem³es®³ee meceeOeeveemeeþer He³e&ìvee®es efve³eespeve

keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀesCelesner He³e&ìve mLeU Deefle ieoea®es efþkeÀeCe (Over Crowded) yeveCeej
veener. ³eekeÀ[s ue#e efoues Heeefnpes. DeYe³eejC³es, je<ì^er³e GÐeeves ³esLes ce³ee&efole He³e&ìkeÀebvee He´JesMe ÐeeJee.
meJe& He³e&ìvemLeUer meeb[HeeC³ee®eer ³eesi³e efJeunsJeeì ueeJetve peueHe´ot<eCe efve³eb$eCe keÀjeJes ueeiesue. pebieueJ³eeHle
Yeeieele Jeenveeb®ee Jesie keÀceer þsJeeJee ueeiesue. Flej DeeJeepe keÀjCeejer ceveesjbpevee®eer meeOeves ³eeb®³ee JeeHejeJej
yeboer DeeCeCes Fl³eeoer GHee³eebveer ner He´ot<eCe mecem³ee mees[efJelee ³esF&ue.
 275
3. He³e&ìve Je HeMegHe#eer :
Jev³e HeMegHe#eer ne He³ee&JejCee®ee SkeÀ cenÊJee®ee IeìkeÀ Demetve He³e&ìve efJekeÀemeele l³ee®ee cenÊJee®ee
Jeeìe Deens. Yeejleeleerue efpece keÀe@yexì ve@Meveue Heeke&À, keÀePeerjbiee DeYe³eejC³e, YejleHetj®es He#eer DeYe³eejC³e
DeMee efkeÀl³eskeÀ je<ì^er³e GÐeeveebvee He³e&ìkeÀ ojJe<eea ueeKeeW®³ee mebK³esves Yesì osleele Je HeMegHe#³eeb®³ee
meeefVeO³ee®ee jescen<e&keÀ DevegYeJe Iesleele. Hejbleg lesLeerue HeMegHe#³eeb®³ee ¢<ìerves p³ee iebYeerj mecem³ee efvecee&Ce
nesleele, l³eeb®ee efJe®eej kesÀuee Heeefnpes. He³e&ìkeÀeb®³ee DeefleefjkeÌle mebK³escegUs DeYe³eejC³eeb®es Meeble JeeleeJejCe
efyeIe[les. meelel³eeves nesCeeN³ee DeeJeepeebcegUs HeMegHe#³eeb®es mJeemL³e Kejeye nesles. l³ee®ee HeefjCeece l³eeb®³ee
Deejesi³eeJej, Flej meJe³eeRJej Je Hegveefve&efce&leer #ecelesJej neslees. ieerj DeYe³eejC³eeleerue efmebne®³ee mebK³esceO³es
Jee{ ve nesCes ns ³ee®es GoenjCe Deens.

He³e&ìvee®ee DeMee jerleerves He³ee&JejCe IeìkeÀebJej pees efJeefJeOe He´keÀej®ee DevegketÀue DeLeJee He´efleketÀue
HeefjCeece neslees. l³eecegUs He³e&ìvee®³ee ce³ee&oe mHe<ì nesleele. ³eeletve®e He³e&ìvee®³ee Meeðeer³e Je HeefjHetCe&
efve³eespevee®eer DeeJeM³ekeÀlee efvecee&Ce Peeueer Deens. ³eesi³e JesUer l³ee meboYee&leerue GHee³e³eespevee keÀªve
peieeleerue efJekeÀefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeele Jesieeves HemejCeeN³ee He³e&ìve J³eJemee³ee®es YeefJeleJ³e
DeeMeeoe³ekeÀ þsJeC³ee®ee He´³elve keÀjeJee ueeiesue.

20.4 He³e&ìvee®es mJeªHe He³ee&JejCeer³e keÀjC³eemeeþer GHee³e

1. He³ee&³eer He³e&ìvemLeUeb®ee He´®eej Je efJekeÀemeë

He´efme× He³e&ìvemLeUe®³ee efþkeÀeCeer/ieeJeebceO³esosKeerue He³e&ìve megefJeOee efvecee&Ce keÀªve l³eeb®ee
He´®eej kesÀu³eeme ieoea®ee He´Jeen eflekeÀ[s JeUefJelee ³esF&ue. l³eecegUs SkeÀe®e efþkeÀeCeeJej leeCe He[Ceej veener.
l³eeÜejs He³ee&JejCee®ee meceleesue keÀener He´ceeCeele meebYeeUuee peeF&ue. l³ee®eyejesyej J³eJemee³ee®³ee Jee{erJe
mebOeerosKeerue GHeueyOe nesleerue.

2. meJe³eeRceO³es yeoueë
He³e&ìveeuee iesu³eeJej DeeHeu³ee Menjer peerJeveeleerue keÀener meJe³eer yeoueCes iejpes®es Demeles. l³eeceO³es
He´ecegK³eeves He³ee&JejCeeme neveerkeÀejkeÀ yeeyeeR®ee JeeHej ìeUuee Heeefnpes. GoenjCeeLe&, HueeefmìkeÀ®³ee Jemletb®ee
keÀceer JeeHej keÀªve keÀceerlekeÀceer HueeefmìkeÀ keÀ®eje le³eej keÀjCes, He³e&ìvemLeUeJej Meke̳e lesLes JeenveebSsJepeer
mee³ekeÀue®ee JeeHej keÀjCes DeLeJee Hee³eer efHeÀjCes, lemes®e keÀener He´ceeCeele KeeC³ee®³ee meJe³eeRceO³esosKeerue
yeoue kesÀuee Heeefnpes. nJeeyebo He´efke´À³ee kesÀuesu³ee HeoeLee¥SsJepeer leepes, mLeeefvekeÀjerl³ee GHeueyOe Demeuesues
DeVe, HeÀUs Je YeepeerHeeuee ³eeb®ee Deenejele meceeJesMe DemeeJee. l³eecegUs He³e&ìvemLeUeJej keÀ®eN³ee®eer
mecem³ee keÀceer He´ceeCeele efvecee&Ce nesF&ue.

3. He³ee&JejCeeyeÎue peeCeerJepeeie=leerë
efHeÀjle Demeleevee DeemeHeeme®³ee He´osMeeleerue Peg[Hes, ieJele Je Dev³e JevemHeleer efve<keÀejCe lees[t
ve³esle, Pee[eb®eer HegÀues/HeÀUsosKeerue lees[t ve³esle. DeMeeves l³ee Yeeiee®es meeQo³e& lej keÀceer nesles®e, Hejbleg
He³ee&JejCee®es osKeerue vegkeÀmeeve nesles. He³e&ìvee®³ee efþkeÀeCeer GHeueyOe Demeuesu³ee peuem$eesleeb®ee (GoenjCeeLe&
efJenerj, veoer, Dees{e Fl³eeoer) JeeHej keÀeUpeerHetJe&keÀ keÀjeJee. l³eeceO³es keÀ®eje Je Dev³e ìekeÀeGÀ HeoeLe&
ìeketÀve He´ot<eCe keÀª ve³es. lemes®e efve<keÀeUpeerHeCes DeeieHesìer®eer peUleer keÀe[er HesÀketÀ ve³es. DeMee DeveskeÀ
ke=ÀleeRceOetve DeeHeCeeme He³ee&JejCee®es j#eCe Je mebJeOe&ve keÀjlee ³esF&ue.
 276
mJeleë®eer JeeieCetkeÀ ne®e Flejebvee DeeoMe& Demelees. l³eecegUs He³ee&JejCe He³e&ìveeceO³es He³e&ìkeÀeb®eer
YetefcekeÀe®e DeefOekeÀ cenÊJee®eer Demeles. les mJele뮳ee JeeieC³eeletve He³ee&JejCe mebJeOe&vee®ee mebosMe meJe&$e
Heesnes®eJet MekeÀleele. He³ee&JejCee®ee He´Mve ne SKeeos ieeJe, jep³e DeLeJee osMe HeeleUerJej ce³ee&efole veener.
l³eecegUs He³ee&JejCee®³ee yeeyeleerceOeerue efve<keÀeUpeerHeCee®es og<HeefjCeece meJee¥vee®e YeesieeJes ueeieleele. Demes
og<HeefjCeece keÀener He´ceeCeele ìeUC³eemeeþer He³ee&JejCe He³e&ìve ner keÀeUe®eer iejpe Deens.

20.5 meb®eeefuele menueer (mLeeefvekeÀ/je<ì^er³e/Deeblejje<ì^er³e)

JesUs®³ee ce³ee&oscegUs He³e&ìkeÀebvee keÀceer keÀeUele DeveskeÀ efþkeÀeCeebvee Yesì osCes DeeJeM³ekeÀ yeveles.
DeMee HeefjefmLeleerceO³es l³eeb®³ee ieeJeeHeemetve efJeceeve, jsuJes, yeme Je Flej meeOeveeb®es Deej#eCe, cegkeÌkeÀecee®³ee
efþkeÀeCeer ne@ìsueceO³es Deej#eCe, He´Jeeme Je Flej MebkeÀebmebyebOeer meuuee Je mesJee, efJeefJeOe He´keÀej®³ee DeeJeM³ekeÀ
keÀeieoHe$eeb®eer Hetle&lee DeMeer meJe& keÀeces keÀjC³eemeeþer mebHetCe& He³e&ìve keÀe³e&ke´Àcee®es keÀeUpeerHetJe&keÀ efve³eespeve
keÀjCes DeefleMe³e iejpes®es Demeles. Demes efve³eespeve keÀjC³eemeeþer yeje®e JesU ueeielees; Hejbleg He³e&ìkeÀekeÀ[s
pej DeMee keÀeceebmeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesuee JesU GHeueyOe vemesue lej ner meJe& keÀeces SKeeÐee J³ekeÌleer Jee
mebmLesceeHe&Àle keÀªve Ieslee ³esT MekeÀleele. DeMee He´keÀej®³ee mesJeemegefJeOee HegjefJeCeeN³ee mebmLesme He´Jeeme
kebÀHeveer Demes cnCeleele. DeMee He´keÀej®³ee He´Jeeme kebÀHeveerceeHexÀle He³e&ìkeÀebvee Jew³eefkeÌlekeÀjerl³ee ceeie&oMe&veosKeerue
kesÀues peeles. l³ee®eyejesyej He³e&ìkeÀeb®³ee iejpee DeeefCe DeboepeHe$ekeÀevegmeej menueer®es efve³eespevemeg×e keÀªve
efoues peeles. l³eeceO³es He´Jeeme, efveJeeme, Deej#eCe, mLeueoMe&ve DeMee iees<ìeR®ee meceeJesMe Demelees. DeMee
He´keÀej®³ee mesJee HegjefJeC³eeHeesìer kebÀHeveeruee ie´enkeÀekeÀ[tve mesJeeMegukeÀ efceUles. DeveskeÀ ceneveiejebceO³es
lemes®e Dev³e MenjebceO³es DeMee He×leerves menueeR®es Dee³eespeve keÀjC³ee®ee He´keÀej nuueer DeefOekeÀ He´ceeCeeJej
ueeskeÀefHe´³e nesT ueeieuee Deens.

³eeGueì, SKeeoer kebÀHeveer þjeefJekeÀ He´Jeemeceeiee&Jejerue efveefM®ele keÀeueeJeOeerceO³es keÀener efþkeÀeCeeb®eer

SkeÀef$ele menue Dee³eesefpele keÀjles. DeMee Dee³eesefpele menueeRvee meb®eeefuele menueer Demes cnCeleele. DeMee
He´keÀej®³ee menueeRmebyebOeer Je=ÊeHe$eeceOeerue peeefnjeleer legcner yeefIeleu³ee Demeleerue.

meb®eeefuele menueeR®eer keÀener JewefMe<ìîes KeeueerueHe´ceeCes Deensle ë

1. ce³ee&efole keÀeueeJeOeerceO³es SKeeÐee efJeYeeieeleerue DeveskeÀ mLeUs HeenCes Meke̳e nesles.
2. ieìeves He³e&ìve kesÀu³eeves les keÀener He´ceeCeele mJemle He[les.
3. He³e&ìkeÀeuee mJele뮳ee He´Jeeme, efveJeeme, Deej#eCee®eer keÀeUpeer keÀjeJeer ueeiele veener. l³ee®eer
J³eJemLee kebÀHeveer keÀjles.
4. menueeryejesyej J³eJemLeeHekeÀ/ceeie&oMe&keÀ Demelees. l³eecegUs keÀener De[®eCeer Deeu³eeme ceole efceUt
MekeÀles, lemes®e He´Jeemeeleerue efþkeÀeCeebyeÎue®eer ceeefnleer efceUles.
5. efJeefMe<ì He×leer®es Yeespeve GHeueyOe nesT MekeÀles. l³eecegUs Je=× J³ekeÌleer, lemes®e keÀener HeL³e
DemeCeeN³ee J³ekeÌleeR®eer mees³e nesles.
6. He´JeemeeceO³es keÀener He´efme× efþkeÀeCeer Kejsoer keÀjeJe³ee®eer Demeu³eeme l³eeyeÎue ³eesi³e ceeie&oMe&ve
efceUles. l³eecegUs HeÀmeJeCetkeÀ nesle veener.
7. Jew³eefkeÌlekeÀ Je meeceevee®eer megjef#elelee efceUles.
 277
DeMee He´keÀejs Deepe meb®eeefuele menueer ¿ee meJe& He´keÀej®³ee He³e&ìveebmeeþer ueeskeÀefHe´³e Peeuesu³ee
Deensle. DeveskeÀ Jele&ceeveHe$es DeeefCe Flej He´efme×er ceeO³eceebletve legcner l³eeb®³ee peeefnjeleerosKeerue yeefIeleu³ee
Demeleerue. ke=À<eerHe³e&ìveeb®³ee meboYee&le DeMee He´keÀej®³ee meb®eeefuele menueer Fm$eeF&ue Je Dev³e ke=À<eerHe´iele
osMeebceO³es Dee³eesefpele kesÀu³ee peeleele. HeerkeÀ-GlHeeove, HeeCeerJ³eJemLeeHeve, lemes®e Dev³e He´iele leb$eebyeÎue®eer
ceeefnleer DeMee efþkeÀeCeer efceUles. ceneje<ì^e®³ee ke=À<eerHe´iele Yeeieeleerue MeslekeÀjer DeMee meb®eeefuele menueeRceO³es
ceeefnleer efceUJet ueeieuesues Deensle. mLeeefvekeÀ, lemes®e je<ì^er³e HeeleUerJej cee$e meb®eeefuele ke=À<eermenueer
Dee³eesefpele keÀjC³ee®es He´ceeCe Del³euHe Deens. l³eecegUs J³eJemee³e#es$e cnCetve DeMee meb®eeefuele ke=À<eermenueeR®³ee
Dee³eespeveeuee GppJeue YeefJeleJ³e Deens.

20.6 ke=À<eerHe³e&ìvee®³ee ¢<ìerves cenÊJeHetCe& mLeUs

YeejleeceO³es peceerve, nJeeceeve, HeerkeÀHe×leer ³eeceO³es HeÀej ceesþîee He´ceeCeeJej efJeefJeOelee Dee{Utve
³esles. DeeHeu³ee osMee®es les SkeÀ He´cegKe JewefMe<ìîe Deens. ¿ee JewefMe<ìîeecegUs®e DeeHeu³ee osMeele He³e&ìveemeeþer
J³eeHleer HeÀej ceesþer Deens. DeeHeu³ee osMeele peJeUpeJeU meJe& He´keÀej®eer efHekesÀ keÀceer-DeefOekeÀ He´ceeCeele
Iesleueer peeleele. l³eebceO³es le=CeOeev³e, keÀ[Oeev³e, HeÀUs, YeepeerHeeuee, ieefUleeb®eer efHekesÀ, cemeeu³ee®eer
efHekesÀ ³eeb®ee He´ecegK³eeves meceeJesMe neslees. ³eebHewkeÀer keÀener JewefMe<ìîeHetCe& efHekesÀ He´l³e#e MesleerceO³es®e yeIeCes Je
l³eebyeÎue ceeefnleer keÀªve IesCes ns vesnceer®e Deewlmegke̳eHetCe& Demeles. ³eeyeeyele keÀeMceerjceOeerue kesÀMej Je
meHeÀj®eboe®³ee yeeiee, efncee®eue He´osMeeleerue HegÀueeb®eer Jn@ueer DeeefCe DeemeececeOeerue ®ene®es ceUs, ceneje<ì^eleerue
Deebyee, o´e#e, [eefUbye yeeiee Jee HegÀueMesleer He´keÀuHe DeMeer keÀener GoenjCes meebielee ³esleerue. lemes®e He´efme×
Je cenÊJeHetCe& He³e&ìvemLeUeb®³ee DeemeHeeme Demeuesueer ke=À<eermebMeesOeve keWÀês, ke=À<eerefMe#eCemebmLee ³eeb®eeosKeerue
ke=À<eerHe³e&ìvemLeUeb®³ee ³eeoerle meceeJesMe keÀjlee ³esF&ue.

ceneje<ì^e®ee efJe®eej kesÀu³eeme jep³eeleerue ®eejner ke=À<eerefJeÐeeHeerþs, l³eeb®³ee Debleie&le keÀe³e&jle

DemeCeejer mebMeesOeve keWÀês, keÀener He´iele MeslekeÀN³eeb®eer He´#es$es, ke=À<eerefJe%eeve keWÀêe®es He´#es$e DeMee keÀener
He´cegKe ke=À<eerHe³e&ìvemLeUs Deensle, Demes DeeHeu³eeuee cnCelee ³esF&ue. lemes®e ceneje<ì^, keÀvee&ìkeÀ, Hebpeeye,
nefj³eeCee Fl³eeoer jep³eeble ke=À<eerHe³e&ìve ner mebkeÀuHevee jeyeefJeC³ee®es He´³elve ®eeuet Deensle. ³ee®ee HeÀe³eoe
keÀener He´ieefleMeerue Je Yeeb[Jeueoej MeslekeÀjer J³eeJemeeef³ekeÀ leÊJeeJej keÀªve Iesle Deensle.

20.7 nbieece-nJeeceeveevegmeej J³eJemLeeHeve

He³e&ìvee®ee nbieece nJeeceeveeMeer ceesþîee He´ceeCeeJej efveieef[le Demelees. Gvneȳee®³ee keÀeUele

DeveskeÀ ueeskeÀ Leb[ nJes®³ee efþkeÀeCeer He³e&ìveeme peeleele, efkebÀJee efnJeeU³eeceO³es yeHeÀe&Jejerue KesU, efieefjYe´ceCe
Demes He³e&ìve He´keÀejosKeerue ueeskeÀefHe´³e Deensle. Deelee lej HeeJemeeȳeeceO³esner DeveskeÀ ueeskeÀ Je<ee&menueeR®ee
Deevebo Ieslevee efomeleele. ceeUMespe Ieeì, ueesCeeJeUe, Deebyeesueer DeMeer keÀener efþkeÀeCes Je<ee&menueeRmeeþer
He´efme× Peeueer Deensle. l³ee®eHe´ceeCes ke=À<eerHe³e&ìvemLeUe®esosKeerue nbieece-nJeeceeveevegmeej J³eJemLeeHeve
keÀjeJes ueeieles. l³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee DeeHeCe Lees[ke̳eele mecepetve IesT.

1. ke=À<eerHe³e&ìvemLeUeJej GHeueyOe Demeuesu³ee HeerkeÀ He´keÀejevegmeej He³e&ìkeÀeb®³ee ieoea®ee keÀeU efveefM®ele

Demelees. GoenjCeeLe&, Oeev³eefHekeÀeb®³ee yeeyeleerle pJeejer, njyeje, ient ³eebmeejKeer efHekesÀ Demeleerue.
lej keÀesJeȳee keÀCemeeb®³ee Jee Ieeìîeeb®³ee DeJemLesle ngj[e GHeueyOe keÀªve He³e&ìkeÀebvee DeekeÀ<eer&le
keÀjlee ³eslees. lemes®e Deebyee, êe#es ³eebmeejKeer HeÀUefHekesÀ HetCe& yenjele Demeleevee DeMee yeeieebceO³es
 278
He³e&ìkeÀebvee efve³eespeveye× He×leerves DeekeÀ<eer&le keÀjlee ³esles. ¿eemeeþer ke=À<eerHe³e&ìvemLeUe®eer ³eesi³e
keÀeUele peeefnjele Je He´efme× keÀjCes iejpes®es Demeles.
2. ke=À<eerHe³e&ìvemLeUeJej He³e&ìkeÀebmeeþer Keguee Yeeie DeeefCe Dev³e He´efleyebefOele Yeeie Demes J³eJeefmLele
efJeYeepeve DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ke=À<eerHe³e&ìvemLeUeJej pej ieoea Jee{ueer lej DeMee
HeefjefmLeleerceO³es l³ee DeefleefjkeÌle ieoeacegUs GY³ee efHekeÀeb®es Jee MesleeJejerue meeOeves, GHekeÀjCes,
DeJepeejs ³eeb®es vegkeÀmeeve nesT MekeÀles. DeMee He´keÀej®³ee vegkeÀmeeveercegUs oerIe&keÀeueerve leesìsosKeerue
nesT MekeÀleele. cnCetve ke=À<eerHe³e&ìvemLeUeJej ³eesi³e jerleerves DeeKeuesues jmles DemeeJesle. les keÀ®®³ee
mJeªHee®esosKeerue ®eeueleerue; cee$e les He´#es$eeJejerue efHekeÀebHeemetve ³eesi³e DeblejeJej DemeeJesle.
He³e&ìkeÀ efHekeÀebceO³es efMeªve vegkeÀmeeve keÀjCeej veenerle ³ee®eer o#elee IesC³eemeeþer jeKeCeoej
DemeeJesle. lemes®e Meke̳e Demeu³eeme He´efleyebefOele #es$eeuee HekeÌkesÀ kegbÀHeCe DemeeJes DeLeJee He´efleyebefOele
#es$ee®es HeÀuekeÀ DemeeJesle.
3. ke=À<eerHe³e&ìvemLeUeJej SkeÀe JesUer ce³ee&efole ieìebvee®e He´JesMe oslee ³esT MekeÀlees. HeÀej ieoea Peeu³eeme
lesLeerue efHekeÀeb®es Jee ceeueceÊes®es vegkeÀmeeve nesT MekeÀles. l³eemeeþer He´JesMemebK³esJej ce³ee&oe ner
ke=À<eerHe³e&ìvemLeUe®³ee J³eJemLeeHeveeleerue cenÊJee®eer yeeye Deens.
4. KejerHe Je jyyeer nbieeceele efvejefvejeUer Oeev³eefHekesÀ Iesleueer peeleele. l³ee efHekeÀeb®³eeosKeerue DeveskeÀ
peeleer Demeleele. l³eecegUs l³eeble ceesþîee He´ceeCeeJej efJeefJeOelee Demeles. ns meJe& JewefJeO³eHetCe& He´keÀej
SkeÀe®e nbieeceele SkeÀef$eleHeCes He³e&ìkeÀebvee yeIeC³eemeeþer GHeueyOe keÀªve oslee ³esleele. GoenjCeeLe&,
SkeÀe®e efHekeÀe®³ee DeveskeÀ peeleer efkebÀJee SkeÀe Jeiee&leerue efHekesÀ (JesueJeieea³e, kebÀoefHekesÀ Fl³eeoer)
³eemeeþer MesleeJej mJeleb$e efJeYeeie keÀjlee ³esF&ue. ns meJe& Meke̳e nesC³eemeeþer ³eesi³e efve³eespeve Je
J³eJemLeeHeve keÀjCes iejpes®es Demeles.

20.8 He´®eej DeeefCe He´®eejmeeefnl³e

J³eeHeej DeeefCe GÐeesieeb®³ee meboYee&le meO³ee®es ³egie peeefnjeleeR®es Deens Demes nuueer®³ee keÀeUer
vesnceer®e cnìues peeles. les HetCe&HeCes mel³e Deens. efJeefJeOe ceeO³eceebÜejs nesCeeN³ee He´YeeJeer peeefnjeleercegUs
SKeeos GlHeeove DeefleMe³e ueeskeÀefHe´³e keÀmes nesT MekeÀles, ³ee®eer keÀener GoenjCes legcneuee ceenerle Demeleerue.
He³e&ìve#es$eeceO³es J³eJemee³ee®³ee DeveskeÀ veJeerve mebOeer efvecee&Ce Peeu³eecegUs l³ee #es$eeceO³esosKeerue DeveskeÀ
mebmLee Jee J³ekeÌleer ³eebveer mesJee HegjefJeC³eeme megªJeele kesÀueer. DeMee He´keÀej®³ee mHeOexcegUs DeeHeeHeu³ee mesJee-
megefJeOeeb®eer peeefnjele keÀªve peemleerle peemle ie´enkeÀebvee mJeleëkeÀ[s keÀmes DeekeÀ<eer&le keÀªve Ieslee ³esF&ue
³ee®es He´³elve megª Peeues Deensle. l³eeletve®e mJele뮳ee J³eJemee³ee®ee He´®eej keÀjC³ee®es DeeefCe He´®eejemeeþer
³eesi³e Demes meeefnl³e efJekeÀefmele keÀjC³ee®es leb$e Go³eeuee Deeues. He´YeeJeer He´®eej peeefnjeleer, lemes®e DeekeÀ<e&keÀ
He´®eejmeeefnl³eecegUs He³e&ìve-J³eJemee³ee®eer Guee{eue HeÀej ceesþîee He´ceeCeeJej Jee{u³ee®es efometve ³esles.
He³e&ìvee®³ee ¢<ìerves He´®eeje®es efJeMes<e cenÊJe Deens. l³ee®eer keÀejCes KeeueerueHe´ceeCes Deensle.

1. He³e&ìve ne He´ecegK³eeves nbieeceer/ce³ee&efole keÀeUeleerue J³eJemee³e Deens. l³eecegUs He³e&ìve nbieece

megª nesC³eeHetJeea efve³eespeveelcekeÀ peeefnjeleer, lemes®e He³e&ìve nbieeceeceO³es He´eslmeenveHej peeefnjeleer
keÀªve He³e&ìkeÀebvee DeekeÀ<eer&le keÀjlee ³essles.
2. keÀener efJeefMe<ì He´keÀej®³ee meb®eeefuele menueeRmeeþer peeefnjele keÀjleevee meceepeeleerue Je=× J³ekeÌleer
ne ue#³eieì Demelees. DeMee peeefnjeleeRceO³es ue#³eieìe®³ee iejpee HetCe& keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves ceeefnleer
 279
efouesueer Demeles. GoenjCeeLe&, ceOegcesneRmeeþer efJeefMe<ì Deenej, ³ee®e keÀeUeceO³es JewÐekeÀer³e megefJeOee
GHeueyOe DemeCes, Fl³eeoeRcegUs ue#³eieìe®³ee efJeefMe<ì iejpee ue#eele IesTve peeefnjele kesÀu³eeme
leer GHe³egkeÌle þjles.
3. He³e&ìvee®³ee mesJes®eer ceeieCeer ner yeN³ee®eoe efkeÀceleerJej DeJeuebyetve Demeles DeeefCe leer DeeefLe&keÀ ieìebvegmeej
yeoueles. He³e&ìvemenueeR®ee Ke®e& ne l³eeceO³es HegjefJeu³ee peeCeeN³ee He´l³e#e mesJeeb®³ee opee&Jej
DeJeuebyetve Demelees. He´Jeeme, efveJeeme efkebÀJee JeenletkeÀ ³ee mesJeebmeeþer pej G®®e ÞesCeer®³ee megefJeOee
JeeHeju³ee lej menueer®ee Ke®e& Jee{lees. GoenjCeeLe&, JeeleevegketÀefuele Jeenveeves He´Jeeme, efJeceeve
He´Jeeme, G®®e ÞesCeer®³ee ne@ìsueceO³es JeemleJ³e Je Yeespeve ³eebmeejK³ee mesJeebcegUs menueeR®ee Ke®e&
Jee{lees. cee$e l³eeSsJepeer meeceev³e mesJee JeeHeju³eeme efkeÀleerlejer keÀceer Ke®ee&le menue keÀjlee ³esles.
cnCepes®e He³e&ìve keÀjCes ns He´l³eskeÀeuee DeeHeeHeu³ee kegÀJeleervegmeej Meke̳e nesles, ns peeefnjele He´®eejeves
efme× keÀjlee ³essles.
4. He³e&ìve#es$eeceO³es mesJee JeeHejC³eeHetJeea l³ee®es Hewmes YejeJes ueeieleele. GoenjCeeLe&, He´Jeeme efleefkeÀìeb®es
Deej#eCe, ne@ìsuee®es Deej#eCe Fl³eeoer. l³eecegUs ie´enkeÀebvee He³e&ìveekeÀ[s DeekeÀ<eer&le keÀjC³eemeeþer
He´YeeJeer peeefnjele Je He´®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
5. He³e&ìveJ³eJemee³eeceOeerue mHeOee& KetHe Jee{uesueer Deens. l³eecegUs ie´enkeÀebmeeþer l³eeb®³ee mJele뮳ee
iejpee Je kegÀJeleervegmeej DeveskeÀ He³ee&³e GHeueyOe Deensle. mHeOee& Jee{u³eecegUs ³ee J³eJemee³eele
DeveskeÀ Deefve<ì He´Lee megª Peeuesu³ee efomeleele. DeMee meJe& HeefjefmLeleerceO³es Jee{l³ee mHeOexle
efìketÀve jenC³eemeeþer He´YeeJeer He´®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
6. GHeueyOe mesJeeb®eer ceeefnleer ueeskeÀebHe³e&le Heesnes®eueer veener lej ueeskeÀ l³ee®ee JeeHej keÀjle veenerle.
DeveskeÀoe He³e&ìvemLeUeb®eer lemes®e lesLes GHeueyOe DemeCeeN³ee meJe& mesJeemegefJeOeeb®eer ceeefnleer ueeskeÀebHe³e¥le
HetCe&HeCes Heesnes®eefJeueer peele veener. l³eecegUs GHeueyOe He³ee&³eeb®eer ceeefnleer ueeskeÀebvee vemeles. DeMeer
ceeefnleer peeefnjeleerÜejs keÀªve oslee ³esF&ue.

He´®eej ³ee Meyoe®ee DeLe& keÀesCeleener efJeke´sÀlee DeeefCe ie´enkeÀ ³eebceOeerue mebJeeo Demee neslees. DeMee
mebJeeoeb®ee nslet He´ecegK³eeves ie´enkeÀeme Jemlet efJekeÀle IesC³eeme He´Je=Êe keÀjCes Demee Demelees. l³eeyejesyej
GlHeeoveeyeÎue®eer ceeefnleer osCes DemeeosKeerue Demelees. peeefnjele cnCepes efJeefJeOe ceeO³eeceebÜejs kesÀuesueer
Jemletb®eer/mesJeeb®eer He´efme×er. He´®eej/peeefnjele cnCepes Ke®e& vemetve J³eJemee³eemeeþer SkeÀ He´keÀej®eer iegbleJeCetkeÀ
Demeles Demes cnìues peeles. cee$e, l³eemeeþer DeefleMe³e keÀeUpeerHetJe&keÀ efve³eespeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.

20.9 ³eMemJeer He´®eej efve³eespevee®es He´cegKe cegÎs

³eMemJeer He´®eej efve³eespevee®es ®eej He´cegKe cegÎs Deensle. les Heg{erue He´ceeCesë
1. ue#³eieìe®eer efveefM®eleer ë
peeefnjele Jee He´®eej keÀjleevee ue#³eieì efveefM®ele keÀjCes DeefleMe³e iejpes®es Demeles. DeeHeues
GlHeeove efkebÀJee DeeHeueer mesJee JeeHejCeeje mebYeeJ³e ue#³eieì keÀesCelee, l³ee®eer JewefMe<ìîes keÀesCeleer Deensle,
³ee®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. lemes®e He´®eej keÀjleevee ue#³eieìe®eer DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je
Mew#eefCekeÀ HeeMJe&YetceerosKeerue efJe®eejele I³eeJeer ueeieles. peeefnjeleerceOeerue mebosMe ³eesi³e DeMee ue#³eieìeHe³e¥le
Heesnes®eCes ³eeJej®e peeefnjeleer®es ³eMe DeJeuebyetve Demeles.
 280
2. He´®eejGefÎ<ìs efveefM®eleer ë
He´®eej Je peeefnjele keÀjC³eeceeieerue GefÎ<ìs mHe<ì DeeefCe efveefM®ele DemeeJeerle. DeMeer GefÎ<ìs
KeeueerueHe´ceeCes Demet MekeÀleele.
(1) mebYeeJ³e ie´enkeÀebvee GHeueyOe mesJee-megefJeOeeb®eer ceeefnleer keÀªve osCes,
(2) J³eJemee³eele Jee{ keÀjCes,
(3) He´eflemHeO³ee¥Hes#ee JesieUsHeCe oeKeefJeCes,
(4) veJeerve mesJee-megefJeOee ueeskeÀefHe´³e keÀjCes.

3. efJeefJeOe He´®eej He³ee&³eeb®ee Dee{eJee IesCes ë

efJeefJeOe He×leer Jee ceeO³eceebÜejs He´®eej kesÀu³eecegUs He´l³eskeÀ He×leer®es HeÀe³eos DeeefCe ce³ee&oe ue#eele
³esleele. l³eeletve®e DeeHeueer GefÎ<ìs meeO³e keÀjCeejer ³eesi³e He×le efveJe[lee ³esles. DeMeer He×le efveJe[leevee
ue#³eieìeb®eer HeeMJe&Yetceer ue#eele IesCesosKeerue iejpes®es Demeles. mee#ej ue#³eieìemeeþer cegefêle ceeO³eceeb®ee
He´YeeJeer JeeHej keÀjlee ³eslees. l³eemeeþer Je=ÊeHe$es, Ie[erHeef$ekeÀe DeMee meeOeveeb®ee GHe³eesie neslees. ue#³eieì
pej G®®e DeeefLe&keÀ ieìeceOeerue Demesue lej efJeefJeOe ceeefmekesÀ, DeekeÀ<e&keÀ ceeefnleerHegmlekesÀ DeMee meeOeveeb®ee
osKeerue GHe³eesie keÀjlee ³eslees. ¢kedÀ-ÞeeJ³e ceeO³eceebHewkeÀer otjef®e$eJeeCeer ns meJe& He´keÀej®³ee peeefnjeleermeeþer
GHe³egkeÌle Deens, Demes Dee{Utve Deeues Deens. l³ee®³ee meene³³eeves leªCe, Je=×, efvej#ej, ie´eceerCe DeMee
efJeefJeOe mlejebleerue ue#³eieìeHe³e¥le menpeHeCes mebosMe Heesnes®et MekeÀlees. Deelee Fbìjves쮳ee meene³³eevesosKeerue
peeefnjeleer®es leb$e ceesþîee He´ceeCeeJej efJekeÀefmele Peeuesues efometve ³esles.

4. He´®eeje®eer ³eesi³e JesU meeOeCesë

pesJne ueeskeÀ He³e&ìveeuee peeC³ee®³ee ceve:efmLeleerceO³es Demeleele, cnCepes®e Ssve He³e&ìvee®³ee nbieeceele
He´®eej keÀªve GHe³eesie nesle veener. l³eeSsJepeer He³e&ìve nbieecee®³ee HetJeea®e ³eesi³e He´keÀejs He´®eej kesÀu³eecegUs
ueeskeÀebvee He³e&ìve keÀe³e&ke´Àcee®es efve³eespeve keÀjlee ³esles. ³eesi³e JesU meeOetve kesÀuesuee He´®eej DeefOekeÀ
HeefjCeecekeÀejkeÀ Demelees Demes efometve ³esles. peeefnjele Je He´®eejeÜeje ie´enkeÀebHe³e¥le Heesnes®etve l³eebvee meJe&
mesJeemegefJeOeeb®eer ceeefnleer keÀªve oslee ³esles. ³ee ¢<ìerves peeefnjele Je He´®eeje®³ee keÀener He´cegKe He´keÀejeb®eer
DeeHeCe ceeefnleer keÀªve IesT³ee.

1. Jew³eefkeÌlekeÀ He´®eej ë
mebYeeJ³e ie´enkeÀeb®eer He´l³e#e Yesì IesTve l³eebvee Jemlet®eer Jee mesJes®eer ceeefnleer HegjefJeueer peeles.
He´®eeje®eer ner DeefleMe³e He´e®eerve He×le Deens. ner He×le JesUKeeT Demeueer lejer Heg<keÀU HeefjCeecekeÀejkeÀ
Demeu³ee®es Dee{Utve ³esles. ie´enkeÀeb®³ee mees³eervegmeej He´®eejemeeþer JesU Je efþkeÀeCe efveefM®ele keÀjeJes ueeiele
Demeu³eecegUs ner He×le Ke®eeakeÀ Demeu³ee®es efometve ³esles. cee$e ³ee He×leerÜejs ie´enkeÀeb®³ee meJe& MebkeÀeb®es
meceeOeeve leelkeÀeU keÀjlee ³esCes Meke̳e nesles. l³eecegUs Jew³eefkeÌlekeÀ He´®eej He×leer®eer efJeMJeemeen&lee DeefOekeÀ
Deens. He³e&ìve #es$eemeeþer ner He×le DeefOekeÀ GHe³egkeÌle Demeu³ee®es Dee{Utve Deeues Deens.

2. otjef®e$eJeeCeerÜejs He´®eejë
³ee He×leerceO³es efJeke´sÀlee ie´enkeÀebvee DeeHeu³ee ceeuee®eer efkebÀJee mesJeeb®eer ceeefnleer otjef®e$eJeeCeerÜejs
 281
oslees. DeMee He´®eejemeeþer þjeJeerkeÀ keÀe³e&He×leer efveefM®ele kesÀuesueer Demeles. l³eevegmeej SKeeÐee Menje®es
l³eeleerue ueeskeÀmebK³esvegmeej keÀener YeeieebceO³es efJeYeepeve kesÀues peeles. He´l³eskeÀ efJeke´Àer-He´efleefveOeeruee þjeJeerkeÀ
He´Yeeie vescetve efoues peeleele. DeeHeu³ee He´Yeeieeleerue mebYeeJ³e ie´enkeÀeb®eer ³eeoer le³eej keÀjCes, otjOJeveerJeªve
l³eeb®³eeMeer mebHeke&À meeOeCes, l³eeb®³eeMeer Peeuesu³ee mebYee<eCee®eer veesbo þsJeCes DeeefCe l³eevegmeej Heg{erue keÀe³e&Jeener
keÀjCes DeMeer keÀeces efJeke´Àer He´efleefveOeeruee keÀjeJeer ueeieleele.

DeMee He´keÀejs otjOJeveerÜejs keÀener veeJeerv³eHetCe& mesJee DeLeJee Jemletb®eer He´efme×er keÀjlee ³esles. ner
He´®eeje®eer He×le Fbiueb[, DecesefjkeÀe DeeefCe Dev³e ³egjesefHe³eve osMeebceO³es ceesþîee He´ceeCeeJej He´®eefuele Deens.
DeeHeu³ee osMeele keÀener ceneveiejebHegjlee®e Demee He´®eej keÀjC³eele Deeuesuee efomelees. cee$e ner He×le
DeÐeeHe He³e&ìvemesJeeb®³ee He´®eejemeeþer Yeejleele HeÀejMeer ª{ Peeuesueer veener. DeeHeu³ee osMeeleerue otjOJeveer
mesJes®eer Jee{leer GHeueyOelee DeeefCe He³e&ìveJ³eJemee³ee®es yeoueles mJeªHe ue#eele Ieslee DeeHeu³ee osMeeleosKeerue
otjOJeveerÜejs He´®eej keÀjC³ee®es leb$e ceesþîee He´ceeCeeJej JeeHejues peeF&ue, Demes DeeMeeoe³ekeÀ ef®e$e Deepe
efomeles Deens.

3. cegefêle ceeO³eceebceeHe&Àle He´®eej ë

DeeHeu³ee GlHeeoveele DeLeJee mesJeeb®eer peeefnjele keÀjC³eemeeþer cegefêle ceeO³eceeb®ee ceesþîee He´ceeCeeJej
JeeHej kesÀuee peelees, ns legcneuee þeTkeÀ Demesue. efJeefJeOe Jele&ceeveHe$eebceO³es, efve³elekeÀeefuekeÀebceO³es DeveskeÀ
J³eJemee³e, GlHeeoves, mesJee ³eeb®³ee peeefnjeleer legcner Heeefnu³ee Demeleerue. DeMee cegefêle ceeO³eceeb®³ee
JeeHejecegUs HeÀej ceesþîee efJemle=le ie´enkeÀieìeHe³e¥le He´YeeJeerHeCes mebosMe, ceeefnleer Heesnes®eefJelee ³esles. l³ee
ceeveeves l³eemeeþer keÀceer Ke®e& ³eslees.

cnCetve®e peeefnjeleermeeþer cegefêle ceeO³ecee®ee JeeHej ceesþîee He´ceeCeeJej nesle Demeu³ee®es Dee{Utve
³esles. Je=ÊeHe$es, efve³elekeÀeefuekesÀ/ceeefmekesÀ ³eeb®³ee pees[erves DeekeÀ<e&keÀ He×leer®eer nB[efyeume, Ie[erHeef$ekeÀe,
ceeefnleerHegefmlekeÀe ³eeb®eeosKeerue peeefnjele/He´efme×ermeeþer ceesþîee He´ceeCeeJej GHe³eesie neslees. ¿ee
He´®eejmeeefnl³eeceO³es cepekegÀje®eer He´YeeJeer Yee<ee, DeekeÀ<e&keÀ ef®e$es ³eeb®ee JeeHej kesÀuesuee Demelees. l³ee®eyejesyej
cegêCee®³ee DeeOegefvekeÀ leb$eecegUsosKeerue meeefnl³e DeefleMe³e DeekeÀ<e&keÀ Je HeefjCeecekeÀejkeÀ yeveuesues efomeles.
l³eecegUs Demes He´®eejmeeefnl³e KetHe GHe³eesieer Demeles. J³eeJemeeef³ekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve DeMee He´®eejmeeefnl³eeceO³es
mebosMe He´YeeJeerHeCes Heesnes®eefJeC³eemeeþer efJeefJeOe keÌue=Hl³ee JeeHejuesu³ee Demeleele. megìmegìerle, DeeìesHeMeerj
DeekeÀej DeeefCe ceeHeÀkeÀ efkebÀcele ³eemen HeefjCeecekeÀejkeÀ He´efme×er#ecelee ¿ee iegCeebcegUs He³e&ìvemesJeeb®³ee
He´®eejemeeþer cegefêle ceeO³eceeb®ee ceesþîee He´ceeCeeJej GHe³eesie nesle Demeu³ee®es efometve ³esles.

4. ¢kedÀ-ÞeeJ³e meeOeveebceeHe&Àle He´®eejë

He´l³eskeÀ veJeerve efJekeÀefmele ceeO³ecee®ee %eeve DeeefCe keÀjceCetkeÀ ³eebyejesyej®e peeefnjele lemes®e
He´®eej#es$eemeeþerosKeerue He´YeeJeerHeCes GHe³eesie keÀªve Ieslee ³esF&ue Demes ue#eele Deeues. l³eecegUs He´l³eskeÀ
ceeO³ecee®ee JeeHej efJeefJeOe mesJee/GlHeeoves ³eeb®eer peeefnjele keÀjC³eemeeþer kesÀuee peeT ueeieuee.
He³e&ìveJ³eJemee³ee®eer Je mesJeeb®eerosKeerue peeefnjele ³ee ceeO³eceebÜejs He´YeeJeerHeCes nesT ueeieueer. Jele&ceeveHe$e
Jee Dev³e cegefêle meeefnl³e ogie&ce Yeeieele Heesnes®eC³eeceO³es DeveskeÀ De[®eCeer nesl³ee. lemes®e efvej#ej J³ekeÌleeRmeeþer
cegefêle He´®eejmeeefnl³ee®ee GHe³eesie nesle vemes. cee$e jsef[Dees, otjef®e$eJeeCeer, OJeefve-ef®e$eefHeÀleer DeMee
¢kedÀ-ÞeeJ³e meeOeveebcegUs cegefêle meeefnl³ee®eer ce³ee&oe Je l³eeleerue De[®eCeer ³eemebyebOeer He´YeeJeer He³ee&³e GHeueyOe
Peeuee. otjef®e$eJeeCeerJejerue peeefnjeleer®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee DeeHeCeeuee ceeefnleer Deens®e. Deepe lej mebieCekeÀ
 282
DeeefCe ceeefnleer-leb$e%eeveeleerue He´iele megefJeOeebcegUs peeefnjele Je He´®eej #es$e HeÀej efJemleejues Deens. keÀesCel³eener
GlHeeove/mesJes®eer GHeueyOelee Deelee YeewieesefuekeÀ #es$eebJej ce³ee&efole jeefnuesueer veener, lej l³ee®eer J³eeHleer
mebHetCe& peieYej Peeuesueer Deens. l³eecegUs peeefnjele Je He´®eej He×leerceO³es Deecetueeie´ ke´Àebleer Peeuesueer Deens.

5. Dev³e He´®eejHe×leerë
cegefêle lemes®e ¢keÀ-ÞeeJ³e ceeO³eceebKesjerpe He³e&ìvemesJeeb®³ee He´®eejemeeþer Dev³e He×leerosKeerue
JeeHeju³ee peeleele. l³eeceO³es He´ecegK³eeves He´Jeemeer/He³e&ìkeÀ cesUeJes, He³e&ìve ceeie&oefMe&keÀe, jml³eebJejerue
HeÀuekeÀ, Heesmìj/íe³eeef®e$eeb®es He´oMe&ve ³eebmeejK³ee GHeke´Àceeb®ee meceeJesMe neslees. meecetefnkeÀ He´®eeje®³ee
¢<ìerves DeMee He×leer GHe³egkeÌle Deensle.

He³e&ìvee®³ee He´keÀejeceO³es DeveskeÀ He´keÀej®es yeoue Peeues Demeues lejerosKeerue He³e&ìvee®eer yeepeejHesþ-
He´Jeeme, He´Jeemee®es efþkeÀeCe DeeefCe He³e&ìvee®ee He´®eej ³ee He³e&ìve He´Ceeueerleerue ®eej cenÊJee®³ee cegÐeebceO³es
keÀesCeleener HeÀjkeÀ Peeuesuee veener. He³e&ìkeÀeb®³ee F®ísvegmeej efkebÀJee He³e&ìvee®³ee efþkeÀeCeeb®³ee JewefMe<ìîeebvegmeej
He³e&ìvee®es mJeªHe yeoueles Demet MekeÀles. l³eeletve®e efJeMes<e He³e&ìve ner keÀuHevee Go³eeuee Deeuesueer Deens.
[eWiejeJejerue He³e&ìve, mecegêefkeÀveeN³eeJejerue He³e&ìve, pebieue He³e&ìve, ¬eÀer[e He³e&ìve ner efJeMes<e He³e&ìvee®eer
keÀener GoenjCes Deensle. He³ee&JejCee®es j#eCe keÀªve, lemes®e l³eeb®es mebJeOe&ve keÀªve He³e&ìvee®ee Deevebo
IesCes ns He³ee&JejCe He³e&ìveeceeieerue He´cegKe GefÎ<ì Demeles.

SKeeos efþkeÀeCe He³e&ìvee®³ee ¢<ìerves He´efme× Peeues keÀer l³ee efþkeÀeCeer He³e&ìkeÀeb®eer ieoea Jee{le®e
peeles. l³eecegUs lesLeerue mees³eer-megefJeOeebJej leeCe He[lees. DeMee He´keÀejebcegUs nesCeejs vegkeÀmeeve ns keÀe³ecemJeªHeer
Je ve yeoueC³eemeejKes Demeles. l³eecegUs He³e&ìvemLeUe®es meeQo³e& ve<ì nesCeej veener, lesLes He´ot<eCe nesCeej
veener ³ee®eer keÀeUpeer He³e&ìkeÀ, Dee³eespekeÀ, mLeeefvekeÀ jefnJeemeer DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ ³eebveer SkeÀef$eleHeCes
IesCes DeeJeM³ekeÀ þjles. l³eemeeþer He³ee&³eer He³e&ìvemLeUeb®ee He´®eej Je efJekeÀeme, meJe³eeRceO³es yeoue,
He³ee&JejCeeyeÎue peeCeerJepeeie=leer Demes GHee³e keÀjlee ³esleerue. He³ee&JejCe He³e&ìveeceO³es He³e&ìkeÀeb®eer YetefcekeÀe®e
DeefOekeÀ cenÊJee®eer Demeu³eeves les mJele뮳ee JeeieC³eeletve He³ee&JejCe mebJeOe&vee®ee mebosMe meJe&$e Heesnes®eJet
MekeÀleele.

20.10 mJeeO³ee³e
1. He³ee&JejCe He³e&ìve cnCepes keÀe³e les mHe<ì keÀªve osMee®³ee ¢<ìerves l³ee®es cenÊJe meebiee.
2. He³e&ìvee®es mJeªHe He³ee&JejCeer³e keÀjC³eemeeþer keÀesCel³ee GHee³e³eespeveeb®eer iejpe Deens les meebiee.
3. He³ee&JejCeer³e He³e&ìvee®³ee ³eMemJeer He´®eej Je peeefnjeleermeeþer keÀesCel³ee iees<ìer®eer iejpe He[les les
meebiee
4. He³e&ìvee®ee He³ee&JejCeer³e IeìkeÀebJejerue HeefjCeece meebiee.

♦♦♦
283
 284
meboYe& ûebLe
1. Desai A.R. Rural Sociology in India
Popular Publication 1994 5th Edition
2. [e@. efJeueeme mebiejs Yeejleeleerue meeceeefpekeÀ mecem³ee
Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cegbyeF& - 1979
3. Òee. Þeerceleer Mej³et Deveblejece meeceeefpekeÀ mebmLee
cenejeä^ efJeÐeeHeerþ ûebLe efveefce&leer ceb[U, veeieHetj 1981.
4. Òee. yeeyee efJe. eflepeejs meecegoeef³ekeÀ efJekeÀeme DeeefCe efJemleej efMe#eCe
cenejeä^ efJeÐeeHeerþ ûebLe efveefce&leer ceb[U
Deewjbieeyeeo 1983.
5. Òee. S. Jee³e. keÀeW[skeÀj meceepeMeeðe
HeÀ[kesÀ HeeqyuekesÀMevme, keÀesuneHetj 2008.
6. [e@@. Yee. efkeÀ. Ke[mes meceepeMeeðee®eer cetueleÊJes
efnceeue³ee HeeqyueeEMeie neTme cegbyeF& - 2003
7. Òee. S. Jee keÀeW[skeÀj ûeeceerCe meceepeMeeðe
Òee Heer. Jner. ®eeboesjkeÀj HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj
8. [e@. Yee. efkeÀ. Ke[mes Yeejleer³e meceepe
efnceeue³ee HeeqyueeEMeie neTme, cegbyeF& - 1995
9. Meeblee ceeuesieeJekeÀj efMe#eCe JesOe (yeouel³ee efMe#eCe ÒeJeene®ee ceeieesJee)
JemegOee HejebpeHes ÒekeÀeMekeÀ - efJeÐeeLeea meene³³e meefceleer, HegCes - 2003.
10. efJe. Jee. efYe[s Mew#eefCekeÀ meceepeMeeðe
Òee®eer ÒekeÀeMeve, cegbyeF& - 1887
11. [e@. leeveepeerjeJe efvekeÀce ûeeceerCe meceepeMeeðe ÒeMeemeve
ÒekeÀeMekeÀ, jece®ebê oÊeejece HeJeej meeleeje 2001.
12. Yee. efkeÀ. Ke[mes meceepeMeeðe Heefj®e³e
efnceeue³ee HeeqyueeEMeie neTme, cegbyeF& 2006.
13. veer.me. JewÐe/ ®eb. Jee. ueeKes meceepeMeeðee®eer cetueleÊJes
Þeer cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj 1993.
14. Òee [e@. ieg©veeLe o. vee[ieeW[s ûeeceerCe meceepeMeeðe
keÀe@efvìvesCìue ÒekeÀeMeve, HegCes 1986
15. je.pe. ueesìs Yeejleer³e meceepe DeeefCe meeceeefpekeÀ mecem³ee
eEHeHeUeHegjs De@C[ kebÀ. HeeqyueMeme&, veeieHetj 2005.
16. [e@. Yee. efkeÀ. Ke[mes Yeejleer³e meeceeefpekeÀ mecem³ee
Þeer. cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj 1991.
 285
17. [e@.Sme.yeer. eEMeos He³e&ìve Yetieesue
HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj 2006
18. [e@. Yee. efkeÀ. Ke[mes Yeejleer³e meceepe DeeefCe meeceeefpekeÀ mecem³ee
efnceeue³ee HeeqyueeEMeie
19. Òee. Sme.Sve. iebosJeej Yeejleer³e meeceeefpekeÀ mecem³ee
efJeÐeeYeejleer ÒekeÀeMeve, ueeletj 1998.
20. je.pe. ueesìs Yeejleeleerue meeceeefpekeÀ mecem³ee
eEHeHeUeHegjs De@C[ kebÀ. HeeqyueMeme&, veeieHetj 1999.
21. Òee. Deveble JeemegosJe JeeF&keÀj meceepeMeeðe
[e@. meew. DeewjbieeyeeokeÀj veefueveer peerJeve efJeMeeue HeeqyuekesÀMeve, cegbyeF& 2006
Òee. JeeIeceejs GÊecejeJe efMeJejece
22. Òee. De©Ce ceUsjerkeÀj Mesleer cetuelelJes
Òee®eer ÒekeÀeMeve, cegbyeF& - 2001
23. kegÀ. ceeOeJeer jsCeeJeerkeÀj ûeeceerCe meceepe Je HeefjJele&ve, Yeeie-3
cegkeÌle efJeÐee keWÀê efìUkeÀ cenejeä^ efJeÐeeHeerþ, HegCes.
24. [e@. efnje Densj Go³eesvcegKe Yeejleer³e meceepeeleerue efMe#eCe Je efMe#ekeÀ
efJeÐee ÒekeÀeMeve, veeieHetj 1995
25. ³eMeoe ³eMeoe, ³eMecebLeve, ceefnuee efJeMes<eebkeÀ
³eMeJeblejeJe ®eJneCe efJekeÀeme ÒeMeemeve, ÒeyeesefOeveer,
HegCes. 2002.
26. me.cee. ieiex Yeejleer³e meceepeefJe%eeve keÀesMe
meceepeefJe%eeve ceb[U, HegCes 1990
27. Òee. [e@. meew. megOee keÀeUoeles Yeejleer³e meceepej®evee
cenejeä^ efJeÐeeHeerþ ûebLeefveefce&leer ceb[U
Deewjbieeyeeo 1976
28. cenelcee HegÀues ke=Àef<eoMe&veer 2010
cenelcee HegÀues ke=À<eer, efJeÐeeHeerþ, jengjer
29. Mejo Heeìerue yeBkeÀj ìt o HegDej
megefJeOee ÒekeÀeMeve
30. ÞeerOej osMeHeeb[s/efJevee³ekeÀ osMeHeeb[s Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee
efnceeue³e HeeqyuekesÀMeve neTme, cegbyeF& - 2004.
31. Þeer Heeb[gjbie leeJejs ke=À<eer He³e&ìve
32. [e@. YeeuesjeJe osmeeF& Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee
veerjeueer ÒekeÀeMeve, HegCes
 286
33. [e@. efJepe³e keÀefJeceb[ve ke=Àef<e DeLe&Meeðe
Þeer cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj 2000.
34. DeuHeye®ele efve³eespeve (ye®ele ieì) - Òee. [e@. Sced. ³et. cegueeueer, [e³eceb[ HeeqyuekesÀMevmed
35. Rural Development And Poverty Eradiction in India – N.
Mukundan – New Century Publications, New Delhi, India.

36. Micro Finance & Poverty Eradiction – Dr. Daniel Lazar, Professor
P. Palanichamy, New Century Publications, New Delhi, India.

37. Micro Finance & Rural Development in India – S.K. Das, B.P.
Nanda & Rath, New Century Publications, New Delhi, India.

38. Micro Finance in India, A Tool for Women Employment, G. Rama

Krishna, Manglam Publications, Delhi.

39. Micro Finance & Women Empowerment, B. Malleswari Serials

Publications, New Delhi, India.

40. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee - Òee. Sved. Sue. ®eJneCe, ÒeMeeble HeeqyuekesÀMevmed.

41. mJeeleb$³eesÊej Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee - Yeesmeues, keÀeìs, HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve.
42. Mesleer®es DeLe&Meeðe - [e@. iebieeOej efJe. keÀe³eos - Heeìerue, ®ewlev³e HeeqyuekesÀMevme, veeefMekeÀ.
43. DeuHeye®ele efve³eespeve (ye®ele ieì) - Òee. [e@. Sced. ³et. cegueeueer, [e³eceb[ HeeqyuekesÀMevmed
44. Rural Development And Poverty Eradiction in India – N.
Mukundan – New Century Publications, New Delhi, India.

45. Micro Finance & Poverty Eradiction – Dr. Daniel Lazar, Professor
P. Palanichamy, New Century Publications, New Delhi, India.

46. Micro Finance & Rural Development in India – S.K. Das, B.P.
Nanda & Rath, New Century Publications, New Delhi, India.

47. Micro Finance in India, A Tool for Women Employment, G. Rama

Krishna, Manglam Publications, Delhi.

48. Micro Finance & Women Empowerment, B. Malleswari Serials

Publications, New Delhi, India.

49. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee - Òee. Sved. Sue. ®eJneCe, ÒeMeeble HeeqyuekesÀMevmed.

50. mJeeleb$³eesÊej Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee - Yeesmeues, keÀeìs, HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve.
51. Mesleer®es DeLe&Meeðe - [e@. iebieeOej efJe. keÀe³eos - Heeìerue, ®ewlev³e HeeqyuekesÀMevme, veeefMekeÀ.
52. DeuHeye®ele efve³eespeve (ye®ele ieì) - Òee. [e@. Sced. ³et. cegueeueer, [e³eceb[ HeeqyuekesÀMevmed
53. Rural Development And Poverty Eradiction in India – N.
Mukundan – New Century Publications, New Delhi, India.
 287
54. Micro Finance & Poverty Eradiction – Dr. Daniel Lazar, Professor
P. Palanichamy, New Century Publications, New Delhi, India.

55. Micro Finance & Rural Development in India – S.K. Das, B.P.
Nanda & Rath, New Century Publications, New Delhi, India.

56. Micro Finance in India, A Tool for Women Employment, G. Rama

Krishna, Manglam Publications, Delhi.

57. Micro Finance & Women Empowerment, B. Malleswari Serials

Publications, New Delhi, India.

58. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee - Òee. Sved. Sue. ®eJneCe, ÒeMeeble HeeqyuekesÀMevmed.

59. mJeeleb$³eesÊej Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee - Yeesmeues, keÀeìs, HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve.
60. Mesleer®es DeLe&Meeðe - [e@. iebieeOej efJe. keÀe³eos - Heeìerue, ®ewlev³e HeeqyuekesÀMevme, veeefMekeÀ.
61. ceeefmekeÀ GÐeespekeÀ- HesÀye´gJeejer 2011
62. ie´eceerCe He³e&ìve- ie´eceerCe efJekeÀemee®es meeOeve -He´e.He´efJeCe meve³es.
63. He³e&ìve ceeefnleer HegefmlekeÀe-2007-08
64. efJeÐeeHeerþ Devegoeve Dee³eesie Devegoeveerle keÀe³e&MeeUe, `DeLe&J³eJemLes®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve He³e&ìve
efJekeÀeme ' peeves .2011 mebkeÀueve HegefmlekeÀe.
65. ow.De@ie´esJeve-Dee@keÌìesyej 2011
66. He´Jeeme He³e&ìvee®es veJes Hewuet - ³eMeesOeje Yeesmeues , cesnlee H eefyueefMebie neTme HegCes, peeves. 2005
67. efmeOebgogie& efpeune He³e&ìve ceeefnleer efJeMes<eebkeÀ- He³e&ìve meeiej, mebHeeokeÀ- efo.je. yeeboskeÀj, 2005
68. www.nal.usda.gov/ric.ricpubs.tourism.html

69. ke=À<eer He³e&ìve ®e®ee&me$e - 2006- ke=À<eer He³e&ìveeletve keÀeskeÀCe mece=oOeer.

70. ke=À<eer efJe%eeve keWÀê, efmebOegogie&.
71. keÀeskeÀCeeleerue He³e&ìve - He´. kesÀ. IeeCeskeÀj.
72. He³e&ìveeleerue keÀefjDej - Deevebo ceeHegmkeÀj.
73. ke=À<eer He³e&ìve- ®ebêMesKej Ye[meeJeUs.
74. ceeefmekeÀ YeìkebÀleer - cew$es³e He´keÀeMeve .
75. Jesye meeF&ì - De@ie´es ìgefjPece F. mekeÀeU.

♦♦♦
 ûeeefceCe efJekeÀeme- efÜleer³e Je<e& keÀuee DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. 2
ûeeceerCe meceepe DeeefCe ûeeceerCe efJekeÀemee®es GHe¬eÀce
(efJeYeeie Heefnuee)

1. Yeejleer³e ûeeceerCe meceepe

De. Yeejleer³e ûeeceerCe meceepe mJeªHe DeeefCe JewefMeäîes
ye. Yeejleer³e meceepee®es IeìkeÀ- DeeefoJeemeer-ûeeceerCe - Menjer- ûeeceerCe veeiejer meelel³e
keÀ. ogye&ue IeìkeÀe®³ee mecem³ee :- Devegmetef®ele peeleer- peceeleer DeeefCe ceefnuee.
2. ûeeceerCe mebmLeelcekeÀ J³eJemLee
De. Oece&- mebkeÀuHevee,mJeªHe, keÀe³e& DeeefCe l³ee®es yeoueles mJeªHe (efJeefJeOe Oecee&®es mHeäerkeÀjCe
DeHesef#ele veener.)
ye. efMe#eCe - GefÎäs, keÀe³e&, DeeefCe l³ee®es cenÊJe
keÀ. menkeÀej - mebkeÀuHevee, mJeªHe, J³eeHleer, YetefcekeÀe DeeefCe ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue l³ee®es cenÊJe
3. ûeeceerCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve
De. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe
ye. Heeef½eceel³eerkeÀjCe
keÀ. DeeOegefvekeÀerkeÀjCe

(efJeYeeie ogmeje)
ûeeceerCe efJekeÀemee®es GHe¬eÀce

4. ke=À<eer efJekeÀeme
De. jeä^er³e ke=À<eer OeesjCe
ye. HeeCeerHegjJeþe DeeefCe peueJ³eJemLeeHeve
keÀ. ke=À<eer efJeÐeeHeerþ DeeefCe ke=À<eer efJe%eeve keWÀê-DeeJeM³ekeÀlee,mLeeHevee DeeefCe keÀe³e&
5. ûeeceerCe jespeieej efveefce&leer®es GHe¬eÀce
De. mJe³ebmene³³elee ieì
ye. mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevee - þUkeÀ JewefMeäîes, mJeªHe DeeefCe J³eeHleer
keÀ. ke=À<eer DeeOeejerle GÐeesie - J³eJemee³e-mebkeÀuHevee, ÒekeÀej,keÀe³e& DeeefCe ûeeceerCe jespeieej efveefce&leerle
cenÊJe
6. He³e&ìve efJekeÀeme
De. ûeeceerCe He³e&ìve - mebkeÀuHevee, mJeªHe DeeefCe J³eeHleer, cenÊJe DeeefCe ce³ee&oe.
ye. ke=À<eer He³e&ìve - mebkeÀuHevee, mJeªHe DeeefCe J³eeHleer, cenÊJe DeeefCe iegCeoes<e.
keÀ. ûeeceerCe He³e&ìve - mebkeÀuHevee, mJeªHe DeeefCe peeie=leer MeemekeÀer³e ceole.
♦♦♦
 efÜleer³e Je<e& keÀuee
DeY³eemeHeef$ekeÀe-¬eÀ.2

ûeeceerCe meceepe DeeefCe ûeeceerCe meceepee®es

GHe¬eÀce
 [e@. jepeve JesUtkeÀj [e@. Oeveséej nefj®ebove
kegÀueiegª, ÒeeO³eeHekeÀ-efve-meb®eeuekeÀ,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&. otj Je cegkeÌle efMe#eCe mebmLee,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&.

ÒekeÀuHe mecevJe³ekeÀ : Þeer Deefveue yevekeÀj

meene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ-efve-meene³³ekeÀ meb®eeuekeÀ,
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF& - 400098.
mebHeeokeÀ Je uesKekeÀ : [e@. jeEJeê Yee. Ieeieme
Sme. Deej.keÀjboerkeÀj ceneefJeÐeeue³e,
Je[ketÀce-[neCet, efpe. þeCes.
DeY³eeme uesKekeÀ : [e@. efkeÀjCe Heeìerue
meesveesHeble oeb[skeÀj ceneefJeÐeeue³e,
HeeueIej, efpe. - þeCes.
[e@. megYee<e meeJeble
ceb[Ceie[ ceneefJeÐeeue³e, efpe. jlveeefiejer.
Òee. meer. efjyesues
meWì peesmesHeÀ ceneefJeÐeeue³e, melHeeUe, DeeieeMeer
efJejej (He.) efpe. þeCes.
Òee. efJe¬eÀce cegbyejkeÀj
keÀuee, JeeefCep³e DeeefCe efJe%eeve ceneefJeÐeeue³e,
Deesjme, lee. kegÀ[eU,
efpe.- efmebOegogie&.
HesÀye´gJeejer 2012, efÜleer³e Je<e& keÀuee, DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ.2, ûeeceerCe meceepe DeeefCe ûeeceerCe
meceepee®es GHe¬eÀce.
ÒekeÀeMekeÀ : ÒeeO³eeHekeÀ-efve-meb®eeuekeÀ
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF& - 400098.

De#ejpegUCeer : Jejoe Dee@HeÀmesì DeeefCe ìeF&Hemesìme&

DebOesjer (He.), cegbyeF& - 400 058.

cegêCe :
 Deveg¬eÀceefCekeÀe
IeìkeÀ ¬eÀ. Heeþe®es veeJe Heeve veb.

1 Yeejleer³e ûeeceerCe meceepe

mJeªHe DeeefCe JewefMeäîes 1
2 Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®es IeìkeÀ
(DeeefoJeemeer - ûeeceerCe - Menjer) 13
3 ûeeceerCe veeiejer meelel³e 26
4 ogye&ue IeìkeÀeb®³ee mecem³ee
(Devegmetef®ele peeleer DeeefCe peceeleer) 39
5 eqðe³eeb®³ee mecem³ee 54
6 ûeeceerCe mebmLeelcekeÀ J³eJemLee
(Oece& -mebkeÀuHevee- mJeªHe -keÀe³e& -yeoueles mJeªHe) 66
7 efMe#eCe - GefÎäs - keÀe³e& DeeefCe cenÊJe 74
8 menkeÀej – mebkeÀuHevee – Jewefµeäs – mJeªHe – J³eeHleer – cenÊJe 97
9 ûeeceerCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve
(meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe) 114
10 Heeef½eceel³eerkeÀjCe 120
11 DeeOegefvekeÀerkeÀjCe 125
12 ke=À<eer efJekeÀeme
(je<ì^er³e ke=À<eer OeesjCe – 2000 DeeefCe DeVemegj#ee) 133
13 HeeCeerHegjJeþe DeeefCe pe}J³eJemLeeHeve 150
14 ke=À<eer efJeÐeeHeerþ DeeefCe ke=À<eer efJe%eeve keWÀê
(DeeJeM³ekeÀlee - mLeeHevee - keÀe³e&) 168
15 mJe³ebmeene³³elee ieì 180
16 mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevee 195
17 ke=À<eer DeeOeeefjle GÐeesie 209
18 ûeeceerCe He³e&ìve 225
19 ke=À<eer He³e&ìve (Agro Tourism) 247
20 He³ee&JejCeer³e He³e&ìve
(mebkeÀuHevee - mJeªHe DeeefCe peeie=leer Je MeemekeÀer³e ceole) 270

♦♦♦
 Modified Syllabus - for S. Y. B. A. - Rural Development
Paper No. II
Rural Society and its Development Strategies
Section I
(Rural Society)

I Indian Rural Society :

a. Indian Rural Society - Nature and Characteristics
b. Factors of Indian Society - Tribal - Rural - Urban - Rural Urban
Continuum
c. Problems of Weaker Sections - Schedule Casts, Schedule Tribes
and Women
II Rural Institutional Systems :
a. Religious - Concept, Nature, Function and Its Changing Structure
b. Education - Objectives, Functions and Importance.
c. Co-operation - Concept, Nature, Scope, Role and Significance
in Rural Development.
III Rural Social Change :
a. Sanskritization
b. Westernization
c. Modernization
Section II
(Development Strategies)

IV Development of Agriculture :
a. National Agricultural Policy 2000 and Food Security
b. Irrigation and Water Management, Methods of Irrigation,
Conventional and Modern Methods.
c. Role of Agricultural Universities and Krishi Vigyan Kendra -
Needs and Establishment
V Sources of Rural Employment:
a. Self Help Group - Concept, Characteristics and Functions
b. Swarnajayanti Gram Swarojgar Yojana (SGSY) - Silent features
of SGSY, Nature and Scope
c. Agro Based Industries - Concept, Types, Functions and
Importance in Rural Employment Generation
VI Tourism Development:
a. Rural Tourism - Concept, Nature, Scope, Importance and
Limitations
b. Agro-Tourism - Concept, Nature, Scope, Merits and Demerits c.
Eco-Tourism - Concept, Nature and awareness and Govt. Help
♦♦♦