Sce. Keàe@Ce. Yeeie - 2 J Ejemee E J Ejemleeheve Heshej Ke À. 5 Gðeespekeàlee J Ejemleeheve

1
Sce. keÀe@ce. Yeeie - 2

J³eJemee³e J³eJemLeeHeve HesHej ke´À. 5
GÐeespekeÀlee J³eJemLeeHeve
2
1
GÐeespekeÀlee J³eeK³ee DeeefCe cenÊJe
Entreprenership : Definition and Importance
IeìkeÀ j®evee :
1.1 ÒeemleeefJekeÀ
1.2 GÐeespekeÀles®eer J³eeK³ee
1.3 GÐeeskeÀless®es mJeªHe
1.4 GÐeespekeÀlee cenÊJe
1.5 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme DeeefCe Yeejle
1.6 meejebMe
1.7 mJe³eb DeO³eeHeveemeeþer ÒeMve
1.1 ÒeemleeefJekeÀ (Introduction) :
GÐeespekeÀlee ner SkeÀ DeLe&Meem$eer³e mebkeÀuHevee Deens. ¿ee mebkeÀuHeves®eer GlHeÊeer meesUeJ³ee
MelekeÀeceO³es ÒeevmeceO³es Peeueer Demes ceeveues peeles. ceeieerue ®eejMes Je<ee&®³ee ÒeefoIe& keÀeueKeb[eceO³es
efJeefJeOe ÒekeÀej®es DeveskeÀ yeoue Ie[tve Deeues. HeefjCeecele: GÐeespekeÀlee ner mebkeÀuHevee keÀeUevegmeej,
HeefjefmLeleervegmeej DeeefCe yeouel³ee meboYee&vegmeej yeouele DeeefCe Òeiele Je J³eeHekeÀ Peeueer. GÐeespekeÀlee
ne Meyo ÖesÀ®e Yee<esleerue p³eecegUs MeyoeHeemetve efJekeÀefmele Peeuee Deens. l³ee®ee DeLe& Debieerke=Àle keÀjCes,
mJeerkeÀejCes, MeesOeCes, yeoueCes Demee neslees. GÐeespekeÀles®eer J³eeK³ee keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀener efJeÜeveebveer
kesÀuee Deens. J³eeK³eekeÀejebveer GÐeespekeÀles®³ee efJeefJeOe HewuetbJej Yej efouee Deens. Het{s GÐeespekeÀles®³ee
keÀener J³eeK³ee Je l³eeb®es mHeäerkeÀjCe efoues Deens.
efÎefieime ³eebveer GÐeespekeÀeb®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes kesÀueer Deens, ``GÐeespekeÀlee ns iegbleJeCegkeÀ

DeeefCe GlHeeovee®eer mebOeer MeesOeC³ee®es, GlHeeovee®es veJeerve Òeef¬eÀ³ee megª keÀjC³ee®³ee ¢äerves
GHe¬eÀceeuee mebIeìerle keÀjC³ee®es, Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjC³ee®es, keÀeceieejebvee keÀeceeJej ueeJeC³ee®es,
keÀ®®ee ceeuee®ee HegjJeþe keÀjC³ee®eer J³eJemLee keÀjC³ee®es, GHe¬eÀceekeÀefjlee peeiee MeesOeC³ee®es, veJeerve
leb$e Je Jemletb®eer DeesUKe keÀªve osC³ee®es, keÀ®®³ee ceeuee®es veefJeve m$eesle MeesOeC³ee®es DeeefCe GHe¬eÀcee®es
owvebefove J³eJenej ®eeueeJesle ¿eekeÀefjlee Jeefjÿ J³eJemLeeHekeÀeb®eer efveJe[ keÀjC³ee®es keÀe³e& Deens.``
efÎefievme ³eeb®³ee celes GÐeespekeÀlee ns GÐeespekeÀeves keÀjeJe³ee®es SkeÀ keÀe³e& Deens. ¿ee keÀe³ee&®eer J³eeHleer
iegbleJeCetkeÀ Je GlHeeovee®eer mebOeer MeesOeC³eeHeemetve Je Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjC³eeHeemetve lees
J³eJemLeeHekeÀeb®eer vesceCetkeÀ keÀjC³eeHe³e¥le Deens. efÎefievme ³eebveer®e GÐeespekeÀlee ¿ee keÀe³ee&ceO³es one
efJeefYeVe ef¬eÀ³eeb®ee DebleYee&Je neslees Demes cele J³ekeÌle kesÀuesues Deens. efÎefievme ³eebveer GÐeespekeÀlesceO³es p³ee
3
ef¬eÀ³eeb®ee meceeJesMe kesÀuee, leer meJe& J³eJemLeeHevee®eer keÀe³e& Deensle. ¿ee ¢äerkeÀesveeletve efJe®eej kesÀu³eeme,
GÐeespekeÀles®eer mebkeÀuHevee ner J³eJemLeeHevee®³ee mebkeÀuHevesMeer efceUleerpegUleer Deens, Demee efve<keÀ<e&
efveIelees. efJeefue³ece [e³ecev[ ³eebveer GÐeespekeÀles®eer leer J³eeK³ee kesÀueer l³eele þjeefJekeÀ HewuetJej Yej
osC³ee®³ee ¢äerves l³eebveer GÐeespekeÀlee ³ee mebkeÀuHeves®eer J³eeHleer ce³ee&efole kesÀueer. [e³ecev[ ³eeb®³ee celes,
``GÐeespekeÀlee cnCepes veefJeve DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³ee megª keÀjC³eeceO³es DevegmHetle Demeuesueer peesKeerce
efmJekeÀejC³ee®eer le³eejer. ³eecegUs DeHeefjne³e&HeCes vemeues lejer veJeefveefce&leer Ie[tve ³esles. peesKeerce mJeerkeÀejCes
Je efveCe&³e IesCes. ef¬eÀ³ee efJeMes<e cenÊJee®³ee vemeu³ee lejer GÐeespekeÀlesceO³es vesnceer peesKeerce mJeerkeÀejCes Je
efveCe&³e IesCes ³ee ef¬eÀ³eeb®ee meceeJesMe neslees.``
GÐeespekeÀlee ³ee mebkeÀuHeves®ee DeeMe³e mHeä nesC³ee®³ee ¢äerves S. S®e. keÀesue ³eebveer kesÀuesueer
GÐeespekeÀles®eer Heg{erue J³eeK³ee GHe³egkeÌle þjles. veHeÀe efceUJeCes, veHeÌ³eeb®es ÒeceeCe efìkeÀJetve þsJeCes efkebÀJee
veHeÌ³eeceO³es Jee{ keÀjC³ee®³ee nsletves DeeefLe&keÀ Jemlet Je mesJeen®es GlHeeove efkebÀJee efJeJejCe keÀjC³eekeÀjerlee
SKeeoer J³ekeÌleer efkebÀJee HejmHejebMeer mebyebOeerle Demeuesu³ee J³eefkeÌle®³ee SKeeÐee mecegneves kesÀuesues mensletkeÀ
keÀe³e& cnCepes GÐeespekeÀ nes³e. veHeÀe efceUefJeCes ns GÐeespekeÀles®es GefÎä Demeles ner yeeyeJej efouesu³ee
J³eeK³esJeªve mHeä keÀjC³eele Deeueer Deens. ogmejs Demes keÀer GÐeespekeÀles®ee mebbyebOe ceeveJeer J³eJenejeMeer
Demelees. ceie ns J³eJenej efkebÀJee keÀe³e& SKeeÐee J³eefkeÌle®es Demees efkebÀJee J³ekeÌleeR®³ee SKeeÐee mecegne®es
Demees. ns J³eJenej DeeefLe&keÀ Jemlet Je mesJeeb®³ee GlHeeoveeMeer mebyebefOele Demet MekeÀleele efkebÀJee les Jemlet Je
mesJeeb®³ee efJelejCeeMeer efveieef[le Demet MekeÀleele.
1.2 GÐeespekeÀles®eer J³eeK³ee (Definition of Entreprenership):
GÐeespekeÀlee ³ee mebkeÀuHeves®ee DeLe& Jejerue efJeMues<eCeele efJeMeo keÀjC³eele Deeuesuee Deens.
keÀener cenÊJee®³ee le%eeb®³ee GÐeespekeÀeb®³ee J³eeK³ee KeeueerueÒeceeCes mHeä kesÀuesu³ee Deensle.
De) pesHeÀjer efìcevme ³eeb®³ee celes, ``GÐeespekeÀlee cnCepes Òel³e#eele keÀesCeleerner DevegkegÀuelee
vemeleebvee keÀenerlejer veJ³eeves GlHeVe keÀjC³ee®eer Je efvecee&Ce keÀjC³ee®eer #ecelee nes³e.`` keÀ. efHeìj SkeÀ
[^keÀj (1964) ³eeb®³ee celes, ``peer J³ekeÌleer meowJe yeoueeb®ee MeesOe nesles. l³eeuee DeHesef#ele Òeeflemeeo
osles DeeefCe l³ee®ee mebOeer cnCetve ueeYe GþefJeles leer J³ekeÌleer cnCepes GÐeespekeÀ.``
GÐeespekeÀlee ¿ee mebkeÀuHeves®ee efJe®eej keÀjerle Demeleebvee peesmesHeÀ MegcHeerìj ³eebveer J³ekeÌle
kesÀuesu³ee celeeb®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Þeer. peesmesHeÀ MegcHeerìj ³eeb®³ee ûebLe meJe&ÒeLece 1911
meeueer pece&ve Yee<else DeeefCe veblej 1934 meeueer pece&ve Yee<else DeeefCe veblej 1934 meeueer Fbûepeer
Yee<else ÒekeÀeefMele Peeuee. peesmesHeÀ MegcHeerìj ³eeb®³ee celes GÐeespekeÀlee ner me=peveelcekeÀ ef¬eÀ³ee Deens.
keÀesCel³eener J³eJemee³ee®es meb®eeueve keÀjleevee, meeceev³eHeCes p³ee ieesäer kesÀu³ee peele veenerle. DeMee
ieesäer JesieÈ³ee He×leerves keÀjC³ee®³ee ef¬eÀ³ee GÐeespekeÀlesceO³es meceeefJeä nesleele.
GÐeespekeÀlee cnCepes veJeefveefce&leer GÐeespekeÀebveer kesÀuesu³ee veJeefveefce&leercegUs cegueYetle yeoue
Ie[tve ³esleele. ¿ee yeoueebcegUs DeLe&keÀejCeeleerue efmLeleerMeerue mebHegäele ³esTve ®ewlev³e efvecee&Ce nesles.
GlHeeovee®eer meeOeves GlHeeove keÀe³ee&ceO³es iegbleefJeueer peeleele Je HeefjCeecele: DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee
Òeef¬eÀ³esuee ®eeuevee efceUles.
4
1.3 GÐeespekeÀles®es mJeªHe (Nature of Entreprenership) :
GÐeespekeÀlee ³ee mebkeÀuHeves®ee DeLe& veerìHeCes mecepetve IesC³eekeÀefjlee GÐeespekeÀles®es mJeªHe

ue#eele IesCes ³eesi³e nesF&ue. meceepee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je GlkeÀ<ee&®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es GÐeespekeÀles®es
cenÊJe ue#eele Deeu³eecegUs, ceeieerue ®eejMes Je<ee&®³ee keÀeueKeb[eceO³es DeveskeÀ yegef×cebleebveer, GÐeespekeÀeb®eer
YetefcekeÀe F. yeeyeerJej ef®ebleve kesÀues Je DeeHeues ns eE®eleve ÒekeÀeefMele kesÀues. ³ee ef®ebleve Je mebMeesOeveeceOeerue
meJe&meeOeejCeHeCes ceev³elee HeeJeuesu³ee keÀener ceespekeÌ³ee cegÐeeb®ee Heg{s Lees[keÌ³eele GuuesKe kesÀuee Deens.
1) veJeefveceealeer (Innovation)
2) ÒesjCee Je efme×er ÒesjCee (Need for Achievement)
3) mebIeìves®eer GYeejCeer
4) J³eJemLeeHekeÀer³e keÀewMeu³e Je vesle=lJe
5) GCeerJeeb®es efvejekeÀjCe
6) GÐeespekeÀlee Meem$e keÀer keÀuee?
1) veJeefveceealeer (Innovation):
veJeefveefce&leer ns GÐeespekeÀles®es SkeÀ J³eJe®ísokeÀ ue#eCe ceevee³euee nJes. GÐeespekeÀlee ner SkeÀ
me=peveelcekeÀ mJeªHee®eer Òeef¬eÀ³ee Demeles DeeefCe ÒeecegK³eeves veJeÒeJele&vee®³ee ceeO³eceeletve ner Òeef¬eÀ³ee Heg{s
mejkeÀle Demeles. peesmesHeÀ megcHeerìj ³ee®³ee celes GÐeespekeÀ ne veJeefveefce&leer keÀjCeeje Demelees. lees efJeefJeOe
ceeiee&veer veJeefveefce&leer keÀjlees; l³eecegUs efJeefJeOe yeoue Ie[tve ³esleele Je HeefjCeecele: DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee
®eeuevee efceUles. l³eecegUs efJeefJeOe yeoue Ie[tve ³esleele Je HeefjCeecele: DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ®eeuevee
efceUles. DeMee jerleerves GÐeespekeÀ ne yeoue Ie[Jetve DeeCeCeeje ceO³emLe Demelees.
2) ³eMe efceUC³ee®eer ÒesjCee Je efme×er ÒesjCee (Need for Achievement) :
GÐeespekeÀ efJeefJeOe ceeiee&veer veJeefveefce&leer Ie[Jetve DeeCelees, HeCe efMeJee³e l³eeuee efveCe&³e I³eeJes
ueeieleele, GlHeeovee®es IeìkeÀ SkeÀef$ele DeeCeeJes ueeieleele, GHe¬eÀceekeÀjerlee mebIeìves®eer GYeejCeer
keÀjeJeer ueeieles Je peesKeerces®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejeJeer ueeieles. GÐeespekeÀeceO³es ³eMe efceUefJeC³ee®eer
ÒeyeU ÒesjCee efkebÀJee efme×er ÒesjCee Demeu³eeefMeJee³e lees HeefjÞece keÀjC³eemeeþer, meJe&mJee®ee l³eeie
keÀjC³ee®eer le³eejer Je peesKeerces®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejCesmeeþer Heg{s ³esle veener. l³eecegUs®e GÐeespekeÀe®³ee
J³eefkeÌleceÊJeeceOeerue ³eMe efceUefJeC³ee®eer ÒesjCee efpelekeÀer peeie=le efkebÀJee leerJe´ jenerue lesJe{er®e l³eeuee ³eMe
efceUC³ee®eer MekeÌ³elee peemle Demeles. ner ÒesjCee cnCepes SkeÀ ÒekeÀej®eer ceeveefmekeÀ ueme Demeles. DeMee
ÒekeÀejs DeefYeÒesefjle Peeuesueer J³eefkeÌle Òel³eskeÀ keÀe³e&Þesÿ þjsue DeMeeefjleerves, keÀceeue keÀe³e&#ecelesves keÀjles,
keÀþesj HeefjÞece keÀjles Je l³eeie keÀjC³ee®eerHeCe le³eejer keÀjles peemleerle peemle Hewmee efceUefJeCes Òeefleÿe
efkebÀJee meceepeekeÀ[tve ceev³elee efceUefJeCes ¿ee nsletves veJns, lej J³eefkeÌleiele ³eMe efceUefJeC³ee®³ee Debleie&le
ÒesjCesves Yeeefjle Peeu³eecegUs ner J³ekeÌleer ve ªUuesu³ee Hee³e Jeeìsves ®eeueC³eekeÀjerlee le³eej neslees. DeMee
jerleerves ³eMe efceUC³ee®eer ÒeyeU ÒesjCee Je l³ee®ee J³eefkeÌle®³ee J³eJenejebJej Ie[tve ³esCeeje OeveelcekeÀ
mJeªHee®ee HeefjCeece ns GÐeespekeÀles®es ogmejs cenÊJee®es JewefMeä nes³e.
3) mebIeìves®eer GYeejCeer :
GHe¬eÀce keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee Demees, l³ee GHe¬eÀceeuee SkeÀ keÀe³e&#ece mebIeìvee DeeJeM³ekeÀ
Demeles. l³ee mebIeìves®³ee ceeO³eceeletve GÐeespekeÀlee l³ee®eer efJeefJeOe keÀe³ex keÀjeJe³ee®eer Demeleele.
l³eecegUs®e mebIeìves®eer GYeejCeer keÀjC³ee®eer ef¬eÀ³ee GÐeespekeÀlesceO³es Devegm³etle Deens Demes ceeveues peeles.
5
³eMemJeer nesC³eemeeþer GÐeespekeÀebceO³es efJeefJeOe ÒekeÀej®eer #ecelee Je keÀewMeu³es DemeeJeer
ueeieleele. ¬esÀ[efjkeÌle nejefyemeve ¿ee efJe®eejJebleebves mebIeìvee GYeejCeer®³ee keÀewMeu³eeuee efJeMes<e cenÊJe
efoues Deens. ¿ee keÀewMeu³eecegUs GÐeespekeÀeuee meg³eesi³e Je DeeJeM³ekeÀ iegCeJeÊee Demeuesu³ee keÀce&®eeN³eeb®eer
efveJe[ Je vesceCetkeÀ keÀjlee ³esles. l³eebvee JesieJesieUer keÀeces meesHeefJelee ³esleele.
4) J³eJemLeeHekeÀer³e keÀewMeu³e Je vesle=lJe :

³eMemJeer nesC³eemeeþer GÐeespekeÀeceO³es efJeefJeOe ÒekeÀej®eer keÀewMeu³es Demee³euee nJeerle.
GÐeespekeÀeuee GHe¬eÀcee®³ee J³eJemLeeHevee®eerner peyeeyeoejer meebYeeUJeer ueeiele Demeu³eecegUs, efve³eesefpele
keÀe³ee&le ³eMe efceUC³eemeeþer GÐeespekeÀepeJeU J³eJemLeeHeer³e keÀewMeu³es Je vesle=lJe keÀjC³ee®eer #ecelee
DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Òel³eskeÀ GHe¬eÀceeuee meb®eeueveemeeþer Je efJemleejemeeþer YejHetj Yeeb[Jeue
DeeJeM³ekeÀ Demeles. ns Yeeb[Jeue ³eesi³e JesUsJej Je Del³euHe Ke®ee&le efceUefJeC³ee®eer peyeeyeoejer
GÐeespekeÀeJej Demeles. ns Yeeb[Jeue GYeejC³eemeeþer GÐeespekeÀeceO³es JesieÈ³ee ÒekeÀej®eer #ecelee Je
keÀewMeu³es DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens ns Kejs. nesPesefueìpe ³eeb®³ee celes GÐeespekeÀeb®³ee ¢äerves Yeeb[Jeue
GYeejCeer®³ee keÀewMeu³eeHes#ee J³eJemLeeHekeÀer³e keÀewMeu³es Je vesle=lJe ¿eeuee efJeMes<e cenÊJe Deens.
GÐeespekeÀeceO³es J³eJemLeeHeCe keÀewMeu³es Je #ecelee lej DeeJeM³ekeÀ Deens®e HeCe efMeJee³e l³eeuee meJe&®e
Òemebieer GHe¬eÀcee®es vesle=lJe Del³eble meceLe&HeCes keÀjlee Deeues Heeefnpes. pesLes meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee mee®esyebo
vemeleele DeeefCe lesLes®e GÐeespekeÀles®ee efJekeÀeme nesC³eemeeþer ®eebieuee JeeJe Demelees.
5) GCeerJeeb®es efvejekeÀjCe :
Uesyesvmìerve ne mebMeesOekeÀeb®³ee celes meceepeeceOeerue GÐeespekeÀlee ner vewefceefÊekeÀ GÐeespekeÀlee
DeeefCe veeefJev³ee®ee Dev³eeme Demeuesueer Je veJeefveefce&leerJej Yej osCeejer GÐeespekeÀlee DeMeer oesve ÒekeÀej®eer
GÐeespekeÀeves J³eJemLeeHekeÀeb®eer vesnceer®eer keÀe³ex keÀjC³eeJej Yej Demelees lej ogmeN³ee ÒekeÀej®³ee
GÐeespekeÀlesceO³es veJeerve yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eeJej Yej Demelees. G¬eÀceeceO³es GlHeeovee®es pes keÀe³e&
®eeueles. l³eeyeÎue mebyebefOeleebvee Hetjsmes %eeve vemeles. GlHeeovee®³ee keÀe³ee&ceO³es DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs meJe&
IeìkeÀ yeepeejele vesnceer nceKeemeHeCes efceUleele®e Demes veener. GHe¬eÀcee®³ee keÀejYeejele DeveskeÀ
ÒekeÀej®³ee GCeerJee Demeleele. efJeefYeVe keÀejCeebcegUs iegbleeiegble efvecee&Ce nesles. Je mecem³eeb®ee GodYeJe Ie[tve
³eslees. ¿ee meJe& ÒekeÀej®³ee GCeerJee otj keÀjCes Je ÒeMvee®eer meeþJeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ
Ghee³e³eespevee keÀjCes, ns GÐeespekeÀe®es keÀe³e& nes³e.
1.4 GÐeespekeÀles®es cenÊJe (Importantance) :
GÐeespekeÀles®es cenÊJe KeeueerueÒeceeCes mHeä kesÀuesues Deensle.

De) GlHeeove efveceealeer
ye) veJeefveceealeer®es keÀe³e&
keÀ) Yeeb[Jeue efveefce&leer
[) keÀe³e&#ece efJeHeCeve J³eJemLee
F) jespeieej efveceealeer
F&) meblegueerle ÒeeosefMekeÀ efJekeÀeme
G) DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
T) peerJeveceeve megOeejCes
6
De) GlHeeove efveefce&leer :
SKeeÐee osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[tve ³esC³eekeÀjerlee l³ee osMeele efJeefYeve mebmeeOeveeb®eer
GHeueyOelee DeeefCe p³ee mebmeeOeveeb®ee ³eesi³e GHe³eesie Ie[tve ³esCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ner mebmeeOeves
vewmeefie&keÀ mebmeeOeve, efJeÊeer³e mebmeeOeves vewmeefie&keÀ mebmeeOeves, efJeÊeer³e mebmeeOeves Je ceeveJeer mebmeeOeves DeMeer
leerve ÒekeÀej®eer Demeleele. ¿ee mebmeeOeveebceOetve Jemlet Je mesJeeb®³ee efveefce&leermeeþer Yetceer, Yeeb[Jeue Je Þece
ns GlHeeove IeìkeÀ ÒeeHle nesle Demeleele. Òel³eskeÀ®e osMeele ner leervener ÒekeÀej®eer mebmeeOeves keÀceer efkebÀJee
peemle ÒeceeCeele GHeueyOe Demeleele. keÀener osMeebceO³es ner mebmeeOeves DeefleMe³e Lees[îee ÒeceeCeeJej
GHeueyOe Demeleele.
Òel³eskeÀ GÐeespekeÀ DeveskeÀ efveCe&³e neslees. keÀesCel³ee GÐeesiee®eer mLeeHevee keÀjeJe³ee®eer Deens
efkebÀJee keÀesCel³ee Jemlet®es GlHeeove keÀjeJe³ee®es Deens efkebÀJee keÀesCel³ee Jemlet®³ee Kejsoer efJe¬eÀer®ee J³eJemee³e
keÀjeJe³ee®ee Deens, ¿eemebyebOeer GÐeespekeÀeuee meJe&ÒeLece efveCe&³e I³eeJee ueeielees, ne efveCe&³e Iesleu³eeveblej
ceie l³ee efJeefMeä GÐeesieemeeþer keÀesCeles GlHeeove IeìkeÀ ueeieleerue Je les kegÀþtve efceUJeeJes ueeieleerue
³eeyeÎue ³eespevee DeeKetve veblej GÐeespekeÀ leMeer J³eJemLee keÀjlees.
GlHeeovee®es efJeefYeVe IeìkeÀ efJeefMeä efþkeÀeCeer DeeCetve Je l³eeb®ee ³eei³e ÒeceeCeele GHe³eesie
keÀªve IesTve GlHeeovee®es keÀe³e& Òel³e#eele megª keÀjC³eemeeþer GÐeespekeÀeb®es®e Òe³elve keÀejCeerYetle
þjleele. GlHeeoveeuee DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee keÀener ieesäer peJeUHeeme GHeefmLele vemeu³eeme, ¿ee
ieesäer otj®³ee ÒeosMeebceOetve efkebÀJee HeefjefmLeleervegmeej Je iejpesvegmeej HejosMeeletve HeCe DeeCelee ³esleele. ns
meJe& keÀe³e& GÐeespekeÀeuee®e keÀjeJes ueeieles. ³ee®ee®e DeLe& Demee keÀer, SKeeÐee meceepeele GÐeespekeÀ
vemesue efkebÀJee GÐeespekeÀebveer l³ee®es keÀe³e& kesÀues veener, lej l³ee meceepeele GlHeeovee®eer ef¬eÀ³ee megª®e
nesT MekeÀle veener. efJeefYeVe ÒekeÀej®eer mebmeeOeves eEkeÀJee JesieJesieUs GlHeeove IeìkeÀ GHeueyOe Deensle
cnCetve GlHeeovee®eer ef¬eÀ³ee keÀOeer®e megª nesle veener. GlHeeovee®eer ef¬eÀ³ee ner mJeeYeeefJekeÀHeCes efkebÀJee
efvemeie&¬eÀceevegmeej megª nesCeejer ef¬eÀ³ee Demeles. keÀesCeerlejer Heg{ekeÀej IesTve, HeefjÞece keÀªve, ³eespevee
DeeKetve Òe³elve kesÀues lej®e GlHeeovee®eer ef¬eÀ³ee megª nesles.
ye) veJeefveefce&leer®es keÀe³e& :
GÐeespekeÀles®eer GlHeÊeer, GÐeespekeÀles®ee efJekeÀeme, GÐeespekeÀeb®eer keÀe³e& Je Flej Deeveg<ebefiekeÀ
ieesäeRyeeyele DeveskeÀ J³eemebieer yeg×erceleebveer kesÀuesues ef®ebleve efme×eblee®³ee mJeªHeele ceeb[C³eele Deeues
Deensle. ¿ee yeg×erJebleeceO³es peesmesHeÀ MegcHeerìj ³eeb®es veeJe Je l³eeb®es ef®ebleve efJeMes<e cenÊJee®es Deens.
Meem$e%eebveer kesÀuesu³ee mebMeesOeveecegUs MeesOe ueeieleele. ¿ee MeesOee®³ee efve<HeÊeer®ee J³eeJeneefjkeÀ HeeleUerJej
J³eeJemeeef³ekeÀ mJeªHeele keÀªve IesC³eele Deeuesu³ee GHe³eesieeuee veJeefveefce&leer Demes cnCeleele. Meem$e%e Je
mebMeesOekeÀeb®eer Òe³elveebcegUs MeesOe ueeieleele. lej GÐeespekeÀebveer kesÀuesu³ee Òe³elveecegUs veJeefveefce&leer Ie[tve
³esles. MeesOe DeeefCe veJeefveefce&leer ³eeceO³es Demee ne peJeU®ee menmebyebOe Deens. MegcHeerìj ³eeb®³ee celes
GÐeespekeÀ Heg{erueHewkeÀer keÀesCel³eener SkeÀ efkebÀJee peemle He×leer®³ee ceeO³eceeletve veJeefveceealeer Ie[Jetve
DeeCeleele.
1) veJeerve He×leerves mebIeìves®eer GYeejCeer keÀªve
2) keÀ®®ee ceeue efkebÀJee DeOe&efvecee&le Jemlet®eer veJeerve m$eesle GHe³eesieele DeeCetve
3) veJeerve yeepeejHesþeb®ee MeesOe keÀªve
4) GlHeeovee®³ee meJe&mJeer veJeerve He×leer®ee DebefiekeÀej keÀªve
5) mebHetCe&HeCes veJeerve Jemlet®es efkebÀJee pegv³ee®e Jemlet®es HeCe megOeeefjle Je Þesÿ mJeªHeele GlHeeove
keÀªve
7
GÐeespekeÀebveer kesÀuesu³ee He×leMeerj Òe³elveebcegUs Jej efveefo&ä kesÀuesu³ee SkeÀ efkebÀJee peemle
He×leerves veJeefveefce&leer Ie[tve ³esles. ¿ee veJeefveefce&leercegUs efJeefYeVe ÒekeÀej®es yeoue Ie[tve ³esleele Je veblej
¿ee®e yeoueebcegUs DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esuee ®eeuevee efceUles. DeMe jerleerves MegcHeerìj ³eeb®³ee
ÒeefleHeeoveevegmeej GÐeespekeÀebveer kesÀuesu³ee veJeefveefce&leercegUs DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³es®ee ÒeejbYe neslees
Je veblej GÊejesÊej DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Jesie Jee{le peelees.
keÀ) Yeeb[Jeue efveefce&leer :

keÀesCel³eener GÐeesiee®eer mLeeHevee keÀjC³eemeeþer GÐeespekeÀeuee mJele:®es Hewmes lemes®e veeleueie
Je efce$eebkeÀ[tve ieesUe kesÀuesues Hewmes iegbleJeeJes ueeieleele. DeeOegefvekeÀ keÀeUele GÐeespekeÀ kesÀJeU mJele:®³ee
HewM³ee®³ee yeUeJej GÐeesie GYee keÀª MekeÀle veenerle. l³eecegUs meb³egkeÌle Yeeb[Jeueer mebmLes®eer mLeeHevee
keÀªve Je ¿ee meb³egkeÌle Yeeb[Jeueer mebmLes®es Yeeie Je iejpesvegmeej keÀpe&jesKes efJekeÀCes, ne SkeÀ®e He³ee&³e
GÐeespekeÀebveer efMeuuekeÀ jenlees. GÐeespekeÀebveer Yeeie efkebÀJee keÀpe&jesKes efJekeÀu³eecegUs meceepeele
efþkeÀefþkeÀeCeer efJeKegjuesueer megHle ye®ele J³eJeefmLeleHeCes JeUefJeueer peeles Je leer Yeeb[JeueeceO³es HeefjJeleeale
nesTve GlHeeokeÀ keÀe³ee& Je iegbleefJeueer peeles. l³eecegUs meceepeeceOeerue Yeeb[Jeue efveefce&leer®ee oj Heenlees,
GÐeespekeÀ meceepeeceOeerue yepeleeRvee Deeke=Àä keÀjleele. Yeeb[Jeueefveceealeer Ie[Jetve DeeCeleele DeeefCe veblej
ns Yeeb[Jeue GlHeeokeÀ keÀe³ee&meeþer GHe³eesieele DeeCeleele. GÐeesie GÐeespekeÀeb®³ee ¿ee keÀe³ee&cegUs
meceepee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es ®e¬eÀ DeefJejle megª jenles.
[) jespeieej efveefce&leer :
Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLes®³ee ®eewkeÀìerle DeLe&J³eJenej keÀjCeeN³ee Òel³eskeÀ osMeeceO³es
yeskeÀejer®eer leerJe´ mecem³ee DeefYeÒesle Demeles. ns efJemejlee ³esCeej veener. yeskeÀejercegUs ue#eeJeOeer kegÀìgbyeebvee
Deel³eeflekeÀ oeefjêîee®es, DeHeceevee®es Je efJeJe<eles®es Deme¿e peerJeve peieeJes ueeieles. yeskeÀej J³eefkeÌleb®³ee
ceveele mee®etve jeefnuesuee DemeceeOeeve Je ®eer[ pesJne DemeceeefpekeÀ ke=Àl³eekeÀjJeer ÒekeÀì nesles, lesJne
meceepeeceOeerue meJe& DeeoMe&, GoeÊe efJe®eej Je veweflekeÀ cegu³es jmeeleUeuee iesu³eeefMeJee³e jenle veener.
GÐeespekeÀebveer keÀesCel³eener #es$eeceO³es Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ keÀªve GÐeesiee®eer mLeeHevee kesÀu³eeme lesLes
jespeieeje®³ee mebOeer efvecee&Ce Peeu³eecegUs lesLes DeveskeÀ yeskeÀej HeCe meg³eesi³e J³eefkeÌlebvee keÀece efceUles. ¿ee
J³eefkeÌleceO³es ³eb$e%e, leb$e%eebHeemetve les megefMeef#ele Je DeÒeefMeef#ele keÀeceieej DeMee meJe& ÒekeÀej®³ee
J³ekeÌleeR®ee DebleYee&Je neslees. DeMee jerleerves GÐeespekeÀles®ee efJekeÀeme Peeu³eecegUs meceepeele ceesþîee
ÒeceeCeeJej jespeieej mebOeer efvecee&Ce nesleele Je He³ee&³eeves yeskeÀejer®eer Gûelee keÀceer nesles. GÐeespekeÀles®ee
efJekeÀeme Ie[tve Deeu³eeme, ceeveJeer mebmeeOeveeb®ee meg³eesi³e GHe³eesie Ie[tve ³esC³ee®eer efmLeleer efvecee&Ce nesles.
F) meblegueerle ÒeeosefMekeÀ efJekeÀeme :

YeewieesefuekeÀ ¢äerves Òe®eb[ efJemleej Demeuesu³ee YeejleemeejK³ee Òel³eskeÀ osMeeceO³es DeeefLe&keÀ
efJekeÀemee®eer Òe¬eÀer³ee ueJekeÀj®e megª nesles. lesLes efJekeÀemee®eer mebj®evee efvecee&Ce nesles Je ¿ee keÀejCeecegUs
l³ee ÒeosMee®ee nesles Je ¿ee keÀejCeecegUs l³ee ÒeosMee®ee peueo ieleerves DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[tve ³eslees.
Gueì efJekeÀemee®eer mebj®evee DeefmlelJeele vemeuesu³ee ÒeosMeeceO³es efJeHegue vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer
Demetvener Demes ÒeosMe efJekeÀemee®³ee ceeiee&Jej KetHe ceeies jWieeUleele. DeMee HeefjefmLeleerle ÒeeosefMekeÀ
efJe<ecelee Jee{eruee ueeieles. keÀener ÒeosMeeceOeerue meeOevemebHeÊeer®ee veerì GHe³eesie mebYeJele veener DeeefCe
lesLeerue pevelesJej ceeieemeHeCee®³ee Je oefjêîee®³ee efmLeleerceO³es keÀe³ece efKeleHele He[tve jenC³ee®eer HeeUer
8
³esles. ceeieeme ÒeosMeele GÐeesieeb®eer mLeeHevee keÀjeJeer ¿eekeÀefjlee ceO³eJeleea Je jep³e mejkeÀejebveer ceeieeme
ÒeosMeele efJekeÀemee®eer mebj®evee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer efJeMes<e Òe³elve keÀjeJesle, GÐeespekeÀebvee efoIe& Òe³elve
keÀjeJesle, GÐeespekeÀebvee efoIes keÀeUeHe³e¥le efJeMes<e meJeuele yeÎue keÀjeJ³ee DeeefCe l³eebvee DeeefLe&keÀ mee¿e
Je mebj#eCe ÐeeJes. mejkeÀejves DeMeer yengDebieer ÒeYeeJeer Ghee³e³eespevee kesÀu³eeme veJeerve GÐeespekeÀ DeeHeues
GÐeesie ceeieeme ÒeosMeele mLeeHeve keÀjC³eemeeþer Heg{ekeÀej Iesleele. DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esuee Jesie
³eslees. GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemee®³ee ceeO³eceeletve meblegueerle ÒeeosefMekeÀ efJekeÀeme Ie[tve Deeu³eeme DeveskeÀ
HeÀe³eos mebYeJeleele. keÀener cenÊJee®eer HeÀe³eos Heg{s Lees[keÌ³eele GuuesKe kesÀuee Deens.
1) DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee yeeyeleerle GlHeVe Peeuesueer ÒeeosefMekeÀ efJe<ecelee keÀceer nesles.
2) DeÒeiele ÒeosMeebleerue vewmeefie&keÀ mebmeeOeveeb®ee HetCe& GHe³eesie nesT MekeÀlees.
3) HegÀìerjHeCee®³ee ÒeJe=Êeer®ee Hee³eyebo vemelees.
4) jepekeÀer³e Demeblees<e Ye[keÀle veener.
5) meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe Jee{les.
6) jespeieeje®³ee mebOeer efJemle=le ÒeceeCeele efvecee&Ce nesleele.
F) efJekeÀemeveMeerue osMeeb®es DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e :
ceeieerue leerve oMekeÀeceO³es yengleskeÀ osMeebvee jepekeÀer³e mJeeleb$³e efceUeues Deens. jepekeÀer³e
¢äerkeÀesveeletve iegueece Demeuesues HeÀej Lees[s osMe Deepener iegueeceefiejerle Demeu³ee®es Dee{Utve ³esleele.
jepekeÀer³e iegueeceieerjer DeveskeÀ Je<e& jeefnuesu³ee osMee®eer DeLe&J³eJemLee Flej Òeiele osMeeJej DeJeuebyetve
Demeles. ¿ee osMeeceO³es DeVeOeev³es Je Flej DeeJeM³ekeÀ Jemletb®eer DeefveJee³e&HeCes Dee³eele keÀjeJeer ueeieles.
jepekeÀer³e ¢äerves mJeleb$e Peeuesu³ee peieeleerue DeveskeÀ osMe DeeefLe&keÀ ¢äerves iegueeceefiejerle®e Demeu³ee®es
Dee{Utve ³esleele.
jepekeÀer³e mJeeleb$³e efceUeuesu³ee osMeeleerue pevelesuee DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e efceUefJeC³ee®eer

DeekeÀeb#ee DemeCes mJeeYeeefJekeÀ Deens. l³eekeÀefjlee osMeeleerue pevelesuee DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e efceUefJeC³ee®eer
DeekeÀeb#ee DemeCes. mJeeYeeefJekeÀ Deens. l³eekeÀjerlee osMeeleerue pevelesuee DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee meJe&
ÒekeÀej®³ee Jemletb®es GlHeeove l³ee osMeebceO³es Ie[tve ³esCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ¿eekeÀefjlee ¿ee osMeebceO³es
meJe& ÒekeÀej®³ee GÐeesieeb®eer mLeeHevee Ie[tve ³esCes, ¿ee GÐeesieeb®ee efJemleej Je efJekeÀeme Ie[tve ³esCes Je ¿ee
GÐeesieebceO³es efJeefYeVe Jemletb®es ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeeove Ie[tve ³esCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
[) peerJeveceeve Gb®eeJeles :
efJekeÀemeveMeerue osMeeceÐes GÐeespekeÀeveer kesÀuesu³ee Òe³elveebcegUs GÐeespekeÀles®ee efJekeÀeme Ie[tve
Deeu³eecegUs lesLes ceesþîee ÒeceeCeeJej GÐeesieeb®eer mLeeHevee nesles. vewmeefie&keÀ mebmeeOevee®ee HetCe& GHe³eesie
mebYeJelees. Jespeieeje®³ee mebOeer efvecee&Ce nesleele, DeveskeÀ yeskeÀej J³eefkeÌlebvee keÀeces efceUleele DeeefCe ¿ee
osMeeb®³ee DeLe&keÀejCeeceO³es DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es efveoMexkeÀ Demeuesues efJeefYeVe yeoue Ie[tve ³esleele ns Je
efJemlejeves mHeä kesÀues Deens, GÐeesieebceO³es Jemletb®es ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeeove Peeu³eecegUs l³ee osMeeb®es
jeäêr³e GlHeVe Jee{les. ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{les DeeefCe veeieefjkeÀeb®³ee ¬eÀ³eMekeÌleerceO³es Jee{ nesles. DeMee
jerleerves GÐeespekeÀles®ee efJekeÀeme DeeefCe GÐeespekeÀebveer kesÀuesues Òe³elve l³ee osMeeleerue veeieefjkeÀeb®³ee
GlHeVeceO³es Je ¬eÀ³eMekeÌleerceO³es Jee{ nesC³eemeeþer keÀejCeerYetle þjleele. osMeele efJeefJeOe ÒekeÀej®es GÐeesie
mLeeHeve Peeu³eecegUs lesLes ³eb$emeecegûeer, ueesKeb[, efmeceWì, jmee³eves, Keles, lemes®e meJe& ÒekeÀej®³ee
GHeYeesi³e Jemletb®es ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeeove Ie[tve ³esles Je yeepeejHesþsle ¿ee Jemletb®eer GHeueyOelee
9
Jee{les. ûeenkeÀebvee nJ³ee Demeuesu³ee meJe& ÒekeÀej®³ee Jemlet l³eebvee yeepeejHesþsle meJe& JesUer menpeHeCes
efceUt MekeÀleele. DeMee jerleerves meceepeele GÐeespekeÀles®eer Jee{ Peeu³eecegUs DeeefCe GÐeespekeÀebveer veJeveefJeve
DeeJeenves mJeerkeÀeju³eecegUs SkeÀe yeepetves meJe&meeceev³e ueeskeÀeb®³ee ¬eÀ³eMekeÌleerceO³es Jee{ nesles.
1.5 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme DeeefCe Yeejle (Entreprenership

Development and India):
Yeejleeleerue GÐeespekeÀles®ee Dee{eJee cnCepes SkeÀe DeLee&ves peeieeflekeÀ GÐeespekeÀlee Fefleneme

DeY³eemeC³eemeejKes Deens. Yeejle ne SkeÀ ceneve Òee®eerve mebmke=Àleer ueeYeuesuee Keb[Òee³e osMe Deens.
DeveskeÀefJeOe Yee<ee, efJeefJeOe JebMeer³e ueeskeÀ, mece=× keÀuee Je YeewieesefuekeÀ Jeejmee ÒeeosefMekeÀ efJeefJeOelee
Fl³eeoercegUs Òel³eskeÀ osMeele Òel³eskeÀ efHe{erves mece=×eruee neleYeej ueeJeu³ee®es efometve ³esles. Yeejleeleerue
GÐeespekeÀles®ee DeY³eeme Keeueerue ìHH³eebvegmeej keÀjlee ³eslees.
1) efye´ìerMeHetJe& keÀeU
2) efye´ìerMe meÊes®ee keÀeU
3) mJee$eb$³e ®eUJeUer®ee keÀeU
4) mJeeleb$³eesÊej keÀeU
5) efve³eespeve keÀeU
1) efye´ìerMeHetJe& keÀeU
efyeéfìMeHetJe& keÀeUeleerue Yeejleer³e Dele&J³eJemLesle SkeÀekeÀer mJeeJeuebyeer DeeefCe mJele:®ee®e
DeeOeej Demeuesueer Kes[er SkeÀerkeÀ[s nesleer lej ogmejerkeÀ[s ÒeMeemeve, JeeefCep³e, nmlekeÀewMeu³e Demeuesueer
Menjs nesleer. ûeeceerCe pevelee ner meeO³ee ÞeceefJeYeepeveeJej DeeOeeefjle nesleer. MeslekeÀjer Mesleer keÀjerle
Demele DeeefCe iegjs{esjs HeeUerle Demele. lemes®e efJeCekeÀj, meesveej, megleej, Oeesyeer Demes DeveskeÀ Jeiee&leerue
ueeskeÀ Demele. l³eebvee kesÀuesu³ee keÀecee®³ee ceesyeou³eele l³eebvee Oeev³e efoues peeF&. ns meJe&®e GHe¬eÀce
efkebÀJee íesìs íesìs GÐeesie efHe{erpeele Demele DeeefCe HejbHejsves Je[erueebkeÀ[tve cegueebkeÀ[s ³esle Demele.
2) efye´ìerMe meÊes®ee keÀeU :

efyeéfìMeebveer YeejleeJej efJepe³e efceUefJeuee DeeefCe les Yeejleele efmLejeJeues. l³eebveer mJele:uee
peCet Yeejleer³e yeveJetve ìekeÀues. Òel³e#eele efye´ìerMeebveer Yeejleer³e DeeefCe l³eeb®³eele keÀe³ece Deblej þsJeues
DeeefCe Yeejleer³eebvee DeHeefjef®ele Demeuesues Deblej efvecee&Ce kesÀues. ns Deblej HejkeÀer³e meÊeeefOeMe DeeefCe
Yeejleer³e Òepeveve ³eeb®³eeleerue nesle. Yeejleeleerue efyeéfìMe meÊes®es oesve Yeeie He[leele. 1757 les
1857 ³ee keÀeueeJeOeerle F&mì Fbef[³ee kebÀHeveerves YeejleeJej jep³e kesÀues. efye´ìerMe mejkeÀej®es jep³e
1858 ceO³es ®eeuet Peeues les 1947 ceO³es®e mebHeues. YeejleeJej efyeéfìMeeb®es jep³e pesJne nesles l³ee®e
megceejele Fbiueb[ceO³es GlHeeovee®³ee leb$eele Òe®eb[ yeoue Peeues. HeefjCeecele: GlHeeovee®eer Òeef¬eÀ³ee
yeouetve iesueer. efyeéfìMeebveer Yeejle Heeoe¬eÀeble kesÀu³eeveblej efye´ìerMeebvee SkeÀ HeÀej ceesþer yeepeejHesþ
GHeueyOe Peeueer DeeefCe ¿ee yeepeejHesþsle efyeéfìMeebveer ³eb$ee®³ee mee¿eeves le³eej kesÀuesueer GlHeeoves ceesþîee
ÒeceeCeeJej efJekeÀueer. meenefpekeÀ®e efye´ìerMebveer ³eb$ee®³ee meene³³eeves le³eej kesÀuesueer GlHeeoves ceesþîee
ÒeceeCeeJej efJekeÀueer. Fbiueb[ceO³es DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleerHetJeea Fmì Fb[er³ee kebÀHeveerves Yeejleeletve ³egjesHeele
Òe®eb[ ceeieCeer Demeuesu³ee Yeejleer³e yeveeJeìer®eer GlHeeoves keÀeHe[, cemeu³ee®es HeoeLe& Fl³eeoeR®eer Òe®eb[
10
ÒeceeCeeJej efve³ee&le kesÀueer. Yeejleer³e nmlekeÀewMeu³ee®³ee GÐeesiee®ee Nneme DeeefCe Òe®eb[ yeskeÀejer Jee{ueer
¿ee®ee ogmeje HeefjCeece Demee Peeuee keÀer, Hegve:½e ueeskeÀ MesleerkeÀ[s DeefOekeÀ ÒeceeCeele JeUues.
3) mJeeleb$³e ®eUJeUer®ee keÀeU :
Dee@keÌìesyej 1905 ceO³es Yeejleeleerue jepekeÀer³e vesle=lJeeves `mJeosMeer` ®eUJeUerMeer ÒeejbYe

kesÀuee. jeäêr³e YeeJevee ¿ee ®eUJeUercegUs ®eebieueer®e peeie=le Peeueer. 13 SefÒeue 1905 ®³ee
Tribune ceOeerue peeefnjele ¿ee meboYee&le yeesuekeÀer Deens. 1850 veblej®³ee keÀeUele GÐeespekeÀlee
Jee{ nesC³eeme megªJeele Peeueer. efye´ìerMe DeeefCe Dev³e HejkeÀer³e GÐeesieeb®³ee Leesj, Yeer<eCe nuu³eeHeemetve
mebj#eCe osC³ee®³ee ¢äerves pesJne Yeejleer³e GÐeespekeÀlesmeeþer JeeleeJejCeele HetjkeÀ yeoue Peeuee, l³eecegUs
1924 Heemetve DeewÐeesefiekeÀ GÐeespekeÀlesuee Jesie Deeuee.
4) mJeeleb$³eesÊej keÀeU :
mJeeleb$³eesÊej keÀeUele mejkeÀejves GÐeespekeÀles®ee Hee³ee cepeyetle Je efJemle=le keÀjC³ee®³ee

¢äerves DeveskeÀ Ghee³e³eespevee kesÀu³ee. ¿ee meboYee&le mejkeÀejves kesÀuesu³ee oesve þUkeÀ Ghee³e³eespevee
Keeueerue ÒeceeCes kesÀu³ee.
1) mJeleb$³e DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe DeeKeC³eele ³esTve ueIegGÐeesieeb®³ee efJekeÀemeemeeþer Òeeslmeenves DeeefCe

efJeefJeOe megefJeOee mejkeÀejves GHeueyOe keÀªve efou³ee.
2) p³ee GÐeespekeÀebvee DeewÐeesefiekeÀ #es$eeleerue DevegYeJee DeYeeJeer yeepeejHesþs®eer ef®eefkeÀlmekeÀ HeenCeer
pecele vemesue. l³eebvee DeeefLe&keÀ meene³³e osC³eemeeþer, mejkeÀejves efJeÊeer³e mebmLee mLeeHeve kesÀu³ee DeeefCe
Dev³e megefJeOee GHeueyOe keÀªve efou³ee.
1.6 meejebMe
GÐeespekeÀlee cnCepes ceeCemeeleerue veJeefveefce&leer®eer GYeejCeer DeMeer ceeCemes efJeefMeä O³es³eeves

PeHeeìtve peeleele. DeLekeÀ Òe³elveeves, Flejeb®eer ceole IesTve veJes ceeie& MeesOeleele.
1) GÐeespekeÀlee cnCepes keÀe³e? l³ee®eer JewefMeäîes mHeä keÀje.

2) GÐeespekeÀles®eer J³eeK³ee efuentve l³ee®eer mJeªHe mHeä keÀje.
3) GÐeespekeÀles®es cenÊJe mHeä keÀje.
4) Yeejleer³e GÐeepekeÀlee efJekeÀeme efìHe efuene.
11
2
’GÐeespekeÀlee efJekeÀeme DeeefCe GÐeespekeÀles®es efme×eble“
IeìkeÀ j®evee :
2.1 ÒemleeJevee
2.2 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme
2.3 GÐeespekeÀles®es efme×eble
2.4 meejebµe
2.1 ÒemleeJevee
mJeeleb$³eesÊej keÀeUele Yeejleer³e GÐeespekeÀles®ee DeefJeYeep³e Yeeie cnCetve Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee
DeY³eemeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. keÀejCe l³eeJe©ve efve³eespeve GefÎ<ì HeÀueÒeeHleer, l³eeleerue De[®eCeer
keÀUleerue DeeefCe GÐeespekeÀlee efJekeÀeme efkeÀleHele Peeuee ns keÀUg µekeÀles.
2.2 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme (Entrepreneurship Development)

mJeeleb$³eesÊej keÀeUele Yeejle mejkeÀejves DeeKeuesu³ee efJeefJeOe OeesjCeeb®ee HeefjCeece
GÐeespekeÀlee efJekeÀemeeJej Peeuee. nîee keÀeUeleerue GÐeespekeÀ efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee DeeefLe&keÀ DeeefCe
meeceeefpekeÀ HeeµJe&Yetceer DemeCeejs Dee{Uleele. J³eeHeejer #es$eele meg×e GÐeespekeÀ Deensle. Òeefµeef#ele
leb$e%e GÐeespekeÀ yeveues Deensle. l³eebveer meg×e Kejs GÐeespekeÀ Demeu³ee®es l³eeb®³ee keÀle&tlJeeves,
keÀewµeu³eeves efme× keÀ©ve efoues Deens. ûeeceerCe Yeeieeletvener GÐeespekeÀ Deensle. HetJeea les nmlekeÀewµeu³e
DeeefCe µesleerle iegbleuesues nesles. ueIegGÐeesie mLeeHeve keÀjC³eele Deieoer efµe#ekeÀ DeeefCe Heeb{jHesµee
meceepeeleerue J³ekeÌleermeg×e GÐeespekeÀ yeveuesu³ee Deensle. ueIegGÐeesie cnCetve meg© Peeuesues GÐeesie Heg{s
ye[îee GÐeesieele ©Heeblejerle Peeues. DeveskeÀ mebmLee GÐeespekeÀlee efJekeÀemeemeeþer Òe³elveµeerue Deensle.
mejkeÀejves GÐeespekeÀlee Jee{ermeeþer Hees<ekeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer DeewÐeesefiekeÀ

keÀe³eos Deceueele DeeCeues. l³ee®³ee HeefjCeece cnCepes®e mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue GÐeespekeÀlee efJekeÀeme
nes³e.
osµee®ee DeewÐeesefiekeÀ, GÐeespekeÀer³e efJekeÀeme JneJee ³ee ¢<ìerves efJe®eej keÀ©ve meve 1948
®³ee DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeeefJe<e³ekeÀ þjeJe mebcele keÀjC³eele Deeuee. mJeele$eeWÊej keÀeUeleerue
GÐeespekeÀles®ee efJekeÀeme Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeCesle keÀmee nesle iesuee ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe Het{erue ÒeceeCes Deens.
12
De) Heefnueer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee (1951-56) :
³ee ³eespevessle Het{erue yeeyeerJej Yej osC³eele Deeuee.

• meg© Demeuesues DeewÐeesefiekeÀ ÒekeÀuHe HetCe& keÀjCes.
• cenÊJeHetCe& veefJeve ÒekeÀuHe met© keÀjCes.
• GÐeespekeÀlee efJekeÀemeemeeþer®³ee DeeJeµ³ekeÀ yeeyeeR®eer Hetle&lee keÀjCes.
• 797 keÀesìer®eer lejleto.
• ³ee keÀeUele ìsueerHeÀesve, ueeskeÀesceesefìJn, efµebêer Keles, kesÀyeue He@ÀkeÌìjer, Hesefveefueueerve He@ÀkeÌìN³eeb®eer
efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer.
ye) ogmejer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee (1956-61) :
nîee ³eespevesDebleie&le meeJe&peefvekeÀ #es$eemeeþer 870 keÀesìer lej Keepeieer #es$eemeeþer 675
keÀesìer®eer iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eele Deeueer. ³ee ³eespeveekeÀeUele DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³ee®³ee
¢<ìerves Het{erue ¬eÀceJeejer mJeerkeÀejC³eele Deeueer.
1. ueesKeb[ Je Heesueeo, DeJepe[ ³eb$emeeceûeer Je Flej ³eb$e yeebOeCeer GÐeesieeb®³ee GlHeeoveele ceesþîee
ÒeceeCeeJej Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes.
2. YeeJeer keÀeUele Yeeb[Jeueer Jemletb®³ee GlHeeoveemeeþer ueeieCeeN³ee Jemletb®³ee GlHeeoveemeeþer
ueeieCeeN³ee Jemletb®³ee GlHeeove#ecelesle Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes. Goe. jmee³eves, Keles, efmeceWì,
keÀeieoe®ee ueieoe, jbie, F.
3. HeejbHeefjkeÀ GÐeesiee®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Ie[Jetve DeeCeCes.
4. DeeOeer®e p³ee GÐeesieele mLeeefHele GlHeeove#ecelee Jee{efJeC³eele Deeueer Deens leer GlHeeove#ecelee Je
Òel³e#e GlHeeove ³eeceOeerue Deblej mLeeefHele GlHeeove #ecelee DeefOekeÀeefOekeÀ ÒeceeCeele JeeHe©ve
keÀceer keÀjCes DeeefCe
5. otmeN³ee ³eespevesleerue ue#³es Je ueeskeÀeb®³ee iejpee ue#eele IesTve GHeYeesi³e Jemletb®³ee GlHeeoveele
Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes.
keÀ) eflemejer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee (1961-66) :

³ee ³eespeveekeÀeUele µesleer DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ #es$e ³eeb®ee megmebye× efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes ne
GÎsµe neslee. DeewÐeesefiekeÀ Je l³ee®eÒeceeCes Gpee& Je JeenletkeÀ #es$e cepeyetle keÀjCes Je DeewÐeesefiekeÀ Je leebef$ekeÀ
#es$eele peueo ieleerves ³eesi³e yeoue Ie[Jetve DeeCeC³ee®es GefÎ<ì þjefJeC³eele Deeues. GÐeesie Je KeeCekeÀece
³eeJejerue SkegÀCe Ke®e& ©. 3,000 keÀesìer mejkeÀejkeÀ[tve Je ©. 1,300 keÀesìer Keepeieer #es$eeleerue
GÐeesieeJej Peeuee. meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue DeewÐeesefiekeÀ Òeieleeruee ceesþîee ÒeceeCeeJej neleYeej ueeJeC³ee®es
þjues. ³ee ceeieerue cegK³e GÎsµe cnCepes ueesKeb[, Heesueeo Je DeJeIe[ DeefYe³eebef$ekeÀer GÐeesieeb®³ee
yeeyeleerle Yeejlee®ee mJe³eb-efveYe&j yeveefJeCes ne neslee. lemes®e keÀceer ÒeceeCeele HejkeÀer³e ceole I³eeJeer
ueeieeJeer ns ner GefÎ<ìs nesles. Yeeb[Jeueer GÐeesieebyejesyej®e GHeYeesie Jemletb®es GlHeeovener ceesþîee ÒeceeCeeJej
Jee{JeeJe³ee®es þjefJeC³eele Deeues. ueIegGÐeesie Je ûeeceesÐeesieeb®³ee efJekeÀemeemeeþer ©. 425 keÀesìer®eer
lejleto keÀjC³eele Deeueer.
13
[) leerve Jeeef<e&keÀ ³eespeveekeÀeUeleerue GÐeespekeÀlee eflemejer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee jeyeJele Demeleevee
osµeeHeg{s keÀener iebYeerj mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee DeeefCe efyekeÀì HeefjefmLeleeruee meeceesjs peeJes ueeieues. nîee
meeN³ee®ee®e DeLe&J³eJemLesJej DeeefCe He³ee&³eeves GÐeespekeÀlesJej og<HejerCeece Peeuee. ®eerve®es 1962 ceOeerue
YeejleeefJe©×®es Dee¬eÀceCe Yeejle-HeeefkeÀmleeveceOeerue 1965 ceOeerue ³eg× DeeefCe l³eecegUs DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeemeeþer ueeieCeejer meeOevemeeceûeer mebj#eCeeuee ueeieCeeN³ee Jemletb®³ee GlHeeoveemeeþer JeeHejueer
iesueer. 1965-66 ceOeerue DeJe<e&CeecegUs keÀjeJeer ueeieCeejer DeVeOeev³ee®eer Dee³eele Je l³ee®³ee
Yeejlee®³ee HejkeÀer³e ®euevee®³ee meenîeeJej Je Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejleesueeJej ÒeefleketÀue HeefjCeece Peeuee.
³ee leerve Je<ee&®³ee keÀeueeJeOeerle Gpee&#es$eele ©. 1,213 keÀesìer iegbleefJeC³eele Deeues. mebIeefìle GÐeesieele
©. 1511 keÀesìer iegbleefJeC³eele Deeues. ueIet#es$eele ©. 126 keÀesìer iegbleefJeC³eele Deeues. 1966-67
ceO³es DeewÐeesefiekeÀ #es$ee®eer Jee{ HeÀkeÌle 0.2 ìkeÌkeÌ³eebveer lej 1967-68 ceO³es HeÀkeÌle 0.5 ìkeÌkeÌ³eebveer
Peeueer. letueveelcekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve 1968-69 ceO³es DeewÐeesefiekeÀ #es$eeves yejer®e Òeieleer kesÀueer.
F) ®eewLeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee (1969-74) :
³ee ³eespevesle DeewÐeesefiekeÀ #es$ee®³ee yeeyeleerle Keeueerue GefÎ<ìs nesleer.

1. p³ee DeewÐeesefiekeÀ ÒekeÀuHeele DeeOeer®e iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eele Deeuesueer nesleer. les DeewÐeesefiekeÀ ÒekeÀuHe
HetCe& keÀjCes.
2. YeeJeer keÀeUele DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme meeOeC³ee®³ee ¢<ìerves DeeJeµ³ekeÀ Demeuesu³ee Jemletb®es Je
efve³ee&leermeeþer Je Dee³eele He³ee&³eer Jemletb®³ee Jee{l³ee GlHeeoveemeeþer l³ee l³ee GÐeesieeleerue
GlHeeokeÀlee Jee{efJeCes. DeeefCe
3. veJeerve GÐeesie mLeeHeve keÀjCes. ³eespeveekeÀeUele DeewÐeesefiekeÀ #es$eele SkegÀCe ©. 5,300 keÀesìer®eer
iegbleJeCetkeÀ keÀjC³ee®es þjefJeC³eele Deeues. l³eeHewkeÀer GÐeesieele iegbleJeeJe³ee®es nesles. ueIegGÐeesie DeeefCe
ûeeceesÐeesieele ©. 746 keÀesìer Ke®e& keÀjeJe³ee®es nesles.
F&) Hee®eJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee (1974-79) :
³ee ³eespeves Debleie&le DeewÐeesefiekeÀ #es$eeleerue cegK³e ÒecegKe GefÎ<ìs Heg{erueÒeceeCes nesleer.
1. ueeWKe[ Je Heesueeo DeJepe[ ³eb$emeeceûeer, Keveerpe lesue, keÀesUmee Keles. Fl³eeoer ieeYee #es$eeleerue
GÐeesieele Deûe¬eÀceeves Je=×er Ie[Jetve DeeCeCes.
2. p³ee GÐeesiee®³ee efJekeÀemeecegUs Yeejlee®³ee DeewÐeesefiekeÀ #es$eele efJeefJeOelee efvecee&Ce nesFue Je osµee®³ee
efve³ee&leerle Je=×er nesF&ue.
3. pes GÐeesie meJe&meeOeejCe ceeCemeebvee ueeieCeeN³ee GHeYeesi³e Jemletb®es GlHeeove keÀjleele, Deµee
GÐeesiee®ee efJemleej Ie[Jetve DeeCeCes.
4. DeveeJeµ³ekeÀ Jemletb®es GlHeeove keÀjCeeN³ee GÐeesieebJej efve³eb$eCes ueeoCes.
5. ueIegGÐeesie, kegÀefìjesÐeesie DeeefCe HetjkeÀ GÐeesieeb®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes ³ee ³eespevesDebleie&le
DeewÐeesefiekeÀ #es$ee®³ee efJekeÀemeemeeþer ©. 10,200 keÀesìer®eer lejleto keÀjC³eele Deeueer. l³eeHewkeÀer
©. 9,600 keÀesìer meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue efJekeÀemeemeeþer DeeefCe ©. 535 keÀesìer ueIegGÐeesie Je
ûeeceesÐeesieemeeþer nesleer.
14
G) meneJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee (1980-85) :
³ee ³eespeves®eer ÒecegKe GefÎ<ìs cnCepes 1956 ®³ee DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeefJe<e³ekeÀ þjeJee®³ee
®eewkeÀìerle jentve DeewÐeesefiekeÀ #es$eele efJeefJeOelee efvecee&Ce keÀjCes DeeOegefvekeÀlee DeeCeCes, GÐeesieeleerue
GlHeeokeÀlee Jee{efJeCes ³ee je<ìêfnlee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®³ee DemeCeeN³ee GÐeesieeb®³ee efJekeÀeme Ie[Jetve
DeeCetve Deµee Jemletb®³ee yeeyeleerle DeelceefveYe&j nesCes Demes nesles.
ceesþîee Je mebIeefìle GÐeesieele iegbleefJeC³eemeeþer ©. 20,407 keÀesìer®eer lejleto keÀjC³eele
Deeueer Je ueIegGÐeesie ûeeceesÐeesieeb®³ee efJekeÀemeemeeþer ©. 1,780 keÀesìer®eer lejleto keÀjC³eele Deeueer.
T) meeleJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee (1985-90) :
³ee ³eespevesle Keeueerue GefÎ<ìs þjefJeC³eele Deeueer.
1. meeceev³e veeieefjkeÀeb®³ee GHeYeesiee®³ee Jemletb®ee Hegjsmee HegjJeþe keÀjCes DeeefCe l³ee®eJesUer l³eeb®³ee
efkebÀceleer Je iegCeJeÊee ³eesi³e HeeleUerJej jeKeCes.
2. leebef$ekeÀ #es$eele Òeieleer keÀ©ve DeewÐeesefiekeÀ GlHeeokeÀlesle Jee{ keÀ©ve GÐeesieeleerue mLeeefHele
GlHeeove #eceles®ee peemleerle peemle JeeHej keÀjCes. ³ee ³eespeveekeÀeUele meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue
ceesþîee Je ceO³ece HeeleUerJejerue GÐeesieele ©. 19,078 keÀesìer iegbleefJeC³ee®es þjefJeC³eele Deeues.
l³ee®e ÒeceeCes ueIegGÐeesie Je ûeeceesÐeesie ³eeb®³ee efJekeÀemeemeeþer ©. 2,752 keÀesìeR®eer lejleto
keÀjC³eele Deeueer.
He) DeeþJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee (1990-95) :
µesleer efJekeÀemeeyejesyej peueo DeewÐeesefiekeÀ Jee{ ns ³eener Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeves®es GefÎ<ì nesles.
jespeieej mebOeerceO³es Jee{, ÒeeosefµekeÀ efJekeÀeme leb$e%eevee®³ee meene³³eeves GlHeeokeÀlee Jee{,
Deeblejje<ìêr³e yeepeejHesþsleerue mHeOexle Òeieleer Fl³eeoer GefÎ<ìîes nesleer.
2.3 GÐeespekeÀlee efme×eble :
efJe®eejJeleebveer JesUesJesUer GÐeespekeÀles®es efme×eble ceeb[ues Deensle. ³ee efme×eblee®ee Deeµe³e

mJeeYeeefJekeÀHeCes JesieJesieUe Deens. ³ee meboYee&le leerve efJe®eejOeejeb®es DeefmlelJe mHe<ìHeCes peeCeJeles. ³ee
efJe®eejOeejeb®es mJe©He ue#eele IesTve GÐeespekeÀles®³ee meJe& efme×eblee®es mLetueceeveeves DeeefLe&keÀ efme×eble,
meceepeµeem$eer³e efme×eble Je ceeCemeµeem$eer³e efme×eble Demes JeieeakeÀjCe keÀjC³eele Deeues Deens.
GÐeespekeÀlee efme×eble
DeeefLe&keÀ efme×eble meeceeefpekeÀ efme×eble ceevemeµeµeem$eer³e efme×eble

15
De) DeeefLe&keÀ efme×eble (Economic Theorie) :
p³ee keÀeUele GÐeespekeÀlesuee GlHeeovee®ee mJeleb$e IeìkeÀ ceeveC³eele ³esle veJnles l³ee
keÀeUeHeemetve DeLe&µeem$e%eebveer GÐeespekeÀlesµeer mebyebefOele DeveskeÀ efJe®eej J³ekeÌle kesÀu³ee®es Dee{Ules. ³ee
meboYee&le keÌueeefmekeÀue DeLe&µeem$e%ee®³ee ÒeecegK³eeves G}ÁsKe keÀjeJee ueeiesue. ³ee efJe®eejJeblee®³ee celes
GÐeespekeÀles®³ee GlHeÊeerJej Je efJekeÀemeeJej ÒeecegK³eeves DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee Je DeeefLe&keÀ He³ee&JejCee®ee
leerJe´lesves HeefjCeece neslees. GÐeespekeÀlesµeer mebyebefOele DeeefLe&keÀ IeìkeÀ DevegketÀue Demeleerue lej®e
GÐeespekeÀles®ee efJekeÀeme neslees, GÐeespekeÀ meef¬eÀ³e nesleele. ceesþîee ÒeceeCeeJej Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ
keÀjleele, Deefveefµ®elelescegUs GlHeVe nesCeejer J³eeJemeeef³ekeÀ peesKeerce mJeerkeÀejleele DeeefCe veJeerve
GÐeesieeb®eer mLeeHevee DeefmlelJeele Demeuesu³ee GÐeesieeb®ee efJemleej keÀjleele. ne efJe®eej DeeefLe&keÀ
efJe®eejOeejW®ee DeeOeej Deens.
GÐeespekeÀer³e ÒesjCee efJeefJeOe Deensle. Hejblet ³ee ÒesjCeebceO³es DeeefLe&keÀ cegueYetle Je cenÊJee®³ee
Deensle. peemleerle peemle veHeÀe efceUefJeCes, DeeefLe&keÀ GlkeÀ<e& meeO³e keÀjCes, DeeefLe&keÀ µekeÌleer yeveCes,
DeewÐeesefiekeÀ meeceép³e efvecee&Ce keÀjCes, ³ee meJe& DeeefLe&keÀ ÒesjCee Deensle. DeeefLe&keÀ ÒesjCeeb®es GÐeespekeÀebJej
nesCeejs HeefjCeece efoIe&keÀeUHe³e¥le efìketÀve jenleele. DeveskeÀ efJe®eejJebleebveer efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es
Ie[tve ³esCeeN³ee efJekeÀemeeyeÎue ef®ebleve kesÀues Deens. ³ee efJe®eejJebleebceO³es iegVeej efcej[eue, jeieCeej veJeme&,
efJeu³ece jesmìesJn F. DeLe& Meem$e%eevee®ee ÒeecegKed³eeves DebleYee&Je neslees.
ye) meeceeefpekeÀ efme×eble (Sociological Theories)
GÐeespekeÀ meceepeele jenleele. meceepee®ee SkeÀ IeìkeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjleele, l³eeb®es Òe³eleved
Je GHe¬eÀce meceepee®³ee ÒeieleerkeÀefjlee Je keÀu³eeCeekeÀefjlee keÀejCeerYegle þjleele. DeveskeÀ meceepe
Meem$e%eeveer ³ee meboYee&le ceewefuekeÀ ³eesieoeve kesÀues Deens. l³eebveer kesÀuesu³ee Òe³elveebcegUs meceepeMeem$eer³e
efJe®eejOeeje ÒeieuYe Peeueer DeeefCe meceepeMeem$eer³e efme×ebleebvee J³eeHekeÀ mJeerke=Àleer ÒeeHle Peeueer.
ce@keÌmeJesyej ³eebveer ÒeefleHeeove kesÀuesuee efme×eble ne J³eeHekeÀ ceev³elee ÒeeHle Peeuesuee efme×eble Deens.
ce@keÌmeJesyej ³eeb®³ee celes keÀener efJeefMeä ÒekeÀej®³ee Oeeefce&keÀ Þe×e Je cegu³eeb®eer peesHeemevee keÀjC³eele
Deeu³eeme mebyebefOele J³eefkeÌleb®³ee ceveele J³eJemee³eele ³eMemJeer nesC³eekeÀefjlee, Hewmee Je YeeweflekeÀ JewYeJe
efceUC³eekeÀefjlee DeeJeM³ekeÀ les Òe³elve Je HeefjÞece efpeefÎves keÀjC³ee®eer ÒeyeU ÒesjCee GlHeVe nesles. Lee@ceme
keÀes®ejve ³eebveer ÒeeleerHeeove kesÀuesuee efme×eble GÐeespekeÀeb®³ee J³eefkeÌlecelJeeMeer mebyebefOele Deens. keÀes®ej
³eeb®³ee efme×ebleevegmeej meceepee®³ee ¢äerves GÐeespekeÀ ns SkeÀ DeeoMe& J³eefkeÌleceÊJe Demeles DeeefCe
l³ee®³ee keÀe³ee&Jej Je ³eMeeJej ÒeecegK³eeves Heg{erue leerve yeeyeeR®ee ÒeYeeJe He[lees. J³eJemee³ee®³ee yeeyeleerle
GÐeespekeÀeb®ee Jew³eefkeÌlekeÀ ¢äerkeÀesve Je ÒeJe=Êeer, meeceeefpekeÀ ceev³elee Òeoeve keÀjCeeN³ee mecegoe³ee®³ee
GÐeespekeÀebkeÀ[tve Demeuesu³ee DeHes#ee DeeefCe GÐeespekeÀeb®³ee keÀe³e&efJe<e³ekeÀ iejpee meeceeefpekeÀ cegu³eeb®³ee
GÐeespekeÀlesJej leerJe´lesves HeefjCeece neslees. HegÀvkeÀue ³eeb®³ee efme×ebleevegmeej meceepe J³eJemLee DeeefCe
GÐeespekeÀlee ³eeceO³es mebyebOe Demetve meeceeefpekeÀ j®evee ceeieCeer®eer j®evee, mebOeer®eer j®evee Je keÀeceieej
j®evee ³ee IeìkeÀeb®ee GÐeespekeÀlesJej HeefjCeece neslees. Meceepeeleerue efJeefYeVe meecegnebceOeerue HejmHejmebyebOe,
l³eeceOeerue ef¬eÀ³ee-Òeefleef¬eÀ³ee Je l³ee ceeO³eceeletve Ie[tve ³esCeejer HeefjJele&ves ne ÖeBÀkeÀ ³ebie ³eebveer ÒeefleHeeove
kesÀuesu³ee efme×eblee®ee efJe<e³e Deens.
16
keÀ) ceevemeMeem$eer³e efme×eble (Psychological Theories)
ceevemeMeem$eer³e efJe®eejOeeje mece=× keÀjC³eeceO³es DeveskeÀ ceevemeMeem$e%eeb®es ³eesieoeve Deens.

³ee ceevemeMeem$e%eebceO³es ÒeecegK³eeves peesmesHeÀ MegcHeerìj, ce@keÌue&ueB[, nsiesve, pes.F&. mìsveskeÀ, yeer.meer.
ìb[ve DeeefCe pes. pes. yejvee ³eeb®³ee ÒeecegK³eeves meceeJesMe keÀjeJee ueeiesue. MegcHeerìj ³eebveer l³eeb®³ee
efme×ebleeceO³es veJeefveefce&leer, GÐeespekeÀlee, HeefjJele&ve Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeceOeerue mebyebOe ÒemLeeefHele
kesÀuee Deens. veJeefveefce&leer keÀjCeejer J³eefkeÌle cnCepes GÐeespekeÀ MegcHeerìj ³eeb®³ee efme×eleevegmeej GÐeespekeÀ
efJeefJeOe ceeiee¥veer veJeefveceealeer Ie[Jetve DeeCeleele. ³ee veJeefveceealeercegUs DeLe&J³eJemLesceO³es HeefjJele&ve Ie[Jetve
³esleele Je ³ee HeefjJele&vee®ee HeefjCeece cnCetve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUles Demes Ie[tve
³esC³eekeÀjerlee GÐeespekeÀ ns meÊee efceUefJeC³ee®³ee, efJepe³e efceUefJeC³ee®³ee ue{îee®³ee, ÞesÿlJe efme×
keÀjC³ee®³ee cenÊJekeÀeb#esves DeefYeÒesefjle Demeues Heeefnpes efMeJee³e ³ee GÐeespekeÀebceO³es keÀener ogefce&U iegCe,
³eesi³elee Je keÀewMeu³es DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Òees. nsieve ³eebveer GÐeespekeÀles®eer ceevemeMeem$eer³e yeepet
ue#eele IesTve SKeeÐee Jeiee&®es meeceeefpekeÀ mLeeve veä Peeu³eecegUs l³ee Jeiee&®eer keÀMeer He[Pe[ Je
DeJeve®eer nesles DeeefCe keÀener keÀeU ueesìu³eeveblej kegÀìgbyeeleerue cegueeb®es efJeefMeä efjleerves mebieesHeve
kesÀu³eeveblej oeyeuesu³ee Jeiee&ceOetve veJeerve GÐeespekeÀ keÀmes efvecee&Ce nesleele, ³eeyeÎue mHeäerkeÀjCe kesÀues
Deens. nsieve ³eeb®ee efme×eble ceeieeme osMe, ceeieeme meceepe, ceeieeme Jeie& Je ceeieeme peeleeR®³ee ¢äerves
cenÊJee®ee Deens. kegÀìgbyeele meebmke=ÀeflekeÀ cegu³eeb®eer peHeCetkeÀ keÀjC³eele Deeu³eeme Je efm$e³eebkeÀ[tve cegueebvee
mebmkeÀeefjle Je DeefYeÒesefjle keÀjC³eele Deeu³eeme oyeuesu³ee peeleeRceOetvener keÀle&yeieej GÐeespekeÀ efvecee&Ce
nesleele.
2.4 meejebMe
DeveskeÀ leb%eebveer ceeb[uesueer celes efJe®eejele Iesleueer Demelee GÐeespekeÀ DeeefCe GÐeesie
DeLe&J³eJemLesle yeoue Ie[Jetve DeeCeCeejs DeefJeYeep³e IeìkeÀ Deensle. Heerìj [tkeÀj, ce@keÌueWueB[ DeeefCe
ce@keÌme Jesyej ³eeb®es efme×eble DeeOegefvekeÀ GÐeespekeÀlee efJekeÀemee®es ÒecegKe DeeOejmlebYe Deensle.
1) efJekeÀemee®es mHeäerkeÀjCe efuene.

2) GÐeespekeÀles®es DeeefLe&keÀ efme×eble mHeä keÀje.
3) GÐeespekeÀles®es meeceeefpekeÀ efme×eble efJe<eo keÀje.
4) GÐeespekeÀles®³ee ceevemeMeem$eer³e efme×ebleeJej efìHe efuene.
17
3
GÐeespekeÀ
(Entrepreneur)
IeìkeÀ j®evee :
3.1 He´mleefJekeÀ
3.2 GÐeespeie DeLe& Je J³eeK³ee
3.3 GÐeespekeÀe®es iegCe mebHeoe
3.4 GÐeespekeÀe®es keÀe³e&
3.5 J³eJemLeeHekeÀ DeeefCe GÐeespekeÀ
3.3 GÐeespekeÀlee mebmke=Àleer®ee efJekeÀeme
3.7 Yeejleer³e GÐeespekeÀemeceesjerue DeeJneves
3.1 He´mleeJeveeë (Introduction)
³eMemJeer GÐeespekeÀe®³ee Debieer meJe&®e iegCe GHepele®e Demeleele kegÀCeer yeN³ee®e peCebe®eer ÞeOoe
Deens. JeemleefJekeÀ keÀener iegCe ns He´³elvemeeO³e megOoe Demeleele. DeeefCe cnCetve ³eMemJeer GÐeespekeÀeb®ee
efJeMues<eCeelcekeÀ DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eMemJeer GÐeespekeÀ efkebÀJee DeeoMe& GÐeespekeÀ
yeCeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ iegCe mebHeeove keÀ©ve DeeHeCe DeeHeuee mebMeesOeve Peeues Demetve HeéfMe#eÜejs
GÐeespekeÀer³e J³eefkeÌlecelJe OepJelee ³esT MekeÀleele. Demes efmeOo Peeues Deens.
JeemleefJekeÀ He´l³eskeÀ J³ekeÌleer®ee J³eefkeÌlecelJeele pevceleë®e vewmeefie&keÀ He´sjCee - He´Je=lleer Demeleele.

yeeueHeCeer®e mebmkeÀejebcegUs, keÀewìgyeeRkeÀ JeeleeJejCeecegUs, meceepeeleerue ©þer Je ÞeOoebcegUs DeeefCe Meeues³e
He´Je=lleer Kegìbleele efkeÀJee Jee{eruee ueeJeleele. vewmeefie&keÀ Jee GHepeJe leeue- veeo - mJejeb®eer He´sjCee osCeieer
Demeuesu³ee cegueebvee DeeJeM³ekeÀ efMe#eCe efoues veener lej l³ee iegCeeb®eer Jee{ nesCeej veener. vescekesÀ lemes®e
GÐeesvekeÀ He´Je=lleer J³ekeÌleer®esner nesles.
18
3.2 GÐeespekeÀ DeLe& DeeefCe J³eeK³ee (Meaning and Definition)
efJeþ³eele DecesefjkeÀye HeéO³eeHekeÀ [e@ ce@keÌuesue[B ³eebveer ceeveJeer J³eefkeÌlecelJe Je Jele&ve ³eeb®ee oerIe&
DeY³eeme kesÀuee Yeejleemen DeveskeÀ je<ìêle He´³eesieMeerue Je=lleerves l³eebveer DeveskeÀ J³eefkeÌlecelJeeb®ee DeY³eeme
l³eeb®³eeleerue GHepele He´Je=lleer He´sjCeeb®ee MeesOe, l³eeb®eer veeWo HeOoleMeerj HeéfMe#eCee®ee HeefjCeece DeeefCe
Hejer#eCe keÀe³e&ke´Àcee®eer j®evee, efMe#eCeHeOoleer ³eeyeodoue meKeesue DeeefCe efJemle=le mebMeesOeve kesÀues n³ee
meboYee&le Þeer ceveesnj vee[keÀCeea ³eeb®³ee veeJee®ee GuuesKe Del³eble cenlJee®ee Deens. l³eebvee Yeejleeleerue
GÐeespekeÀlee efJekeÀeme ®eUJeUer®es efHeleecen Demes mebyeesOeues peeles.
3.3 ³eMemJeer GÐeespekeÀe®es iegCe
³eMemJeer GÐeespekeÀ ne iegCe meceg®®e³eveecegUs yevelees. DebieYetle iegCeebvee HeefjÞece DeY³eeme

meenme, HeéfMe#eCe ³eeb®eer pees[ efoueer keÀer SkeÀeletve ogmeje iegCe Debieer efYevet ueeielees Je GÐeespekeÀe®es
J³eefkeÌlecelJe DeekeÀejeuee ³esles. GÐeespekeÀ yeveC³ee®eer leerJe´ F®íe Demesue Het{ekeÀej IesC³ee®eer He´Je=lleer
Demesue. SKeeoer mecem³ee DeeMeeJeeoer ¢<ìerkeÀesveeletve mees[JeC³ee®ee mJeYeeJe Demesue lej DeMee J³ekeÌleer
Kee$eerves ³eMemJeer GÐeespekeÀ nesT MekeÀles. Demes DeveskeÀ lejÀCe lejÀCeermegOoe ³eMmJeer GÐeespekeÀ le³eej
Peeuesues Deensle. Deieoer l³eeb®³eekeÀ[s YejHetj Hewme DeLeJee J³eeJemeeef³ekeÀ HeeMJe&Yetceer vemeleeveemegOoe
`GÐeespekeÀles®eer #ecelee' SJe{er SkeÀ®e iees<ì l³ebe®³eekeÀ[s efJeHetue HećeeCeele neleser.
³eMemJeer GÐeespekeÀlee HeejbHeeefjkeÀ efJe®eejmejCeer Heemetve otj peeC³ee®eer efvejesieer ceeveefmekeÀ

Je=lleer, ®eewkeÀme ceve meMbeesOeve Je efJekeÀeme ³eeÜejs He´³eesieemeeþer Ke®e& keÀjC³ee®eer le³eejer veJeerve keÀuHevee
efvecee&Ce keÀjerle Demelees.
³eMemJeer GÐeespekeÀe®³ee Debieer DemeCeeN³ee efJeefJeOe iegCeeb®eer meefJemlej ®e®ee& Keeueerue HećeeCes
keÀjC³eele Deeueer Deens.
De) peesKeerce HelkeÀjCesë GÐeesieele keÀesCel³ee iees<ìer®eer MeeMJeleer vemeles. l³eecegUs ³ee iegCeeuee efJeMes<e
cenlJe Deens, p³ee yeeyeleerle ³eMee®eer efveefM®eleer Keeleer oslee ³esle veener. Demes DeveskeÀ efveCe&³e GÐeespekeÀ
Iesle Demeles. DeveskeÀ mebmeeOeves GÐeespekeÀeves iegbleJeuesueer Je l³eeb®³ee yeeyeleerle peesKeerce®e HelkeÀjuesueer
Demeles. DeHe³eMe Deeu³eeme ns meJe& yeg[erle peeC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. cnCetve®e meJe&®e DeefveefM®ele
iees<ìeRvee meeceessjs peeTve efJe®eefuele ve neslee GÐeespekeÀeb®³ee Debieer mece³emeg®ekeÀlee efveYe&³elee DeeefCe
meesefMekeÀHeCee Demee³eeme nJee. keÀesCel³eener GÐeesieele OeeskeÀe Demelees®e. Demes cnìues peeleskeÀer p³ee
keÀeceele meeþ ìkeÌkeÌ³eeHes#ee peemle ³eMee®eer MekeÌ³elee Deens Demes®e meenme GÐeespekeÀ keÀjleele. keÀesCelesner
Oee[me keÀjleevee meebYeeJ³e efvekeÀeueeJej peemleerle peemle mJeleë®es efve³eb$eCe Demeues ns les Heenleele.
K³eeleveece GÐeesieHeleer pes. Deej. [er. ìeìe ³eeb®es Godieej ³ee meboYee&le ue#eele IesC³eepeeies Deensle.
keÀesCeener ceeCemeeves Lees[sHeÀej OeeskeÌ³ee®³ee meeJeueerle peiee³e®es þjJeC³eeme njkeÀle veener. leMee
He´keÀej®³ee peieC³eele. SkeÀ He´keÀej®ee Gvceeo DeeefCe mJeleë®³ee F®íeHetleer&®eer peeCeerJe Jeeme keÀjerle
Demeles. l³eeHeemetve efceUCeeje Deevebo DeJeCe&veer³e Demelees. GÐeespekeÀ DeJeepeJeer peesKeer keÀOeer®e HelkeÀjle
veener. DeveglHeeove peesKeerce keÀOeer®e HelkeÀjle veener lej lees meceerkeÀjCe yeOo Oee[me keÀjlees.
19
ye)veJeerve MeesOe ueeJeC³ee®eer Je=lleer ë GÐeespekeÀele veJeerve MeesOe ueeJeC³ee®eer He´Je=lleer leerJe´lesves
Demeles. veJeveJeerve GlHeeove HeOoleerle lees Debceueele DeeCelees DeeefCe GlHeeove mebmeeOevee®ee He³ee&Hle JeeHej
keÀje nesT MekesÀue, ceveg<³eyeUe®ee He³ee&Hel GHe³eesie keÀjÀve IesTve GlHeeove efkebÀcele keÀceerle keÀceer keÀMeer
keÀjlee ³esF&ue ³ee®ee efJe®eej keÀjlee ³eslees. K³eeleveece GÐeesieHeleer veJeueceuepeer efHeÀjesopeer ³eeb®³ee celes
ceeCemeeuee pej SKeeo³ee keÀeceele DeeJe[ Demeueer lej l³eeletve lees veJeveefJeve iees<ìer efMekegÀ MekeÀlees.
[eskeÌ³eele Deeuesueer keÀuHevee FkeÀ[tve eflekeÀ[s efpeLegve efceUles efleLetve ceeefnleer IesTve pees Het{s peeT
MekeÀlees. lees Keje GÐeespekeÀ cnCee³euee Heeefnpes
Dee) efmeOoerHe´sjCee ë efmeOoerHe´sjCee cnCepes DeeHeues F&efHmele njHe´³elveeves meeO³e keÀjC³ee®eer F<ee& n³ee
DeeHeuee meboYee&le ce@keÌuesue@C[ ³eebveer ³eMeefmeefOo®³ee iejpes®eer He´sjCee GÐeespekeÀele DemeCes cenlJee®es keÀmes
Deens, ns mHe<ì kesÀues Deens. ns GÐeespekeÀe®es meeceev³epeveebntve SkeÀ DeeieUs JesieUs JewefMe<ì³e Demeles.
GÐeespekeÀeuee vesnceer®e keÀenerlejer veJeefveceealeer keÀjC³ee®eer leerJe´ F®íe Demeles. lees DeuHemeblet<ì vemelees.
efmeefOoHe´sjCee cnCepes keÀenerlejer keÀjÀve oeKeJee³e®es, keÀener lejer meeO³e keÀjC³ee®es ceveele Demeuesu³ee
Gceea DeeefCe l³eemeeþer®eer Oe[He[ neslekeÀjÀ GÐeespekeÀesves l³ee®³ee HeJee&³eg<³eele [eskeÀeJeues lej DeMee Gceea
DeeHeu³ee peJeU Deensle efkebÀJee veenerle ³ee®eer keÀuHevee l³eeuee efceUt MekesÀue. GÐeespekeÀ [esU³eemeceesj
SKeeos O³es³e efveefM®ele þsJelees Je les meeO³e keÀjCee®³ee ¢<ìerves ³esCeeN³ee De[er De[®eCeer®ee efJe®eej ve
keÀjlee ceeie& keÀe{C³ee®eer l³ee®eer efpeodo ue#eele ³esles. De[®eCeerJej ceele keÀjC³eemeeþer JesieJesieUs ceeie&
MeesOetve keÀeþleevee DeveskeÀeb®es menkeÀe³e& IesTve lees Het{s peelees, veJeerve He³ee&³e leHeemetve MeesOetve keÀe{lees.
³eMemJeer J³eefkeÌlecelJee®es jnm³e GÐeespekeÀeb®³ee efmeefOo - He´sjCesle ueHeuesues Demeles. keÀebner JesUe
ner MekeÌleer megHle mJejÀHeele jenles. SKeeo³ee He´mebieer, Ieìvee, #eCe yeouee®ee þesme efveCe&³e IesC³eeme
keÀejCeerYetle þjleele DeeefCe meJe&meeceev³e J³ekeÌleermegOoe ³eMe mebHeeoC³eemeeþer He´³elve keÀjÀ ueeieleele Demes
cnCeleele keÀer DeHeceeveele®e Gvveleer®es yeerpe Demeles.
[) ceeieerue DevegYeJeeJejÀve efMekeÀCes: GÐeespekeÀ keÀebner þjeefJekeÀ GefÎ<ìs ceveele ³eespelees Je leer HetCe&
keÀjC³ee®ee He´³elve keÀjlees ne He´³elve keÀjerle Demeleevee l³ee YeglekeÀeUe®ee Dee{eJee Ieslees. DeeleeHe³e&le
keÀe Jeeì®eeue kesÀuesueer Deens l³eele l³eeuee jme Demelees. DeeþeJee Iesleu³eeJej GÐeespekeÀeuee l³ee®³ee
Heíeleer®ee DeeuesKe efceUlees.
F) J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeyeeyele peeie©keÀlee ë J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀ vesnceer

yeoueles ³ee yeouel³ee IeìkeÀeb®es Yeeme þsJetve l³eeme DevegjÀHe Demes efveCe&³e I³eeJes ueeieleele. efJeefJeOe
IeìkeÀeleerue yeoueebvee meeceesjs peeCes cenlJee®es n³ee yeoueebvegmeej mJeleë®³ee GÐeesie J³eJemee³eele yeoue
keÀjCes cenlJee®es Demeles.
F&) GlHeeove mebmeeOeves mebHeeove keÀjC³ee®es keÀewMeu³e - GÐeespekeÀeuee DeveskeÀefJeOe GlHeeove

mebmeeOeveeb®es meb³eespeve keÀjeJe³ee®es Demeles. ner mebmeeOeves efkeÀHeÀe³eleMeerj Dejeves HeéHle keÀjCes ns keÀewMeu³e
GÐeespekeÀepeJeU Demeues Heeefnpes. lej®e l³eeuee Jee{l³ee mHeOexle efìkeÀgve jenlee ³esF&ue.
20
G) mJeble$e efJe®eej keÀjC³ee®eer MekeÌleer - kegÀCee®³eener efve³e$ebCeeKeeueer, kegÀCee®³eener efJe®eejeves keÀece
keÀjCes ne GÐeespekeÀe®ee mJeYeeJe vemelees. Flejeb®³ee efJe®eejeves efveCe&³e IesCes ner keÀuHevee®e GÐeespekeÀeuee
©®ele veener. mJeleë®³ee efJe®eejMekeÌleeruee keÀuHeveeMekeÌleeruee JeeJe osCes DeeefCe l³eevegmeej efveCe&³e IesC³eele
GÐeespekeÀeuee Oev³elee Jeeìles.
[) keÀeueyeOolee - GÐeespekeÀeuee JesUs®es ®eebieues®e Yeele Demeles. keÀesCeleerner iees<ì JesUsJej Peeueer lej
l³ee iees<ìer®es cenlJe Demeles l³eeceO³es efojbieent Peeu³eeme DeHe³eMeeb®eer keÀeìskeÀesj DecebueyepeeJeCeer keÀjlees.
Jejerue iegCeeþ³eleerjerkeÌle GÐeespekeÀeb®³ee Deieer Keeueerue iegCe DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens
1. DevegkeÀjCeHeér³elee
2. Glmeener Je Deeveboer Je=lleer
3. ®eewkeÀmeJe=lleer DeeefCe peeiejÀkeÀlee
4. HeéceeefCekeÀHeCee Je efve<þe
5. HeÝeeJeer J³ekeÌleercelJe=
6. He´Mve Je De[®eCeer mees[efJeC³ee®eer keÀuee
7. peyeeyeoejer IesC³ee®eer Je=lleer
8. ogefce&U iegCe Gllece DeLe&J³eJemLeeHeCe
9. melele efMekeÀCes
10. ogj¢<ìer
11. JeerpeeriegCe Je=lleer
12. DeHe³eeMeeves Ke®egve ve peeCes
13. DeHeceeveeletve efpeÐe
14. mebOeeryeeyele peeie©keÀlee
3.4 GÐeespekeÀeb®eer keÀe³e& (Functions)
Dee@Le&j keÀesue ³eeb®³ee celes GÐeespekeÀeb®eer keÀe³ex Heg{erueHećeeCes Deensle.
1) GÐeesiee®eer GefÐe<³es efveefM®eleer keÀjCes DeeefCe HeefjefmLeleervegmeej n³ee GefÐe<³eebceO³es yeoue keÀjCes.
2) GÐeesieemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer mebIeìvee GYeejCes DeeefCe meene³³ekeÀ Je meJe& keÀce&®eeN³eebMeer
®eebieues mebyebOe He´mLeeefHele keÀjCess.
3) He³ee&Hle efJelleer³e mebmeeOeves HeéHle keÀjCes lemes®e efJeÐeceeve DeeefCe mebYeeJ³e efJeefve³eeskeÌleeMeer meg³eesi³e
mebyebOe He´mLeeefHele keÀjCes.
4) Þes<þ opee&®eer leebef$ekeÀ GHekeÀjCes efceUefJeCes DeeefCe veJeerve ³eb$emeecegieér GHeueyOe Peeu³eeJej l³ee
GHekeÀejCeebceO³es DeeJeM³ekeÀ lees yeoue keÀjCes
5) JemletkeÀjerlee yeepeejHesþ efJekeÀmeerle keÀjCes lemes®e GHeYeeskeÌl³eeb®eer He´®eefuele lemes®e mebYeeJ³e ceeieCeer
ue#eele IesTve veJeerve Jemlebt®es GlHeeove keÀjCes.
21
Heerìj efkeÀuyeer ³eeb®³ee celes GÐeespekeÀebveer Het{erue keÀe³e& keÀjeJeer ueeieleele.
1. yeepeejHesþsceOeerue mebOeer®ee MeesOe IesCes.
2. otefce&U mebmeeOeveeJej leeyee efceUefJeCes.
3. GlHeeoveekeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀeb®eer Kejsoer keÀjCes.
4. Jemletb®es efJeHeCeve keÀjCes DeeefCe mHeOexuee lees[ osCes.
keÀener cenlJee®³ee keÀe³ee&yeeyele Het{s Lees[keÌ³eele ®e®ee& kesÀueer Deens.
GÐeespekeÀeb®eer keÀe³ex
1. veJeefveceer&leer
2. peesKeerce mJeerkeÀejCes
3. efveCe&³e Heéfke´À³ee
4. mebIeìves®eer GYeejCeer
5. efJelleer³e efve³eespeve
6. efJeHeCeve efve³eespeve
7. J³eJemLeeHeCe efve³eespeve
• efve³eespeve
• meb®eeueve
• vesle=lJe
• efve³eb$eCe
• mecevJe³e
1) veJeefveceealeer (Innovation)
GÐeespekeÀlee ner SkeÀ me=peveelcekeÀ mebkeÀuHevee Demeu³eecegUs veJeefveefce&leer ns GÐeespekeÀles®es
DeefYevve Debie Deens meJe&meeOeejCe meeceieéruee mebHelleer®es mLeeve efceUJetve osC³ee®eer #ecelee veJeefveefce&leer
ceO³es Demeles. veJeefveceealeer efJeefYevve jerleerves kesÀueer peeT MekeÀles veJeefveceealeercegUs yeoue Ie[tve ³eslees. ne
yeoue GlHeeoveeuee eEkeÀJee mebHeleer®³ee efveceealeeruee keÀejCeerYegle þjlees. He³ee&³eeves ne yeoue DeeefLe&keÀ
efJekeÀemee®³ee Heéfke´À³esuee ®eeuevee oslees. veJeefveceealeer keÀjCes ns GÐeespekeÀeb®es SkeÀ cenlJee®es keÀe³e& Deens.
MegcHeerìj ³eeb®³ee celes GÐeespekeÀ Heg{erue ceeiee&ves veJeefveefce&leer Ie[Jetve DeeCeg MekeÀlees.
1. Jemletb®es GlHeeove
2. GlHeeovee®³ee HeOoleer
3. yeepeejHesþs®ee MeesOe
4. keÀ®®ee ceeue Je Flej meeceieéa
5. veJeerve mebIeìvee
2) peesKeerce mJeerkeÀejCes (Risk Taking)
Deepe®³ee Yeeb[JeueHeÓeeve DeLe&J³eJemLe®³ee Je cegkeÌle yeepeejHesþ J³eJemLes®³ee keÀeUele

peerJevee®³ee meJe& #es$eecebO³es keÀceeueer®eer DeefveefM®elelee Dee{Utve ³esles. Heés. pes. SkeÀ efkeÀvme ³eebveer
cnìu³eeHećeeves ce=l³et DeeefCe mejkeÀejves ueeouesu³ee keÀje®es MeesOeve ³ee oesve iees<ìer lesJe{³ee efveefM®ele
22
Deensle. ns oesve þUkeÀ DeHeJeeo mees[ues lej yeekeÀer meJe&®e yeeyeleerle Deel³ebeflekeÀ DeefveefM®elelee Deens.
DeefveefM®elelee ns, keÀejCe Demetve peesKeerce ne l³ee®ee HeefjceeCe Deens. Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLes meJe&$e
Dee{Utve ³esCeejer DeefveefM®elelee Je l³eecegUs GlHevve nesCeejer peesKeerce ³eemeeþer DeveskeÀ keÀejCes peyeeyeoej
Demeleele. keÀebner þUkeÀ keÀejCes Heg{erue HećeeCes Deensle.
De) Yeeb[JeueMeener GlHeeove HeĆeeefuele DeveHesef#eleHeCes Ie[tve ³esCeejer efmLel³eblejs
ye) GlHeeovemebyebOeer®es efveCe&³e nesC³ee®e Deeuesu³ee ®egkeÀe
keÀ) ieénkeÀeb®³ee DeeJe[er - efveJe[er
[) J³eJemee³e®ekesÀ
F) DeeefLe&keÀ,meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e HeefjefmLeleerceO³es Ie[tve ³esCeejs yeoue
De) efveCe&³e Heéfke´À³ee (Decision Making)

keÀesCel³eener GÐeesiee®³ee meboYee&le GÐeespekeÀ peer keÀe³ex keÀjleele. l³ee keÀe³ee&®³ee leerve cegK³e
DeJemLee Demeleele GÐeesiee®eer mLeeHevee keÀjCes DeeefCe GÐeesiee®eer Gllejsllej Je peueo ieleerves Heíeleer
JneJeer ³eekeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ leer meJe&keÀue OeesjCe DeeKeCes Je l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjles ner leermejer
DeJemLee nes³e. n³eeHewkeÀer He´l³eskeÀ DeJemLesceO³es GÐeespekeÀebvee DeveskeÀ efveCe&³e I³eeJes ueeieleele. ³ee
efveCe&³ee®eer De®etkeÀlee GÐeespekeÀeb®es ³eMe efveOee&jerle keÀjles. GÐeespekeÀer³e efveCe&³ee®eer keÀebner þUkeÀ
JewefMe<ì³es Het{erue HećeeCes vecego kesÀues Deensle.
1. efveCe&³eHeéfke´À³ee ner SkeÀ yeewefOokeÀ Heéfke´À³ee nes³e GÐeespekeÀer³e efveCe&³e ns GÐeesiee®³ee mebIeìves®³ee
meJew®®e HeeleUerJejÀve Iesleues peeleele.
2. GÐeesiee®eer GefÐe<ìs þjefJeC³eekeÀjerlee OeesjCee®eer DeeKeCeer keÀjC³eekeÀjerlee DeeefCe OeesjCee®eer
DecebueyepeeJeCeer keÀjC³eekeÀjerlee GÐeespekeÀer³e efveCe&³e Iesleues peeleele.
3. GÐeespekeÀer³e efveCe&³e IeeF&ves kegÀCeer o[HeCe DeeCeues cnCetve efkebÀJee YeeJeves®³ee Deenejer peeTve
keÀOeer®e Iesleues peele veenerle.
4. efveCe&³e cnCepes Gefo<ì veJns, GÐeespekeÀer³e Gefo<ìs ieeþC³eekeÀefjve GHe³eesieele DeeCeues peeCeejs ns
meeOeve Demeles.
5. GÐeespekeÀebHet{s DeveskeÀ mecem³ee Demeleele. ³ee mecem³ee mees[efJeC³ee®es efJeefJeOe He³ee&³e Demeleele.
l³ee He³ee&³eeHewkeÀer meJeexke=À<ì He³ee&³e cnCepes GÐeespekeÀer³e efveCe&³e nes³e.
6. GÐeespekeÀer³e efveCe&³e vesnceer®e OeveelcekeÀ Demeleerue Demes veener. DeveskeÀoe ns efveCe&³e vekeÀejelcekeÀ
mJejÀHee®es Demet MekeÀleele.
4) mebIeìves®eer GYeejCeer (Organisation Building)

J³eJemLeeHeveMee³evee®³ee He´®eefuele HeefjYeeCe vegmeej He´Meemevee®ee mebyeOe GHeke´Àcee®eer GefÐe<³es
þjefJeCes, OeesjCes efveOee&efjle keÀjCes, keÀe³e&ke´Àce le³eej keÀjCes, efJeefYevle yeeyeeRceO³es mecevJe³e meeOeCes,
Fl³eeoer efke´À³eebMeer ³eslees. lej J³eJemLeeHevee®ee mebyebOe ner GefÎ<ì meeO³e keÀjC³eekeÀefjlee keÀe³e&keÀćeeb®eer
DecebueyepeeJeCeer p³ee ceeO³eceeletve efkebÀJee ³eb$eCeskeÀjJeer keÀjJetve I³eeJe³ee®eer Demeles l³ee ceeO³eceeuee
efkebÀJee ³eb$eCesuee `mebIeìvee ' Demes cnCeleele. cetves Je jsues ³eeb®³ee cele ` mebIeìvee cnCepes meeceev³e
23
efnlee®³ee HetCe&lesmeeþer SkeÀef$ele Deeuesu³ee keÌ³ekeÌleeR®ee SkeÀ mecegoe³e nes³e. mebIeìves®eer GYeejCeer
keÀjC³eemeeþer keÀjC³eele ³esCeeN³ee He´³elvee®es mJejÀHe meeOejleë Heg{erueHećeeCes Demeles.
1. GÐeesieeceO³es keÀjC³eele ³esCeejs keÀener efJeefYevve efke´À³eebceO³es efJeYeeefpele keÀªve He´l³eskeÀ efke´À³ee
lev%eeb®³ee meuu³eevegmeej efvejefvejeU³ee ke=Àl³eeceO³es efJeYeepeve keÀjCes.
2. He´l³eskeÀ ke=Àl³e keÀjC³eemeeþer keÀeceieejebvee keÀesCel³ee neue®eeueer keÀjeJ³ee ueeieleerue les þjefJeCes
lemes®e ns ke=Àl³e keÀjC³eemeeþer keÀeceieejebceO³es keÀesCeleer leebef$ekeÀ keÀewMeu³e %eeve, HeéfMe#eCe
DeeJeM³ekeÀ Deens les þjefJeCes .
3. DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer Hee$eleee, ³eesi³elee Je keÀewMeu³es Demeuesu³ee keÀeceieejeb®eer ³eb$e%e Je leb$e%eeb®eer
lemes®e DeefOekeÀeN³eeb®eer efve³egkeÌleer keÀjCes.
4. GlHeeove keÀe³ee&uee HeéjbYe keÀjC³eeHetJeer& GlHeeove keÀe³ee&®eer efJeYeeieCeer efJeefJeOe efJeYeeieebceO³es keÀjCes,
He´l³eskeÀ efJeYeeieekeÀ[s efveefM®ele keÀe³e& lemes®e ³ee efJeYeeieele keÀece keÀjCeeN³ee He´l³eskeÀ J³ekeÌleerkeÀ[s
efveefM®ele efke´À³ee keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer meesHeefJeCes
5. GlHeeove keÀe³ee&le DeveskeÀ efke´À³ee meceeefJe<ì Demeleele. ³ee meJe& efke´À³eeb®es JeieeakeÀjCe DeMee jerleerves
keÀjCes keÀer p³eecegUs keÀe³ee&®ee Jesie Jee{sue, HeCe keÀeceieebje®eer iewjmees³e nesCeej veener.
6. He´l³eskeÀ DeefOekeÀeN³ee®³ee keÀe³ee&®eer Je peyeeyeoejer®eer mHe<ì J³eeK³ee keÀjCes lemes®e l³eeuee DeeJeM³ekeÀ
les DeefOekeÀej Heóeve keÀjCes.
7. He´l³eskeÀ DeefOekeÀeN³ee®es efve³eb$eCee®es #es$e ce³ee&efole þjefJeCes.
8. keÀeceieej Je keÀce&®eeN³eeb®³ee keÀe³ee&Jej osKejsKe þsJeC³eemeeþer He³e&#eCee®eer Je efve³e$beCee®eer keÀe³e&#ece
J³eJemLee Debceueele DeeCeCes.
5) efkeÌleer³e efve³eespeve (Financial Planning)

DeeOegefvekeÀ keÀeUele Yeeb[Jeueele J³eJemee³ee®es peerJeve jkeÌle ceeveleele GÐeeWiee®³ee
mLeeHeveskeÀjerlee Je meb®eeueveekeÀjerlee efJeefYevve GlHeeove IeìkeÀeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemele Demeueer lejer
ns meJe& IeìkeÀ Kejsoer keÀues peeT MekeÀle Demeu³eecegUs, Yeeb[Jeue ne IeìkeÀ Del³eeflekeÀ cenlJee®ee
ceeveuee peelees. GÐeesiee®³ee mLeeHevesHeemetve l³eeb®³ee GÐeesiee®³e efJemleej keÀjC³eemeeþer Deeke´ÀcekeÀ OeesjCes
Je ³eespevee keÀe³ee&efvJele keÀjsHe³e¥le meJe& DeJemLeebceO³es efJeefYevve keÀe³ex keÀjC³eemeeþer efJelle Je Yeeb[Jeuee®eer
iejpe Yeemeles
6) efJeHeCeve J³eJemLeeHeve (Marketing Management)

He´l³eskeÀ DeewÐeesefiekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ GHeke´Àce n³ee vee l³ee mJejÀHeele Jemlet efkebÀJee mesJes®eer
efJeke´Àer efJeke´Àer keÀjlees. l³eecegUs SjJeeo³ee GHeke´Àceeuee Jemlet efkebÀJee mesJes®eer efJeke´Àer keÀjC³eeceO³es efkeÀleer
³eMe efceUles, ³eeJej l³ee GHekeÀe³ee&®es SketÀve ³eMe efkebÀJee DeJe³eMe DeJeubÀyetve Demeles. Heíele GlHeeove
leb$ee®³ee GHeueyOeles cegUs DeeOegefvekeÀ keÀeUele Þes<þ opee&®³ee Jemletb®es ceesþ³eeb HećeeCeeJej GlHeeove
nesCee®ee Jemlet ieénkeÀebHe³e&le ³eesi³e JesUer keÀMee Hees®eJee³e®³ee ieénekeÀeb®³ee iejpee Je Jemlet®es mJe©He
lemes®e ieénkeÀebMeer ke´ÀceMekeÌleer Je Jemlegb®eer efkebÀcele ³eeceO³es cesU keÀjle meeOeeJe³ee®ee DeeefCe veHeÀe
efceUJeerle Demeleevee®e ieénkeÀebvee JemletKejsoerle Deevebo DeeefCe Jemletb®³ee Kebjsoer®es meceeOeeve keÀjs
efceUJetve I³eeJe³ee®es ner®e Kejer mecem³ee Deens.
24
3.5 J³eJemLeeHekeÀ DeeefCe GÐeespekeÀ (Manager and Entrepreneurs)

SKeeoe J³eJemee³e metjÀ Peeu³eeveblej FlejekeÀ[tve keÀece keÀjJetve IesCes cenlJeeb®es Demeles.
FlejekeÀ[tve keÀece keÀjÀve IesC³ee®eer keÀuee cnCepes J³eJemLeeHeve nes³e. J³eJemLeeHekeÀeuee GÐeesiemebmLee
®eeueefJeC³ee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve efve³eespeve, mebIeìve, meb®eeueve, keÀe³e& JesUeJe$ekeÀ mecevJe³e, He´sjCee osCes
efve³eb$eCe þsJeCes ner keÀe³es& Heej Hee[eJeer ueeieleele. ³ee meJe& keÀe³ee&Hes#ee DeefleMe³e cenlJee®es keÀe³e&
J³eJemLeeHekeÀeuee Heej Hee[eJes ueeieleele. DeeefCe les cnCepes efveCe&³e IesCes.
Jejerue HeeMJe&YegceerJeªve J³eJemLeeHekeÀ DeeefCe GÐeespekeÀ ³eeb®eer letuevee Keeueerue HećeeCes mHe<ì
keÀjlee ³esGÀ MekeÀles. GÐeespekeÀ DeeefCe J³eJemLeeHekeÀ ³eeb®³eele efveefM®ele®e HeÀjkeÀ Deens, GÐeespekeÀ
kesÀJeU veJeerve veJeerve keÀuHevee keÀjerle veener lej l³ee He´l³e#eele DeeCeC³ee®eer peesKeerce HelkeÀjlees. He´mebieer
vegkeÀmeevener meesmelees DeeefCe ³eMemJeer Peeuee lej YejHetj veHeÀe efceUJelees MeesOekeÀ ne keÀebner J³eJemLeeHekeÀ
veJns, MeesOekeÀ vesnceer®e ³eMemJeer nesF&ue Demes þeceHeCes meebieCes DeJeIe[ Deens. He´l³e#eele DeeHeu³eeuee
yeN³ee®eoe Demeb®e efomele keÀer MeesOe ueeJelees lees GÐeespekeÀ Je HeÀe³eoe Ieslees lees J³eJemLeeHekeÀ GÐeespekeÀ
DeeefCe J³eJemLeeHekeÀ ³eeb®³ee YegefcekeÀ JesieJesieU³ee Deensle, ns Kejs Demebue lejer Demes Dee{Utve Deeues
Deens, keÀer GÐeespekeÀeuee DeveskeÀ J³eJemLeeHekeÀer³e keÀe³ex keÀjeJeer. ueeieleele lej J³eJemLeeHekeÀeueemegOoe
keÀebner JesUe GÐeespekeÀeb®eer YegceerkeÀe Jeeì Hee[eJeer ueeieles. J³eJemLeeHekeÀ DeeefCe GÐeespekeÀ ³eeb®³eele keÀebner
cegueYetle HeÀjkeÀ Deensle. veJeefveefce&leer peesKeerce HelkeÀjCes ne GÐeespekeÀeb®ee mLee³eer mJeYeeJe Demelees.
J³eJemLeeHekeÀeuee ³ee oesvner®eer iejpe vemeles. GÐeesiemebmLesle þjefJeuesu³ee cegueYetle OeesjCeebMeer megmebiele
Demes®e l³ee®es JeeieCes DemeeJes ueeieles. GÐeespekeÀ GÐeesie efveceealeer keÀjC³ee®ee DeefOekeÀeDeefOekeÀ He´³elve
keÀjlees Jej J³eJemLeeHekeÀ HeejbHeeefjkeÀ HeOoleerves efveOee&efjle ceeiee&ves keÀece Heej Hee[C³ee®ee He´³elve keÀjlees.
3.6 GÐeespekeÀlee mebmke=Àefle®ee efJekeÀeme (Development

Entreprencurial Culture)
Yeejleele Heé®eerve keÀeUeHeemetve HebjHejeiele keÀewìgbefyekeÀ J³eJemee³eeb®eer HeOole ®eeuet Deens, l³eebvee
DeueerkeÀ[®ee Fefleneme Kebef[le ieleer®ee Demeuee lejer lees HetCe&le³ee cees[tve He[uesuee veener. Yeejlee®³ee
ieéceerCe Yeeieele HeécegK³eeves ®eeueCeejs nmleesÐeesie DeeefCe kegÀefìjesÐeesie ns meeceev³eleë SkeÀe kegÀìtbyeeves l³ee
kegÀìtbyeeleerue J³ekeÌleer®³ee Þeceeveer®e ®eeueefJeues peeleele. DeþjeJ³ee Je SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀele ieéceerCe
Yeeieele Deueglesö yeuegles cnCepes efvejefvejeU³ee J³eJemee³eebJejÀve efvecee&Ce Peeuesu³ee peeleer GHepeeleer
meceepe Meem$e%eevee Dee{Uu³ee. ie´Bì ³eeb®³ee cnCev³eevegmeej DeekeÀje yeueglesoej Je yeeje Deueglesoej
Demes SkegÀCe 23 nesles. peesMeer, Yeeì, iegjJe megleej ueesnej kegbÀYeej cegueeCeer, vneJeer, Hejerì, ceebie Je
®eebYeej Demes DekeÀje yeuetlesoej nesles. DeeefCe pebiece ieebsOeUer keÀesUer, meesveej, efMebHeer ceeUer, ieesmeeJeer
leebyeesUer, Ie[Meer, lesueer, jeceebMeer, lejeU efkebÀJee JesmekeÀj Demes yeeje Deueglesoej nesles. mJeeleb$³eHetJe&
keÀeUele YeejleeceO³es GÐeesiee®eer HejbHeje efkebÀJee GÐeespekeÀlee ner keÀebner Lees[³ee HeejMeer J³eeHeejer kegbÀìgyes,
efnotceOeerue keÀebner efJeefMe<ì peeleer, jepemLeeve Je iegpejeleceOeerue pewve, ceejJee[er meceepe efkebÀJee
leeefceUvee[tceOeerue ®esÆer³eej ³eeb®³eeHetjleer®eer meceerleer nesleer. Hejblet mJeleb$³eHeéHleerveblej®³ee keÀeUele
+oef#eCes keÀ[erue yeécnCe, vee³e[t iegpejeleceOeerue Heìsue yebieeueceOeerue keÀe³emLe, HebpeeyeceOeerue MeerKe,
Ke$eer Dejesje ³eemeejK³ee meceepeeletve GÐeespekeÀ efvecee&Ce Peeues.
25
ìeìe, efyeueer, efkeÀueexmkeÀj yepeepe ceHeÀleueeue, Jeeue®ebo, Þeerjece ner kegÀìgbyee®eer Kejer®e HeCe
l³eeb®eer peieeuee DeesUKe Deens leer l³eeb®³ee DeewÐeesefiekeÀ #es$eeleerue keÀle&glJeecegUs®e l³eebveer efvecee&Ce
kesÀuesu³ee J³eeJemeeef³ekeÀ HejbHejecegUs.
3.7 Yeejleer³e GÐeespekeÀemeceesjerue DeeJneves (Challenges Before

Indian Entrepreneurs)
Yeejleer³e GÐeespekeÀemeceesjerue ÒecegKe DeeJneves Keeueerue ÒeceeCes Deensle.
mJele:®eer Demes®e HejosMeer®e mHeOexkeÀ peeieeflekeÀerkeÀjCe Je GoejerkeÀjCeecegUs HejosMeer GÐeesieeMeer

mHeOee&, l³ee®es HeÀe³eos DeeefCe leesìs ûeenkeÀeb®³ee yeouel³ee iejpee, jepekeÀer³e Je YeeweflekeÀ JeeleeJejCeeleerue
nesCeejs yeoue, Jemlet GlHeeoveeleerue De[®eCeer yeouee, meceepe yeouelee, veeskeÀj Jeie& leb$e%eeveeleerue
¬eÀebleerkeÀejkeÀ yeoue Fl³eeoer Yeejleer³e GÐeespekeÀemeceesjerue DeJneves Deensle.
3.8 mJeDeO³e³eveemeeþer ÒeMve
1) GÐeespekeÀ ³ee Meyoe®ee DeLe& meeiegCe l³ee®es iegCe efJeMeo keÀje.

2) GÐeespekeÀeb®eer ÒecegKe keÀe³e& mHeä keÀje.
3) GÐeespekeÀ DeeefCe J³eJemLeeHeveeJej efìHe efuene.
4) Yeejleer³e GÐeespekeÀemeceesjerue DeeJneves mHeä keÀje.
26
4
Yeejleer³e GÐeespekeÀlee efJekeÀeme DeeefCe ³eMemJeer
GÐeespekeÀ
IeìkeÀ j®evee :
4.1 He´mleeJevee
4.2 Yeejleer³e GÐeespekeÀlee efJekeÀeme
4.3 Yeejleer³e ³eMemJeer GÐeespekeÀ
• Oeer©YeeF& DebyeeCeer
• Deefol³e yeeruee&
• Flej GÐeespekeÀ
4.1 HeémleefJekeÀ (Introduction)
Yeejleele DeewÐeesefiekeÀ #es$eeceO³es efJekeÀefmele Pee}s}er GÐeespekeÀlee ner kegÀìerj GÐeesie,

ieéceesÐeesie Je }Ieg GÐeesieeb®³ee mJejÀHee®e nesleer ³ee GÐeesieebceO³es GlHeeovee®es Hejerceeve vesnceer ce³ee&oerle
nesles. GlHeeokeÀ Je ieénkeÀ ³eeb®esceO³es He´l³e#e mebyebOe nesles DeeefCe ieénkeÀeb®³ee iejpee Je DeHes#eeb®ee efJe®eej
keÀjÀve®ee GlHeeovee®es keÀe³e& kesÀ}s peele nesles. ³ee GÐeesieebceO³es GlHeeove nesCeeN³ee Jemletb®eer yeepeejHesþ
ce³ee&oerle nesleer. Deepetyeepet®³ee JeeleeJejCee®ee GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemeeJej HeefjCeece Ie[le Demelees.
JeeleeJejCeeµeer mebyebefOele DeveskeÀ IeìkeÀ Yeejleer³e GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemeeJej HeéflekegÀ} HeefjCeece Ie[tve
DeeCeCeejs. Demeu³eecegUs DeþjeJ³ee µelekeÀe®³ee µesJeìer, Yeejleele mLeeHeve Pee}su³ee GÐeeWiee®³ee meeLeer
Heéfke´À³ee megjÀ Pee}er. DeeHeu³ee osµeele F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®³ee ceeO³eceeletve He´Lece J³eeHeejer Dee}s.
veblej ³ee osµeeb®³ee jepekeÀer³e peerJeveele DeveskeÀ veeì³ece³e Ieìvee Ie[u³ee Je µesJeìer Hesµeele efye´ìerµeeb®es
meeceép³e He´mLeeefHele Pee}s. Fbi}[ceO³es DeewÐeesefiekeÀ ke´Àebleer Ie[tve Deeu³eeveblej lebsLes keÀejKeevee HeOoleer
DemleerlJeele Dee}er. keÀejKeeveoejer®³ee efJekeÀeme Ie[tve Dee}e GlHeeovee®³ee keÀe³ee&le ³eb$ee®ee Je
µekeÌleer®ee ceesþ³ee HećeeCeeJej GHe³eesie keÀjCes megjÀ Pee}s Je meJe& He´keÀej®³ee Jemletb®es ceesþ³ee HećeeCeeJej
GlHeeove keÀjCes µekeÌ³e Pee}s. ³ee Jemlet YeejleeceOeer} yeepeejHesþebceO³es efJekeÀu³eele peele. YeejleeceOetve
Fi}b[ceO³es meJe& He´keÀej®ee keÀ®®ee cee} efve³ee&le nesle. ³ee keÀ®®³ee cee}e®es GHeYeesi³e JemletceO³es
HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCe}s peele Demes Je veblej ³ee Jemlet YeejleeceO³es vemetve Yeejleer³e yeepeejHesþsle l³ee
Jemlet®eer efJeke´Àer kesÀ}er peele Demes. Efye´ìerµeebveer Deµee jerleerves Yeejleele JemeenleJeeoer DeLe&J³eJemLee efvecee&Ce
kesÀ}er.
27
4.2 Yeejleer³e GÐeespekeÀlee efJekeÀeme
Yeejleele DeewÐeesefiekeÀ #es$eeceO³es GÐeespekeÀ les®ee pee efJekeÀeme Ie[tve Dee}e l³ee He´ke´Àer³es®eer
keÀebner þUkeÀ Jewefµe<ì³es Het{er} HećeeCes Deensle.
Yeejleele mebIeefìle meceepeJ³eJemLee efvecee&Ce Pee}er lesJneb®e lesLes DeewÐeesefiekeÀ #es$eeceO³es

GÐeespekeÀles®ee GoYeJe Pee}e. Yeejleeleer} DeewÐeesefiekeÀ GÐeespekeÀlee ner ceeveJeer mebmkeÀ=leer FlekeÀer®e
pegveer Deens. Yeejleele GÐeespekeÀ keÀejeieerjbe®eer keÀOeer®e keÀcelejlee veJnleer. ³ee keÀejeieerjepeJeU
JebµeHejbHejsves Dee}s}s keÀmeye Je keÀewµeu³e nesles. HeCe l³eebvee Yeeb[Je}e®eer mecem³ee vesnceer®e Ye[meeJeerle
Demes. mJeeLeea meeJekeÀebjeveer keÀejeieerjeb®eer efHeUJeCetkeÀ kesÀu³eecegUs ³ee keÀejeieerjeb®es keÀle&=lJe þjeefJekeÀ
Yeewieesef}keÀ #es$eeceO³es®e ce³ee&efole jeefn}s.
jepeeÞe³eecegUs GÐeespekeÀlee efJekeÀefmele Pee}er HeCe efye´ìerµe mejkeÀej®eer mLeeHevee Peeu³eebvelej

jepes Je mebmLeeefvekeÀeb®eer He[Pe[ megjÀ Pee}er. keÀ}e Je keÀewµeu³eebvegmeej Deme}s}e jepeeÞe³e mebHet<ìele
Dee}e DeeefCe ieéceesÐeesie Je }Iet d GÐeesieeb®³ee Nnemee®eer Heéfke´À³e megjÀ Pee}er. efye´ìerµe mejkeÀejves ³ee
osµeele JemeenleJeeoer DeLe&J³eJemLee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer kesÀ}su³ee He´³elveecegUs GÐeesie GÐeespekeÀles®³ee
efJekeÀemeeceO³es ieleerjesOe GlHevve Pee}s. efye´ìerµe mejkeÀej DeeHe}er OeesjCes keÀe³ee&vJeerle keÀjC³eemeeþer
JesUesJeUer mLeeefvekeÀ J³ekeÌefle®es meene³³e IesCes Yeeie He[}s. ³ee Debieeves®e Heejµeer meceepeele keÀebner
GÐeespekeÀ Ie[efJe}s ies}s Je Heejµeer meceepeele DeewÐeesefiekeÀ GÐeespekeÀles®ee HeéogYee&Je Pee}e.
Yeejleele DeewÐeesefiekeÀ #es$eeceOeer} GÐeespekeÀ les®eer Kejer megjÀJeele 19J³ee µelekeÀele µesJeìer
Ie[tve Dee}er. cegbyeF& Denceoeyeeo µenje®³ee Deemeceleele megleer keÀeHe[ efiejC³ee keÀ}keÀllee Je Heefjmejele
p³egì®³ee efiejC³ee mLeeHeve Peeu³ee Je veblej keÀesUµee®³ee KeeCeer ®ene®es ceUs keÀeieoe®es keÀejKeeves,
Jeerpeefveceer&leer }esKeb[ Je Hees}eo Deµee efJeefJeOe #es$eeceO³es GÐeespekeÀles®ee ®ent Debieeveer efJekeÀeme Ie[tve
Dee}e.
efye´ìeRµe mejkeÀejves mJeleë®es efnlemebyeOe Jee{efJeC³eekeÀjerlee l³eeb®³ee jepeJeìerle Òe³elve kesÀues.

Òeµeemevee®³ee mees³eerkeÀjerlee Je DeeHeues efnlemebyebOe Jee{efJeC³eekeÀjerlee ³esLes J³eeHeej Jee{efJeC³eekeÀefjlee
efye´ìerµe mejkeÀejves Ghee³e³eespevee kesÀ}er. Demes keÀebner Ghee³e Yeejleele GÐeespekeÀles®³ee Jee{er}e
meene³³ekeÀ þj}s.
efye´ìerµe mejkeÀej Yeejleer³eeb®eer HeOoµeerjHeCes efHeUJeCetkeÀ keÀjerle Deens. ³eeb®eer YeejleeceOeer}
efJe®eejJebleevee Je meceepeOegjer³eleebvee peeCeerJe Peeu³eeveblej l³eeb®eer efJeefJeOe #es$eele Heéfleefke´À³ee Gceì}er.
n³ee®eer Heéfleefke´À³ee cnCetve Yeejleer³eebveer Het{ekeÀej IesTve osµeele DeeOetefvekeÀ HeOoleer®³ee GÐeesieeb®eer
mLeeHevee kesÀ}er Heeefnpes ³ee efJe®eejeves ceg} Oej}s Je l³eeceOetve osµeele mJeosµeer®eer ®eUJeU megjÀ Pee}er.
mJeosµeer ®eUJeUcegUs Yeejleele GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemeekeÀjerlee keÀjC³eele ³esCeeN³ee He´³elveebvee yeU
efceUe}s Yeejleele efJeefµe<ì HeefjefmLeleerceO³es ce@vesefpebie Spevmeer HeOoleer®eer mLeeHevee Je efJekeÀeme Pee}e.
HeéjbYeer®³ee keÀeUele ³ee osµeele keÀece keÀjCeeN³ee ce@vesefpebie Spevmeer®eer YetefcekeÀe j®eveelcekeÀ mJejÀHee®eer
nesleer. l³eecegUs GÐeesieOebo³ee®eer Heíeleer Ie[tve Dee}er. HeCe keÀe}eblejeves ce@vesefpebie Spevìmed®³ee
keÀe³e&HeOoleerceO³es Deefve<ì He´Je=lleer®ee efµejkeÀeJe Pee}e Je ce@vesefpebie Spevmeer HeOoleer SkeÀ DeefYeµeeHe
yeve}er.
28
Heefnu³ee Je ogmeN³ee cene³egOoele GoYeJe}s}er HeefjmLerleer GÐeespekeÀles®es meJee¥ieerCe
efJekeÀemeekeÀefjlee meene³³ekeÀ þj}er cene³egOoeveblej efvecee&Ce Pee}su³ee ceboer®ee GÐeesieeb®³ee efJekeÀemeeJej
efJeHejerle HeefjCeece nesCes mJeeYeeefJekeÀ®e nesles. 15Dee@iemì 1947 jespeer Pee}su³ee HeÀeUCeercegUs megleer
keÀeHe[ Je p³egì GÐeesieebHetj keÀ®®ee cee}e®eer iebYeerj mecem³ee efvecee&Ce Pee}er. Flejner keÀener GÐeesie
HeÝeeefJele Pee}s. Je DeewÐeesefiekeÀ DeLe&J³eJemLee ceO³es DemebJet}vee®eer efmLeleer efvecee&Ce Pee}er. HeCe ³ee
Ieìves®eer meJee&le cenlJee®eer efvejHe<þer osMeeuee efceUeuesues mJeele$³eb ner nes³e. mJeeleb$³e efceUeu³eecegUs
osMee®eer efve³eleer Ie[efJeC³ee®eer mebefOe DeeHeu³eeueee efceUeueer.
mJeeb$³eHeéHleerHe³e&le Je l³eeveblej ner keÀener keÀeUeHe³e¥le DeewÐeesefiekeÀ #es$eeceOeerue GÐeespekeÀlee

ner J³eeJemeeef³ekeÀ HeeMJe&Yetefce ueeYeuesu³ee Je JebMeHejbHejeiele J³eeHeej GÎerle keÀjCeeN³ee keÀener efJeefMe<ì
peeceleerHetjleer®e ce³ee&oerle jeefnueer Goe. HeejMeer, iegpejeleer, ceejJee[er, ®esìdìer³eej
F. mJeeleb$³eHeéHleer veblej YeejleeceOeerue GÐeespekeÀles®ee meeceeefpekeÀ DeeOeej efJemle=le Peeuee. yeécnCe,
Heìsue, keÀe³emLe, Ke$eer, Dejes[e, F. peeleerceO³es DeveskeÀ GÐeespekeÀ efvecee&Ce Peeues.
mJeeleb$³eHeéHleerveblej mejkeÀej®es veJes DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe peenerj Peeues. ³ee OeesjCeevegmeej

efceÞe DeLe&J³eJemLes®ee DeeOeej ceev³e keÀjC³eele Deeuee Je mee<e& peeeflekeÀ #es$e DeeefCe Keepeieer #es$ee®es
menDeefmlelJe ie=nerle Oe©ve ³eeHewkeÀer He´l³eskeÀ #es$eeceO³es keÀesCel³ee GÐeesieeb®ee efJekeÀeme keÀjC³eele ³esF&ue
³eeyeodoue DeY³eeme keÀjC³eele Deeuee. mJeeleb$³eebllej keÀeUele osMee®ee peueo ieleerves DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
JneJee Je keÀebner efJeefMe<ì DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ GefÎ<ì³es meeO³e keÀjlee ³eeJeerle ³eekeÀjerlee DeeefLe&keÀ
efve³eespeve leb$ee®ee DeeJeuebye keÀjÀve Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeveeb®eer DeeKeCeer keÀjC³eele Deeueer. Heb®eJeeef<e&keÀ
³eespeveeb®³ee Debleie&le mejkeÀejer HeeleUerJej keÀjC³eele Deeuesu³ee meJe& He´keÀej®³ee He´³elveebcegUs meeJe&peefvekeÀ
#es$ee®ee PeHeeì³eeves efJemleej Ie[tve Deeuee Je meeJe&peefvekeÀ #es$eeceOeerue GÐeespekeÀles®ee efJekeÀeme Peeuee.
³ee He´keÀej®³ee GÐeespekeÀlesuee mejkeÀejer GÐeespekeÀlee Demes ner cnCeleele. Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es
mejkeÀejer HeeleUerJeªve keÀjC³eele Deeuesu³ee He´³elveecegUs DeLe&J³eJemLesceOeerue meeJe&peefvekeÀ #es$ee®ee
J³eeHekeÀ meeceL³e& Jee{ues . DeeefLe&keÀ efJekeÀemeekeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ mebj®evee le³eej Peeueer. cegueYetle
GÐeesyeele Jee{ Peeueer. efveJe[keÀ DeewÐeesefiekeÀ IejeC³ee®³ee DeefveyebOe Jee{eruee Hee³eyebo yemeue, cekeÌles
oejeruee DeeUe yemeuee mellee Je mebHelleer®³ee keWÀêerkeÀjCee®es #es$e ce³ee&efole jeefnues DeeefCe DeeefLe&keÀ
efJe<eceles®eer Jee{ HeéfleyebOebele Peeueer. mJeeble$³eHeéHleerveblej DeesÐeesefiekeÀ OeesjCee®eer DeceueyepeeJeCeer
keÀjC³ee®es ¢<ìerves Keepeieer #es$eeceO³es GÐeesieeb®eer mLeeHevee keÀjC³eeJej DeveskeÀ HeéfleyebOe ueeoC³eele Deeues
nesles ³ee efvebyebOeecegUs osMeele Keepeieer #es$eeceOeerue GÐeespekeÀles®eer cnCeeJeer l³ee Jesieeves Jee{ nesT MekeÀueer
veener. Þeer vejefmebnjeJe ns osMee®es HebleHeÓeeve Je l³eeb®³ee mejkeÀeje ceveceesnve efmebie ns DeLe&ceb$eer nesF&He³e¥le
ner efmLeleer keÀe³ece nesleer. l³eeveblej osMee®³ee DeLe&keÀejCeele HeefjJele&vee®es cevJeblej Ie[tve ³esC³eeme HeéjbYe
Peeuee.
vejefmebnjeJe HebleHeÓeeve Je Þeer ceveceesnve efmebie DeLe&ceb$eer Peeu³eeveblej l³eeveer mejkeÀej®³ee

DeeefLe&keÀ OeesjCeeuee meJe&mJeer JesieUer efoMee efoueer. ceO³eJeleea mejkeÀejves mJeerkeÀejuesu³ee ³ee veJeerve
OeesjCeecegUs GÐeesieebvee HejJeeves osC³eele OeesjCe Goej keÀjC³eele Deeues. DeveeJeM³ekeÀ efvebyeOe& Je efve³e$ebCe
o=ìefJeC³eele Deeueer Dee³eele Je efve³ee&le J³eeHeejeleerue efveye¥Oe mewue keÀjC³eele Deeues mejkeÀej®eer
keÀe³e&HeOoleer yeoueC³eele Deeueer, keÀpe&HetjJeþe YejHetj Je mJemle J³eeJee ³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ leer
Ghee³e³eespevee keÀjC³eele Deeueer.
29
GÐeesiee®³ee je<ìêr³eerkeÀjCee®eer Yeerleer otj keÀjC³eele Deeueer, mHeOexuee Heéslmeenve osC³eele Deeues
DeeefCe mejkeÀej Je GÐeesieHeleer ³eeceO³es megmebJeeo Je menkeÀe³ee&Jej meJe& yeoueebcegUs osMeele Keepeieer
#es$eeleerue GÐeespekeÀles®³ee Jee{erkeÀjerlee DevegketÀue JeeleeJejCe efveceealeer nesCes HeÀej mJeeYeeef<ekeÀ nesles.
DeefuekeÀ[s DeeHeu³ee osMeele GÐeespekeÀebvee efJeefJeOe He´keÀejs meene³³e keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ

mebmLee®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer Deens. ³ee mebmLee GÐeespekeÀebvee efJeefJeOe He´keÀejs ceeie&oMe&ve keÀjleele
meJe& He´keÀej®eer ceole keÀjleele DeeefCe l³eeb®³ee mecem³eeb®eer mees[JeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer ceole keÀjleele ³ee
mebmLee ceO³eJeleea mejkeÀej Je jep³e mejkeÀejs DeMee oesvner HeeleUerJej keÀe³e& keÀjerle Deensle. ³ee
mebmLee®³ee keÀe³ee&cegUs osMeele veJeveJeerve GÐeespekeÀ le³eej nesle Deensle DeeefCe HetJeer&®es GÐeespekeÀ J³eeHekeÀ
DeeJeenves mJeerkeÀejC³eemeeþer le³eej nesle Deens.
mJeeleb$³e HeéHle Peeu³eeveblej yejer®e Je<exHe³e¥le ³eMemJeer GÐeespekeÀ pevceleele ner mebkeÀuHevee
ef®eìketÀve nesleer. ³ee efJeefMe<ì mebkeÀuHevesves Yeejleer³e meceepee®³ee ceeveefmekeÀlesuee efoIe&keÀeUeHe³e¥le
HeÝeeefJele kesÀu³eecegUs DeeHeu³ee osMeele GÐeespekeÀer³e keÀle&=l®ee®es m$eesle ns meceepeeleerue efJeefMe<ì peceeleer
peeleer Je kegÀìtbyeeHe³e¥le ce³ee&efole jeefnue.
4.3 Yeejleer³e ³eMemJeer GÐeespekeÀ
Yeejleeuee mece=Ooer®³ee ceeiee&Jej vesCeeN³ee ìeìe, efyeuee&, yepeepe, efkeÀueexmkeÀj, Jeeue®ebo,

ceHeÀleueeue, iejJeejs, ceef®íbê DeeoeR®ee meceeJesMe Deens. efveJe[keÀ GÐeespekeÀeb®ee Je GÐeesieie=ne®ee
DeY³eeme Keeueerue HećeeCes mHe<ì kesÀuee Deens.
De) efyeuee& GÐeesie mecegn

` DeefJekeÀefme Yeeieeleerue meeOevemebHelleer®ee GHe³eesie ' Yeejlee®³ee meJee¥ieerCe DeewÐeesefiekeÀ
efJekeÀemeele cenlJee®ee Jeeìe G®eueCeejs efyeuee& IejeCes peieHeéfmeOo Deens. Þeer. Ieveë M³eeceoeme ³eeb®es leerve
yebOeg, pegieueeefkeÀMeesj, jecesMJejoeme Je efye´peceesnve ner leerve cegues, HetleCes Je veelet l³eeb®³ee keÀle&=lJeecegUs
efyeuee& IejeC³eeves Deepe Yeejleele meJeex®®e mLeeve efceUefJeues Deens, mJeele$³e ®eUJeUerle efyeuee& IejeC³eeves
efnjerjerves Yeeie Iesleuee, cenelcee ieebOeer ³eeb®³ee lelJe%eevee®³ee
ye) Oeer©YeeF& DebyeeCeer :

Oeerjpeueeue efnje®ebo DebyeeCeer GHe&À Oeer©YeeF& efnje®ebê DebyeeCeer ns iegpejeleer Yeejleer³e
GÐeespekeÀ nesles. J³eeJemeeef³ekeÀ ngµeejerves iejeryeerletve Jej ³esTve l³eebveer DeeHeu³ee ®egueleYeeyeemeesyele
efjuee³evme GÐeesie mecegn mLeeHeuee. F.me. 1977 meeueer meeJe&peefvekeÀ Ieesef<ele kesÀuesueer efjuee³evme
kebÀHeveer efJemleejle peeTve F.me. 2007 meeueer DebyeeCeer kegÀìtbyeer³ee®eer ceeueceÊee 60 Deype [e@uej
cnCepes Jee@uìve kegÀìeRyeer³ee HeeþesHeeþ otmeN³ee ¬eÀceebkeÀe®es Þeerceble kegÀìtbye þjC³eeFleHele ne GÐeesie
Jee{uee.
Oeer©YeeF& ³eeb®ee pevce iegpejele jep³eeleerue meewje<ìê®³ee pegveeie{ efpeunîeeleerue ®eesKee[ ³ee
ieeJeer 28 ef[meWyej 1932 jespeer Peeuee. l³eeb®es Je[erue efnje®ebê ieesJeOe&veoeme DebyeeCeer ns ÒeeLeefcekeÀ
µeeUsle efµe#ekeÀ nesles lej DeeF& peceveeyesve ³ee ie=efnCeer nesl³ee. Oeer©YeeF& ns DeeHeu³ee Hee®e YeebJe[eleues
30
ceOeues DeHel³e efOe©YeeF& efµe#eCeele meJe&meeceev³e efJeÐeeLeea nesles. l³ee®es Fbûepeer®es %eeve ®eebieues lej
ieefCele keÀ®®es nesles. F.me. 1949 meeueer DeeHeues 10 Jeer He³e&le®es efµe#eCe HetCe& keÀ©ve Oeer©YeeF&
veeskeÀjer®³ee µeesOeele S[ve ³esLes iesues. lesLes yecee& jesue kebÀHeveer®eer GHekebÀHeveer cnCetve keÀece keÀjCeej³ee
S.yesme veeJee®³ee kebÀHeveerle Oeer©YeeF& ceeefmekeÀ 300 ©He³es HeieejeJej Hesìêsue HebHeeJej veeskeÀjer keÀ©
ueeieues. ner kebÀHeveer ueneve ceesþîee DeveskeÀ GÐeesieebceO³es keÀe³e&jle nesleer. Deeblejje<ìêr³e kebÀHeveer®ee Yeeie
Demeu³eeves lesLes DeveskeÀ osµeeb®es J³eeHeejer ³esle Demele. lesLes®e Oeer©YeeF&veer mJele:®eer efjHeÀe³evejer mLeeHeve
keÀjeJeer Demes mJeHve HeenC³eeme meg©Jeele kesÀueer. Oeer©YeeF&®es Je[erue yebOet jceCeerkeÀueeuee ³eeb®³eemen
S[ve ³esLes jenle. iegpejeleer ueeskeÀeb®eer DeeJe[ efveJe[ ®ee oesIee YeeJeevee ceeefnle Demeu³eeves l³eebveer
iegpejeleer KeeÐeHeoeLe& Yeejleeletve ceeieJetve les HeoeLe& S[veuee efJekeÀC³eeme meg© kesÀues. Lees[îee®e
efoJemeele DebyeeCeer yebOet ueeskeÀefÒe³e nesT ueeieues. ³eecegUs DeesUKeer Jee{le iesu³ee. HeCe J³eeHeejer
Oeer©YeeF&veer Òel³eskeÀekeÀ[tve keÀenerlejer ceeefnleer efceUle iesueer. OebÐee®es ieefCele ceeb[lee ³esT ueeieues.
DeeHeu³ee ngµeejer, cesnvele, ef®ekeÀeìer ³ee iegCeeb®³ee peesjeJej efOe©YeeF& S.yesme ceO³es keÀejketÀve les mesume
ce@vespej ³ee Hee³eN³ee Deesueeb[tve iesues. DeeHeu³ee keÀeceeHetj®es Deejyeer Yee<esJej ÒeYetlJe ner Oeer©YeeF&veer
efceUJeerues nesles. DeeCeskeÀ ceer$ener pees[ues ³ee ceer$eHejerJeejele Yeejleer³e DeeefCe Hejosµeer Demes meieUs®e
nesles. F.me. 1951 meeueer Oeer©YeeF& ³eeb®es Je[erue efnje®ebê DebyeeCeer ³eeb®es efveOeve Peeues. DeeF&®³ee
Het{ekeÀeje®es efOe©YeeF&®ee efJeJeen peeceveiej®³ee keÀeskeÀerueeyesve Heìsue ³eeb®³eeµeer cee®e& 1954 ceO³es
HeejbHeefjkeÀ He×leerves Peeuee. efJeJeeneveblej Oeer©YeeF& DeeefCe keÀeskeÀerueeyesve ³eebveer S[veuee mebmeej Leeìuee.
ueiveeveblej leerve Je<ee¥veer cegkesÀµe ³eeb®ee pevce Peeuee. DeeHeuee mJeleb$e J³eJemee³e Yeejleele®e GYee keÀjeJee
ns efOe©YeeF&veer þjJeues. µesJeìer 31 ef[meWyej 1958uee Oeer©YeeF&veer S[ve keÀe³ece®es mees[tve efoues
DeeefCe les DeeHeu³ee kegÀìtbyeer³eemen Yeejleele Hejleues.
meve 1959 meeueer Oeer©YeeF& ³eebveer 15,000/- ©He³es iegbleJeCetkeÀ keÀ©ve cepeeroyeboj cegbyeF&
³esLes $³ebyekeÀueeue oeceeCeer ³eeb®³eemen 65.35 Deµeer Yeeieeroejer keÀ©ve ’efjuee³evme keÀceefµe&³eue
keÀe@Hexjµeve®eer“ mLeeHevee kesÀueer DeeefCe les cemeeues DeeefCe js³ee@ve keÀeHe[e®ee J³eJemee³e keÀ© ueeieues.
cegbyeF&uee Deeu³eeJej Oeer©YeeF& YeguesµJej ³esLeerue ®eeUerle jent ueeieues. Deveerue ³eeb®ee pevce pegve 1959
ceO³es lej cegueieer efoHleer ner®ee pevce peevesJeejer 1962 Je ceervee ner®ee pevce 1963 ceO³es Peeuee.
F.me. 1966 meeueer Oeer©YeeF& DebyeeCeer ³eebveer Denceoeyeeo peJeU Dejes[e ³esLes Del³eeOegefvekeÀ
`ìskeÌmeìeFue ceerue®eer' meg©Jeele kesÀueer. F.me. 1975 meeueer peeieeflekeÀ yeBkesÀves efJekeÀmeveµeerue
osµeebceOeerue meJeexlke=À<ì ÒekeÀuHe cnCetve vejes[e®³ee ÒekeÀuHeeb®eer veerJe[ kesÀueer. F.me. 1977 meeueer
Oeer©YeeF&veer efjuee³evme ®es ©Heeblej HeefyuekeÀ efueceerìs[ kebÀHeveerle kesÀueer. l³eeb®³ee Òe³elveevegmeej
58,000 ueeskeÀebveer DeeHeues Hewmes iegbleefJeues. 1978 meeueer Oeer©YeeF& keÀeHe[ J³eeHeejele HetCe&HeCes
Glejues. l³eebveer efJeceue ³ee veeJeeves keÀeHe[ efJekeÀe³euee meg©Jeele kesÀueer. meve 1981 meeueer cegkesÀµe
DebyeeCeer DecesjerkesÀleerue mì@veHeÀes[& efJeÐeeHeerþeletve efµe#eCe mebHeJetve Yeejleele Hejleues. Je 1983 meeueer
Deveerue DebyeeCeer DecesjerkesÀleerue Jee@ì&ve mkegÀue ³esLetve DeeHeues efµe#eCe HetCe& keÀ©ve Yeejleele Deeues. F.me.
1999-2000 ceO³es efjuee³evmeves 25,000 keÀesìer®eer iegbleJeCetkeÀ keÀ©ve peeceveiej iegpejele ³esLes
peieeleerue meJee&le ceesþer efjHeÀe³evejer meg© kesÀueer. lemes®e F.me. 2,000 ceO³es 25,000 keÀesìer®eer
iegbleJeCetkeÀ keÀ©ve FvHeÀeskeÀe@ce #es$eelener ÒeJesµe kesÀuee.
31
24 pegve 2002 ®ee efoJeµeer efOe©YeeF&veer ceWotle jkeÌlee®eer ieeþ Peeu³eeves He#eeIeelee®ee leerJe´
PeìkeÀe Deeuee. l³eebvee FefmHeleUele oeKeue keÀjC³eele Deeues. HeCe GHe®eejebvee ³eµe Deeues veener. DeKesj
6 peguew 2002 ³ee efoJeµeer Oeer©YeeF& DebyeeCeer ³eeb®es efveOeve Peeues.
Flej GÐeesieHeleer :
µeblevetjeJe efkeÀueexmkeÀj (28 ces 1903 les 24 SefÒeue 1994) HetCes ceneje<ì^ Yeejleer³e
GÐeespekeÀ. efkeÀueexmkeÀj mecegne®es mebmLeeHekeÀ ue#cevejeJe l³eeb®es Je[erue nesles.
jleve ìeìe (28 ef[meWyej 1937 cegbyeF&, ceneje<ì^ ns Yeejleer³e GÐeespekeÀ Je ìeìe
GÐeesiemecegne®es meb®eeuekeÀ ceb[Ue®es HeoeefOekeÀejer nesles.)
Yeejleer³e GÐeespekeÀ :
1. Deveerue DebyeeCeer
2. cegkesÀµe DebyeeCeer
3. Sue.Sme. Deesyesje³e
4. µeblevegjeJe efkeÀueexmkeÀj
5. Yeeue®ebê efoiebyej iejJeejs
6. Sme. Heer. iesojspe
7. peceveeueeue yepeepe
8. penebieerj jlevepeer ìeìe
9. oesjeyepeer ìeìe
10. peceµesìpeer ìeìe
11. jleve ìeìe
12. keÀjce®ebo LeeHej
13. keÀeJemepeer oeoj
14. mebpeerJe veboe
15. oeoeYeeF& veewjespeer
16. ceesnveueeue efHejeceue
17. DePeerce Òescepeer
18. veJeueceue efHeÀjesoer³ee
19. keÀceueveLeve yepeepe
20. jentue yepeepe
21. kesÀ.kesÀ. efyeuee&
22. Deefol³e efyeuee&
23. Ieveµ³eeceoeme efyeuee&
24. efJepe³e ce}Áîee
25. ue#ceerpeeroeme efceÊeue
26. megceleer ceesjejpeer
32
27. ÒeHegÀ}Á®ebê je³e
28. vesme Jee[er³ee
29. Jeeue®ebo efnje®ebo
30. peieVeeLe µebkeÀjµesì
31. megYee<e ®ebê
1) Yeejleer³e GÐeespekeÀlee efJekeÀeme mHeä keÀje.

2) Keeueerue GÐeespekeÀeJej Lees[keÌ³eele efìHe efuene.
1) OeerªYeeF& Debyeeveer
2) Deeefol³e efyeuee&
33
5
J³eJemee³e efve³eespeve
(Business Planning)
IeìkeÀ j®evee :
5.1 He´mleeJevee
5.2 J³eJemee³e efve³eespeve He×leer
5.3 J³eJemee³e efpeJeCe ®e¬eÀ
5.4 Jemlet peerJeve ®e¬eÀ
5.1 He´mleeJevee
oele IesTve kegÀCeeueener Deelcemevceeve ceerUle veener HeCe keÀeceeves vekeÌkeÀer®e efceUlees. HeÀkeÌle
GÐeesie®e ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀecee®eer efveefce&leer keÀjleele.
- efkeÀueexmkeÀj
1810 meeueer efkeÀuees&mkeÀj GÐeesie mecegneuee megªJeele Peeueer. l³eeb®eer ner peJeU peJeU oesve
MelekeÀe®eer Jeeì®eeue DeefleMe³e jes®ekeÀ DeeefCe meenmeHetCe& Deens. efkeÀueesmkeÀj cnCepes cenejeäêleerue SkeÀ
DeeÐe GÐeesie mecegn efkeÀueexmkeÀj Jee[er®³ee ceeUjeveeJej l³eebveer DeeHeu³ee GÐeesiee®es jesHeìs ueeJeues.
ue#ceCejeJe efkeÀueexmkeÀj, MeblevegjeJe, MebYegDeCCee, MebkeÀjjeJe, veeveemeensye F. efkeÀueesmkeÀj mecegne®es
efMeuHekeÀej nes³e.
Òel³eskeÀeuee keÀþerCe keÀeUeletve peeJes ueeieues. DeeHeCe l³ee®ee meecevee efkeÀleer efveOee&jeves DeeefCe
meceHe&Ceeves keÀjlee ns®e DeeHeu³ee ÒeYeeJeerHeCee®es ceespeceeHe Deens.
- ue#ceer efveJeeme efceÊeue
Yeejleele pevceuesu³ee HeCe ueb[veceO³es JeemleJ³eeme DemeCeeN³ee ³ee mìerue meceéìe®ee®e pevce
15 petve 1950 ceO³es jepemLeeveceOeerue meeogueHetj ³ee ieeJeer Peeuee. kesÀJeU 1980 meeueer megª
kesÀuesu³ee kebÀHeveer®es ªHeeblej ue#ceer efceÊeue ³eebveer Jeeef<e&keÀ Guee{eue meÐee efceefue³eve [e@ueme& DeeefCe
80,000 keÀeceieej DemeCeeN³ee peieeleerue meJee&le ceesþîee mìerue GlHeeokeÀ kebÀHeveerle kesÀues DeMeer
DeveskeÀ Yeejleer³e GÐeespekeÀeb®eer veeJes DeeHeCeeme meebielee ³esleerue pemes, OeerªYeeF& Debyeeveer, veeje³eCe
34
cetleea, Deef#ece Hescepeer, efkeÀjCe cegpetceoej, Deveg Deeiee, veJeueceue efHeÀjesefo³ee F. Fefleneme Jee®eCes ns
Fleerneme Ie[JeCeeN³eebMeer ÒesjCee osCeejs Demeles. Yeejleer³e GÐeespekeÀ DeefleMe³e keÀäeletve ³eMemJeer
GÐeespekeÀ cnCetve efvecee&Ce Peeuesues Deensle.
yeoue ne®e lej Dee³eg<³ee®ee mLee³eerYeeJe Deens. pes ner ieesä keÀªve efkebÀyengvee mJeerkeÀeªve
nesCeeN³ee yeoueeme GHe³egkeÌle þjleele DeMee veJeerve ieesäer efMeketÀve veJ³ee ³egiee®ee meecevee keÀjC³eeme
le³eej Deensle. l³ee®³eemeeþer YejHetj mebOeer GHeueyOe Deensle. l³ee l³ee Jee{Ceejner Deensle.
5.2 J³eJemee³e efve³eespeve He×leer
J³eJemee³e efve³eespeve ner GÐeesieefveefce&leer®eer ÒeLece Hee³ejer Demetve GÐeespekeÀles®eer megªJeele

J³eJemee³e efve³eespeveeHeemetve nesle Demeles. SKeeÐee GÐeespekeÀeme keÀesCelee J³eJemee³e keÀjeJe³ee®ee Deens,
kegÀþs efkebÀJee keÀesCel³ee efþkeÀeCeer GÐeesiee®eer mLeeHevee keÀjeJe³ee®eer Deens? ³ee®es meefJemlej efve³eespeve
keÀjCes cenÊJee®es Demeles.
J³eJemee³e efve³eespeve Òe¬eÀer³ee He×leer KeeueerueÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esles.

1) mJeDeO³e³eve
2) yeefnie&le JeeleeJejCee®ee DeY³eeme
3) ³eespevee le³eej keÀjCes
4) ³eespeves®eer Òel³e#eele DeceueyepeeJeCeer keÀjCes
5) meelel³elee
6) efve³eb$eCe DeeefCe Heefj#eCe
1) mJeDeO³e³eve :
mJeDeO³e³eve DeLee&le Debleie&le JeeleeJejCee®eer DeY³eeme GÐeespekeÀeves mJeDeO³eveeceO³es mJele:uee
l³ee GÐeesiee®eer DeeJe[ Deens efkebÀJee p³ee GÐeesieeyeeyele ceeefnleer Deens DeMee GÐeesieeb®ee DeY³eeme keÀjCes
iejpes®es Demeles. J³eJemee³ee®eer efoMee, J³eJemee³ee®eer veerleer, J³eJemee³ee®eer cegu³es J³eJemee³ee®eer GefÎäîes
Fl³eeoer ieesäer®ee DeY³eeme GÐeespekeÀebveer keÀjeJee ueeielees. DeeHeCe keÀesCel³ee ieesäer keÀª MekeÀlees. l³ee
mebyebOeer®³ee meJe& keÀuHevee ieesUe keÀjCes.
2) yeefnie&le JeeleeJejCee®ee DeY³eeme :

J³eJemee³e efve³eespeveeleerue ogmejer Hee³ejer cnCepes yeefnie&le JeeleeJejCee®ee DeY³eeme keÀjCes.
mJeDeO³e³eve efkebÀJee Debleie&le JeeleeJejCee®³ee DeY³eemeeveblej yeefnie&le JeeleeJejCee®ee DeY³eeme keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ þjles. ³eeceO³es yeepeejHesþs®ee DeY³eeme keÀjCes Je yeepeej Hesþ efveef½ele keÀjCes.
3) GefÎä þjefJeCes :
J³eJemeeef³ekeÀ JeeleeJejCe Heefj#eCe DeeefCe J³eJemee³e efveef½eleerveblej J³eJemee³ee®eer efveef½ele
GefÎäs þjJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. GÐeespekeÀebves J³eJemee³ee®eer meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ DeeefCe jeäêr³e
GefÎäs efve½eerle keÀjeJeerle l³ee®e yejesyej J³eJemee³ee®eer efoIe&, ceO³ece Je DeuHe cegoleer GefÎäs mHeä
keÀjCes iejpes®es Demeles.
35
4) J³eJemee³ee®eer efveleer þjefJeCes :
GÐeespekeÀleebveer GefÎä efveef½eleerveblej J³eJemee³ee®eer efveleer GefÎä HetleeakeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ
Demeles. J³eJemee³e efveleer G®®e, ceO³ece Je Keeue®³ee HeeleUerJejerue J³eJemLeeHeveeMeer efveie[erle Demeles.
5) efJeefJeOe J³eJemee³e efveleer®es cegu³eceeHeve :

³eesi³e J³eJemee³e efveleer®es efveJe[ keÀjleevee J³eJemeeef³ekeÀebveer efJeefJeOe efveleeR®ee DeY³eeme keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles DeeefCe efJeefJeOe veerleerHewkeÀer ³eesi³e efveleer®eer efveJe[ keÀjCes iejpes®es Demeles.
6) DevegkeÀjCe Je cegu³eebkeÀve :
³eesi³e J³eJemee³e DeejeKe[e Je efveleer þjefJeu³eeveblej l³ee J³eJemee³e ke=Àleer DeejeKe[îee®eer
Òel³e#eele ªHeeblej keÀjCes iejpes®es Demeles Je ke=Àleer DeejeKe[e Òel³e#eele DevegkeÀjCe keÀªve l³ee®es ³eesi³e
þjeefJekeÀ JesUer efkebÀJee JesUesJesUer cegu³eebkeÀve keÀjCes iejpes®es Demeles.
5.3 J³eJemee³e peerJeve ®e¬eÀ (Business life cycle)
ceeveJeer peerJevee®³ee efJeefJeOe DeJemLee Demeleele pemes efyepeebkegÀj, pevce, yeeueHeCe, leeªC³e,
Òeew{eJemLee, Je=×eJemLee DeeefCe ce=l³et l³ee®eÒeceeCes J³eJemee³e ueneve Demees keÀer ceesþe; ueeskeÀue Demees
efJeosMeer, jeäêr³e Demees keÀer Deeblejjeäêr³e efkebÀJee peeieeflekeÀ. Òel³eskeÀ J³eJemee³eeuee ³ee DeJemLesletve peeJes
ueeieles. pevce DeeefCe ce=l³et oesvner ceeveJeer peerJevee®³ee DeHeefjne³e& DeeefCe efve½eerle DeMee DeJemLee Deensle
HeÀkeÌle ³ee oesve DeJemLesceOeerue keÀeueeJeOeer ne JesieJesieUe Demelees. pemes keÀesCeles yeeuekeÀ pevcele: ce=l³et
HeeJeles, kegÀCeer yeeueHeCeele, kegÀCeer leeªC³eele, kegÀCeer Òeew{eJemLesle lej kegÀCeer Je=×eHekeÀeUele Hejbleg ce=l³et ns
DeìU Deens. pevce DeeefCe ce=l³eg pevceuesuee Heefnuee Keeme DeeefCe ce=l³eg®ee MesJeì®ee Keeme ³eeuee®e
peerJeve Demes cnCeleele. ³eeceOeerue efJeefJeOe DeJemLeebvee peerJeve ®e¬eÀ Demes cnCeleele.
J³eJemee³e peerJeve ®e¬eÀ nsmeg×e SkeÀ DeìU DeeefCe Deefveef½ele efmLeleer®es ®e¬eÀ Deens. J³eJemee³e
peerJeve®e¬eÀ efmLeleer Keeueerue Deeke=ÀleerJeªve mHeä nesles.
I II III IV V VI VII
36
ÒeLece DeJemLee - efyepeebkegÀj
ogmejer DeJemLee - megªJeele
eflemejer DeJemLee - efJekeÀeme / Je=×er
®eewLeer DeJemLee - mLew³e&
Hee®eJeer DeJemLee - efJemleejerkeÀjCe
meenJeer DeJemLee - Nneme
meeleJeer DeJemLee - efJemepe&ve
Òel³eskeÀ J³eJemee³e Jejerue efJeefJeOe DeJemLesceOetve peele Demelees. peerJeve ®e¬eÀe®ee keÀeueeJeOeer
J³eJemee³ee®eer efveleer Je l³eeuee efceUeuesues ³eMe ³eeJej DeJeuebyetve Demeles.
Jejerue efJeefJeOe efmLeceO³es efJeefJeOe DeeJneves Demeleele DeeefCe efJeefJeOe ¢äeroes<ee®ee DeLee&le ef¬eÀ³ee
keWÀêe®ee efJe®eej neslees. l³ee®eÒeceeCes efJeefJeOe DeJemLesle Yeeb[Jeuee®es m$eesle HeCe yeoueleele. les Keeueerue
lekeÌl³eeJeªve mHeä nesles.
ÒeLece DeJemLee : efyepeebkegÀj

DeLe& DeeJneves ef¬eÀ³eekeWÀê Yeeb[Jeueer m$eesle
J³eJemee³ee®eer ÒeLece 1. yeepeejHesþ þjJeCes ³eesi³e yeepeejHesþ, Yeeb[Jeuee®es ÒecegKe m$eesle
DeJemLee cnCepes 2. Yeeb[Jeue GYeejCeer ûeenkeÀ Je J³eJemee³ee®eer mJele:®es Yeeb[Jeue, efce$e,
efyepeebkegÀj DeJemLee 3. ceveg<³eyeU mebOeer ³ee®eer efveJe[ veelesJeeF&keÀ, yeBkeÀ-ueesve,
nes³e. keÀjCes Meemeve ³eespevee Fl³eeoer
4. ³eb$emeeceûeer
ogmejer DeJemLee : megªJeele
J³eJemee³ee®eer 1. Yeeb[Jeuee®ee ÒeMve ÒecegKe ue#e yeepeejHesþe Yeeb[Jeue mJele:
mebkeÀuHevee Òel³e#eele 2. ûeenkeÀ DeeefCe ûeenkeÀ nes³e veelesJeeFkeÀ efce$e, yeBkeÀ
GlejJeCes cnCepes 3. ³eesi³e peeiee ueesve, leejCe keÀpe&,
J³eJemee³ee®eer Yee[sHeÆer Fl³eeoer
4. mebmeeOevee®ee ÒeMve
megªJeele nes³e. Yeeb[Jeuee®es m$eesle
GHeueyOe Demeleele.
eflemejer DeJemLee : Je=×er/efJekeÀeme
J³eJemee³ee®eer eflemejer ³ee DeJemLesle Jemlet®ee ÒecegKe ue#e ³ee J³eJemee³eeletve
DeJemLee cnCepes Je=×er HegjJeþe ûeenkeÀeb®es DeJemLesle ûeenkeÀ Yeeb[Jeuee®eer efveefce&le SkeÀ
nes³e. ³eele meceeOeeve mebmeeOevee®es Demeles. veJeerve Yeeb[Jeueer m$eesle
J³eJemee³ee®³ee J³eJemLeeHeve F. ³ee mLeerleerceO³es
efJe¬eÀerceO³es peueo J³eJemeeef³ekeÀemeceesjerue J³eJemeeef³ekeÀeme efceUlees.
ieleerves Jee{ nesles. De[JeCes Demeleele.
37
®eewLeer DeJemLee : mLew³e& / HeefjHekeÌJelee

³ee DeJemLesle J³eJemee³eeceO³es GlHeeove veefJeveerkeÀjCe ³ee DeJemLesle Yeeb[Jeuee®es
J³eJemee³e HeefjHekeÌJe Je meelel³elee efìkeÀJeCes ³eeJej J³eJemee³ee®es DeveskeÀ m$eesle GHeueyOe
HeefjHetCe& Peeuesuee DeeJeM³ekeÀ Demeles. ÒeecegK³eeves keWÀê Demeleele Je les menpeHeCes
Demelees. Demeles. ÒeeHle keÀjlee ³esles.
Hee®eJeer DeJemLee : efJemleej
J³eJemee³ee®eer J³eJemee³ee®es meeOeejCeHeCes efJemleejerkeÀjCeemeeþer
HeefjHekeÌJelee ÒeeHle efJemleejerkeÀjCeemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀe®es ue#e Yeeb[Jeuee®eer GYeejCeer
Peeu³eeveblej Debleie&le efJeefJeOe mebmeeOevee®ee efJemleejer keÀjCeemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej
efkebÀJee yeefnie&le ceeiee&®es MeesOe IesCes DeeefCe ®eeuet mebmeeOevee®ee MeesOe IesCes J³eJemee³eeletve efkebÀJee
DeeJeuebye keÀªve J³eJemee³e ³eMemJeerHeCes ne Demelees. Flej ceeiee&veer keÀjC³eele
J³eJemee³ee®es ®eeuet þsJeCes nes³e. ³esles.
efJemleejerkeÀjCe keÀjCes
³ee DeJemLesceO³es
meceeefJeä Deens.
meneJeer DeJemLee : Nneme
keÀeueeblejeves Òel³eskeÀ ³ee DeJemLesceO³es J³eJemeeef³ekeÀe®es ue#e ³ee DeJemLesle Deens l³ee
J³eJemee³ee®ee Nneme J³eJemeeef³ekeÀeme DeveskeÀ ÒeecegK³eeves J³eJemee³e Yeeb[Jeueele J³eJemee³ee®eer
nesle Demelees ³ee DeeJneveeuee meceesjs efìkeÀJetve þsJeCes ûeenkeÀ efmLeleer cepeyegle keÀjCes
DeJemLesle peeJes ueeieles. pemes efìkeÀJetve þsJeCes ns nes³e.
J³eJemee³ee®eer DeeefLe&keÀ ÒeMve, Demeles.
DeOeesieleer efmLeleer efJeHeCeve yeepeejHesþ
megª nesles. ûeenkeÀ Fl³eeoer
meeleJeer DeJemLee – efJemepe&ve
Melele leesìîeele ³ee DeJemLesle J³eJemeeef³ekeÀe®es ue#e J³eJemee³ee®³ee GHeueyOe
®eeueCeeN³ee J³eJemee³ee®eer os³elee Je J³eJemLeerle efJemepeeale mebHeÊeer®es efvejekeÀjCe
J³eJemee³ee®es efJemepe&ve mebHeÊeer efmLeleer®es keÀjCes ns Demeles. keÀªve GHeueyOe
ns DeHeefjne³e& Demeles. ceespeceeHe Je Yeeb[Jeuee®eer lejleto
keÀOeer ve keÀOeer Òel³eskeÀ pegUJeepegUJe keÀjCes.
J³eJemee³eeuee ³ee DeeJeM³ekeÀ Demeles.
efmLeleeruee meeceesjs
peeJes ueeieles. ³eeuee
JeeleeJejCeeleerue
nesCeejs yeoue ns HeCe
keÀejCeerYetle
Demeleele.
38
5.4 Jemlet peerJeve ®e¬eÀ (Product life Cycle)
Jemlet peerJeve®e¬eÀ DeLe&
“keÀesCel³eener Jemlet GlHeeove DeeefCe efJe¬eÀer Òeef¬eÀ³es®³ee efJeefJeOe DeJemLee cnCepes®e Jemlet
peerJeve®e¬eÀ nes³e”
GlHeÊeer, Je=×er, HejerHekeÌJelee, Nneme ³ee Jemlet peerJeve®e¬eÀe®³ee efJeefJeOe DeeJemLee nes³e, ns Heg{erue
Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHeä keÀjlee ³esles.
0 I II III IV
Metv³e DeJemLee : efJekeÀeme DeJemLee

ÒeLece DeJemLee : GlHeÊeer
ogmejer DeJemLee : Je=×er
eflemejer DeJemLee : HeefjHekeÌJelee
®eewLeer DeJemLee : Nneme
Metv³e DeJemLee :
efpeLes Jemleg®es mJeªHe keÀuHeves®³ee DeJemLesle Demeles eEkeÀJee p³ee DeJemLesle Jemlet®es YeeweflekeÀ
mJeªHe vemetve keÀeuHeefvekeÀ mJeªHe Demeles l³ee DeJemLesuee efkebÀJee mJeªHeeuee Megv³e DeJemLee Demes
cnCeleele.
ÒeLece DeJemLee : GlHeÊeer
p³ee DeeJemLesceO³es Jemlet®es Òel³es#e GlHeeove keÀjC³eele ³esles efkebÀJee Òel³e#eele Jemlet®ee pevce
nesCes leer ÒeLece DeJemLee nes³e. ³eeceO³es SkeÀe veefJeve veeefJev³eHetCe& Jemlet®ee efJeéeeceO³es Go³e neslees.
DeLee&le SkeÀe GÐeespekeÀe®³ee keÀeuHeefvekeÀ mebkeÀuHevesuee Òel³e#e DeekeÀejeceO³es DemleerlJe ÒeeHle nesles.
39
efpeLes HeÀkeÌle GÐeespekeÀeuee®e ³ee®es cenÊJe ceeefnleer, GHe³eesefielee, DeekeÀej ³ee®es %eeve Demeles.
J³eJemeeef³ekeÀeme efkebÀJee GÐeespekeÀeme ceeefnle vemeles. ûeenkeÀ Jeie& ³eeHeemetve De%eele Demelees. ³eecegUs
GÐeespekeÀ ceesþîee ÒeceeCeeJej efJe¬eÀerJe=×erJej Yej osTve Jemleg®es cenÊJe ûeenkeÀeHe³e¥le HeesnpeefJeC³ee®es
keÀe³e& keÀjlees. DeLee&le Lees[îee®e keÀeUele Jemleg®eer ceeefnleer ûeenkeÀebvee keÀªve osC³ee®es keÀe³e& Ie[les. ³ee
DeJemLesle DeefleMe³e keÀceer ÒeceeCeele Jemleg®es GlHeeove keÀjC³eele ³esles. l³ee®eÒeceeCes SKeeÐee efJeefMeä
yeepeejHesþsle Jemleg®eer efJe¬eÀer kesÀueer peeles. keÀceer eEkeÀcele, keÀceer veHeÀe, ueneve yeepeejHesþ, peemle
efJe¬eÀerJe=×er®ee Ke®e& Demes ³ee DeJemLes®es JewefMeäîe Deens.
ogmejer DeJemLee: Je=×er

Jemleg peerJeve ®e¬eÀe®eer ogmejer DeeefCe cenÊJee®eer DeJemLee cnCepes Je=×er nes³e. Jemlet®³ee
efJe¬eÀerceO³es Je Jemleg GlHeeove efceÞeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ DeeefCe efJekeÀeme nesCes cnCepes®e Je=×er
nes³e. ³ee DeJemLesceO³es Jemlet®eer ceeefnleer ûeenkeÀeHe³e¥le efJeefJeOe ÒekeÀejs DeeefCe ceeiee&ves Heesn®eles.
l³ee®eÒeceeCes DeeMee ÒekeÀej®³ee Jemleg®es GlHeeove Flej GÐeespekeÀHeCe megª keÀjleele cnCepes®e ceesþîee
efkebÀJee ueneve ÒeceeCeele ³ee DeJemLesle GÐeespekeÀeuee mHeOe&keÀeMeer leeW[ ÐeeJes ueeieles.
efJeMes<e cnCepes ³ee DeJemLesle GÐeespekeÀeme meJee&le peemle veHeÀe efceUlees DeeefCe efJe¬eÀerJe=×er®ee
Ke®e& efkebÀJee Flej Ke®ee&le DeeHeesDeeHe keÀceer neslees. Ceesþer yeepeejHesþ, efJeefJeOe efJe¬eÀsles, peemle veHeÀe,
peemle efJe¬eÀer, keÀceer Ke®e&, keÀcekegÀJele mHeOe&keÀ ns ³ee DeJemLes®eer JewefMeäîes nes³e.
eflemejer DeJemLee : HeefjHekeÌJelee

meJe& ¢äerves J³eJemee³e DeeefCe Jemlet yeepeejHesþsceO³es veeJeeªHeeuee ³esles Je ûeenkeÀ mJele:
nesTve l³ee Jemleg®eer ceeieCeer keÀjleele ner DeJemLee cnCepes HejerHekeÌJe DeJemLee nes³e. ner DeJemLee cnCepes
efMeKej DeJemLee nes³e. ûeenkeÀeb®³ee ceveele, O³eeveele kebÀJee peerYesJej ³ee Jemleg®es veeJe Demeles. pemes
ceesyeeFue cnCepes veeskeÀer³ee, yeeìe Metpe, G<ee He@Àve, ceeªleer keÀej Fl³eeoer ner DeJemLee peer HeefjHekeÌJe
DeJemLee Demeueer lejer ³ee DeJemLesle DeefCekeÀ GlHeeokeÀ mHeOe&keÀ yeepeejele Glejleele veJeveJeerve Jemleg®ee
MeesOe, veefJeve leb$e ³ee meJe& yeeyeeRcegUs GÐeespekeÀeb®es ceve vesnceer DeefmLej Demeles. Jemlet®es cenÊJe
meelel³eeves efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer GÐeespekeÀ Denesje$e Òe³elve keÀjerle Demelees.
®eewLeer DeJemLee : Nneme

Òel³eskeÀ Jemlet®ee Nneme ne efveM®eerle Demelees. ûeenkeÀeb®es jenCeerceeve, l³eeb®³ee DeeJe[er-
efveJe[er, l³eeb®es GlHeVe ³eeceOeerue nesCeeN³ee yeoueecegUs lemes®e JeeleeJejCeeleerue nesCeeN³ee yeoueecegUs
Jemleg®ee Nneme nesle Demelees. keÀesCeleerner SkeÀ ÒekeÀej®eer Jemlet keÀesCeleener ûeenkeÀ pevceYej JeeHejle
Demelees. keÀeueHejlJes l³eeuee JemletceO³es yeoue DeeJeM³ekeÀ Jeeìlees. Jemlet®eer ceeieCeer keÀceer nesCes,
veHeÌ³ee®³ee ÒeceeCeele Je efJe¬eÀerceO³es ceesþîee ÒeceeCeele IemejCe nesCes ns ³ee DeJemLes®es JewefMeä Deensle.
JemletefpeJeve®e¬eÀ Je efJeHeCeve efveleer:
Jejerue ÒeceeCes Jemlet peerJeve®e¬eÀ®³ee efJeefJeOe DeJemLee Deensle. GÐeespekeÀ Jejerue efJeefJeOe
DeeJemLeevegªHe JesieJesieUer efJeHeCeve efveleer®ee JeeJej keÀjerle Demelees. Òel³eskeÀ DeJemLesceO³es GlHeeove
40
veerleer, cegu³e efveleer, efJelejle efveleer Je efJe¬eÀerJe=×er efveleer®ee efJeHeCeve, efveleerceO³es meceeJesMe neslees ³eeceO³es
GÐeespekeÀebmeceesj efJeefJeOe ÒeMve GYes Demeleele.
1) Jemlet peerJeve®e¬eÀ®³ee efJeefJeOe DeJemLesle efJeHeCeve efveleer keÀe³e Demesue.

2) Jemlet peerJeve®e¬eÀe®³ee ÒeLece DeJemLesle (GlHeÊeer) efJeHeCeve efveleer keÀe³e Demesue?
3) Je=×er DeeJemLesceO³es efJeHeCeve efveleer keÀe³e Demesue?
4) HejerHekeÌJe DeeJemLesle efJeHeCeve efveleer keÀe³e Demesue?
5) Nneme DeeJemLesceO³es efJeHeCeve efveleer keÀe³e Demesue.
6) Jemlet peerJeve®e¬eÀ®³ee efJeefJeOe DeJemLesle GlHeeove efveleer keÀe³e Demesue?
7) Jemlet peerJeve®e¬eÀe®³ee efJeefJeOe DeJemLesle cegu³e efveleer keÀe³e Demesue?
8) Jemlet peerJeve®e¬eÀ®³ee efJeefJeOe DeJemLesle efJelejCe efveleer keÀe³e Demesue/
Fl³eeoer DeveskeÀ ÒeMvee®es efvejekeÀjCe GÐeespekeÀeme keÀjCes iejpes®es Demeles DeeefCe Òel³eskeÀ
DeJemLesMeer Hees<ekeÀ DemeCeejer efJeHeCeve efveleer GÐeespekeÀebveer DeJeuebyeueer Heeefnpes.
1. J³eJemee³e efve³eespeve cnCepes keÀe³e? J³eJemee³e efve³eespevee®³ee efJeefJeOe He×leer efJeMeo keÀje.
2. J³eJemee³e peerJeve ®e¬eÀ®³ee efJeefJeOe mLeerleeR®es mHeäerkeÀjCe efuene.

41
6
JeeleeJejCe efvejer#eCe
(Environment Scan)
IeìkeÀ j®evee :
6.1 He´mleeJevee
6.2 J³eeJemeeef³ekeÀ JeeleeJejCee®es IeìkeÀ
6.3 GÐeespekeÀlesceOeerue mebOeer DeeefCe De[LeUs
6.4 meeceL³e& DeeefCe keÀcepeesjer
6.5 meejebMe
6.6 mJeDeO³e³eveemeeþer He´Mve
6.1 He´mleeJevee
keÀesCel³eener J³eJemee®e& ®eMeeHe³eMe efJeefJeOe IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles. ³eeHewkeÀer keÀener

IeìkeÀ ns J³eJemee³ee®³ee Lesì efve³eb$eCee®³ee yeensjerue Demeleele. ns IeìkeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeletve
GoYeJeuesues Demeleele. He´l³eskeÀ J³eJemee³e J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®³ee ®eewkeÀìerle keÀe³e&jle Demelees.
GÐeespekeÀ J³eJemLeeHekeÀ ³eebvee He´l³eskeÀ efveCe&³e IesC³eeHetJeea J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®ee efJe®eej keÀjeJee®e
ueeielees. DeeefCe cnCetve®e J³eJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®ee DeY³eeme cenlJee®ee þjlees. He´mlettle He´keÀjCeele
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®es IeìkeÀ mebOeer Je De[LeUs ³ee®ee meefJemlej DeY³eeme keÀjC³eele Deeuesuee Deens.
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeele man is the product environment ceveg<³e cnCepes

He³ee&JejCee®es DeHel³e nes³e. leeCeyeer peerJeve cnCepes vewmeefie&keÀ IeìkeÀ Je l³eeyeeyele ceeveJeer ¢<ìerkeÀesve
³eeb®ee meb³egkeÌle HeefJeHeekeÀ®e cnCeeJee ueeiessue.
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe cnCepes J³eJemee³ee YeesJeleer®³ee JeeleeJejCeeleerue IeìkeÀ ne IeìkeÀ

J³eJemee³ee®eer keÀe³es& DeeefCe efmLeleer ³eeJej HeefjCeece keÀjerle Demeleele.
Yeejleer³e J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe cnCepes Yeejleer³e J³eJemee³ee®³ee keÀe³ee&Jej HeefjCeece

keÀjC³ee®ee efkebÀJee HejmHejebJej efke´À³ee keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme Yeejleeleerue J³eeJemeeef³ekeÀ
He³ee&JejCeeb®es efJeefJeOe IeìkeÀ DeeefCe l³eeleerue keÀue ³eeb®es DeekeÀueve nesC³ee®ee ¢<ìerves J³eeJemeeef³ekeÀ
He³ee&JejCe ner meb%ee, l³eeleerue IeìkeÀ DeeefCe l³ee®es cenlJe mecepetve IesCes Gef®ele þjues.
42
J³eeK³ee
vewmeefie&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®ee SkeÀef$elejerl³ee J³eeefkeÌleJej DeLeJee meceepeeJej
HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ cnCepes He³ee&JejCe nes³e. J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe cnCepes J³eJemee³e mebmLesJej
HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ nes³e.
1) J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLesHetjs mebOeer DeeefCe DeeJneves cnCetve GY³ee jenCeeN³ee mebmLesyeensj®³ee
IeìkeÀebvee J³eeJemeeef³ekeÀeb®³ee He³ee&JejCe cnCeleele. Demes DeveskeÀ IeìkeÀ Demeleele. l³eeHewkeÀer þUkeÀ
IeìkeÀ cnCepes DeeefLe&keÀ MeemekeÀer³e keÀe³eosMeerj yeepeejHesþ Je mHeOee& HetjJeþeoej Je leb$e%eeveelcekeÀ
YeewieesefuekeÀ Je meeceeefpekeÀ ns nesle. - efJeu³ece SkeÀ ye´skeÀ
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLes®³ee keÀe³e&Jej HeÝeeJe Hee[Ceejer Je efle®ee
HeefjCeecekeÀejkeÀlee p³eeJej DeJeuebyegve Demeles DeMeer J³eJemee³emebmLes®³ee meYeesJeleeue®eer HeefjefmLeleer
nes³e.- yeer. meer. ìb[ve
Heé. yeer. meer. yeeTve ³eeb®³ee celes J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe cnCepes Demes JeeleeJejCe ner p³eele
J³eJemee³ee®³ee GefÐe<ìebvee íbo osCeeN³ee DeveskeÀ HejmHejebefJejesOeer IeìkeÀeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. Goe.
HeefjefmLeleer, leebef$ekeÀ Heíeleer, meebmke=ÀeflekeÀ pe[veIe[ve Fl³eeoer.
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®es þUkeÀ JewefMe<ìs Jejerue J³eeK³esJejÀve J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee
efJe<e³eer®eer þUkeÀ JewefMe<ìs Keeueerue HećeeCes meebielee ³esles.
1) J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe DeefJeMJe³e iegbleeiegleer®es Demeles.
2) J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe DeeefCe GÐeesieJ³eJemee³e ³eeb®ee DeeJeDeeHemeele HejmHejebvee HeefjCeece nesle
Deieoer J³eJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee megOoe DeeHeeHemeele SkeÀceskeÀebJej HeefjCeece
nesT Demelees.
3) DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ JewOeeefvekeÀ leebef$ekeÀ jepekeÀer³e Fl³eeoer IeìkeÀ yeefËie Je mJe©Hee®es Demetve
l³eeb®³eeJej GÐeesie J³eJemee³ee®es efve³eb$eCe Demeles veener meenefpekeÀ®e l³eeb®ee Lesì HeefjCeece nesTve
GÐeespekeÀebvee DeeHeu³ee GÐeesie J³eJemee³eele yeoue Ie[Jetve DeeCeeJes ueeieleele.
4) J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®³ee Deveg<eieebves keÀebner IeìkeÀ efmLej lej keÀebner IeìkeÀ DeefmLej Demeleele.
IeìveelcekeÀ lejletoer, YeewieesefuekeÀ He³ee&JejCe Fl³ebeoermeejKes IeìkeÀ leguevesves efmLej Demeleele lej
leb$e%eeve, ieénkeÀeb®³ee DeeJe[er- efveJe[er He@ÀMevme Fl³ebeoermeejKes IeìkeÀ letuevesves DeefmLej
Demeleele.
5) J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeleerue keÀebner IeìkeÀeb®ee mebK³eelcekeÀ efJe®eej keÀjlee ³eslees. Goe.
ueeskeÀmebK³ee Jen, DeeefLe&keÀ efJekeÀejCe efJekeÀeme Heì,je<ìêr³e GlHevve, Fl³eeoer.
6) J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe ns meeHes#e Deens. SKeeoer efJeefMe<ì HeefjefmLeleer SKeeo³ee J³eJemee³eeuee
Del³bele De[®eCeer®eer þjsue lej leer®e HeefjefmLeleer ogmeN³ee SKeeo³ee J³eJemee³eeuee HeÀe³eoe®ee Je
meesHeer®eer þjles.
6.2 J³eeJemeeef³ekeÀ JeeleeJejCee®es IeìkeÀ
GÐeespekeÀles®eer GlHelleer DeeefCe efJekeÀeme J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&®ejCeeJej DeJeuebyetve Demeleele.
SKeeo³ee osMeele GÐeespekeÀeb®eer keÀcelejlee keÀe Deens efkebÀJee DeekeÀeb#ee Demetve Je He´mebieer mebmeeOeveeb®ee
43
DevegketÀuelee Demetvener, J³ekeÌleer veJeerve GÐeesieeb®eer mLeeHevee keÀjC³eemeeþer keÀe Heg{ekeÀej Iesle veeefnle. ³ee
He´Mveeb®es vescekesÀ Gllej l³ee HesMeeceOeerue J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeceO³es Dee{Ules. lemes®e SKeeo³ee osMeele
GÐeespekeÀles®ee PeHeeì³eeves efJekeÀeme Ie[tve ³esC³ee®esner keÀejCe l³ee osMeeleerue J³eeJemeeef³ekeÀ
He³ee&JejCeeceO³es Dee{Ules. Heefnu³ee GoenjCeeceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®eer HeéflekegÀuelee Demeles. lej
ogmeN³ee GoenjCeeceO³es J³eJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®³ee Het{s vecego kesÀuesu³ee IeìkeÀeb®eer ®e®ee& Het{s keÀjC³eele
Deeueer Deens.
1. DeeefLe&keÀ IeìkeÀ
2. meeceeefpekeÀ IeìkeÀ
3. jepekeÀer³e IeìkeÀ
4. meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ
5. meceepeMeem$eer³e IeìkeÀ
6. efJe%eeve Je leb$e%eevee®es IeìkeÀ
De) DeeefLe&keÀ IeìkeÀ (Economic Factors)
osMeeceOeerue DeeefLe&keÀ He³ee&JejCe (Economic) ne J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®ee HeÀej
cenlJee®ee Yeeie Deens. DeeefLe&keÀ He³ee&JejCeeceO³es DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee DebleYee&Je neslees. DeeHeCe l³eebvee
mees[tmeeþer DeeefLe&keÀ IeìkeÀ cnCet MekeÀlees. J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeceOeerue IeìkeÀeb®ee GÐeespekeÀlesJej
Lesì ve Del³eble leerJe´ mJejÀHee®ee HeefjCeece neslees. GÐeespekeÀlee efJekeÀemeeuee efJeefJeOe He´keÀejs HeÝeeefJele
keÀjCeeN³ee Keeueer vecego kesÀuesu³ee IeìkeÀebyeÎue ³esLes ®e®ee& kesÀueer Deens.
1. DeLe&J³eJemLes®ee He´keÀej
2. vewmeefie&keÀ mebMeeOeCes
3. Yeeb[Jeue
4. cegueYetle mees³eer
5. peesKeerce
6. keÀeceieebje®eer mecem³ee
7. yeepeejHesþ
1) DeLe&J³eJemLes®es HékeÀej ë
SKeeo³ee osMeeceOeerue GÐeespekeÀlesuee HeÝeeefJele keÀjCeeje meJee&le cenlJee®ee IeìkeÀ cnCepes

l³ee osMeeceOeerue DeLe&J³eJemLes®es mJe©He efkebÀJee He´keÀej ne Deens. osMeeceO³es n³ee He´keÀej®eer DeLe&J³eJemLee
Demesue l³eevegmeej osMeele jenCeeN³ee meJe& veeieefjkeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ J³eJemee³ee®es meb®eeueve nesle Demeles.
Yee[JeueMeener DeLe&J³eJemLee DeeefCe meceepeJeeoer DeLe&J³eJemLee ns DeLe&J³eJemLes®es þUkeÀ HeCe
HejmHejefJejesOeer He´keÀej Deensle.
De) Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLee (Capitalistic Economic)

DeewÐeesefiekeÀ ke´bÀeleercegUs meecebleJeeoer mJejÀHee®eer DeLe&J³eJemLee ve<ì nesTve Yeeb[JeueMeener ³ee
Yeeb[JeueeJej DeeOeeefjle veJeerve J³eJemLes®eer j®evee Ie[tve Deeueer. ³ee J³eJemLesceO³es GlHeeove, efJeefyece³e
DeeefCe efJelejCee®³ee meeOeeveeJej Keepeieer ceeuekeÀer Je DeefOekeÀej Demelees, veeieefjkeÀebvee mJeleë®³ee
F®ísvegmeej DeeHeues meJe& J³eJenej keÀjC³ee®es HetCe& mJeeleb$³e Demeles
44
ye) meceepeJeeoer DeLe&J³eJemLee (Socialistic Economy)
DeLe&J³eJemLes®es otmejs HećegKe meceepeJeeo efkebÀJee meceepeJeeoer DeLe&J³eJemLee ns Deens.

meceepeJeeoer DeLe&J³eJemLesceOeerue GlHeeoveele meJe& meeOeveeJej meceepee®eer ceeuekeÀer jenles. veeieefjkeÀe®eb
mJeeleb$³e Je DeefOekeÀej ce³ee&efole jenleele. DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®³ee meb®eeueveeceO³es mejkeÀej®ee YejHetj
nmle#esHe jenlees. GlHeeokeÀ meeOeveeb®ee GHe³eesie J³eefkeÌleiele veHeÀe efceUefJeC³eemeeþer ve keÀjlee
meeceeefpekeÀ nerle ue#eele IesTve®e kesÀuee peelees. DeeefCe mejkeÀej meceepee®eer HeéfleefveOeerkeÀ melJe cnCetve
mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®es meb®eeuele keÀjles. meceepeJeeoer DeLe&J³eJemLee GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemeeuee Hees<ekeÀ
vemeles. n³ee He´keÀej®³ee DeLe&J³eJemLesceO³es mejkeÀej mJeleë®e meeJe&peefvekeÀ #es$ee®eer efveefce&leer keÀjles DeeefCe
efJeefJeOe He´keÀej®³ee GÐeeWiee®eer mLeeHevee keÀjÀve l³eeb®es meb®eeueve keÀjles.
meceepeJeeo DeLe&J³eJemLee Keepeieer GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemeeuee Hees<ekeÀ vemeC³ee®eer þUkeÀ

keÀejCes Heg{erue HećeeCes Deensle.
1. meceepeJeeoer DeLe&J³eJemLesle GlHeeovee®eer meJe& meeOeves mejkeÀej®³ee ceeuekeÀer®eer Demeleele.
2. veeiejerkeÀebvee DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e mJejÀHee®³ee meJe& DeefOekeÀejebHeemetve yeN³ee®e
ce³ee&osHeb³e&le Jebef®ele kesÀues peeJet MekeÀles.
3. ³ee DeLe&J³eJemLesle veHeÀe efceUefJeC³ee®³ee He´sjCesuee HetCe& veeJe efceUle veener.
keÀ) efceÞe DeLe&J³eJemLee (Mixed Economic)

keÀebner osMeeceO³es Yeeb[JeueMeener Je meceepeJeeoer DeMee oesvner He´keÀej®³ee DeLe&J³eJemLeebceO³es
mecevJe³e DemeCeejer efceÞe DeLe&J³eJemLee DeefmlelJeele Demeles. efceÞe DeLe&J³eJemLesle meeJe&peefvekeÀ Je
Keepeieer DeMeer oesvner #es$e Demeleele. He´l³eskeÀ #es$ee®eer J³eeHleer Je ce³ee&oe mejkeÀe³e& OeejsCeevegmeej
efveefM®ele kesÀueer peeles. meeJe&peefvekeÀ #es$eeceO³es mejkeÀej®³ee ceeuekeÀer®es GÐeesie Demeleele lej Keepeieer
#es$eeceO³es Keepeieer GÐeespekeÀ DeeHeues GÐeesie mLeeHeve keÀjleele Yeejleeuee mJeeleb$³e HeéHle Peeu³eeveblej
DeeHeu³ee osMeele efceÞe DeLe&J³eJemLes®ee DebefiekeÀej keÀjC³eele Deeuee neslee. [e@. ceveceesnve efmebie Yeejlee®es
DeLe&ceb$eer Peeu³eeveblej HesMeele efceÞe DeLe&J³eJemLee efJekeÀefmele keÀjC³eele Deeueer DeeefCe GoejerkeÀjCee®³ee
OeesjCeecegUs GÐeesieebvee ceole keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe He´keÀej®³ee meJeueleer Heóeve keÀjC³eele Deeu³ee. DeMee
jerleerves petve 1991 Heemetve DeeHeu³ee osMee®³ee DeLe&keÀejCeele megOeejCeeb®es SkeÀ veJes Je<e& met© Peeues.
GÐeespekeÀlee JeeleeJejCe
DeLe&J³eJemLes®ee vewmeefie&keÀ Yeeb[Jeue cegueYetle peesKeerce

He´keÀej mebmeeOeve mees³eer
2) vewmeefie&keÀ mebmeeOeve ( Natural Resources)

He´l³eskeÀ GÐeesieele efJeefMe<ì keÀ®®ee ceeuee®ee GHe³eesie keÀjÀve GlHeeoveHeéfke´À³ee kesÀu³ee peeleele.
keÀ®®ee ceeueeefMeJee³e GÐeessiee®eer keÀuHevee keÀjCesner mebYeJele veener. GÐeesieebvee ueeieCeeN³ee keÀ®®ee ceeuee®ee
HetjJeþe ne vewmeefie&keÀ mebmeeOeveeb®³ee GHeueyOelesJej DeJeuebyetve Demelees peieeleerue keÀener osMe efJeefJeOe
He´keÀej®³ee vewmeefie&keÀ mebmeeOeveeb®³ee GHeueyOelesyeodoue mece=Oo Demeleele.
45
3) Yeeb[Jeue
GÐeespekeÀebpeJeU Hetjsmes Yebe[Jeue Demeu³eeefMeJee³e lemes®e J³eJemee³ee®³ee iejpesvegmeej nJes
lesJne Yeeb[Jeue efceUC³ee®eer Kee$eer®eer J³eJemLee Demeu³eeefMeJee³e keÀesCel³eener GÐeesiee®eer mLeeHevee keÀjCes
mebYeJele veener Yeeb[Jeue ne®e Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLes®ee DeeOeej Deens.
4) cegueYetle mees³eer ( Basic Facilities)

keÀesCel³eener HeósMeele SKeeo³ee GÐeesiee®eer mLeeHevee keÀjC³eemeeþer lesLes HeeC³ee®eer GHeueyOelee,
efJepes®eer GHeueyOelee, peueo Je mJemle JeenlegkeÀer®eer meeOeves , memles, oUCeJeUCe®eer J³eJemLee F.
cegueYetle mees³eer GHeueyOe DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
ye) meeceeefpekeÀ IeìkeÀ ( Social Factors)

J³eJemee³e He³ee&JejCeeceOeerue DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee GÐeespekeÀlesJej Lesì HeefjCeece neslees, lej
meeceeefpekeÀ He³ee&JejCee®ee efkebÀJee meeceeefpekeÀ IeìkeÀeb®ee GÐeespekeÀlesJej DeHe´l³e#eHeCes Je meg#ce mJe©Heele
HeefjCeece neslees. meeceeefpekeÀ IeìkeÀ n³ee meb%es®eer J³eeHleer leMeer ceesþer Deens. Heg{s vecego kesÀuesu³ee
meeceeefpekeÀ IeìkeÀeb®ee GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemeeJej keÀmee HeefjCeece neslees. ³eeyeodoue lesLes efJeJes®eve kesÀues
Deens.
1. Oecee&®³ee Heéfle ¢<ìerkeÀesve
2. peeefleJ³eJemLee
3. meeceeefpekeÀ yeoue
4. meeceeefpekeÀ ieefle#ecelee
5. kegÀìgbye J³emLee
6. efMe#eCeHeĆeeueer
keÀ) jepekeÀer³e IeìkeÀ ( Political Factors)

jepekeÀer³e He³ee&JejCe ne J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®ee SkeÀ cenlJee®ee Yeeie Deens. DeeOegefvekeÀ
keÀeUele jepekeÀjCeele meceepee®³ee peerJevee®eer meJe& #es$e J³eeHeueer Deensle. jepekeÀejCe DeeefCe DeLe&keÀejCe
³eeceO³es lej SkeÀe veeC³ee®³ee oesve yeepetFlekeÀe peJeU®ee mebyebOe He´mLeeefHele Peeuesuee Dee{Ulees.
l³eecegUs®e GÐeespekeÀeb®³ee He´l³eskeÀ efveCe&³eeJej He´l³eskeÀ efke´À³esJej Je He´l³eskeÀ J³eJenejeJej jepekeÀer³e
IeìkeÀeb®ee keÀOeerner Hetmeuee ve peeCeeje HeefjCeece Peeu³ee®es Dee{Utve ³esles jepekeÀer³e IeìkeÀ leMeer J³eeHekeÀ
meb%ee Deens. meJe&®e jepekeÀer³e IeìkeÀeb®ee GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemeeJej DevegketÀue efkebÀJee HeéflekegÀue
HeefjCeece Ie[tve ³eslees. les Keeueerue Deeke=ÀleerceO³es oMe&efJeues Deens,
jepekeÀer³e J³eJemLee
jepekeÀer³e He#eeb®es lelJe%eeve
jepekeÀer³e vesle=lJe
GÐeespekeÀlee jepekeÀer³e Meeblelee
je<ìêr³e ®eeefj$³e
keÀe³eos
46
[) meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ ( Cultural Factors)
GÐeespekeÀlee ner MesJeì®eer SkeÀ Je=lleer Demeles. ner Je=lleer yejer®eMeer meceepeeleerue keÀener keÀjÀ
MekeÀCeeN³ee ueeskeÀeb®³ee ceeveefmekeÀlesJej DeJeuebyetve Demeles. meceepee®ee meebmke=ÀeflekeÀ Heesle Je veeieefjkeÀebvee
mJeerkeÀejuesueer cegu³e J³eJemLee ³ee®ee ueeskeÀeb®³ee ceeveefmekeÀlesJej efveefM®ele mJejÀHee®ee HeefjCeece He[le
Demeu³eecegUs, meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemeeJej HeefjCeece Ie[Jetve DeeCeleele ns ceev³e
keÀjeJes ueeiesue.
F) ceevemeMeeðeer³e DeeefCe meceepeMeeðeer³e IeìkeÀ ( Psychological and

Sociological Factors)
He´l³eskeÀ meceepeele GÐeespekeÀles®eer GlHelleer DeeefCe efJekeÀeme ³ee Heéfke´À³esJej DeveskeÀ He´keÀej®³ee
IeìkeÀeb®ee meelel³eeves HeÝeeJe He[lees. ³eeHewkeÀer keÀebner ceevemeMeeðeer³e Je meceepeMeeðeer³e IeìkeÀ
Demeleele. GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemeeuee HeÝeeefJele keÀjCeejs. ns IeìkeÀ DeveskeÀoe JesieUs keÀe{lee ³esle
veenerle. l³eecegUs ceevemeMeeðeer³e DeeefCe meceepeMeeðeer³e IeìkeÀebyeodoue DeY³eeme ³eele ³esCes.
F&) efJe%eeve DeeefCe leb$e%eevee®es IeìkeÀ ( Science and Technology Factors)

efJe%eeve efkebÀJee Meeðe DeeefCe leb$e%eeve ³eeb®esMeer efveie[erle Demeuesu³ee meJe& yeeyeeRvee SkeÀef$eleHeCes
ne J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®ee SkeÀ cenlJee®ee Yeeie Deens, efJe%eeve DeeefCe leb$e%eevee®³ee He³ee&JejCee®ee
GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemeeJej efveefM®eleHeCes Je Del³eble He´keÀ<ee&ves HeefjCeece Ie[tve ³eslees efJe%eevee®ee Heíeleer,
G®®e opee&®es leb$e%eeve DeeefCe GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemee®ee Jesie ³eeceO³es OeveelcekeÀ mJejÀHee®ee menmeyebOe
Deens. SKeeo³ee meceepeele efJe%eevee®eer Heíeleer pesJe{er peemle jenerue lesJe{er lesLes leb$e%eeveeceO³es Je leb$e
efJeÐesceO³es megOeejCee Ie[tve ³esF&ue DeeefCe l³ee®ee HeefjCeece nesJetve l³ee meceepeeceO³es GÐeespekeÀles®eer
He´Je=lleer Jee{eruee ueeiegve DeLe&J³eJemLes®³e meJe&®e #ebs$ee®ee keÀe³ee&keÀuHe Ie[tve osC³eeuee ceole nesF&ue
ceeCeme meceepeele efJe%eevee®eer Heíeleer Peeuesueer vemeles. l³eecegUs ³ee meceepeele leb$e%eeve Je leb$eefJeÐes®eer
Heíeleer nesCes mebYeJele veener. HeefjCeeceleë DeMee meceepeele GÐeespekeÀles®eer He´Je=lleer cegue OejÀ MekeÀle
veener.
6.3 GÐeespekeÀlesceOeerue mebOeer Je De[LeUs (Opportunities and

Threats to Entrepreneurship)
DeveskeÀoe GÐeespekeÀ ³eesi³e J³eeJemeeef³ekeÀ mebOeer®ee MeesOe Iesleele, lep%eeb®eer ceole IesTve
He´keÀuHee®eer MeeðeMetOo ³eespevee le³eej keÀjleele. Yeeb[Jeue efceUefJeleele GÐeesieekeÀefjlee DeeJeM³ekeÀ
Demeuesu³ee mebIeìves®eer GYeejCeer keÀjleele. HeCe ns meJe& keÀ©vener GÐeespekeÀeb®es He´³elve HeefjCeecekeÀekeÀj
þjle veenerle. keÀebner GÐeespekeÀeb®es He´keÀuHe DeekeÀej Iesle veenerle. ns GÐeespekeÀ DeeHeueer ³eespevee
jeyeefJeC³ee®es He´³elve keÀjleele. HeCe keÀebner keÀeUeveblej l³eeb®esJejner, ³eespevee ceO³es®e mees[tve osC³ee®ee
He´mebie ³eslees. keÀebner GÐeespekeÀeb®³ee yeeyeleerle l³ebe®es GÐeesie mLeeHeve nesleele, J³eJemee³e keÀjÀ ueeieleele.
HeCe keÀebner keÀeUeveblej ns GÐeesie Deepeejer He[leele Je leesì³eele ®eeueleele. keÀebner GÐeespekeÀebvee yeN³ee®e
keÀeUeHe³e¥le veHeÀe efceUlees. Hejblet veblej efvejefvejeU³ee keÀejCeecegUs ³ee GÐeesiee®ee keÀejYeej DekeÀe³e&#ece
neslees. leeWì³ee®es HećeeCe Jee{le peeles Je keÀeueeblejeves ns GÐeesie keÀe³ece®es yebo He[leele.
47
yengmebK³eekeÀ GÐeesieeb®³ee peerJeveeleJej JeCe&ve kesÀuesueer HeejerefmLeleer DeHeefjne³e&HeCes GlHevve
nesles keÀebner GÐeesieeb®³ee yeeyeleerle ³ee He´keÀej®eer HeefjefmLeleer ueJekeÀj®e GlHevve nesles, lej keÀebner
GÐeesieeb®³ee yeeyeleerle ³ee He´keÀej®eer HeefjefmLeleer GMeerje GlHevve nesles. GÐeesieemeeþer®ee mebOeer®es
JeCe&ve Keeueerue HećeeCe keÀjC³eele Deens.
1. veefJeve HejJeevee OeesjCe
2. HejosMeer iegbleJeCegkeÀ
3. HejosMeer leb$e%eeve
4. Deejb#eCe OeesjCe
5. KeepeieerkeÀjCe OeesjCe
6. ueIegGÐeesieemeeþer Heess<ekeÀ JeeleeJejCe.
yeoue®³ee JeeleeJejCee®ee HeÀe³eoe / mebOeer Jejerue HećeeCe oMe&efJeC³eele Deeu³ee Deensle. veJeerve
DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe GoejerkeÀjCe, peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe KeepeieerkeÀjCeeJej peemle Yej osC³eele Deeuee
Deens. ³eecegUs HeécegK³eeves Keeueerue efveCe&³e IesC³eele Deeues ³ee efveCe&³ee®ee HeÀe³eoe GÐeesie peieJeeme Ieslee
³eslees.
1. veefJeve HejJeevee OeesjCe ³eevetmeej keÀebner GÐeesie JeieUtve Flej GÐeesieeme HejJeevee IesC³ee®eer
DeeJeM³ekeÀlee veener. ³ee mebOeer®ee HeÀe³eoe ceesþs GÐeesie Je ueIet – GÐeessieebvee efJeMes<ee keÀjÀve Peeuee.
2. HejosMeer iegbleJeCetkeÀ OeesjCe HejosMeer iegbleJeCetkeÀ OeesjCe 33… JejÀve 100… Jej DeeCeC³eele Deeues
³eecegUs HejosMeer Yeeb[Jeuee®³ee HećeeCeele Jee{ nesTve GÐeespekeÀlesme ®eeuevee ceerUeueer .
3. HejosMeer leb$e%eeve HejosMeer leb$e%eeveeme HejJeevee osC³ee®es OeesjCe efveefM®ele keÀjC³eele Peeu³eecegUs
veefJeve DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee GHe³eesie keÀjC³eele ³esJet ueeieuee.
4. veefJeve Deej#eCe OeesjCeevegmeej MeemekeÀer³e #es$eemeeþer 37 JejÀve HeÀkeÌle leerve GÐeesie JeieUlee meJe&
#es$e GÐeesie Keepeieer GÐeesieebvee Kegues keÀjC³eele Deeues.
5. KeepeieerkeÀjCee®³ee OeesjCeecegUs Keepeieer GÐeesie #es$eeme ®eebieues®e Heéslmeenve Yesìues. p³eeHećeeCes
veefJeve OeesjCe HeÀe³eo³ee®es efkebÀJee veefJeve mebOeer efvecee&Ce keÀjÀve osCeejs Demeues lejer keÀener veefJeve
De[®eCeer veefJeve De[LeUs efvecee&Ce keÀjÀve osCeejs Deens. KeeueerueHećeeCes keÀebner De[LeUs GÐeesieeme
efvecee&Ce nesleele.
1) HejosMeer iegbleJeCetkeÀ OeesjCee®ee Heefjvee Yeejleer³e GÐeesieeJej Peeuee.
2) HejosMeer leb$e%eeveecegUs Yeejleer³e leb$e%eevee®ee Nneme nesle iesuee.
3) veefJeve HejJeevee OeesjCeecegUs DeeefCekeÀ veefJeve mHeOee&keÀeb®ee menYeeie Peeuee.
4) KeepeieerkeÀjCeecegUs meeJe&peefvekeÀ #es$e leesì³eeceO³es ³esC³ee®eer MekeÌ³elee Yes[meeJeles.
Jejerue HećeeCes DeeefCekeÀ De[LeUs veefJeve GÐeesieeme efvecee&Ce nesT ueeieues.
6.4 meeceL³e& DeeefCe keÀcepeesjer (Strengths and Weabnesses)
GÐeesiee®³ee Debleie&le IeìkeÀeJej GÐeesiee®es meeceL³e& DeeefCe GÐeesieeb®eer keÀcepeesjer þjle Demeles.
GÐeesiee®es meeceL³e& ns GÐeesiee®es iegCe JewefMe<ì Demetve GÐeesie ³ebMeemeeþer Je HeÀe³eo³eemeeþer þjeefJekeÀ
IeìkeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ þjleele.pemes
48
meeceL³e&
− keÀe³e&#ece efJeHeCeve mebMeeOeve
− keÀe³e&#ece HećeesMeve OeesjCe
− keÀe³e&#ece He´sjCeelcekeÀ OeesjCe
− G®®e efJeHeCeve Yeeie
− ®eebieues GlHeeove
− J³eJemee³e Hele
− ³eesi³e efkebÀcele OeesjCe
keÀcepeesjer
− keÀceer efJeke´Àer
− DekeÀe³e&#ece OeesjCe
− DekeÀe³e&#ece efJeke´Àerles
− DekeÀe³e&#ece efkebÀcele OeesjCe
− DekeÀe³e&#ece efJelejCe OeesjCe
1) GÐeespekeÀlee JeleeJejCee®es IeìkeÀ mHeä keÀje.

2) GÐeespekeÀles®eer mebOeer Je De[LeUs mHeä keÀje.
3) GÐeespekeÀles®eer keÀcepeesjer Je meeceeL³e& efJeMeo keÀje.
49
7
peeies®eer efveJe[ DeeefCe ceeuekeÀer
(Location and Ownership)
IeìkeÀ j®evee :
7.1 He´mleeJevee
7.2 ³eesi³e peeies®³ee efveJe[er®es cenlJe
7.3 peeiee efveJe[erJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
7.4 peeies®³ee efveJe[er®eer He´ke´Àer³ee
7.5 ceeuekeÀer®es efJeefJeOe He´keÀej
7.6 ceeuekeÀerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
7.1 HeémleeefJekeÀ
GÐeesiee®eer megjÀJeele keÀjC³eeHetJeea GÐeespekeÀeves pees GÐeesie megjÀ keÀjC³ee®es efveM®eerle kesÀuesues
Deens, l³ee GÐeesieemebyeOeer leHeMeerue ³eesi³e peeies®eer efveJe[ keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. GÐeesiee®eer peeiee
efveJe[ keÀjCes ns GÐeespekeÀe®es cenlJee®es keÀe³e& Je cenlJee®ee efveCe&³e Demelees. GÐeesieemeeþer peeies®eer
efveJe[ keÀjerle Demeleevee GÐeespekeÀeves GÐeesieemebyeOeer DeeefCekeÀ iees<ìer®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deensle peeiee efveJe[erJej DeeefCekeÀ IeìkeÀeb®ee HeefjCeece Ie[le Demelees. l³eecegUs peeie efveJe[ keÀjerle
Demeleevee GÐeespekeÀeves efJeHeCeve mebmeeOeve, meeOeve, ceeveJe, mebMeeOeve mees³eer Fl³eeoer yeeyeeR®ee efJe®eej
keÀjÀve peeies®eer efveJe[ keÀjCes iejpes®es Demeles.
7.2 ³eesi³e peeies®³ee efveJe[er®es cenlJe ( Importance of suitable

location)
³eesi³e peeies®eer efveJe[ ne J³eJemLeeHeCe Je GÐeespekeÀeb®ee SkeÀ cenlJee®ee efveCe&³e Demeles ³eesi³e
peeies®³ee efveJe[ercegUs Keeueerue HećeeCes cenlJe mHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens.
1. GlHeeove efJeke´Àer Jee{
2. GlHeeove Ke®ee&le Ieì
3. mHeOee&#ecelee
4. Heleefveceealeer
5. iegbleJeCetkeÀ Ke®e& efveefM®eleer
6. efJekeÀeme DeeefCe Jee{
7. ieénkeÀeb®es meceeOeeve
8. keÀce&®eejer megJeerOee
50
JejerueHećeeCes ³eesi³e peeies®³ee efveJe[er®es cenlJe mHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens.
1 ³eesi³e peeies®eer efveJe[ kesÀu³eecegUs efJeke´Àer ceO³es Jee{ nesTve veHeÀe Jee{lees.
2 ³eesi³e peeies®³ee efveJe[ercegUs GlHeeove Ke®ee&ceO³es Ieì nesTve GHeYeeskeÌl³eeb®es meceeOeeve keÀjlee ³esles.
3 GÐeesiee®eer GYeejCeer ³eesi³e peeiesle keÀjC³eele Deeu³eeme GÐeespekeÀ keÀesCel³eener He´keÀej®³ee
mHeOe&keÀe®³ee HejerefmLeleerceO³es efìkegÀve jent MekeÀlees.
4 ³eesi³e peeies®eer efveJe[ercegUs J³eJemee³ee®eer Hele efveceealeer le³eej nesles Je Jemee³ee®eer Hele efveefce&leer keÀjlee
³esles.
5 ³eesi³e peeies®³ee efveJe[ercegUs SkegÀCe iegbleJeCetkeÀ Ke®e& efveefM®ele keÀjlee ³eslees.
6 GÐeesiee®ee efJekeÀeme DeeefCe Heeþ keÀjCes MekeÌ³e nesles.
7.3 peeiee efveJe[erJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factors Influencing

location)
peeies®eer efveJe[ ne SkeÀ cenlJee®ee Je DeefleMe³e efkeÌueHeì Demee efveCe&³e Demetve peeies®³ee
efveJe[erJej Deebleie&le Je yeefnie&le DeMee oesvner He´keÀej®es IeìkeÀ HeefjCeece keÀjleele meeOeejCeHeCes peeies®³ee
efveJe[erJej Keeueerue IeìkeÀ HejerCeece keÀjleele.
1. peeies®eer efveJe[ keÀjleevee l³ee efþkeÀeCee®eer keÀe³eoe J³eJemLee ³eeb®ee HejerCeece neslees.
2. peeies®eer efveJe[ keÀjleevee HeécegK³eeves peeies®³ee mees³eermegefJeOee GHeueyOeles®³ee efJe®eej keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles.
3. peeiee efveJe[ keÀjleevee ceveg<³e yeU GHeueyOeles®ee HejerCeece Ie[tve ³eslees.
4. ³eesi³e J³eJemLeeHevee®ee Je efve³eb$eCee®ee peeiesJej HeefjCeece Ie[tve ³eslees.
5. meeceeefpekeÀ JeeleeJejCee®ee HeefjCeece peeiee efveJe[erJej HeefjCeece Ie[tve ³eslees.
6. megj#eerlelee GHeueyOeles®ee HejerCeece peeiesJej efvecee&Ce nesle Demelees.
7. 4 peeies®eer efveJe[ Heéfke´À³ee

peeies®eer efveJe[ Heéfke´À³ee Heg{erue HećeeCes efveefM®ele keÀjlee ³esles.
je<ìêr³e efkebÀJee Deeblejje<ìêr³e
peeiesyeeyele®ee efveCe&³e
efJeYeeiee®eer efveJe[
efþkeÀeCee®eer efveJe[
efveefM®ele mLeUe®eer efveJe[

51
GÐeespekeÀeves peeies®eer efveJe[ keÀjerle Demeleevee GÐeesie keÀesCel³ee HeeleUerJej megjÀJeele
keÀjeJe³ee®ee Deens, ns efveefM®ele keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. GÐeesie je<ìêr³e HeeleUerJej keÀer Deeblejje<ìêr³e
HeeleUerJej megjÀJeele keÀjeJe³ee®ee Deens, ³eeb®ee efveCe&³e IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. osMee®eer efveJe[
Peeu³eebvelej ogmejer Hee³ejer cnCepes l³ee osMeele keÀesCel³ee (jerpeve) efJeYeeieeceO³es J³eJemee³e megjÀ keÀjCes
³eesi³e þjsue. keÀesCel³ee efJeYeeieele GÐeesie ³eMemJeer þjsue ³ee®eer efveefM®ele keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens,
peeies®³ee efveJe[er®eer leermejer Hee³ejer cnCepes efveefM®ele keÀjC³eele Deeuesu³ee efJeYeeieeceO³es efveefM®ele mLeU
/ efþkeÀeCee®eer efveJe[ keÀjCes Je ³eesi³e efþkeÀeCe efveJe[Ces DeeJeM³ekeÀ Demeles. peeiee efveJe[er®eer MesJeì®eer
Hee³ejer cnCepes efveefM®ele mLeUe®eer efveJe[ keÀjCes nes³e peeies®ee DeekeÀej #es$e peeies®eer efveefM®eleer peeiee
JeeJele®es JeeleeJejCe Fl³eeoer yeeyele efveefM®eleer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
peeiee efveJe[ ns Del³eble cenlJee®es efveCe&³e Deens. DeeefCe ³eemeeþer GÐeespekeÀebvee efveefM®ele keÀjCes
iejpes®es Deens.
7.5 ceeuekeÀer®es efJeefJeOe He´keÀej (Types of Ownership)
HeécegK³eeves ceeuekeÀer®es oesve He´keÀejeceO³es efJeYeeieC³eele Deeuesueer Deens, leer Keeueerue lekeÌl³eeJejÀve mHe<ì
nesF&ue.
ceeuekeÀer®es He´keÀej
Keepeieer ceeuekeÀer meeJe&peefvekeÀ ceeuekeÀer
J³eefkeÌleiele meecegefnkeÀ menkeÀejer menkeÀejer MeemekeÀer³e

ceeuekeÀer ceeuekeÀer Keeles kebÀHeveer ceneceb[Us
Yeeieeroejer menkeÀejer meb³egkeÌle

mebmLee mebmLee Yeeb[Jeue
De) SkeÀue ceeuekeÀer mebmLee
³ee He´keÀejele J³eJemee³ee®eer ceeuekeÀer J³eJemLeeHeve efve³e$beCe Je veHeN³ee- leesì³ee®eer peesKeerce
SkeÀì³ee J³ekeÌleer®eer Demeles. GÐeespekeÀ mJeleë®es Yeeb[Jeue JeeHejÀve J³eJemee³e GYeejlees DeLeJee
mJeleë®³ee Jew³eefkeÌlekeÀ peyeeyeoejerJej keÀpe& - Yeeb[Jeue GYeejlees. J³eJemee³ee®es J³eJemLeeHeve Je efve³eb$eCe
mJeleë®³ee efveCe&³eevegmeej keÀjlees DeeefCe veH³ee – leesì³ebe®eer Dece³ee&o peyeeyeoejer mJeerkeÀejlee ³ee
mebIeìve He´keÀejele J³eJemee³eeuee ceeuekeÀeHeemetve mJeleb$e Demes DeefmlelJe vemeles. leesìe YejÀve
keÀeþC³eemeeþer GÐeespekeÀe®eer Keepeieer ceeuecellee osKeerue peHle kesÀueer peeT MekeÀles Lees[keÌ³eele,
ceeuekeÀer mebmLes®es mJejÀHe SkeÀHee$eer veeìkeÀemeejKes Demeles.
ye) Yeeieeroejer mebmLee
keÀener J³ekeÌleer SkeÀ®e J³eJemee³e GYeejC³eemeeþer SkeÀe ³esleele Yeeb[Jeue mebIeìve Je
J³eJemLeeHeve keÀewMeu³e meecegoe efìkeÀJeCes J³eJemee³eele DeeCeleele Je J³eJemee³ee®eer ceelekeÀer DeeHeeHemeele
52
keÀjejeves þjJeleele. ³ee meb³egkeÌle J³eJemee³eele les DeeHeu³ee DeeJe[erHećeeCes Je Hee$elesHećeeCes keÀeces Jeeìtve
Iesleele. Yeejleele Yeeieeroejer keÀe³eÐeeHećeeCes Yeeieeroejer ner oesve efkebÀJee oesveHes#ee peemle ueeskeÀebveer SkeÀ$e
³esTve Oeboe, J³eeHeej efkebÀJee J³eJemee³eemeeþer DeeefCe þjefJeu³eeHećeeCes l³eeletve GlHevve nesCeeje veHeÀe
efkebÀJee leesìe Jeeìtve IesC³eemeeþer keÀjC³eele ³esles. Yeeieeroejermeeþer efkeÀceeve mebK³ee oesve Demetve peemleerle
peemle 20 Deens. keÀjej leeW[er efkebÀJee uesKeer Demet MekeÀlees. HeCe meJe&meeOeejCeHeCes keÀjej uesKe
mJejÀHeele Demelees. lesJne l³eeme Yeeieeroejer®es keÀjejHe$e Demes cnCeleele.
keÀ) meb³egkeÌle Yeeb[Jeue Hećeb[U
DeewÐeesefiekeÀ ke´Àebleerveblej J³eJemee³ee®³ee Yeeb[JeueefJe<e³ekeÀ iejpee Jee{u³ee ³ee®eer HećegK³e
keÀejCes cnCepes ceesþ³ee – HećeeCeeJejerue GlHeeove efJemleejCeeN³ee yeepeejHesþe DeeefCe Jeeþleer mHeOee& ner
nesleer. ceeuekeÀer mebmLee efkebÀJee Yeeieeroejer mebmLee ³eeb®eer Yeeb[Jeue GYeejCeer®eer #ecelee ce³ee&oerle Demeles
lemes®e ³ee J³eJemee³eeleerue ceeuekeÀe®eer peyeeyeoejer Dece³ee&efole Demeles. l³eecegUs l³eeb®³ee J³eJemee³eeJej
keÀener ce³ee&oe He[leele ³ee ce³ee&oe otj keÀjC³ee®³ee nsletves 19J³ee MelekeÀeb®³ee GllejeOee&le meb³egkeÌle
Yeeb[Jeue Hećeb[U ne mebIeìvee He´keÀej DeefmlelJeele Deeuee. meb³egkeÌle Yeeb[Jeue Hećeb[U ner veebsoCeer
Peeuesueer mebmLee Demeles Je efleuee keÀe³eÐeeves mJeleb$e, ke=Àef$ece DeefmlelJe HeéHle nesles, kebÀHeveeruee mJeleë®ee
efMekeÌkeÀe Demelees Je efle®es DeefmlelJe efoIe&keÀeU efìkeÀCeejs Demeles.
He´keÀuHee®ee DeeJeekeÀe He´®eb[ Demesue DeeefCe pesJne DeyeskeÀeb®³ee menYeeiee®eer iejpe Deens, Demes
Jeeìles lesJne Keemeieer ce³ee&oerle efkebÀJee meeJe&peefvekeÀ ce³ee&efole kebÀHeveer keÀe{lee ³esles. Keepeieer ce³ee&oerle
kebÀHeveerle 2 Je peemleerle peemle 50 iegbleJeCetkeÀoej ueeieleele. peemleerle peemle ueeskeÀeb®³ee mebK³esJej
yebOeve veener. DeMee He´keÀej®³ee mebmLee mLeeHeve keÀjleevee DeveskeÀ keÀeieoHe$es le³eej keÀjeJeer ueeieleele.
n³ee IeìveeHe$ekeÀ DeeefCe efve³eceeJeueer ³eebvee efJeMes<e cenlJe Demeles meb³egkeÌle Yeeb[Jeue Hećeb[Ue®eer þUkeÀ
JewefMe<ì³es Het{erue HećeeCes meebielee ³esleerue.
1. veesboefJeuesueer Ssef®íkeÀ mebIeìvee

2. keÀe³eosMeerj mJeleb$e J³eefkeÌlecelJe
3. meelel³eHetCe& efkebÀJe ef®ejlej mLee³eer DeefmlelJe
4. meJe&meeceev³e cegêe efkebÀJee yeesOeef®evns
5. Yeeie efJekegÀve Yeeb[Jeue GYeejCeer
6. YeeieOeejkeÀ ns®e meYeemeo
7. meYeemeoeb®eer ce³ee&efole peyeeyeoejer
8. ceeuekeÀer DeeefCe J³eJemLeeyeeyele HeÀjkeÀ
9. ueeskeÀMeenerlJe
10. keÀe³eosMeerj yebOeves
[) menkeÀejer mebmLee
menkeÀejer mebmLes®eer J³eeK³ee Heg{erue HećeeCes Deens, DeeHeu³ee efnlee®³ee Gvveleermeeþer mJes®ísves
Je meceeveles®³ee YeeJevesves mebIeefìle nesCeeN³ee J³ekeÌleeR®es mebIeìve cnCepes menkeÀej p³ee J³ekeÌleerkeÀ[s Hetjsmes
Yeeb[Jeue vemeles Hejblet l³eebvee DeeefLe&keÀ ueeYeemeeþer J³eJemee³eele menYeeieer Jne³e®es Demeles Demes meYeemeo
SkeÀ$e ³esTve menkeÀejer keÀe³eÐeeKee$eer menekeÀjer mebmLee veeWoJet MekeÀleele. J³eeJemeeef³ekeÀ meenme DeeefCe
menYeeie ³eemeeþer ner SkeÀ He´keÀej®eer meebefOekeÀ GÐeespekeÀlee cnCeeJeer ueeiesue menkeÀejer mebmLee efkeÀceeve
53
DeekeÀje ueeWkeÀevee IesGÀve megjÀ keÀjlee ³esles. pes meYeemeo DeMee menkeÀejer mebmLes®es meYeemeo nesGÀ
Fef®íleele les MekeÌ³elees SkeÀe®e GÐeesiee®es DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. meYeemeoeb®³ee keÀceeue mebK³esJej
yebOeve veener menkeÀejer mebIeìves yeeyele IeìveelcekeÀ DeeefCe efve³eceeJeueer ner cenlJee®eer keÀeieoHe$es Deensle.
He´l³eskeÀ mebmLes®es GHeefJeOeer Demeleele. HejmHej menkeÀe³ee&®es Gefodo<ì mesJee nslet Del³euHe Yeeiecegu³e KeUs
meYeemeolJe, ueeskeÀMeener keÀejYeej DeMeer menkeÀej ³ee mebIeìve He´keÀej®eer þUkeÀ JewefMe<ì³e mebeielee
³esleerue.
7.6 ceeuekeÀerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factors Responsible for

the choice of ownship pattern)
Jejerue efJeJes®eveeJejÀve mebIeìve He´keÀej®eer efveJe[ ne GÐeespekeÀe®es ¢<ìerves SkeÀ Del³eble

cenlJee®ee He´Mve Demelees ns efmeOo nesles. ceeuekeÀer®³ee keÀe³eosMeerj lejletoervegmeej mebIeìve He´keÀej®eer
efveJe[ ne SkeÀ Yeeie Peeuee. Hejblet mJeerkeÀejuesuee mebIeìve He´keÀej ne iejpesvegjÀHe DeeefCe HeefjefmLeleerpev³e
keÀje jenerue ns HeenCes GÐeespekeÀe®es keÀece Deen, He´l³eskeÀ He´keÀeje®es iegCe – oes<e Deensle. Yeejleele SkeÀue
ceeuekeÀer mebmLee DeeefCe keÀewìgbefyekeÀ HeÝeeJeeKeeueerue Yeeieeroejer mebmLee ns ueeskeÀefHe´³e He´keÀej Deensle.
Yeeb[Jeuee®eer Jee{leer iejpe YeeieefJeC³eemeeþer meb³egkeÌle Yeeb[Jeueer Hećeb[U ³ee He´keÀejekeÀ[s GÐeespekeÀ
JeUleele. peeieeflekeÀerkeÀjCe 20
1) peeies®³ee efveJe[er®es cenÊJe mHeä keÀje.

2) peeiee efveJe[erJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ mHeä keÀje
3) peeiee efveJe[er®eer Òeef¬eÀ³ee efJe<eo keÀje.
4) ceeuekeÀer®es efJeefJeOe ÒekeÀej efuene.
54
8
GÐeespekeÀles®³ee HeOoleer
(Entreprenerial Models)
IeìkeÀ j®evee :
8.1 He´mleeJevee
8.2 veefJeve keÀuHeves®ee MeesOe
8.3 J³eJemee³e efve³eespeve
8.3.1 efJeHeCeve efve³eespeve
8.3.2 efJeÊe efve³eespeve
8.3.3 mebIeìve efve³eespeve
8.4 GÐeespekeÀlee He×leer
8.4.1 ÖeÀeb®eePeerpe (DeefOekeÀej Òeoeve He×leer)
8.4.2 yeer.Heer.Dees. (Business Process outsouring)
8.4.3 kesÀ.Heer.Dees. (Knowledge process outsourcing)
8.5 veefJeve J³eJemee³e megª keÀjC³ee®³ee He×leer
8.1 HeémleeefJekeÀ
GÐeespekeÀ meelel³eeves veefJeve GÐeesiee®³ee MeesOeele Demelees. GÐeespekeÀeves þjefJeuesu³ee keÀuHevee
Deceueele DeeCeC³eekeÀefjlee l³eeme ³eesi³e He×leer®ee DeJeuebye keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. DeeefLe&keÀ ¢äerves
ÒeyeU DemeCeeN³ee GÐeespekeÀeme keÀesCel³ee®e ÒekeÀej®ee ÒeMve meceesj GodYeJele veener.
8.2 veefJeve keÀuHeves®ee MeesOe
GÐeespekeÀ ne veJeerve Jemlet, veefJeve yeepeejHesþ, veefJeve GlHeeove He×leer cnCepes®e pees melele
veefJeve GÐeesie veefJeve keÀuHevee, ³ee®³ee efJe®eejele Demelees. GÐeesiee®³ee veJe-veefJeve keÀuHevee keÀjCes,
GlHeeoveeyeeyele veefJeve keÀuHevee keÀjCes, GlHeeoveeyeeyele veefJeve Òeef¬eÀ³ee MeesOeCes efkebÀJee SkeÀoce veefJeve
55
Jemletb®ee MeesOe IesCes Fl³eeoer efJe<e³eer meelel³eeves ef®ekeÀeìer Je efpe%eemee Debieer yeeUieCes ns GÐeespekeÀe®³ee
Debieer Demeuesues iegCe Deensle. GÐeespekeÀ ne vesnceer veefJev³ee®³ee MeesOeele Demelees. GÐeespekeÀ melele veefJeve
keÀuHeves®³ee MeesOeele Demelees. GÐeespekeÀeuee Keeueerue efJeefJeOe ceeiee&ves veefJeve keÀuHeves®ee MeesOe Ieslee ³eslees.
1) ûeenkeÀ mebMeesOeve keÀe³e&¬eÀce : ûeenkeÀ mebMeesOeve keÀe³e&¬eÀceeHeemetve ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[er,
ûeenkeÀeb®³ee iejpee, ûeenkeÀeb®³ee jenCeerceeve, ûeenkeÀeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer ³ee®ee DeY³eeme GÐeespekeÀeme
keÀjlee ³eslees Je l³eeletve veefJeve keÀuHeves®ee MeesOe IesCes MekeÌ³e nesles. ûeeceerCe ûeenkeÀ Je Menjer ûeenkeÀ,
efMe#eerle ûeenkeÀ Je DeefMeef#ele ûeenkeÀ, m$eer efkebÀJee Heg©<e, DeeefLe&keÀ ¢äîee ceeieeme efkebÀJee Þeerceble
ûeenkeÀ, cepetj, veeskeÀjoej DeefOekeÀejer, JekeÀerue, [e@keÌìj, yeeuekeÀ, Je=×, iejerye Fl³eeoer Òel³eskeÀeb®³ee
DeeJe[er-efveJe[er iejpee, jenCeerceeve, GlHeVe JesieJesieUs Demeles. ¿ee®eÒeceeCes ûeenkeÀeb®ee SKeeÐee
JemletJej Demeuesuee efJeéeeme, ûeenkeÀeb®³ee ceveeJejerue GlHeeokeÀeb®eer HekeÀ[ Fl³eeoer yeeyeeR®ee ³eeJej
HeefjCeece efometve ³esles.
2) keÀce&®eejer Jeie& : veefJeve keÀuHeves®ee ogmeje ceeie& cnCepes keÀce&®eejer Jeie& nes³e. Jemlet Je Jemlet
GlHeoveeMeer meJee&le peJeU®ee mebyebOe Je ceeefnleer DemeCeeje Jeie& keÀce&®eejer Jeie& nes³e. keÀce&®eejer Jeie& ne
Jemlet®³ee Òel³eskeÀ Òe¬eÀer³esMeer peJeUtve DeesUKelees GoenjCeeLe& Jemlet GlHeeove, Jemlet efJelejCe, Jemlet
efJeHeCeve F. ³eekeÀjerlee GÐeespekeÀebveer veJeerve keÀuHeves®ee MeesOe Iesleele, keÀce&®eejer Jeiee&®eer celes peeCetve IesCes
iejpes®es Demeles.
3) mHeOe&keÀ Je efJelejkeÀ : GÐeespekeÀeuee veefJeve keÀuHeves®ee MeesOe IesCes keÀefjlee cenÊJee®eer YetefcekeÀe
yepeeJeCeejs J³ekeÌleer cnCepes mHeOe&keÀ DeeefCe efJelejkeÀ nes³e. mHeOe&keÀ Òel³e#e, DeÒel³e#eHeCes Jemlet®³ee
JewefMeäîeeb®eer efkebÀJee iejpes®eer, efJe¬eÀer®eer, ceeieCeer®eer ceeefnleer mHeä keÀjlees l³ee®eÒeceeCes efJelejkeÀ Jeie&
veefJeve efkebÀJee pegv³ee Jemlet®³ee efJe¬eÀeryeeyele efJelejCeeyeeyele, iegCeOeceeayeeyele HejerHetCe& %eeve Demeles.
GÐeespekeÀ veefJeve GÐeesieeb®eer keÀuHevee efkebÀJee MeesOe keÀjleevee ³ee efJelejkeÀ Je mHeOe&keÀeb®es cele IesT
MekeÀlees.
4) le%eJ³eefkeÌle efkebÀJee Meemeve GÐeesie J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer GÐeespekeÀ le%e J³ekeÌleer®ee
meeJeuee IesT MekeÀlees. le%e J³eefkeÌleMeer meuuee cemeuele keÀªve GÐeespekeÀ veefJeve keÀuHeveeb®ee MeesOe ueeJet
MekeÀlees. l³ee®e ÒeceeCes Meemeve ³eb$eCee Goe. GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keWÀê, GÐeespekeÀlee efMe#eCe Je
ÒeefMe#eCe Fl³eeoer MeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³eeletve GÐeesieemeboYee&le YejHetj ceeefnleer efceUt MekeÀles.
5) mJeDeO³eve : mJele:®³ee keÀuHevee, mJele:®es efJe®eej ns Del³eble cenÊJee®es Demeleele. Pemes SskeÀeJes
pevee®es keÀjeJes cevee®es. pees GÐeesie pejer keÀuHevee GÐeespekeÀeme mJele:meeþer ³eesi³e Jeeìles. l³ee
GÐeesiee®es Òel³e#eele GlejJeCes, mLeeHevee keÀjCes, iejpes®es Demeles. mJeDeO³e³eve He×leerceOe³es Keeueerue
yeeyeeR®ee HeefjCeece efometve ³eslees.
1) mJele:uee Demeuesues Peeuee
2) GÐeespekeÀe®ee DevegYeJe
3) GÐeespekeÀe®es FlejeMeer Demeuesues mebyebOe
4) GÐeespekeÀe®eer Hee$elee
5) GÐeespekeÀe®eer efveCe&³e #ecelee
6) GÐeespekeÀeb®eer keÀuHekeÀ #ecelee F.
56
8.3 J³eJemee³e efve³eespeve (Business plane)
J³eJemee³e efve³eespeve ner J³eJemee³e mebkeÀuHevee efkebÀJee ³eesi³e J³eJemee³ee®eer efveJe[ kesÀu³eeveblej®eer
Òe¬eÀer³ee Deens. J³eJemee³e efve³eespeveeceO³es ÒeecegK³eeves efJeHeCeve efJe<e³ekeÀ efve³eespeve efJeÊe efve³eespeve,
GlHeeove efve³eespeve DeeefCe mebIeìve efve³eespeve Òeef¬eÀ³ee Demeles. ³ee®es meefJemlej efJeMues<eCe Heg{erueÒeceeCes
keÀjC³eele Deeuesues Deens.
1. efJeHeCeve efve³eespeve (Makerting plan)
2. GlHeeove efve³eespeve (Production plan)
3. efJeÊe efve³eespeve (Financial plan)
4. mebIeìve efve³eespeve (Organizational plan)
1. efJeHeCeve efve³eespeve (Makerting plan):
efJeHeCeve Òeef¬eÀ³esuee J³eJemee³eeceO³es meJee&le peemle cenÊJe Deens. p³ee J³eJemee³ee®eer efJeHeCeve
efveleer ÒeYeeJeer Demeles lees GÐeesie vesnceer®e ³eMemJeer þjlees. efJeHeCeve efve³eespeve Òeef¬eÀ³esceO³es ÒeecegK³eeves
Keeueerue yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees.
1. yeepeejHesþs®es efve³eespeve
2. Jemlegcetu³e efve³eespeve
3. Jemlet efJelejCe efve³eespeve
4. efJe¬eÀerJe=×er efve³eespeve
5. Goej efJe¬eÀer OeesjCe
6. efJe¬eÀer-veblej mesJee OeesjCe
7. Heyueerefmeìer yeeyele OeesjCe
8. peeefnjele mebyebOeer®es OeesjCe
9. ³eesi³e ceO³elesyeeyele®es OeesjCe
10. mHeOe&keÀebyeeyele mebMeesOeve
11. ûeenkeÀeyeeyele®es MeesOeve
12. ³eesi³e yeepeejHesþs®eer efveJe[
13. mHeOe&keÀe®es efkebÀcele OeesjCe Je Jemlet®eer efkebÀcele ³eeleerue HeÀjkeÀ
14. mHeOee& Je HejosMeer GÐeesieeb®ee DeY³eeme
15. J³eeJemeeef³ekeÀ efJeHeCeve JeeleeJejCee®ee DeY³eeme
Fl³eeoer ieesäeR®ee DeY³eeme keÀªve efJeHeCeve efve³eespeve keÀjC³eele ³esles.

Jemlet®es cegu³e efveOee&jCe efveleer þjefJeleevee Jemlet®eer ceeieCeer, mHeOe&keÀeb®³ee Jemlet®eer efkebÀcele,
Meemeve efveCe&³e Fl³eeoer yeeyeeR®ee HetCe&HeCes DeY³eeme keÀªve GÐeespekeÀ Jemlet®eer efkebÀcele OeesjCe þjefJele
Demelees. Jemlet®eer efkebÀcele OeesjCe þjefJele Demeleevee Jemlet GlHeeoveemeeþer ³esCeeje SketÀCe Ke®e& ³ee®ee
efJe®eej keÀjC³eele ³eslees.
efJelejCe OeesjCe efveef½ele keÀjleevee DeeOegefvekeÀ efJelejCe He×leer®ee efJe®eej keÀªve efJelejCe
OeesjCe þjJeeJes. efJemkeÀ efkebÀJee ceO³emLe ns pej ÒeYeeJeer Je keÀe³e&#ece cnCepes®e Jemlet®eer efJe¬eÀer ³eesi³e JesUer
keÀjCesme keÀe³e&#ece Demeleerue. Lej®e l³ee efJelejkeÀeb®ee DeLee&le ceO³emLeeb®ee J³eJemee³eeuee HeÀe³eoe neslees.
57
2. GlHeeove efve³eespeve (Production plan):
GlHeeove efve³eespeve ner SkeÀ J³eJemee³ee®eer ÒeLece Je cenÊJee®eer efve³eespeve Òeef¬eÀ³ee Demetve
Jemlet®es GlHeeove efkeÀleer ÒeceeCeele keÀesCel³ee He×leer®es Fl³eeoer yeeyeeR®es efve³eespeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. GlHeeove efve³eespeveele Jemlet®³ee opee& yeeyele efve³eespeve, Jemlet®ee jbie, Jemlet®ee DeekeÀej, Jemlet®es
iegCeOece&, Jemlet®es veeJe, Jemlet GlHeeove Òe¬eÀer³ee, keÀ®®³ee meeceûeer®es efve³eespeve Fl³eeoer yeeyeeR®ee DeY³eeme
keÀjC³eele ³eslees.
3. efJeÊe efve³eespeve (Financial plan):
efJeÊe efve³eespeve DeeefLe&keÀ ¢äerves KetHe cenÊJee®eer Òe¬eÀer³ee Deens. J³eJemee³eemeeþer ueeieCeejs
SketÀCe Yeeb[Jeue Je l³ee Yeeb[Jeuee®es efve³eespeve Je l³ee®es efJeveer³eespeve ³ee oesvner yeeyeer cenÊJee®es Deensle.
Yeeb[Jeue efve³eespeveele mJele:®es Yeeb[Jeue efkebÀJee keÀpee&Jet Yeeb[Jeue, Yeeie Yeeb[Jeue efkebÀJee keÀpe&jesKesÜejs
GYeejC³eele ³esCeejs Yeeb[Jeue veHeÌ³eeb®es Yeeb[JeueerkeÀjCe keÀer J³eJemee³e Deveecele Yeeb[Jeue Fl³eeoer yeeyeeR®es
J³eJemLeerle He×leerves efve³eespeve keÀjCes cenÊJee®es Deens. J³eJemee³eemeeþer ueeieCeeN³ee Yeeb[Jeuee®eer
GYeejCeer Peeu³eeveblej l³ee Yeeb[Jeuee®es efJeefve³eespeve keÀjCes keÀmejle Demeles. keÀesCeles Yeeb[Jeue keÀesCel³ee
keÀejCeemeeþer JeeHejC³eele ³esles. keÀesCeles Yeeb[Jeue keÀMee He×leerves iegbleJeCetkeÀ keÀjeJes ³eeyeeyele
GÐeespekeÀeuee DeY³eeme Demeuee Heeefnpes Je l³ee®es ³eesi³e efve³eespeve DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Yeeb[Jeueer
iegbleJeCegkeÀ efoIe& efkebÀJee DeuHe cegoleermeeþer keÀjC³eele ³esT MekeÀles. DeuHe cegoleer Yeeb[Jeue efkebÀJee efmHeì
Yeeb[Jeue Demes mebyeesOeC³eele ³esles.
4. mebIeìve efve³eespeve (Organizational plan):

DeeJeM³ekeÀ mebmeeOevee®eer pegUJeepegUJe keÀªve J³eJemee³ee®eer Òel³e#eele GYeejCeer keÀjC³ee®³ee
Òe¬eÀer³esme J³eJemee³e mebIeìve Demes cnCeleele. ÒeYeeJeer J³eJemee³e mebIeìve ns ³eesi³e efve³eespevee®es ÒeeflekeÀ
Deens. GHeueyOe mebmeeOeve Hewmee, ceveg<³eyeU, Fceejle, GHemkeÀj Fl³eeoer®es ³eesi³e efve³eespeve keÀjC³ee®³ee
Òe¬eÀer³esme mebIeìve efve³eespeve Demes cnCeleele.
5) ceeveJe mebmeeOeve efve³eespeve (Human Resource plan)

J³eJemeeef³ekeÀ ³eMe ÒeeHle keÀjCesmeeþer ceeveJe mebmeeOevee®es ³eesi³e efve³eespeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles. ³eele keÀce&®eejer efveJe[, vesceCetkeÀ, cegueeKele, ÒeefMe#eCe, cegu³eceeHeve Fl³eeoer yeeyeeR®ee efJe®eej
keÀjC³eele ³eslees Je l³ee®es ³eesi³e efve³eespeve keÀjC³eele ³esles. ³eesi³e peeieer ³eesi³e ceeCemee®eer efveJe[ keÀjCes
ns ceeveJe mebmeeOevee®es ÒecegKe Gefoä Demeles. DeLee&le DeefOekeÀeje®es nmleeblejCe Je peyeeyeoejer þjefJeCes
ner HeCe ceeveJe mebmeeOeve efve³eespevee®ee SkeÀ Yeeie Deens. le¬eÀej efveJeejCe Je J³eJemLeeHeCe He×leer ³eesi³e
He×leerves nleeUCes iejpes®es Demeles.
8.4 GÐeespekeÀlee He×leer (Entreprenerial Models)
ÒeecegK³eeves GÐeespekeÀles®³ee DeveskeÀ He×leer Deensle. l³ee®e ÒeceeCes GÐeespekeÀlee ceeuekeÀer®³ee

HeCe efJeefJeOe He×leer Deens. SkeÀueJ³eeHeejer, Yeeieeroejer efkebÀJee kebÀìeCeer He×leer®ee DeeHeCe ³ee Deieesoj
58
DeY³eeme kesÀuesuee Deens Je ³ee HeejbHeeefjkeÀ He×leer Deens. GÐeespekeÀlee He×leerceO³es Keeueerue DeeOegefvekeÀ
He×leer®ee DeeJeuebye keÀjC³eele ³eslees. pemes-
8.4.1 ÖeÀeb®eePeerpe (DeefOekeÀej Òeoeve He×leer)

8.4.2 yeer.Heer.Dees. (Business Process outsouring)
8.4.3 kesÀ.Heer.Dees. (Knowledge process outsourcing)
8.4.1 ÖeÀeb®eePeerpe (DeefOekeÀej Òeoeve He×leer):
ÖeÀeb®ee³ePeer ner SkeÀ GÐeesiee®eer DeeOegveerkeÀ He×leer Deens. ÖeÀeb®ee³ePeer ne SkeÀ oesve HeeìeaceOeerue
keÀjej Demetve oesve J³ekeÌleer keÀjejeme keÀe³eosMeerefjl³ee yeebOeerle Demeleele. ÖeÀeb®ee³ePeer SkeÀ DeefOekeÀej
Òeoeve keÀjC³ee®eer He×le Deens Je l³ee®³ee yeou³eele DeefOekeÀej Òeoeve keÀjCeejer
J³eefkeÌle/J³eJemee³e/kebÀHeveer ceesyeouee DekeÀejerle Demeles. DeLee&le ÖeÀeb®ee³ePeer cnìpes oesve J³ekeÌleer efkebÀJee
oesve J³eJemee³e ³eeceOeerue J³eeJemeeef³ekeÀ efkebÀJee DeeefLe&keÀ DeefOekeÀeje®es efJeefMeä ceesyeou³ee®³ee yeou³eele,
keÀjC³eele ³esCeeN³ee nmleeblejCee®ee efoIe&keÀeueerve þjeJe nes³e.
ÖeÀeb®ee³ePeer®eer keÀeb[er JewefMeäs Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue-
1) ÖeÀeb®ee³ePeer ne keÀe³eosMeerj keÀjej Deens.

2) ÖeÀeb®ee³ePeer ne efoIe&cegoleer þjeJe Deens.
3) ÖeÀeb®ee³ePeerceO³es J³eJemee³ee®es ceesyeou³ee®³ee yeou³eele keÀjC³eele ³esCeejs nmleeblejCe nes³e.
4) ³ee He×leerceO³es oesve eEkeÀJee oesve Hes#ee DeefOekeÀ J³eefkeÌle/J³eJemee³ee®ee meceeJesMe Demelees.
HeÀe³eos : ÖeÀeb®ee³ePeer®es HeÀe³eos nmleeblejCe keÀlee& DeeefCe DeefOekeÀej OeejCe keÀlee& DeMee oesvner J³eefkeÌleme
efceUleele. SKeeÐee veeceebkeÀerle J³eJemee³eeMeer keÀjej keÀªve l³ee J³eJemee³ee®es veeJe, GlHeeove He×leer,
mebmeeOeve Fl³eeoeR®ee JeeHej keÀªve J³eJemee³e keÀjCes J³eJemLeeHeve keÀjCes nmleelejCe OeejCekeÀl³ee&me
meesHes Je HeÀeosMeerj Demeles. peemle keÀä ve keÀjlee GÐeesie ®eeuet keÀjlee ³esT MekeÀlees. DeefOekeÀej
nmleeblejCe keÀlee&me, DeeefCe JesieJesieÈ³ee efþkeÀeCeer Demeuesu³ee J³eJemee³ee®es J³eJemLeeHeCe keÀjCesme
DeefleMe³e DeJeIe[ Demeles. l³eecegUs DeefOekeÀeje®es nmleeblejCe keÀªve l³eeme ³eesi³e ceesyeouee efceUlees.
8.4.2 yee¿em$eesle Òeef¬eÀ³ee J³eJemee³e He×leer(Business Process outsouring):
yeouel³ee J³eeJemeeef³ekeÀ JeeleeJejCe DeeefCe yeoueleer OeesjCes Je veerleer ³eeceOetve DeveskeÀ

J³eJemee³eeuee ueneveeletve ceesþs nesCes J³eJemee³ee®ee efJemleej keÀjCes DeeefCe J³eJemee³e Òe¬eÀer³esMeer efveie[erle
Demeuesueer mesJee efkebÀJee Jemlet®es yeenîe GÐeespekeÀekeÀ[tve le³eej keÀªve IesCes/ceeieCeer keÀªve IesCes ner
He×le DeeOegefvekeÀ keÀeUele DemleerlJeele Deeueer. ³eeceO³es oesve GÐeesie efkebÀJee oesve Hes#ee peemle GÐeesie
SkeÀe®e Jemlet GlHeeoveeMeer efveie[erle Demeleele efkebÀJee mesJesMeer efveie[erle Demeleele. Lees[keÌ³eele
yeer.Heer.Dees. cnCepes oesve efkebÀJee oesveHes#ee DeefOekeÀ J³eJemee³eeceOeerue efoIe& efkebÀJee DeuHe cegoleerle yejs®e
efkebÀJee Jemlet®es SkeÀe GÐeesieekeÀ[tve ogmeN³ee HetjkeÀ GÐeesieebvee HegjJeþe keÀjC³ee®ee þjeJe nes³e. Yeejleer³e
yeBkeÀe, efJeosMeer yeBkeÀ, Yeejleer³e GÐeesie ³ee He×leer®ee DeeJeuebye keÀjleele. ³ee®eer JewefMeäs Lees[keÌ³eele
Keeueerue ÒeceeCes mHeä kesÀuesueer Deensle.
59
JewefMeäîes :
1) ner SkeÀ mene³³ekeÀ J³eJemee³e He×leer Deens.
2) J³eJemee³eeMeer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer Jemlet efkebÀJee mesJes®es yee¿e GÐeesieekeÀ[tve Hetle&lee keÀªve
IesCes cnCepes®e yeer.Heer.Dees.
3) ne DeuHe efkebÀJee efoIe& keÀeueerve keÀjej Deens.
4) ³eeceO³es efJeefMeä ceesyeou³ee®³ee yeou³eele HeÀkeÌle efJeefMeä GÐeesieeMeer®e J³eeHeej keÀjC³eele
³eslees.
8.4.3 ceeefnleer®es yeenîem$eesle Òe¬eÀer³ee He×leer (Knowledge process
outsourcing):
ner DeeOegefvekeÀ Je peeieeflekeÀ J³eeHeej He×leerleerue Òe¬eÀer³ee Deens. peieeceO³es DeveskeÀ J³eJemee³e
efkebÀJee J³eJemeeef³ekeÀ Deensle keÀer p³eebvee veJeerve ceeefnleer®eer meelel³eeves DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Goe.
Deew<esOeer GÐeesie, mebieCekeÀ, ke=À<eerGÐeesie Fl³eeoer GÐeespekeÀebvee mJele: ceeefnleer®es mebkeÀueve keÀjCes MekeÌ³e
vemeles. Hejbleg ceeefnleer HegjJeþe keÀjCeeN³ee yee¿e GÐeesieeb®es mekeÀe³e& Demes GÐeesie Iesleele Je DeeHeueer iejpe
HetCe& keÀjleele. ceeefnleer®es yeenîem$eesle Òeef¬eÀ³ee He×leer cnCepes oesve eEkeÀJee oesveHes#ee peemle
GÐeesieeceOeerue ceeefnleer®ee HegjJeþe keÀjCes meboYee&leerue keÀjC³eele ³esCeeje keÀjej nes³e.
8.5 veefJeve J³eJemee³e megª keÀjC³ee®³ee He×leer
GÐeespekeÀeuee SKeeoe GÐeesie megª keÀjCesmeeþer keÀesCel³ee efJeefMeä He×leer®ee DeeJeuebye keÀjeJee
Demes keÀesCelesner yebOeve veener. Hejbleg GÐeespekeÀebveer SkeÀe efJeefMeä He×leer®ee DeeJeuebye keÀjCes.
GÐeespekeÀe®³ee ¢äerves ³eesi³e Demeles. GÐeespekeÀebveer GÐeesie mLeeHeve keÀjleevee Keeueerue He×leer®ee
DeJeuebye keÀjeJee.
De) J³eJemee³e HetJe& Òeef¬eÀ³ee :

³eeceO³es GÐeespekeÀebveer J³eJemee³e ®eeuet keÀjCesmeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer keÀe³eosMeerj Òeef¬eÀ³ee,
veeWoCeer Òe¬eÀer³ee, ceeefnleer, J³eJemee³e DeejeKe[e, ÒekeÀuHe DenJeeue, Yee[s keÀjej Fl³eeoer yeeyeeR®eer
Hetle&lee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
ye) mebmeeOevee®es efve³eespeve :
J³eJemee³e ®eeuet keÀjCes®³ee ogmeN³ee Òeef¬eÀ³ee He×leerceO³es

1. veefJeve keÀuHevee MeesOegve keÀe{C³ee®es efJeefJeOe ceeie& meebiee.
2. J³eJemee³e efve³eespeve cnCepes keÀe³e? J³eJemee³e efve³eespevee®es IeìkeÀ mHe<ì keÀje.
3. efìHee efuene.
De) DeefOekeÀej Òeoeve HeOoleer
ye) yee¿em$eesle Òeef¬eÀ³ee J³eJemee³e HeOoleer
60
9
ÒekeÀuHe efve³eespeve
IeìkeÀ j®evee :
9.1 He´mleeefJekeÀ
9.2 ÒekeÀuHe J³eeK³ee Je J³eeHleer
9.3 ÒekeÀuHe DenJeeuee®es cenÊJe
9.4 ÒekeÀuHe DenJeeuee®es IeìkeÀ
9.5 ÒekeÀuHe DenJeeueeleerue cenÊJee®es ìHHes
9.6 ÒekeÀuHe DenJeeuee®ee vecegvee
mJeleb$eHeCes SKeeoe GÐeesie megª keÀjC³eemebboYee&le pesJne efveCe&³e Iesleuee peelees. lesJne
meJe&ÒeLece efJeMeeue DeMee GÐeesie, J³eeHeej efJeéeeleerue IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjeJee ueeielees. efJeefJeOe
GHe¬eÀcee®ee He³ee&³eer GÐeesie mebOeer®ee HetCe& efJe®eej kesÀuee peelees. GÐeesie mecegne®ee veener cee$e ¢äerkeÀesve
Demesue DeeefCe keÀesCeleener DeY³eeme ve keÀjlee mLeeefHele kesÀuee lej l³eeÜejs HeÀkeÌle vegkeÀmeeve efceUt MekeÀles
Demes nesT ve³es cnCetve efJeefJeOe GÐeesie mecegne®eer ceeefnleer Meem$eer³e ¢äerkeÀesveelcekeÀ DeYeeJe DeeHeu³ee
peJeU Demeuesuee keÀewMeu³e efMe#eCe Je DeJeeblej %eeve ³ee®eener DeY³eeme cenÊJeHetCe& Demelees. GÐeesie
mebOeer®eer DeesUKe DeeefCe efveJe[ ³ee ceeO³eceeletve ³eMemJeer Demesue lej l³eemeeþer ÒekeÀuHe J³eJemLeeHevee®eer
YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& þjles. keÀesCeleener GÐeesie mLeeefHele keÀjle Demeleevee YekeÌkeÀce F®íeMekeÌleer
DeeJeM³ekeÀ Demeles. cee$e kesÀJeU l³ee DeeOeejeJej ³eMe efceUJelee ³esle veener. DeeOegefvekeÀ ³egieele ³eMemJeer
GÐeespekeÀepeJeU Meem$eMeg× He×leer®eer Je l³eeceeiee&ves peeC³ee®eer iejpe Demeles. ÒekeÀuHe cnCepes keÀe³e
l³ee®eer iejpe keÀe³e ³eeyeeyele®eer ceeefnleer DeeJeM³ekeÀ Demeles.
9.2 ÒekeÀuHe J³eeK³ee Je J³eeHleer
efJeefJeOe DeewÐeesefiekeÀ Jemlet Je mesJee ³eeb®eer pevelesceOeerue iejpe YeeieefJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ les
GlHeeove Je mesJee, ³eemeeþer keÀjeJeer ueeieCeejer Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ ³eespevee cnCepes ÒekeÀuHe nes³e.
p³ee Jemlet®es GlHeeove keÀje³e®es Deens l³ee ÒekeÀuHee®es meefJemlej uesKeer mJeªHeele
efve³eespeveye× kesÀuesues efJeMues<eCe cnCepes ÒekeÀuHe nes³e.
61
“leebef$ekeÀ ¢äerves meefJemlej kesÀuesues uesKeer efve³eespeve cnCepes ÒekeÀuHe DenJeeue nes³e.”
nsVeer HeÀ³eeue ³eeb®es celes ÒekeÀuHeeme GHeueyOe Demeuesu³ee J³eeJemee³eefkeÀ mebOeer®ee efJe®eej keÀªve
l³eeb®eer Òel³e#e keÀe³e&Jeener keÀjC³eeHetJeea l³ee®³ee J³eeJeneefjkeÀ Je leebef$ekeÀ yeeyeermebyebOeer efveoxMeve keÀjCeeje
DeejeKe[e cnCepes ÒekeÀuHe DenJeeue.
Jejerue J³eeK³esJeªve Demes mHeä nesles keÀer, pesJne SKeeÐee GÐeespekeÀ SKeeÐee GHe¬eÀcee®ee
efJe®eej keÀjlees, lesJne GlHeeove HetJe& ³eespevee le³eej keÀjeJeer ueeieles. p³eele ceeefnleer®es He=LLe:keÀjCe,
cegu³eceeHeve, efJeMues<eCe Je efceUt MekeÀCeeje ueeYe ³eeefJe<e³eer Meem$eer³e He×leerves mJeleb$eHeCes leb%ee®³ee
ceeO³eceeletve efJeMues<eCe kesÀuesues Demeles Lees[keÌ³eele ÒekeÀuHe DenJeeue cnCepes GHe¬eÀcee®eer HeefjHetCe& ³eespevee
nes³e. keÀejCe keÀesCeleener ÒekeÀuHe Demesue l³eemeeþer efve³eespeerle peeiee, efve³eespeerle Ke®e&, Þecee®eer
DeeJeM³ekeÀlee, GlHeeove He×leer, yeepeejHesþs®eer efveef½eleer, DeHesef#ele ûeenkeÀ, Òel³e#e GlHeeovee®ee
keÀeueeJeOeer Je GlHeeove opee& ³eeyeeyele efveef½eleer nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ³ee®e meieÈ³ee ieessäeR®ee
ÒekeÀuHe DenJeeueele meceeJesMe Demelees. Demee DenJeeue le³eej keÀjleebvee ÒeLecele: GHe¬eÀcee®eer GefÎäs
efveef½ele DemeeJeer ueeieles. DeeHeues ue#³e keÀe³e? ³eevegmeej ÒekeÀuHee®ee DeejeKe[e, mebIeìveelcekeÀ
efve³eespeve DeeefCe Òel³e#e DeeKeCeer ³ee®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees.
Jejerue efJeMues<eCeeJeªve DeewÐeesefiekeÀ ÒekeÀuHe le³eej keÀjleevee Meem$eer³e ¢äerkeÀesve Je HeefjHetCe&

ÒekeÀuHe DenJeeue cenÊJeHetCe& þjlees.
9.3 ÒekeÀuHe DenJeeuee®es cenÊJe
ÒekeÀuHe DenJeeuee®es cenÊJe Heg{erue ÒeceeCes Deens.
1) HeefjHetCe& ceeefnleer : efve³eesefpele ÒekeÀuHe keÀmee DemeCeej Deens. ÒekeÀuHeeyeeyeo Meemeve OeesjCe keÀe³e
Deens? MeemekeÀer³e efveoxMe DeeefCe met®evee keÀe³e Deensle, ûeenkeÀeb®³ee DeHes#eeyeeyele efmLeleer He³ee&³eer
GlHeeoveeleerue mHeOexkeÀ Je DeeefLe&keÀ efve³eespeve ³ee meboYee&le HeefjHetCe& ceeefnleer ÒekeÀuHe DenJeeueeletve ÒeeHle
nesles cnCetve ÒekeÀuHe DenJeeueeme cenÊJe Deens.
2) efJeéeeme : efve³eespeerle GHe¬eÀce jeyeefJeC³eeme Je Òel³e#eele megª kesÀu³eeme HeefjefmLeleer keÀMeer Demesue,
veHeÀe efceUefJeC³ee®es ceeie& keÀe³e Demeleerue. opexoej GlHeeove keÀe³e Demeleerue? yeepeej Hesþsleerue
JeeleeJejCe keÀmes Demesue, ³ee meboYee&le ÒekeÀuHe DenJeeueeletve ceeie&oMe&ve nesles. l³eecegUs ÒekeÀuHe
jeyeefJeC³ee®ee DeelceefJeéeeme Jee{lees Je Òel³e#e ÒekeÀuHe jeyeefJele Demeleebvee meJe&®e yeeyeleerle efJeéeeme ¢{
neslees. meJe&®e yeeyeleerle uesKeer efJeMues<eCe Je He=Le:keÀjCe Demeu³eeves keÀe³e& efJeéeemeeves Ie[les.
3) HeeéeYetceer : keÀesCeleener veJee GHe¬eÀce megª keÀjleebvee ÒekeÀuHe DenJeeue efoioMe&vee®es keÀe³e& keÀjlees.
GÐeesiee®eer Heeée&Yetceer keÀe³e? leebef$ekeÀ Heeée&Yetceer keÀMeer Deens. DeeefLe&keÀ IeìkeÀe®es efve³eespeve keÀmes Deens,
ÒekeÀuHeele ieebefYe³e& Deens keÀe? keÀpe& Iesleu³eeme, HejleHesÀ[ keÀjC³ee®es ceeie& keÀe³e? ÒekeÀuHe keÀl³ee&®ee
ÒeceeefCekeÀHeCee l³eeb®es Oee[me, l³eeb®eer Mew#eefCekeÀ Hee$elee, l³ee®es ³eeHetJeea®es keÀe³e& ³eeyeeyele meefJemlej
62
JeCe&ve ÒekeÀuHe DenJeeueele kesÀues peeles. l³eecegUs meJe&®e IeìkeÀeb®eer Heeée&Yetceer mHeä nesles cnCetve ÒekeÀuHe
DenJeeueeme cenÊJe Deens.
4) ÒekeÀuHe mJeªHe : p³ee ÒekeÀuHeeefJe<e³eer DenJeeue le³eej keÀjC³eele Deeuesuee Deens, l³ee ÒekeÀuHee®es
meefJemlej mJeªHe keÀmes DemeCeej Deens? keÀesCel³ee ³eb$emeeceûeer®ee GHekeÀjCee®ee JeeHej kesÀuee peeCeej
Deens? ³ee GHe¬eÀcee®eer meceepeeuee keÀe³e iejpe Deens? meceepee®es mebj#eCe keÀmes kesÀues peeCeej Deens?
keÀesCel³ee ³eb$emeeceûeer®ee GHekeÀjCee®ee JeeHej kesÀuee peeCeej Deens? ³ee GHe¬eÀcee®eer meceepeeuee keÀe³e
iejpe Deens? meceepee®es mebj#eCe keÀmes kesÀues peeCeej Deens? Demes efkeÀleer GHe¬eÀce Heefjmejele Deensle?
l³ee®eer efmLeleer keÀe³e Deens? ³ee®eer ceeefnleer ÒekeÀuHe DenJeeueele Demeu³eeves GHe¬eÀcee®es mJeªHe mHeä
nesles cnCetve meeceeefpekeÀ ¢äerves ÒekeÀuHe DenJeeue cenÊJeHetCe& Demelees.
5) He³ee&JejCe : efve³eespeerle ÒekeÀuHeecegUs He³ee&JejCeeJej keÀmee HeefjCeece nesCeej Deens l³ee®es efve³eb$eCe
keÀmes keÀjC³eele ³esF&ue. He³ee&JejCee®eer megj#ee keÀMeer kesÀueer peeF&ue, Ghee³e ³eespevee keÀe³e Deensle,
ÒeecegK³eeves HeeCeer, Oetj, DeeJeepe ³ee Òeot<eCee®es efve³eb$eCe keÀmes kesÀues peeF&ue. ³eecegUs mecem³ee efvecee&Ce
nesT MekeÀleele keÀe³e? ³ee efJe<e³eer®eer ceeefnleer ÒekeÀuHeele meefJemlejHeCes ceeb[uesueer Demeles.
6) DeeefLe&keÀ efmLeleer : ÒekeÀuHe DenJeeueele DeeefLe&keÀ efJeJejCe mHeä kesÀuesues Demeles Hewmes efkebÀJee
Yeeb[Jeue GYeejC³ee®es ceeie& ÒekeÀuHeeJej nesCeeje Ke®e&, keÀpee&®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeu³eeme yeBkeÀe®es
efJeÊeer³e mebmLeeb®es HeleÒeceeCeHe$e ³eeyeeyele meefJemlej JeCe&ve kesÀuesues Demeles. DeeefLe&keÀ¢äîee ÒekeÀuHe
keÀmee me#ece DemeCeej Deens ns ÒekeÀuHe DenJeeueele vecego kesÀuesues Demeu³eeves ÒekeÀuHe DenJeeuee®es cenÊJe
Jee{les.
7) leebef$ekeÀ ceeefnleer : ÒekeÀuHe GYeejle Demeleebvee, ÒekeÀuHe Òel³e#eele megª keÀjleebvee Je ÒekeÀuHe
meb®eueve keÀjleevee keÀesCel³ee leb$ee®ee JeeHej kesÀuee peeCeej Deens l³ee leb$ee®eer Heeée&Yetceer, DeeKeCeer Je
leb%e efJeéeen&lee ³eeyeeyele meefJemlej efJeJes®eve kesÀuesues Demeles. l³eecegUs ÒekeÀuHe DenJeeuee®es cenÊJe Jee{les.
keÀesCeles leb$e leebef$ekeÀ menkeÀe³e& keÀjCeejs Deensle l³ee®eer ceole Je ceeie&oMe&ve keÀmes IesC³eele ³esF&ue
³eeyeeyele keÀjej Deens keÀe³e? leebef$ekeÀ peyeeyeoejer efmJekeÀejC³ee®es uesKeer efJeJes®eve ÒekeÀuHe DenJeeueele
ÐeeJes ueeieles.
9.4 ÒekeÀuHe DenJeeuee®es IeìkeÀ
1) GefÎä : ÒekeÀuHe DenJeeueele ÒekeÀuHee®eer GefÎäs keÀe³e Deensle ns meg$e ªHeeves mHeä kesÀuesues
Demeles. DeeefLe&keÀ GefÎä meeceeefpekeÀ GefÎäs Je iejpes®eer GefÎäs mHeä kesÀuesueer Demeleele. l³ee®eÒeceeCes
GÐeespekeÀe®eer Heeée&Yetceer ³ee®e HetCe& ceeefnleer DeeefLe&keÀ Je leebef$ekeÀ #ecelee mHeä kesÀuesueer Demeles,
ÒekeÀuHee®eer peeiee, peeiee efveef½eleer®es keÀejCe JeeHejuee peeCeeje keÀ®®ee ceeue, JeenlegkeÀ, yeepeejHesþ,
efJepeHeeCeer Je ceveg<³eyeU ³ee IeìkeÀeb®ee efJe®eej ÒekeÀuHe DenJeeueele vecego keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
2) GlHeeovee®eer JewefMeäîes : GlHeeovee®eer JewefMeäs keÀe³e Deens, GlHeeovee®ee opee&, GlHeeovee®eer

Òeef¬eÀ³ee Lees[keÌ³eele GlHeeove HetJe&Heemetve les GlHeeove ûeenkeÀe®³ee GHeYeesieeHe³e¥le®³ee DeJemLee keÀe³e
63
Demeleerue ³eeyeeyele meefJemlej ceeefnleer ÒekeÀuHe DenJeeueele veeWoefJeuesueer Demeles. GlHeeove meeþJeCe,
efJeHeCeve Je efJelejCe He×leer, opee& efve³eb$eCe He×leer ³eeyeeyele megmHeä ceeefnleer ÒekeÀuHe DenJeeueele
cegÎsmetoHeCes Demeles.
3) JesUeHe$ekeÀ : GÐeesie ÒekeÀuHeele JesU ne IeìkeÀ cenÊJeHetCe& Demelees, JesUsyeeyele®eer peeieªkeÀlee Je

efve³eespeve mHeä Demeues Heeefnpes. JesUs®eer GHe³egkeÌlelee, JesUs®es cenÊJe ³eeyeeyele ÒekeÀuHeele mebHetCe&
ÒekeÀuHee®es JesUeHe$ekeÀ mHeä nesCes cenÊJee®es Demeles. l³eele ÒeecegK³eeves keÀe³ee&ue³eerve keÀecekeÀepe efJeefJeOe
ÒekeÀuHeeb®³ee Yesìer Je GlHeeove Òe¬eÀer³es®ee keÀeueeJeOeer ³eemeboYee&le HeefjHetCe& ceeefnleer DemeeJeer.
4) meeOeve meeceûeer Je keÀ®®ee ceeue: ÒekeÀuHe DenJeeueele meeOeve-meeceûeer keÀ®®ee ceeue ³ee
meboYee&leerue mHeäerkeÀjCe DemeeJes, keÀesCeleer meeOeve-meeceûeer keÀMeer JewefMeäîeHetCe& Demeles.
5) mebYeeJ³e yeepeejHesþ Je efJe¬eÀer : ûeenkeÀeb®ee Òeeflemeeo keÀmee ÒeeHle kesÀuee peeF&ue. efJe¬eÀer®es ìHHes
keÀmes Demeleerue, keÀesCel³ee le%ee®es ceeie&oMe&ve Iesleues peeF&ue ner ceeefnleer osTve Deboepes ûeenkeÀe®eer
mebK³ee, yeepeejHesþs®ee DeekeÀej, JeenlegkeÀer®eer megefJeOee, mHeOe&keÀ, Mew#eefCekeÀ Je ceeveefmekeÀ Heeée&Yetceer ³ee®es
mHeäerkeÀjCe ÒekeÀuHe DenJeeueele DemeeJes. l³ee®eÒeceeCes yeepeejHesþ, yeepeejHesþs®eer HeefjefmLeleer,
yeepeejHesþs®ee DeekeÀej, JeenlegkeÀer®eer megefJeOee, mHeOe&keÀ, Mew#eefCekeÀ Je ceeveefmekeÀ Heeée&Yetceer ³ee®es
mHeäerkeÀjCe ÒekeÀuHe DenJeeueele DemeeJes. l³ee®eÒeceeCes yeepeejHesþ, yeepeejHesþs®eer HeefjefmLeleer,
yeepeejHesþs®ee DeekeÀej, JeenlegkeÀer®eer megefJeOee, mHeOe&keÀ, Mew#eefCekeÀ ÒekeÀuHe DenJeeueele DemeeJes.
l³ee®eÒeceeCes yeepeejHesþ, yeepeejHesþsleerue HeefjefmLeleer, yeepeejHesþs®es kesÀuesues mebMeesOeve, DeekeÀ[sJeejer Je
mHeOe&keÀe®ee DevegYeJe lemes®e YeglekeÀeUeleerue yeepeejHesþsefJe<e³eer Òemeeefjle Peeuesueer DeefOeke=Àle DeekeÀ[sJeejer
³eeb®es efJeMues<eCe ÒekeÀuHe DenJeeueele cenÊJeHetCe& Demeles.
6) ceveg<³eyeU : GHe¬eÀceemeeþer efkeÀleer Je keÀesCel³ee ÒekeÀej®es ceveg<³eyeU DeeJeM³ekeÀ Deens l³eeb®³ee

efve³egkeÌleer®es OeesjCe keÀmes Demesue, l³eele ÒeMeemekeÀer³e Je MeejerefjkeÀ keÀe³ee&ue³eerve keÀeceekeÀepee®eer
efJeYeeieCeer keÀMeer Demesue, efveJe[keÀ Òeef¬eÀ³ee keÀMeer jeyeefJeueer peeF&ue, keÀecee®es JesUeHe$ekeÀ keÀmes Demesue,
cepetjer Je JesleveefJe<e³ekeÀ OeesjCe keÀmes Demesue, ³ee®es efJeJes®eve ÒekeÀuHe DenJeeueele cenÊJeHetCe& Demeles.
7) DeeefLe&keÀ leHeMeerue : ÒekeÀuHeemeeþer Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀMeer kesÀueer peeF&ue, efJeÊe J³eJemLee
lemes®e DeefOekeÀej keÀesCeeuee Demeleerue, DeeefLe&keÀ veeWoer keÀM³ee þsJeu³ee peeleerue, efJeMes<e leHeemeCeer keÀMeer
kesÀueer peeF&ue. ³ee meboYee&le HeejoMeeaHeCee DeeJeM³ekeÀ Demelees. cnCetve ³ee meboYee&le HeejoMeeaHeCee
DeeJeM³ekeÀ Demelees cnCetve ³ee meboYee&leerue ceeefnleer ÒekeÀuHe DenJeeueele cenÊJe Demeles.
9.5 ÒekeÀuHe DenJeeueeleerue cenÊJee®es ìHHes :
1) GÐeespekeÀe®eer mebHetCe& ceeefnleer :
GÐeespekeÀ ÒekeÀuHe DenJeeue le³eej keÀjerle Deens. l³eeme mJele:yeÎue®eer mebHetCe& ceeefnleer efkebÀJee
DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnleer ÒekeÀuHe DenJeeueele Yeje³e®eer Demeles. p³eeceO³es l³ee®es mebHetCe& veeJe, Iej®ee
64
HeÊee, HeÀesve vebyej, jefnJeemeer #es$e, jeäêr³elJe, keÀewìgbefyekeÀ ceeefnleer, l³eeuee efJeefJeOe yeepegveer efceUCeejs
GlHeVe, J³eJemee³ee®ee HetJeea®ee DevegYeJe, Mew#eefCekeÀ Hee$elee, leebef$ekeÀ %eevee®eer ceeefnleer, ÒeefMe#eCe
keÀe³e&¬eÀce HetCe& kesÀu³ee®eer ceeefnleer, He@ve veb. Fl³eeoer Je Flej ceeefnleer nJeer Demeu³eeme, efJeÊemebmLee leer
GÐeespekeÀekeÀ[tve ceeieJetve Iesleele. efJeÊemebmLee ÒekeÀuHe DenJeeueeyejesyej DeMeer ceeefnleer DeeJepeg&ve
Iesleele. leer ³eekeÀefjlee keÀer meoj GÐeespekeÀ meceepeele SkeÀ ®eebieuee veeieefjkeÀ Deens keÀe³e, l³ee®eer Hele
keÀe³e Deens, lees KejesKej®e ³ee osMee®ee jefnJeeMeer Deens keÀe³e? DeMee DeveskeÀ yeeyeer ³eeHeeþerceeies
Demeleele.
2) GlHeeovee®ee leHeMeerue :
GÐeespekeÀ efveefce&leer keÀjerle Demeuesu³ee Jemlet yeeyele Je GlHeeove Òeef¬eÀ³esyeeyele mebHetCe& ceeefnleer
ÒekeÀuHe DenJeeueele DebleYet&le keÀjeJeer ueeieles. p³eeceO³es Jemlet®es veeJe, Jemlet®ee DeekeÀej, mJeªHe,
GHe³eesieerlee, Jemlet®³ee GlHeeove Òeef¬eÀ³esyeÎue, GlHeeove leb$e%eeve, GlHeeoerle Jemlet®es Dee³eg<³e efkebÀJee
GHe³eesefielee, keÀeueeJeOeer, GlHeeefole Jemlet®es IeìkeÀ, Òe³eesieMeeUsyeeyele ceeefnleer, leHeemeCeer®³ee He×leer,
GlHeeove#ecelee, GlHeeovee®eer veiemebK³ee, ceeveJeer yeUe®ee Je ³eb$eeb®ee JeeHej Fl³eeoer DeeJeM³ekeÀ leer
ceeefnleer ÐeeJeer ueeieles. l³ee®eyejesyej Jemlet KeeÐeHeoele& Demeu³eeme DeVe Je Deew<eOeer ceb[Ue®eer HejJeeveieer
Je Flej JesUer DeeJeM³ekeÀ Demeleerue l³ee efJeYeeiee®ee HejJeevee ÒeeHle kesÀuesuee Deens keÀe³e, ³eeyeeyele
ceeefnleer, Jemlet Je GlHeeove Òeef¬eÀ³esyeeyele ceeieJeueer peeCeejer ceeefnleer GÐeespekeÀeme Yeªve ÐeeJeer ueeieles.
3) yeepeejHesþ mebMeesOeve :
GÐeespekeÀeuee l³ee®eer Jemlet yeepeejHesþsle efJe¬eÀer keÀjeJe³ee®eer Demeles. yeepeejHesþ GHeueyOe

Deens ³ee®eer Kee$eer HeìJetve ÐeeJeer ueeieles. lesJne ÒekeÀuHe DenJeeue le³eej keÀjC³eeHetJeea®e l³eeuee
yeepeejHesþs®es meJex#eCe keÀjeJes ueeieles. p³eeceO³es meO³ee®³ee yeepeejHesþs®es DeekeÀejceeve, l³eeceO³es
DeHesef#ele mebYeJeveer³e Jee{, yeepeejHesþs®ee vescekeÀe efnmmee, cegK³e ûeenkeÀ, ûeenkeÀeb®³ee mebK³esleerue
DeHesef#ele Jee{, l³eeb®³ee DeeJe[er-efveJe[er, yeoueCeejer He@ÀMeve, yeepeejHesþsleerue mHeOe&keÀ Je mHeOee&, l³ee
mHeOexle efìketÀve jenC³eeyeeyele ³eMemJeer nesC³eeyeeyele®es efve³eespeve, Deeblejjeäêr³e yeepeejHesþsleerue efve³ee&le
mebOeer, mebYeeJ³e ceeieCeer Je yeepeejHesþsle meO³ee nesCeeje HegjJeþe efJelejCekeÀeb®eer ceeefnleer, l³eeb®³ee Deìer,
efve³ece jepekeÀer³e mLew³e& Fl³eeoer. ³eeHes#eener DeveskeÀ yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees. lesJne yeepeejHesþs®es meJex#eCe
kesÀu³ee®eer ceeefnleer ÒekeÀuHe DenJeeueele ÐeeJeer ueeieles. Deepe yeepeeHesþs®es meJex#eCe J³eeJemeeef³ekeÀ
mebmLeebkeÀ[tve osKeerue kesÀues peeles efkebÀJee DeveskeÀ GÐeespekeÀlee efJekeÀeme mebmLeeosKeerue DeMeer megJeerOee
ÒeefMe#eCeeLeeauee osleele. veJeerve GHe¬eÀcee®eer megªJeele keÀjC³eemeeþer GÐeespekeÀe®ee yeepeejHesþs®ee
DeY³eeme nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles Demee DeY³eeme Demesue lej®e l³ee®ee ÒekeÀuHe DenJeeue me#ece nesT
MekeÀlees.
4) keÀ®®³ee ceeuee®eer GHeueyOelee :
GÐeespekeÀ p³ee Jemlet®eer efveefce&leer l³ee®³ee veJeerve GHe¬eÀceeletve keÀjCeej Demesue l³ee Jemletb®³ee
efveefce&leermeeþer ueeieCeeN³ee keÀ®®³ee ceeueeyeeyele mebHetCe& ceeefnleer ÒekeÀuHe DenJeeueele ÐeeJeer ueeieles.
ueeieCeeje keÀ®®ee ceeue GHe¬eÀceemeeþer ueeieCee Deens, DeMee ceeueeJej mejkeÀej®es efkebÀJee Flej jeäêb®es
65
efveye¥Oe Deensle keÀe³e, Demee keÀ®®ee ceeue JeeHejC³eeme mejkeÀej®eer Je Flej efJeYeeiee®eer HejJeeveieer Deens
efkebÀJee veener, keÀ®®³ee ceeueele nesCeejer iegbleJeCetkeÀ efkeÀleer Deens, meeþJeCetkeÀer®eer J³eJemLee Deens efkebÀJee
veener, ceeuee®eer ogefce&Ulee, keÀ®®³ee ceeuee®es jsMeefvebie Deens keÀe³e, DeMee DeveskeÀ yeeyeeR®eer ceeefnleer ³ee
meboYee&le osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
5) Yeeb[Jeue GYeejCeer®ee leHeMeerue :
veJeerve GHe¬eÀceemeeþer ueeieCeejs Yeeb[Jeue ns oesve ÒekeÀej®es Demeles. efmLej Yeeb[Jeue Je KesUles
Yeeb[Jeue, keÀesCeleener ÒekeÀuHe DenJeeue Yeeb[Jeuee®³ee DeekeÀ[sJeejerefMeJee³e Je efJeéeemeen&lesefMeJee³e HetCe&
nesT MekeÀle veener. ÒekeÀuHe DenJeeuee®³ee ceeO³eceeletve GÐeespekeÀ ÒekeÀuHee®eer SketÀCe efkebÀcele keÀe{lees.
l³eeuee ueeieCeejs SketÀCe Yeeb[Jeue cnCetve pej efJe®eejele Iesleues lej lees mJele: efkeÀleer Yeeb[Jeue iegbleJeCeej
Deens Je efJeÊe mebmLeebkeÀ[tve l³eeuee efkeÀleer Yeeb[Jeue GYeejeJe³ee®es Deens. ³ee®eer mHeä ceeefnleer keÀesCel³eeer
GÐeespekeÀeme yeBkesÀuee osCes iejpes®es Demeles. Je l³ee®ee melele HegjJeþe nesCes osKeerue DeeJeM³ekeÀ Demeles.
l³eekeÀefjlee l³eeves ke@ÀMe Huees Je HebÀ[ HeÌuees mìsìceWì, efJeÊe mebmLesuee osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Yeeb[Jeueer
iegbleJeCetkeÀ efkeÀleer Je keÀe³e&keÀejer Yeeb[Jeueer efkeÀleer ueeieCeej Deens ns l³eeuee ÒekeÀuHe DenJeeueeJeªve®e
ue#eele ³esles. veblej ner ceeefnleer ÒekeÀuHe DenJeeueele®e ÐeeJeer ueeieles. J³eJemee³eemeeþer ueeieCeejs Yeeb[Jeue
ns GlHeeovee®ee Del³eble cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens.
6) ³eb$es Je leb$e%eeveeyeÎue ceeefnleer :
GlHeeove, Òeef¬eÀ³esmeeþer ³eb$es, me³eb$es Je leb$e%eeveemeeþer DeeJeM³ekeÀlee Demeles ³eeJej kesÀuee

peeCeeje Ke®e& ne Yeeb[Jeueer Ke®e& Demelees. GlHeeoveemeeþer keÀesCel³ee ÒekeÀej®eer ³eb$emeeceûeer ueeieCeejs
Deens. ner ³eb$emeeceûeer Yeejleeletve®e Kejsoer keÀjeJe³ee®eer Deens keÀe efJeosMeeletve DeeCeeJe³ee®eer Deens?
efJeosMeer ³eb$emeeceûeer DeeCee³e®eer Demeu³eeme l³eeyeeyele efveefJeoe ceeieefJeu³ee Deensle efkebÀJee veenerle,
³eb$emeeceûeer menpe GHeueyOe nesCeej Deens keÀe³e, ³eb$emeeceûeer ceeveJeer JeeHejemeeþer megjef#ele Deens keÀe³e,
l³eeyeeyele®es leb$e%eeve keÀmes efceUefJeCeej Deenele, ³eb$ee®es mHesDejHeeìme& GHeueyOe nesleer keÀe³e, ³eb$ee®es
Dee³eg<³e efkeÀleer Deens, l³eeJejerue Dee³eele keÀj yemeefJeC³ee®ee Je JeenlegkeÀer®ee Ke®e& Fl³eeoeryeeyele
meefJemlej ceeefnleer ÐeeJeer ueeieles. ³eb$e meeceûeer Je leb$e%eeve ne cenÊJee®ee IeìkeÀ Je Ke®e& Deens lesJne
l³eeyeeyele meKeesue ceeefnleer DeHesef#ele Demeles.
7) Flej Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ :
J³eJemee³eele peeiee, Fceejle, ³eb$emeeceûeer ³eeyejesyej®e Flejner Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer

ueeieles. lesJne ³ee iegbleJeCetkeÀeryeeyele osKeerue meefJemlej ceeefnleer ÒekeÀuHe DenJeeueele ÐeeJeer ueeieles. Flej
Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀerle Jeerpe keÀveskeÌMeve, ef[Hee@efpeì, FuesefkeÌì^keÀ efHeÀefìbipe, [eF&pe, DeJepeejs, nl³eejs,
ÖesÀvme ìe@ueerpe, JeenlegkeÀer®eer meeOeves, mebieCekeÀ ÒeCeeueer, keÀe³ee&ue³eerve meeOeves, iees[eTvme,
meeþJeCetkeÀer®eer meeOeves, Jepeve-ceeHes, HeeCeerHegjJeþe, Debleie&le jmles Je yeebOekeÀeces, keÀce&®eejer Je
J³eJemLeeHekeÀeb®eer efveJeeme J³eJemLee, keBÀìerve megefJeOee, keÀce&®eejer JnsF&keÀume, mebosMeJenvee®eer meeOeves
DeMee DeveskeÀ yeeyeerJej Ke®e& megªJeeleeruee keÀjeJee ueeielees. ³ee J³eefleefjkeÌle DeveskeÀ ÒeejbefYekeÀ Ke®e&
osKeerue efJe®eejele IesTve l³eeyeeyele ceeefnleer ÒekeÀuHe DenJeeueele ÐeeJeer ueeieles.
66
8) keÀeceieej Je ÞeefcekeÀeb®eer ceeefnleer :
ÒekeÀuHe ®eeueefJeC³eekeÀefjlee ÞeefcekeÀeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ÒekeÀuHe Ke®ee&le ÞeefcekeÀebvee

efou³ee peeCeeN³ee cepegjer®ee efJe®eej kesÀuee peelees. J³eJemee³eemeeþer kegÀMeue, DeOe&kegÀMeue, DekegÀMeue,
leebef$ekeÀ, Deleebef$ekeÀ cepetj efkeÀleer ueeieCeej Deensle.
9.6 ÒekeÀuHe DenJeeuee®ee vecegvee
1) GÐeespekeÀemebyebOeer meefJemlej ceeefnleer:

De) GÐeespekeÀeb®es veeJe
ye) GÐeesiee®es veeJe
keÀ) HeÊee
[) Ieìvee
F) GÐeesiee®eer Heeée&Yetce
F&) GlHeeovee®ee leHeMeerue
G) yeepeejHesþ
T) GlHeeove He×leer
S) yeepeejeleerue mHeOee&
Ss) keÀejKeeC³ee®es efþkeÀeCe
Dees) keÀ®®³ee ceeuee®eer GHeueyOelee
De) Yeejleer³e yeveeJeìer®ee
ye) HejosMeer
2) ³eespevee Yeeb[Jeue GYeejCeeryeeyele ceeefnleer Yeeb[Jeueer Ke®e& :
De) peeiee Je Fleejle : mJele:®eer /Yee[îee®eer
¬eÀ. efJelejCe #es$eHeÀU efkebÀcele / Yee[s

1 peeiee
2 Fceejle
ye) ceefMevejer
¬eÀ. veeJe Je Yeejleer³e mebHetCe& leHeMeerue GlHeeove efkebÀcele

leHeMeerue /HejosMeer³e #ecelee
67
keÀ) ³eb$e meeceûeerJejerue Yeeb[Jeueer Ke®e&
¬eÀ. efJelejCe ªHe³es

1. Dee³eele keÀj
2. ceefMevejerJejerue pekeÀele
3. JeenlegkeÀ Ke®e&
4. GYeejCeer Ke®e&
[) ìsmìeRie GHekeÀjCes
F) Flej Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ

1. DeekeÀejerle Ke®ee&®eer lejleto
2. Jeerpe keÀveskeÌMeve
3. efpeiepe
4. Dee@HeÀerme HeÀefve&®ej
SketÀCe
HeÀ. SketÀCe Yeeb[Jeueer Ke®e& :

(De + ye + keÀ + [)
DeeJeleea Ke®e& :
De) ceveg<³eyeUeJejerue Ke®e&
¬eÀ. efJeJejCe SketÀCe Heieej Mesje

1. kegÀMeue keÀeceieej
2. efvecekegÀMeue keÀeceieej
3. DekegÀMeue keÀeceieej
4. J³eJemLeeHekeÀ
5. keÀe³ee&ue³eerve keÀce&®eejer
ye) keÀ®®ee ceeue:
¬eÀ. efJeJejCe ceeieCeer Jepeve efkebÀcele

1. Yeejleer³e
2. HejosMeer
SketÀCe
68
keÀ) Flej Ke®e&

1. Jeerpe
2. HeeCeer
3. peeefnjele
4. Heesmìspe
5. Flej
[) SketÀCe DeeJeleea Ke®e& :

(De + ye + keÀ)
F) KesUles Yeeb[Jeue :
HeÀ) SketÀCe Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ :
peer) Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀer®eer J³eJemLee :
¬eÀ. efJelejCe iegbleJeCetkeÀ DeeefLe&keÀ yeerpe SketÀCe ªHe³es

mebmLeeb®es keÀpe& Yeeb[Jeue
1.
2.
3.
4.
S®e) Jeeef<e&keÀ :
¬eÀ. Jemlet SketÀCe oj SketÀCe efJe¬eÀer efkebÀcele

GlHeeove
1) Jeeef<e&keÀ GlHeeove Ke®e&:

1. Jeeef<e&keÀ DeeJeleea Ke®e&
2. og©mleer Je osKeYeeue 3.5 %
3. Iemeeje - ³eb$emeeceûeerJej 10%
4. Iemeeje- FceejleerJej 5 %
5. iegJeleCegkeÀerJejerue J³eepe
SketÀCe
69
pes) SketÀCe veHeÀe = Jeeef<e&keÀ efJe¬eÀer – Jeeef<e&keÀ Ke®e&

kesÀ) Jeeef<e&keÀ keÀj DeekeÀejCeer
Sue) efveJJeU veHeÀe = SketÀCe veHeÀe – keÀj
Sce) ³eb$emeeceûeer HegjefJeCeeN³eeb®es HeÊes
Sve) keÀ®®ee ceeue HegjJeþeoejeb®es HeÊes
efoveebkeÀ :
GÐeespekeÀeb®eer mJee#ejer
mLeU :
1. ÒekeÀuHe DenJeeuee®es cenÊJe mHeä keÀje.
2. ûeeceerCe Yeeieele ogOe GlHeeove Je Òeef¬eÀ³ee GÐeesiee®ee ÒekeÀuHe DenJeeue le³eej keÀje.
70
10
Yeeb[Jeue GYeejCeer
IeìkeÀ j®evee :
10.2 Yeeb[Jeuee®es cenÊJe
10.3 Yeeb[Jeuee®es ÒekeÀej
De) efmLej Yeeb[Jeue
ye) ®eue Yeeb[Jeue
10.4 ®eue Yeeb[Jeuee®es cenÊJe
10.5 Yeeb[Jeuee®es m$eesle
GÐeespekeÀ ueneve Demees keÀer ceesþe ce@vHegÀHe@ÀkeÌ®ejeRie ³egefveì Demees keÀer meefJn&me meskeÌìj.
GÐeesiee®ee megªJeeleer®ee keÀeU Demees keÀer 50 Je<ee&veblej®ee kegÀCeeueener Heesìele ieesUe DeeCeCeeje Demee
SkeÀ®e Meyo Deens DeeefCe lees cnCepes Yeeb[Jeue Deieoer meeO³ee DeiejyeÊeer efkebÀJee kesÀUer efJekeÀCeeN³eebuee
ueeieCeej 200 ©He³eeb®es meg×e Yeeb[Jeue Demees keÀer ìeìe, efyeuee& efkebÀJee Debyeeveer ûegHe®ee efJemleej Demees,
efkeÀleerner ceesþe ûegHe Demeuee lejer l³eebvee Yeeb[Jeue GYeejleevee Òel³eskeÀ JesUer De[®eCeeruee meeceesjs peeJes
ueeieles. Yeeb[Jeue GYeejCeer®es efJeefJeOe ceeie& cnCepes Òee³eJnsì FefkeÌJeìer, HeefyuekeÀ FM³eg, yeBkeÀ Hee³eveevme
DeeefCe mejkeÀejer ³eespevee Òel³eskeÀ ceeies SkeÀ mJeleb$e efJe<e³e Deens. l³ee®eyejesyej megªJeeleer®³ee Yeeb[Jeue
GYeejCeerHeemetve les efJemleeje®³ee ³eespevee DeeKesHe³e¥le GÐeespekeÀeb®eer ceeveefmekeÀlee ÒemebieeJeªve yeouele
peeles. l³eele megjJeeleer®ee keÀeU ne keÀþerCe Demelees.
10.2 Yeeb[Jeuee®es cenÊJe (Importance of Capital)
J³eJemee³eeceO³es Yeeb[Jeuee®es keÀe³e cenÊJe Deens ns JesieUs mHeä keÀjC³ee®eer iejpe veener. pemes
Òel³eskeÀ efpeJeeuee ceeveJeer jkeÌlee®es cenÊJe Demeles. l³ee®e ÒeceeCes Yeeb[Jeue ns J³eJemee³ee®es peerJeve Deens.
keÀesCeleener J³eJemee³e, J³eJemee³eeleerue keÀesCel³eener Òe¬eÀer³ee ³ee Yeeb[JeueeefMeJee³e cnCepes®e HewM³eeefMeJee³e
meeO³e nesle veenerle. Yeeb[Jeuee®es cenÊJe meeOeejCeHeCes Heg{erue ÒeceeCes J³ekeÌle keÀjlee ³esles.
71
1) HegjsMee Yeeb[JeueecegUs GÐeesiee®eer J³eJemLeerle GYeejCeer keÀjlee ³esJet MekeÀles.
2) DeeJeM³e DemeCeeN³ee mebmeeOevee®es SkeÀef$ekeÀjCe HegjsM³ee Yeeb[JeueeefMeJee³e MekeÌ³e vemeles. Jemleg

³eb$emeeceûeea, mebHeÊeer, ceeveJe mebmeeOeve F.meeþer ³eesi³e Yeeb[Jeuee®ee HegjJeþe DeeJeM³ekeÀ
Demelees.
3) ³eesi³e Yeeb[Jeue ³eesi³e efve³eespeve ³eesi³e J³eJemLeeHeve Je ³eesi³e efve³eb$eCe Òe¬eÀer³ee Demes meg$e
J³eJemee³ee®es HegjsM³ee Yeeb[JeueecegUs efometve ³esles. cnCepes®e ³eesi³e J³eJemLeeHeCe Òe¬eÀer³esmeeþer
HegjsM³ee Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. pej Yeeb[Jeuee®ee legìJe[e Demesue lej ³eesi³e
efve³eespeve keÀjCes MekeÌ³e vemeles efkebÀJee J³eJemLeeHeveele De[LeUs efvecee&Ce nesleele. ³eekeÀefjlee
HegjsM³ee Yeeb[Jeue HegjJeþe DeeJeM³ekeÀ Demelees.
4) J³eJemee³ee®eer GefÎäs meeO³e keÀjCesmeeþer ³eesi³e Yeeb[Jeue DeeJeM³ekeÀ Demeles. J³eJemLeeHeve,

efve³eespeve DeeefCe GefÎäHetleea J³eJemee³eeleerue J³eJemLeeHevee®³ee keÀe³ee¥®es Je SkeÀceskeÀeuee
mebyebOeerle DemeCeejs IeìkeÀ Deensle. Òel³eskeÀ GÐeespekeÀ [esÈ³eemeceesj efJeefMeä GÎsMe þsJetve lees
yeepeejHesþsle ÒeJesMe keÀjerle Demelees. Hejbleg Òel³eskeÀeb®eer Òel³eskeÀ GefÎäs meeO³e nesleele®e Demes
veener; Hejbleg J³eJemee³ee®eer GefÎäs keÀesCelesner Demes les meeO³e keÀjCesmeeþer ³eesi³e Yeeb[Jeuee®ee
HegjJeþe efkebÀJee GHeueyOeer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
5) J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme Je efJemleej keÀjCesmeeþer Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Òel³eskeÀ

J³eJemeeef³ekeÀeme mLew³e&, efJekeÀeme DeeefCe efJemleej ³ee leerve ieessäer®eer DeeJeM³ekeÀlee Jeeìles pees
J³eJemee³e SKeeÐee yeepeejHesþsceO³es mLeerj neslees cnCepes®e ³eMemJeer neslees. lesJne GÐeespekeÀeuee
l³ee J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Jeeìles. J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme oesve ceeiee&veer
neslees. SkeÀ Debleie&le Je ogmeje yeefnie&le. Jemlet efkebÀJee yeepeejHesþsceO³es yeoue keÀªve Debleie&le
efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCelee ³esJet MekeÀlees. Hejbleg yeefnie&le efJekeÀeme efkebÀJee efJemleejemeeþer Flej
J³eJemee³ee®³ee menkeÀe³ee&ves®e ne efJekeÀeme Ie[tve ³eslees. Goe. J³eJemee³ee®es SkeÀef$ekeÀjCe,
DekeÌJeerpeerMe, ìskeÀDeesJnj F. Òe¬eÀer³ee yeefnie&le efJemleejeceO³es cees[leele.
6) veefJeve mebHeÊeer®eer GYeejCeer, veefJeve ³eb$ee®eer Kejsoer, veefJeve Fceejle, mebHeÊeer Fl³eeoer ³eesi³e
Yeeb[JeueecegUs MekeÌ³e nesT MekeÀles. pej Yeeb[Jeuee®ee legìJe[e Demesue efkebÀJee ³eesi³e Yeeb[Jeue
GHeueyOe vemesue lej veJeveefJeve leb$e%eevee®ee JeeHej keÀjCes MekeÌ³e vemeles.
10.3 Yeeb[Jeuee®es ÒekeÀej
J³eJemee³e ®eeueJeC³eemeeþer ueeieCeejs efJeÊe / Hewmee cnCepes Yeeb[Jeue nes³e. meeOeejCeHeCes SkeÀ
Je<ee&®³ee keÀeUemeeþer ueeieCeejs Yeeb[Jeue ue#eele IesTve Yeeb[Jeuee®eer DeeKeCeer efkebÀJee Yeeb[Jeuee®ee
DejeKe[e le³eej keÀjC³eele ³eslees. GHeueyOe Yeeb[Jeue efkebÀJee GHeueyOe m$eesle ³ee ceeiee&letve efceUeuesues
Yeeb[Jeue efJeefJeOe ceeiee¥veer iegbleJeCegkeÀ keÀjC³eele ³esles. DeLee&le, efJeefJeOe m$eesleeHeemetve efceUCeejs Yeeb[Jeue
Je l³eeb®eer keÀjC³eele ³esCeejer iegbleJeCetkeÀ ³eeuee®e efJeÊeer³e J³eJemLeeHeve Demes cnCeleele.
72
ÒeecegK³eeves Yeeb[Jeuee®eer iegbleJeCetkeÀ oesve ÒekeÀejeceO³es efJeYeeieueer peeles. efoIe& cegoleerle
iegbleJeCetkeÀ DeeefCe DeuHe cegoleerle iegbleJeCetkeÀ, ³eeJeªve Yeeb[Jeuee®es oesve ÒekeÀej ÒeecegK³eeves He[leele, SkeÀ
efmLej Yeeb[Jeue DeeefCe ogmejs DeeJeleea efkebÀJee ®eue Yeeb[Jeue. oesvner Yeeb[Jeuee®es m$eesle meeOeejCeHeCes SkeÀ
efkebÀJee JesieUs Demet MekeÀleele; Hejbleg oesvner Yeeb[Jeuee®es JewefMeäîes JesieUer Demeleele.
De) efmLej Yeeb[Jeue (Fixed Capital): pes Yeeb[Jeue efoIe& keÀeueemeeþer cnCepes®e leerve efkebÀJee
peemle keÀeueemeeþer iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eele ³esles DeMee Yeeb[Jeueeuee efmLej Yeeb[Jeue Demes cnCeleele.
GoenjCeeLe& peceerve, mebHeÊeer, Fceejle, ceMeerve, ³eb$emeeceûeer, HeÀefve&®ej Fl³eeoer Kejsoer keÀjCesmeeþer
kesÀuesueer Yeeb[Jeuee®eer iegbleJeCetkeÀ cnCepes efmLej iegbleJeCetkeÀ nes³e.
meJe&meeOeejCeHeCes efmLej Yeeb[Jeue GlHeeovee®³ee keÀener HeeleUerHe³e¥le efmLej Demetve les yeouele
veener cnCetve ³ee Yeeb[Jeueeme efmLej Yeeb[Jeue Demes cnCeleele. efmLej Yeeb[Jeue GlHeeovee®³ee ÒeceeCeele
yeouele vemetve les GlHeeove ³egveerìvegmeej yeoueles. cnCepes®e pesJe{s GlHeeove peemle lesJe{e efmJeì
Yeeb[Jeueer SkeÀkeÀ Ke®e& keÀceer ³eslees. ns Keeueerue Deeke=ÀleerJeªve mHeä nesles.
³e
efmLej Yeeb[Jeue js<ee

6L
4L
2L
#e
0 10 K 20 30 40 60
Jejerue Deeke=ÀleerJeªve DeeHeCeeme efometve ³esles keÀer GlHeeove 10 npeej ³egveerì Demees efkebÀJee 20, 30,
40 efkebÀJee 60 efmLej Ke®e& ne Megv³e GlHeeoveeuee Je 60,000 ³egveerì GlHeeoveeuee 60 ueeKe ªHe³es
efmLej Deens. lees GlHeeovee®³ee ÒeceeCeele yeouele veener.
ye) ®eue Yeeb[Jeue (Working Capital):
1) DeLe& : ®eue Yeeb[Jeue cnCepes®e DeefmLej Yeeb[Jeue ®eue Yeeb[Jeue DeLee&le pes ®eue Deens efkebÀJee pes
yeoueCeejs Deens Demes Yeeb[Jeue p³ee Yeeb[Jeueele GlHeeovee®³ee ÒeceeCeele yeoue Ie[tve ³eslees l³ee
Yeeb[Jeueeme ®eue Yeeb[Jeueeme ®eue Yeeb[Jeue Demes cnCeleele.
pes Yeeb[Jeue DeuHe cegoleermeeþer®³ee eEkeÀJee Deleer DeuHe cegoleer keÀjerlee efkebÀJee DeeJeleea
Ke®ee&meeþer iegbleJeC³eele ³esles DeMee Yeeb[Jeueeme ®eue Yeeb[Jeue Demes cnCeleele.
73
ogmeN³ee Meyoele pes Yeeb[Jeue GlHeeove Òel³e#eHeCes mebyebOeerle Demeles DeMee Yeeb[Jeueeme ®eue
Yeeb[Jeue Demes cnCeleele. GlHeeovee®³ee ÒeceeCeele p³ee Yeeb[Jeueele Jee{ efkebÀJee Ieì nesles. les Yeeb[Jeue
cnCepes ®eue Yeeb[Jeue nes³e.
2) ®eue Yeeb[Jeuee®eer iejpe DeeefCe cenÊJe (Need & Significance): ®eue Yeeb[Jeue ns
k³eJemee³eeceO³es Òel³e#e DeefYeÒesjCes®eer Òeef¬eÀ³ee keÀjCeejs Yeeb[Jeue Demeles. ®eue Yeeb[Jeuee®eer DeefYeÒesjCe
Òeef¬eÀ³ee pesJe{er peueo Demesue lesJe{s veHeÌ³ee®es ÒeceeCe peemle Demeles.
jessKe
®eue meeceûeer
Yeeb[Jeue
Òel³e#e cepetjer
Òel³e#e Flej Ke®e&
Òeef¬eÀ³ee
Jemleg®eer
efveefce&leer
Jemleg®eer efJe¬eÀer
jessKe
Jejerue Deeke=ÀleerJeªve mHeä nesles keÀer, ®eue Yeeb[Jeue ns ªHeeblejerle nesCeejs DeefleMe³e DeefmLej Demes
Yeeb[Jeue Demetve p³ee®es jesKeerceO³es lJeefjle ªHeeblej nesles. pemes jesKeer®es meeceûeerceO³es- meeceûeer®es
Òeef¬eÀ³esceO³es- Òeef¬eÀ³es®es JemletceO³es DeeefCe Jemlet efJe¬eÀer®es jesKeer ceO³es DeeefCe Hejle jesKeer®es meeceûeerceO³es
DeMee ÒekeÀejs J³eJemee³eeceO³es ®eue Yeeb[Jeuee®eer Òeef¬eÀ³ee Demeles.
Jejerue mHeäerkeÀjCeeJeªve ®eue Yeeb[Jeeuee®es cenÊJe mHeä nesles. cnCepes®e ®eue

Yeeb[JeueeefMeJee³e GlHeeove DeMekeÌ³e Demeles, GlHeeoveeefMeJee³e efJe¬eÀer MekeÌ³e vemeles, efJe¬eÀerefMeJee³e veHeÀe
cnCepes®e GÐeesie MekeÌ³e®e vemelees. ®eue Yeeb[Jeue Keeueerue yeeyeeRmeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeles.
1) owvebefove Ke®ee&meeþer ®eue Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
2) Òel³e#e Ke®ee&meeþer ®eue Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
3) DeeJeleea Ke®ee&meeþer ®eue Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
74
efmLej Yeeb[Jeue p³eeÒeceeCes J³eJemee³eeceO³es cenÊJee®es Demeles l³ee®eÒeceeCes ®eue Yeeb[Jeuee®es
cenÊJe Deens. efmLej Yeeb[Jeue ns J³eJemee³ee®eer efmLeleer cepeyetle keÀªve J³eJemee³ee®ee Keje efJekeÀeme Je
efJemleej ®eue Yeeb[JeueecegUs®e Ie[tve ³eslees.
Yeeb[Jeueefveefce&leer efkebÀJee mJele:®es Yeeb[Jeue DeLee&le J³eJemee³ee®es Yeeb[Jeue efvecee&Ce keÀjC³ee®es

Kejs keÀe³e& ®eue Yeeb[Jeue keÀjerle Demeles.
®eue Yeeb[JeueecegUs®e J³eJemee³ee®eer GÐeespekeÀebveer efveef½ele kesÀuesueer O³es³e meeO³e keÀjlee

³esleele. ®eue Yeeb[Jeue ns SkeÀ J³eJemee³ee®ee DeeefLe&keÀ keÀCee Demetve lees cepeyetle DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
®eue Yeeb[Jeuee®eer efveefce&leer ner lJeefjle Je GHeueyOe Demeuesu³ee DeefleMe³e meeO³ee Je meesH³ee
ceeiee&ves keÀjC³eele ³esles Je ³ee Yeeb[Jeuee®es ªHeeblej lJeefjle J³eJemee³eeceO³es keÀjlee ³esT MekeÀles.
10.4 ®eue Yeeb[Jeuee®es IeìkeÀ (Determinants of working capital)
J³eJemee³eeceO³es ®eue Yeeb[Jeue MeesOetve keÀe{Ces ner SkeÀ DeefleMe³e DeJeIe[ Òeef¬eÀ³ee Deens. ®eue
Yeeb[JeueeJej ®eue mebHeÊeer DeeefCe ®eue os³elee ³ee oesve IeìkeÀeb®ee HeefjCeece efometve ³eslees.
1) ®eue mebHeÊeer : p³ee mebHeÊeer®es jesKeerceO³es lJeefjle ªHeeblej keÀjlee ³esT MekeÀles l³ee mebHeÊeerme ®eue
mebHeÊeer Demes cnCeleele. J³eJemee³eeceO³es efmLeleer efJeJejCeele oesve ÒekeÀej®eer mebHeÊeer oMe&efJeuesueer Demeles.
efmLej mebHeÊeer Je ®eue mebHeÊeer, Fceejle, ³eb$emeecegûeer, peceerve Fl³eeoer mebHeÊeer J³eJemee³ee®eer efmLej
mebHeÊeer nes³e. mebHeÊeer®ee ogmeje ÒekeÀej cnCepes ®eue mebHeÊeer. Goej efJe¬eÀer, efyeume,????, jesKe
jkeÌkeÀce, Deveecele, megj#ee HebÀ[, yeBkeÀ ye@uevme F. ®eue mebHeÊeer nes³e. ®eue Yeeb[Jeue MeesOeC³ee®³ee
Heefnu³ee He×leer®es met$e Keeueerue ÒeceeCes Deens.
®eue Yeeb[Jeue = ®eue mebHeÊeer
J³eJemee³eeleerue SketÀCe ®eue mebHeÊeer®eer yesjerpe cnCepes®e ®eue Yeeb[Jeue. ®eue Yeeb[Jeue MeesOeC³ee®eer ner
SkeÀ J³eJemee³ee®eer efkebÀJee ®eeuet J³eJemee³ee®eer He×le Deens.
2) ®eue os³elee : ®eue os³elee ner ®eue Yeeb[JeueeJej HeefjCeece keÀjCeejer Deens. ®eue os³elee ®eue
Yeeb[Jeuee®ee IeìkeÀ Demetve ®eue Yeeb[JeueeJej ³ee®ee HeefjCeece efometve ³eslees.
®eue os³elee cnCepes DeuHe cegoleer keÀpe& efkebÀJee DeuHe cegoleer osCeer. pes GÐeespekeÀeme ceeieCeer
kesÀu³eeyejesyej ÐeeJes ueeieles DeLeJee DeefleMe³e DeuHe keÀeUele osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
J³eJemee³ee®es $eÝCekeÀes/meeJekeÀej, HegjJeþeoej Je efyeume Hesyeue DeuHe cegoleer keÀpe& F. IeìkeÀ

®eue os³elesceO³e cees[leele.
75
®eue Yeeb[Jeue MeesOeC³ee®eer ogmejer He×le Keeueerue ÒeceeCes Deens.
®eue Yeeb[Jeue = ®eue mebHeÊeer - ®eue os³elee
J³eJemee³ee®eer SketÀCe ®eue mebHeÊeer Jepee ®eue os³elee cnCepes ®eue Yeeb[Jeue nes³e. ®eue
Yeeb[Jeue MeesOeC³ee®³ee oesve He×leer Deensle ns DeeHeCe Jejerue mHeäerkeÀjCeeletve Heeefnuesues Deens.
10.5 Yeeb[Jeuee®es m$eesle (Source of Finance)
Yeeb[Jeuee®es efJeefJeOe m$eesle Deensle les Keeueerue ÒeceeCes Lees[keÌ³eele mHeä keÀjC³eele Deeues
Deensle.
De) efmLej Yeeb[Jeuee®es m$eesle : J³eJemee³eeme ueeieCeejs efmLej Yeeb[Jeue Keeueerue ceeiee&ves ieesUe
keÀjlee ³esles.
1) YeeieYeeb[Jeue : YeeieYeeb[Jeue ner SkeÀ DeefleMe³e cenÊJee®eer He×le Demetve ³ee He×leerves
Yeeb[Jeuee®eer GYeejCeer DeuHe Ke®ee&le keÀjlee ³esT MekeÀles. keÀesCeleerner Yeejleer³e kebÀHeveer keÀe³eÐeevegmeej
mJele:uee DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee Yeeb[Jeuee®es ueneve mJe©Heeleerue Yeeie / DebMe (Share) meeceev³e
pevelesme efJeketÀve YeeieYeeb[Jeuee®eer GYeejCeer keÀjlee ³esT MekeÀles. ³eeceO³es leerve ÒekeÀejs Yeeiee®eer efJe¬eÀer
keÀjlee ³esles.
1) meeceev³e Yeeie
2) DeefOekeÀej #ece Yeeie
3) Keepeieer SpebìÜejs
2) keÀpe&jesKe : þjeefJekeÀ ojeves J³eepe osTve kebÀHeveer keÀpe&jesK³ee®eer efJe¬eÀer keÀjerle Demeles. ³eeceO³es
keÀpe&jesKeOeejkeÀebvee efJeefMeä ojeves J³eepe efceUles. kebÀHeveer efJemepe&vee®³eeJesUer keÀpe& jesKes®eer jkeÌkeÀce
ÒeLecele: osC³eele ³esles. keÀpe&jesKe oesve ÒekeÀej®eer Demeleele. pemes
1) megjef#ele keÀpe&jesKe
2) meeOeejCe keÀpe&jesKe
megjef#ele keÀpe&jesKeeceO³es J³eJemee³ee®eer mebHeÊeer leejCe cnCetve þsJeC³eele ³esle Demeles.
3) Flej ceeie& : ìce& ueesve/cegoleer keÀpe&, veHeÀe, JnW®ej Yeeb[Jeue F. yeeyeeR®ee Yeeb[Jeue GYeejCeermeeþer
GHe³eesie keÀjC³eele ³eslees.
ye) ®eue Yeeb[Jeuee®es m$eesle : efmLej Yeeb[JeueeÒeceeCes ®eue Yeeb[Jeuee®³ee GYeejCeer®eer JesieJesieUer
m$eesle DeeHeCeeme HeneJe³eeme efceUleele. pemes
1) yeBkeÀskeÀ[tve De@[Jnevme/Deveecele jkeÌkeÀce IesCes.
76
2) Meermeer efkebÀJee yeBkeÀ Dees[er IesCes. ³eeceO³es yeBkeÀ efmLeleerefJeJejCee®³ee DeeOeejeJej SkeÀ Je<ee&meeþer
keÀpe& megefJeOee GHeueyOe keÀªve osleele.
3) DeuHe cegoleer keÀpe&, uesìj Dee@HeÀ ¬esÀ[erì ì^s[ ¬esÀ[erì, HeyueerkeÀ ef[Hee@Peerì, keÀcejefMe³eue HesHej,
Deveecele pecee, keÀpe&jesKes, DeuHe cegoleer keÀpe& Fl³eeoer ceeiee&veer ®eue Yeeb[Jeuee®eer GYeejCeer
keÀjlee ³esles.
1) Yeeb[Jeuee®es ÒekeÀej efJeMeo keÀje.
2) Yeeb[Jeuee®es cenÊJe efuene Je l³ee®es m$eesle mHe<ì keÀje.

77
11
efJeÊeer³e mebmLee
IeìkeÀ j®evee :
11.2 efJeÊeer³e mebmLes®eer keÀe³e&
11.3 ueIet GÐeesie efJekeÀeme yeBkeÀ (SIBDBI)
11.4 cenejeä^ jep³e DeewÐeesefiekeÀ Je iegbleJeCetkeÀ ceneceb[U (SIICOM)
11.5 cenejeä^ DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe leebef$ekeÀ mebIeìvee (MITCON)
11.6 cenejeä^ GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keWÀê (MCED)
11.7 ueIet GÐeesie mesJee mebmLee (SISI)
11.8 je<ìêr³e ueIet GÐeesie ceneceb[U (MSIC)
iesu³ee keÀener Je<ee&ceO³es peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLes®³ee Go³eeveblej efJeÊe Je uesKee #es$ee®³ee keÀe³ee&ceO³es
ceesþer ¬eÀebleer Peeueer Deens. DeepekeÀeue Òel³eskeÀ OebÐee®es cetu³eceeHeve l³eeceO³es efceUCeeN³ee veHeÌ³eeJej kesÀues
peeles. efJeÊe efJeYeeieekeÀ[s Deelee Ke®ee&me keÀejCe DeMee ¢äerves ve Heenlee ueeYe#es$e cnCetve Heeefnues peeles.
peceeKe®ee&®eer veeWo keÀjCes efnMesye efuenerCes DeeefCe OebÐee®ee Fleerneme le³eej keÀjCes, DeMee og³³ece
mJeªHee®es mLeeve Demeuesu³ee efJeÊeer³e mesJeebceO³es, DeepekeÀeue keÀjerDej keÀjCes ns SkeÀ DeekeÀ<e&keÀ Je
DeeJneveHetCe& keÀe³e& Peeues Demetve efveCe&³e IesCes, OebÐee®es efve³eespeve Je l³ee®es keÀecekeÀepe, J³eJenej efve³eb$eCe
keÀjCes ³eeceO³es efJeÊe #es$eeceOeerue J³ekeÌleer®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles. yeBkeÀ Je l³ee®es J³eJenej
keÀesCel³eener DeLe&J³emLesceO³es yeBkeÀeb®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles. yeBkeÀe mebHeÊeer®es J³eJemLeeHeve keÀjerle
Demeleele. GlHeeove, efJelejCe Je JeeHej efkebÀJee efJeefve³eesie ³ee meJe& Deee|LekeÀ Òeef¬eÀ³ee yeBkeÀeb®³ee keÀeceecegUs
megkeÀj nesleele. yeBkeÀ ueeskeÀebveer ye®ele kesÀuesu³ee ÒeJeeMeebvee GHeueyOe keÀªve osleele. ì^@Jnue ®eskeÀ
ÒeJeeMeebvee GHeueyOe keÀªve osleele. veJeerve GÐeesieebvee efkebÀJee ÒekeÀuHeebvee efJeÊeHegjJeþe keÀjleele.
ce=l³etHe$ee®ee J³eJemLeeHekeÀ DeeefCe efJeéemLe cnCetve keÀece keÀjleele Je efMeJee³e keÀpe& GOeejer®eer mesJee Òeoeve
keÀjleele Je efMeJee³e keÀpe& GOeejer®ee mesJee Òeoeve keÀjleele. ³eeefMeJee³e yeBkeÀe GÐeespekeÀlee Je
78
mJe³ebjespeieej ³eebvee ceole keÀªve Òeeslmeenve osleele. DeepekeÀeue yeBkeÀeb®es J³eJenej mebieCeerke=Àle Peeues
Deensle DeeefCe Dee@ìesce@efìkeÀ ìsuej ceMeerve (S.ìer.Sce.) DeeefCe Flej DeeOegefvekeÀ meeOeveebcegUs yeBkeÀeb®es
J³eJenej mebieCeerke=Àle Peeues Deensle DeeefCe Dee@ìesce@efìkeÀ ìsuej meeOeveebcegUs yeBkeÀe®es J³eJenej Jesieeves nest
ueeieues Deensle. yeBkeÀebveer l³eeb®es J³eJenej efYeVe #es$eele megª kesÀues Deensle DeeefCe Jew³eefkeÌlekeÀ yeBkeÀeRie ns
l³eeHewkeÀer SkeÀ Deens. ³ee #es$eele ie=nkeÀpe&, Yee[îeeves efkebÀJee Yee[sleÊJeeJej efkeÀceleer Jemlet®eer Kejsoer F.®ee
meceeJesMe neslees. ³ee meJe& yeoueecegUs keÀecee®³ee iegCeJeÊesle Jee{ Peeueer Deens DeeefCe leebef$ekeÀ efMe#eCe
Iesleuesu³ee ceeCemee®eer iejpe Jee{ueer Deens, l³ee®ee®e HeefjCeece nesTve J³eJemLeeHekeÀer³e mlejeJej keÀceer
keÀce&®eeN³eeb®eer iejpe yeBkeÀebvee Heg{s ueeieCeej Deens. Yeejleer³e efJeÊeJ³eJemLes®³ee (yeBkeÀ) efMejesceCeer Yeejleer³e
efjPeJn& yeBkeÀ Deens. efle®es keÀe³e& ÒeecegK³eeves yeBkeÀ J³eJemee³ee®es efve³eceve Je efJekeÀeme ns Deens. ®eueveHe×leer
ÒecegKe ³ee veel³eeves leer mebmLeeb®³ee yeebOeCeerkeÀe³ee&le cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles. l³ee®eÒeceeCes DeefmlelJe
Demeuesu³ee yeBkeÀeb®³ee GlHeeokeÀlesceO³es Je HeefjCeecekeÀejkeÀlesceO³es megOeejCee Ie[JeC³eemeeþer efjPeJn& yeBkeÀ
Je efJeÊe ceb$eeue³e oesvner efceUtve SkeÀef$eleHeCes ®eueve OeesjCe þjJetve l³ee®³ee yeenîece³ee&oe efveef½ele
keÀjles. Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ ceeie&oMee&keÀ lelJes þjJetve osTve keÀe³e&He×leer mebyebOeer Òemle=le met®evee
keÀjles Je yeBkeÀe DeeefCe meJe& efJeÊeer³e mebmLeebvee l³ee keÀe³ee&vJeerle keÀjeJ³ee ueeieleele.
11.2 efJeÊeer³e mebmLes®eer keÀe³e&
ueeskeÀeb®³ee þsJeer mJeerkeÀejCes, Hewmes SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmejerkeÀ[s HeeþJeCes, keÀpe& Je ¬esÀef[ì®eer megefJeOee
osCes. ³eeefMeJee³e yeBkeÀ DeveskeÀefJeOe keÀe³ee&ceO³es iegbleuesu³ee Demeleele.
De) efkeÀjkeÀesU efkebÀJee Jew³eefkeÌlekeÀ yeBkeÀeRie : J³ekeÌleerMe: ûeenkeÀebvee DeeefCe íesìîee J³eJemeeef³ekeÀebvee
DeeefCe ueIegGÐeesieebvee efJeÊeer³e mesJee osC³ee®es keÀece ne efJeYeeie keÀjlees DeeefCe efkeÀjkeÀesU DeeefCe Jew³eefkeÌlekeÀ
yeBkeÀeRie ns oesve mJeleb$e efJeYeeie Demeu³eeÒeceeCes DeLeJee SkeÀ$e keÀece keÀjleele. efkeÀjkeÀesU yeBkeÀ J³eJenej
cnCepes Jew³eefkeÌlekeÀ ûeenkeÀebveer l³eeb®es Hewmes þsJeCes, keÀe{Ces, otmejerkeÀ[s HeeþJeCes. ogmeN³ee Keel³eele pecee
keÀjCes, HejkeÀer³e ®eueve GHeueyOe keÀªve osCes, ì^@Jnuej ®eskeÀ JeìJeCes ³ee mesJee osT keÀjCes lej
Jew³eefkeÌlekeÀ yeBefkebÀie cnCepes keÀpe& osCes, ¬esÀef[ì efkebÀJee GOeejerJej Hewmes osCesme mebceleer osCes, ieneCe
J³eJenej, efJecee J³eJemee³e, efveJesMe ³eespevee, mesJeeefveJe=Êeer efveOeer DeeefCe efJeefJeOe DeeefLe&keÀ J³eJenejebyeÎue
ûeenkeÀebvee meuuee osCes.
ye)keÀe@Hees&jsì yeBkeÀeRie : GÐeesieebvee efkebÀJee kebÀHev³eebvee ³ee yeBkeÀe ÒeecegK³eeves mesJee osleele. ³ee yeBkeÀeb®es
J³eJenej cegK³ele: ceesþîee kebÀHev³ee Je mejkeÀejer keÀe³ee&ue³es efkebÀJee mebmLeebyejesyej Demeleele. ns J³eJenej
yeBkesÀ®³ee MeeKeeÒecegKee®³ee mlejeJej megª nesleele. DeefOekeÀ iegbleeiegbleer®es J³eJenej efkeÌueDeefjbie yeBkesÀ®³ee
keÀe@Heexjsì efJeYeeieeleHexÀ DeeefCe efle®³ee og³³ece J³eeHeejer yeBkeÀeb®³eeceeHe&Àle HetCe& kesÀues peeleele.
keÀ) keÀe@Heexjsì mJeªHee®es DeeefLe&keÀ J³eJenej : ³eeceO³es ¬esÀef[ì osC³eeceO³es Demeuesu³ee OeeskeÌ³ee®ee
Deboepe Iesleuee peelees. meuu³eemeeþer Demeuesu³ee kebÀHeveeruee oeve kebÀHev³eeb®³ee SkeÀef$ekeÀjCeemebyebOeer efkebÀJee
Dev³e kebÀHeveer leey³eele IesC³eemebyebOeer meuuee osC³eele ³eslees. DeefOekeÀ Yeeb[Jeue GYes keÀjCes, OebÐeeceOeerue
mHeOe&keÀeb®³ee yeeyeleerle ke=Àleer efkebÀJee veeJeer, yee¿e osMeebceOeerue Ie[ecees[er®ee DeeefLe&keÀ J³eJenej nesCeeje
HeefjCeece ³eemeejK³ee efJe<e³eeJej meuu³eemeeþer ûeenkeÀebvee ceeie&oMe&ve keÀjCes ns keÀece yeBkeÀe keÀjleele.
79
[) J³eeHeejer yeBkeÀe®es J³eJenej : efveOeer GHeueyOe keÀªve osCes ne cegK³e nslet Demeuesu³ee efvejefvejeÈ³ee
mesJee J³eeHeejer yeBkeÀ l³eeb®³ee ûeenkeÀebvee osle Demeleele. iegbleJeCetkeÀer®es J³eJemLeeHeve ns ³ee efJeYeeiee®es cegK³e
keÀece Deens. ner mesJee ceesþîee GÐeesiemecegne®³eeJeleerves efkebÀJee mesJeeefveJe=Êeer efveOeer (HesvMeve HebÀ[)
iegbleJeCetkeÀ keÀjCeejer, ì^mì efkebÀJee efmekeÌ³egjerìerpe (megj#ee) þsJeer®³ee OebÐeeceO³es Demeleerue l³eeb®³eeJeleerves
efoueer peeles. kebÀHev³eeb®³ee Yeeie Yeeb[Jeueeb®³ee efJe¬eÀer®es J³eJenej Deeblejjeäêr³e efJeÊe J³eJenej ueeskeÀebvee
YeeieYeeb[Jeuee®eer efJe¬eÀer keÀjCes DeeefCe YeeieYeeb[Jeuee®eer Kejsoer-efJe¬eÀer ³ee keÀecee®³ee YeejeJej yeBkeÀeb®³ee
mesJekeÀeb®eer mebK³ee DeJeuebyetve Demeles.
F) ì^sPejer : DecesjerkeÀve yeBkeÀerie He×leerceOetve ³ee keÀecee®ee Go³e Peeuee Demetve HejkeÀer³e ®euevee®³ee
jeKeerJe efveOeer®eer keÀeUpeer IesC³ee®es keÀece l³eeceO³es kesÀues peeles. HejkeÀer³e ®eueveeb®es J³eJenej Je
iegbleJeCetkeÀer®es J³eJemLeeHeve F. ³ee efJeYeeiee®³ee peyeeyeoeN³ee Deensle DeeefCe ueIegGÐeesieebvee GÊespeve,
nmlekeÀuee, kegÀefìjGÐeesie Je ûeeceerCe GÐeesie DeeefCe ûeeceerCe #es$eeceOeerue Flej DeeefLe&keÀ keÀe³e&¬eÀceebvee
meene³³e keÀjCes ne ûeeceerCe yeBefkebÀie®ee cegK³e nslet Demelees.
F&) Deeblejjeäêr³e yeBkeÀeRie : pesJne SkeÀe jeäêleerue yeBkesÀ®es ogmeN³ee jeäêleerue yeBkesÀyejesyej J³eJenej
nesleele lesJne Deeblejjeäêr³e mJeªHee®es yeBkeÀ J³eJenej nesleele. uesìj Dee@HeÀ ¬esÀ[erì®³ee DeeOeejeJej
meeOes keÀpe& osCes Je l³eeÜejs Keelesoejebvee Dee³eele-efve³ee& J³eJenejebvee ceole keÀjCes DeeefCe keÀpee&®es
ªHeeblej keÀjC³eemeeþer HejkeÀer³e ®eueve GHeueyOe keÀjCes ns ³ee efJeYeeiee®es ÒecegKe keÀe³e& Demeles.
G) Keepeieer #es$eeleerue yeBkeÀe : jeäêr³eke=Àle yeBkeÀe pes J³eJenej keÀjleele les meJe& J³eJenej Keepeieer
#es$eeleu³ee yeBkeÀe keÀjleele. HeÀjkeÀ HeÀkeÌle SJe{e®e Deens keÀer l³eeb®eer ceeuekeÀer mejkeÀejkeÀ[s vemeles.
efjPeJn& yeBkesÀves þjJetve efouesueer ceeie&oMe&keÀ leÊJes ³ee yeBkeÀe Devegmejleele.
11.3 ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkeÀ (Small Industries Development

Bank of India)
mJeeleb$³e ÒeeHleerveblej HeÀes[& HeÀeTb[sMeve DeY³eeme ieìeves kesÀuesu³ee efMeHeÀejMeervegmeej Yeejlee®³ee

DeLe&J³eJemLesceOeerue ueIeg GÐeesie #es$e meg¢{ JneJes DeeefCe ueIet GÐeesieebvee meJe& MekeÌ³e leer ceole keÀjlee
³eeJeer, ³eekeÀefjlee osMeele efJeefJeOe mebmLeeb®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkeÀ ner
DeMee®e mebmLeebHewkeÀer SkeÀ mebmLee Deens. Yeejle mejkeÀejves ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkeÀ 1990 ceO³es
mLeeHeve kesÀueer. Òemlegle mebmLee keWÀêer³e HeeleUerJeªve keÀe³e& keÀjles.
3.1 ueIeg GÐeesie efJekeÀeme ye@bkesÀ®eer HeeMJe&Yetceer : ueIeg GÐeesieeb®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer
keWÀêer³e mejkeÀejves Heg{ekeÀej IesTve mLeeHeve kesÀuesu³ee mebmLeeb®³ee keÀe³ee&ceO³es Je keÀe³e&He×leerceO³es DeveskeÀ
oes<e Deensle. ueIegGÐeesieebvee DeLe&HegjJeþe efkebÀJee keÀpe&HegjJeþe keÀjCeeN³ee mebmLeeb®eer efJeÊeer³e meeOeves
DeHegjer nesleer. l³eecegUs ³ee mebmLee ueIeg GÐeespekeÀebvee l³eeb®³ee iejpesvegmeej keÀpe& HegjJeþe keÀjC³eemeeþer
DekeÀe³e&#ece efme× Peeu³ee. Ogmejs Demes keÀer, ueIeg GÐeesieebvee efJeefJeOe ÒekeÀejs meene³³e keÀjCeeN³ee
mebmLeeb®³ee keÀejYeejele SkeÀJeekeÌ³elee Je mecevJe³e veJnlee. ³ee oesve ÒecegKe keÀejCeebcegUs ueIeg GÐeesie
#es$eeuee ceole keÀjC³eemeeþer mLeeHeve keÀjC³eele Deeuesu³ee mebmLeebvee DeeHeueer YegefcekeÀe ÒeYeeJeerHeCes Heej
80
Hee[lee Deeueer veener. ns oesvener oes<e otj keÀjC³ee®³ee nsletves®e osMeele ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkesÀ®eer
mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.
3.2 ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkesÀ®eer keÀe³ex : ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkeÀ DeeHeu³ee osMeele ueIeg
GÐeespekeÀebvee meene³³e keÀjCeeN³ee jeäêr³e mebmLeebvee efoIe&cegoleer®ee HegveefJe&lee®ee HegjJeþe keÀjles. ne
HegveefJeÊee®ee HegjJeþe efJeefMeä ³eespeveeb®³ee DebceueyepeeJeCeerkeÀefjlee efouee peelees.
1) osMeeleerue ueIeg GÐeesieebceO³es GHe³eesieele DeeCeues peeCeejs GlHeeoveleb$e DeÐeeJele DemeeJes,
leb$e%eevee®eer HeeleUer G®®e opee&®eer DemeeJeer, ³eekeÀjerlee keÀener mebmLee ueIeg GÐeespekeÀebvee ceole
keÀjC³eemeeþer efJeefMeä ³eespeveeb®eer DeeKeCeer keÀjleele. yeBkesÀkeÀ[tve mebyebefOele mebmLeebvee ³ee ³eespeveeb®eer
DebyeueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer Hetve&efJeÊee®ee HegjJeþe kesÀuee peelees.
2) efJeefYeVe ÒeosMeeceO³es, ÒeecegK³eeves ceeieeme ÒeosMeeceO³es efJekeÀemee®³ee mebj®eveelcekeÀ mees³eer®eer

keÀcelejlee Demeles. mebj®eveelcekeÀ mees³eer®es DeefmlelJe Demeu³eeefMeJee³e ueIeg GÐeespekeÀ ³ee ÒeosMeeceO³es
ueIet GÐeesieeb®eer mLeeHevee keÀjC³eemeeþer OepeeJele veenerle.
3) ueIeg GÐeespekeÀebvee DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer ³eb$emeecegûeer l³eebvee Yee[slelJeeJej HegjefJeC³eekeÀefjlee jeäêr³e

ueIeg efJekeÀeme mebmLesuee keÀpe&HegjJeþe kesÀuee peelees.
4) ueIeg GÐeespekeÀebvee l³eeb®eer GlHeeoves ³eesi³e yeepeejHesþebceO³es efJekeÀCes MekeÌ³e JneJes ³eekeÀefjlee l³eebvee
ceole keÀjC³eemeeþer keÀener mebmLee ³eespevee DeeKeleele. ³ee ³eespeveeb®³ee DebceueyepeeJeCeermeeþer mebyebOeerle
mebmLeebvee keÀpe&HegjJeþe kesÀuee peelees.
5) DeveskeÀoe ueIeg GÐeesie Deepeejer He[leele. l³eeb®eer meJe& ÒekeÀejs He[Pe[ nesles. ³ee meJe& ÒekeÀejs Hebieg
Peeuesu³ee ueIeg GÐeesieeb®es HegveJe&meve keÀjC³eemeeþer yeBkeÀe efkebÀJee efJeefMeä mebmLee ³eespevee jeyeJet MekeÀleele.
³ee ³eespeveeb®eer J³eJeefmLele DebceueyepeeJeCeer JneJeer, ³eekeÀefjlee yeBkeÀebvee Je efJeefMeä mebmLeebvee ueIeg GÐeesie
efJekeÀeme yeBkesÀkeÀ[tve HegveefJeÊee®ee HegjJeþe kesÀuee peelees.
6) ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkesÀ®³ee keÀe³ee&®es cegu³eceeHeve : ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkesÀ®³ee mLeeHeves®eer
Heeée&Yetceer ¿ee mebmLes®eer GefÎäs Je ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkesÀves Debefieke=Àle kesÀuesu³ee keÀe³ee&yeÎue Jej
efJeJes®eve kesÀues Deens. ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkesÀves DeeHeueer YetefcekeÀe efkeÀleer ÒeYeeefJeHeCes Heej Hee[ueer
Deens? ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkesÀ®³ee keÀe³ee&®es Jemletefveÿ cegu³eceeHeve keÀjC³eeceO³es Heg{erue De[®eCeer
peeCeJeleele.
1) ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkeÀ ner yeBkeÀ Je efJeefMeä mebmLeebvee efJeefYeVe ³eespeveeb®³ee DebceueyepeeJeCeermeeþer
HegveefJe&lJee®ee HegjJeþe keÀjles. HegveefJe&Êee®³ee HeefjCeecekeÀejkeÀles®es efkebÀJee efve<HeÊeer®es efveef½eleHeCes
ceespeceeHe keÀmes keÀjCeej?
2) ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkesÀves kesÀuesu³ee keÀeceefiejeryeÎue efJemle=le leHeefMeue Je DeekeÀ[sJeejer GHeueyOe
veener.
81
3) ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkeÀ DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee ueIegGÐeesieebvee l³eebveer efmJekeÀejuesueer DeeJenves HetCe&
keÀjC³eekeÀjerlee meene³³e keÀjles. Hejbleg ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkeÀ DeeefCe ueeYeeLeea ueIegGÐeespekeÀ
³eeb®ee Òel³e#e mebyebOe keÀOeer®e ³esle veener.
4) mejkeÀejves DeLe&keÀejCee®³ee meboYee&le mJeerkeÀejuesues GoejerkeÀjCe, KeepeieerkeÀjCe Je
peeieeflekeÀerkeÀjCee®es OeesjCe, Debleie&le yeepeejHesþsceOeerue Jee{leer mHeOee&, efJeosMeeletve Dee³eele
nesCeeN³ee Je mJemle efkebÀceleerJej efJekeÀC³eele ³esCeeN³ee Jemletb®eer efJeHeguelee, ueIeg GÐeesie #es$ee®eer
ogo&MeeF. Yeeyeer efJe®eejele Iesleu³eeme, ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkesÀ®³ee keÀe³ee&®es cenÊJe Deelee Jee{le
Deens.
11.4 cenejeä^ jep³e DeewÐeesefiekeÀ Je iegbleJeCetkeÀ ceneceb[U (State

Industrial and Investment Corporation)
ceneceb[Ue®³ee mLeeHeves®eer HeeéeYetceer : mJeeleb$³e ÒeeHleerveblej cegbyeF& ceneveiejeceO³es DeewÐeesefiekeÀ

kesÀvêerkeÀjCe keÀceeue ce³ee&osHe³e&le Ie[tve Deeues nesles. l³eeveblej veJeerve GÐeesie cegbyeF&ceO³es mLeeHeve
keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es DeveskeÀ De[®eCeer peeCeJet ueeieu³ee, DeewÐeesefiekeÀ kesÀvêerkeÀjCee®es og<HeefjCeece
leerJe´lesves peeCeJet ueeieues. Veblej®³ee keÀeUele veJ³eeves mLeeHeve nesCeejs GÐeesie ns þeCes Je HegCes Menjeb®³ee
efoMesves mejkeÀues DeeefCe cenejeäê®ee DeewÐeeefiekeÀ efJekeÀeme cegbyeF&-HegCes-þeCes ¿ee ef$ekeÀesCeele®e kesÀvêerle
Peeuee. HeefjCeecele: DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemee®³ee ¢äerkeÀesveeletve He. cenejeä^, efJeoYe&, cejeþJee[e DeeefCe
keÀeskeÀCe ns ÒeosMe GHesef#ele jeefnues. cenejeäê®³ee ceeieeme Yeeieele GÐeespekeÀebvee GÐeesie mLeeHeve
keÀjC³eemeeþer DeefYeÒesefjle keÀªve l³eebvee meJe& ÒekeÀej®es ceeie&oMe&ve Je ceole keÀjC³eemeeþer SkeÀe mJeleb$e Je
ÒeYeeJeer mejkeÀejer ³eb$eCes®eer iejpe nesleer. GÐeespekeÀeb®eer ner efJeefMeä iejpe YeeieefJeC³ee®³ee GÎsMeeves jep³e
mejkeÀejves 1966 meeueer cenejeä^ jep³e DeewÐeesefiekeÀ Je iegbleJeCegkeÀ ceneceb[Ue®eer mLeeHevee kesÀueer.
efmekeÀe@ce ns ³ee ceneceb[Ue®es megìmegìerle veeJe Deens.
efmekeÀe@ce®eer GefÎäs : ceneefJeÊeÒeceeCes efmekeÀe@ce ner Meg× efJeÊeer³e mebmLee veener. efmekeÀe@ce®eer J³eeHekeÀ
GefÎäs Deensle. cenejeäê®³ee DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemee®ee Jesie Jee{eJee HeCe l³ee®eyejesyej ne efJekeÀeme
meblegueerle DemeeJee. efJekeÀmeveefMeue ÒeosMeebceO³es Je ceeieeme efpeunîeeceO³es efJekeÀemee®eer mebj®evee efvecee&Ce
keÀªve GÐeespekeÀebveer l³eeb®es veJeerve GÐeesie ¿ee Yeeieele mLeeHeve keÀjeJesle ³eekeÀefjlee GÐeespekeÀebvee meJe&
ÒekeÀej®es meene³³e keÀjeJes, ÒeeosefMekeÀ efJe<eceles®eer leerJe´lee keÀceer keÀjeJeer DeeefCe cenejeäê®ee peueo Je
meblegueerle DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeeJee, ueeskeÀebvee jespeieej Je GlHeVee®es veJeerve m$eesle ÒeeHle
JneJesle. DeMeer efmekeÀe@ce®eer efJeefJeOe GefÎäs Deensle.
efmekeÀe@ce®eer keÀe³ex : cenejeä^ jep³e DeewÐeesefiekeÀ Je iegbleJeCetkeÀ ceneceb[Ue®eer meeJe&peefvekeÀ #es$eeceOeerue

mebmLee cnCetve veeWoCeer keÀjC³eele Deeueer Deens. Òemlegle ceneceb[U ner SkeÀ mJee³eÊe mebmLee Deens. ns
ceneceb[U cnCepes efJekeÀeme yeBkeÀ Deens. l³eecegUs Flej ceneceb[Ue®³ee leguevesle ns ceneceb[U yeN³ee®e
yeeyeleerle efYeVe Deens, efMeJee³e ¿ee ceneceb[Ue®eer keÀe³ex ner yejer®e J³eeHekeÀ Deensle.
82
1) efJeÊeer³e keÀe³ex :
• GÐeesieeb®³ee YeeieYeeb[JeueeceO³es Òel³e#e ³eesieoeve keÀjCes.
• ce®e¥ì yeBefkeÀie mesJee Òeoeve keÀjCes. F.
2) efJekeÀemeelcekeÀ keÀe³ex :
• GÐeespekeÀebvee ÒekeÀuHeeb®eer efveJe[ keÀjerle Demeleebvee leebef$ekeÀ meuuee osCes.
• GÐeespekeÀebvee JesUesJesUer efJeefJeOe keÀejCeemleJe DeeJeM³ekeÀ Demeuesues leebef$ekeÀ DenJeeue le³eej
keÀjC³eemeeþer ceole keÀjCes.
3) GÐeespekeÀebvee GÐeesieeb®eer mLeeHevee keÀjC³eemeeþer ³eesi³e peeies®eer efveJe[, keÀ®®ee ceeuee®eer

GHeueyOelelee, yeepeejHesþebceOeerue HeefjefmLeleer F. yeeyeleerle ceeie&oMe&ve keÀjCes.
4) DeewÐeesefiekeÀ ¢efäves ceeieeme Yeeieele GÐeesieeb®es ÒeJele&ve keÀjCes.

5) GÐeesieeb®³ee mLeeHevee Je efJekeÀeme nesC³eekeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee cegueYetle efkebÀJee mebj®eveelcekeÀ
mees³eer efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer Flej mebmLeebMeer menkeÀe³e& keÀjCes.
6) HejosMeele jenCeeN³ee Yeejleer³e GÐeespekeÀebvee cenejeäêle GÐeesie mLeeHeve keÀjC³eemeeþer ceole
keÀjCes.
efmekeÀe@ce®eer keÀeceefiejer : efmekeÀe@ce®eer GefÎäs Je keÀe³ee&yeÎue Jej GuuesKe kesÀuee Deens. ner GefÎäs
meeO³e keÀjC³eemeeþer efmekeÀe@ceves yejer®e Jeeì®eeue kesÀueer Deens. cenejeäê®ee peueo Je meblegefuele
DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer efmekeÀe@ceves kesÀuesu³ee keÀeceefiejeryeÎue Heg{s Lees[keÌ³eele
mHeäerkeÀjCe kesÀues Deens.
1) GÐeespekeÀebvee DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer ceeefnleer GHeueyOe keÀªve osCes. Òel³eskeÀ GÐeespekeÀeuee GÐeesiee®eer
mLeeHevee keÀjC³eemeeþer Je l³eeveblej DeveskeÀ efveCe&³e I³eeJes ueeieleele. ³ee meJe& efveCe&³eeb®ee GÐeesiee®³ee
YeefJeleJ³eeJej otjieeceer HeefjCeece Ie[tve ³eslees. l³eecegUs ns efveCe&³e De®etkeÀ Demee³euee nJesle. GÐeespekeÀebveer
efveCe&³e IesC³eeHetJeea l³eebvee efJeefJeOe ÒekeÀej®eer ceeefnleer DeeJeM³ekeÀ Demeles. ner meJe& ceeefnleer He³ee&Hle Je
JeemleefJekeÀ Demeueer Heeefnpes. GÐeespekeÀebvee DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer ceeefnleer l³eebvee lelHejlesves HegjefJeC³ee®es
keÀe³e& efmekeÀe@ce keÀjles. ns keÀe³e& J³eJeefmLeleHeCes keÀjC³eemeeþer efmekeÀe@ceceO³es GÐeesie Òemeej efJeYeeie Deens.
ne efJeYeeie Yeejleer³e GÐeespekeÀebÒeceeCes®e efJeosMeer efJeefve³eesieles DeeefCe DeefveJeemeer Yeejleer³e J³eefkeÌlebveener
DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnleer HegjefJelees.
2) GÐeesieebvee mees³eer GHeueyOe keÀªve osCes, ceeieeme Yeeieele GÐeesieeb®ee efJekeÀeme JneJee ³eekeÀefjlee
efmekeÀe@ce ognsjer keÀe³e& keÀjles. GÐeesieeb®³ee mLeeHevesmeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee mebj®eveelcekeÀ mees³eer
efvecee&Ce keÀjCes DeeefCe GÐeespekeÀebvee l³eeb®³ee iejpesvegmeej ³ee mees³eer GHeueyOe keÀªve osCes Demes ns keÀe³e&
Deens.
3) Hee³eeYetle mees³eer efJekeÀmeerle keÀjC³eemeeþer DenJeeue le³eej keÀjCes. GÐeesiee®eer mLeeHevee Ie[tve ³esC³ee
keÀefjlee jmles, Jeerpe, HeeCeer, JeenlegkeÀ meeOeves, leebef$ekeÀ efMe#eCee®³ee mees³eer DeM³ee efJeefJeOe mees³eeR®eer
83
GHeueyOelee DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee mees³eeRvee mebj®eveelcekeÀ efkebÀJee Hee³eeYetle mees³eer DeMeer meb%ee
Deens. ³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee mees³eeR®³ee DevegueyOelescegUs Je DeHe³ee&HlelescegUs keÀeskeÀCe, cejeþJee[e Je
efJeoYe& ns ÒeosMe efJekeÀemee®³ee ceeiee&Jej KetHe ceeies jWieUele jeefnues.
keÀesCel³ee ÒeosMeele keÀesCel³ee mees³eeR®eer vescekeÀer DeeJeM³ekeÀlee Deens Je ³ee mees³eer keÀM³eeefjleerves
efvecee&Ce keÀjlee ³esleerue. ³ee mebyebOeer efJemle=le DenJeeue le³eej keÀjC³ee®es keÀece ‘ÒekeÀuHe efJeYeeie’ keÀjerle
Demelees. ³ee DenJeeueeb®³ee DeeOeejeJej®e mejkeÀej®es efJeefYeVe efJeYeeie mejkeÀejer ³eb$eCee ³ee Hee³eeYetle
mees³eeR®³ee efveefce&leer®es keÀe³e& ÒeYeeJeerHeCes keÀª MekeÀleele.
4) efJekeÀeme keWÀêe®³ee mebkeÀuHeves®es keÀe³ee&efvJekeÀjCe : efJekeÀeme keWÀêe®eer mebkeÀuHevee Je ³ee mebkeÀuHeves®eer

DebceueyepeeJeCeer keÀªve efmekeÀe@ceves cenejeä^ jep³eele DeveskeÀ DeewÐeesefiekeÀ keWÀês efvecee&Ce kesÀueer DeeefCe
cenejeäê®ee meblegefuele DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeuee. efJekeÀeme keWÀê cnCepes efmekeÀe@ceves Meem$eer³e
HeenCeer keÀªve efveef½ele kesÀuesues Demes efþkeÀeCe pesLes GÐeesieebvee DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee mees³eer GHeueyOe
Deensle, pesLes GÐeesieeb®eer mLeeHevee kesÀu³eecegUs GÐeespekeÀebvee De[®eCeer®ee meeceevee lej keÀjeJee ueeieCeej
veener, Gueì GÐeesieeb®ee PeHeeìîeeves efJekeÀeme Ie[tve ³esF&ue, GÐeespekeÀebÒeceeCes mebHetCe& meceepee®eener
HeÀe³eoe nesF&ue DeeefCe ÒeosMee®³ee meblegefuele DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUsue.
5) Òeeslmeenve ³eespeveeb®es mJeªHe þjefJeCes : cenejeäêle pemes ceeieemeuesues ÒeosMe Deensle lemes®e
ceeieemeuesues efpeuns Je ceeieemeuesues leeuegkesÀner Deensle. Òeiele ÒeosMeebceOeerue meJe&®e efpeuns Òeiele vemeleele,
l³eeceO³es keÀener efpeuns Del³eble ceeieemeuesues Demeleele. l³eeÒeceeCes®e Heg{ejuesu³ee efkebÀJee Òeiele mecepeu³ee
peeCeeN³ee efpeunîeebceOeerue keÀener leeuegkesÀ HeÀej ceeieemeuesues Demeleele. jep³ee®ee meblegueerle DeeefLe&keÀ
efJekeÀeme meeOeC³eekeÀjerlee Òel³eskeÀ leeuegkeÌ³ee®ee mJeleb$eHeCes efJe®eej keÀjCes Deiel³ee®es Deens. veJeerve
GÐeespekeÀebveer l³eeb®es GÐeesie ceeieeme efpeunîeebceO³es Je ceeieeme leeuegkeÌ³eebceO³es mLeeHeve keÀjeJesle,
³eekeÀefjlee l³eebvee DeefYeÒesefjle keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Devegoeveeb®ee DebleYee&Je Demeuesueer
SkeÀ J³eeHekeÀ ³eespevee DeeKeC³eele Deeueer.
efmekeÀe@ce®eer efJeÊeer³e meeOeves : cenejeäê®ee peueo Je meblegefuele DeeefLe&keÀ DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme Ie[tve
³eeJee ³eekeÀefjlee efmekeÀe@ceves J³eeHekeÀ peyeeyeoeN³ee efmJekeÀeju³ee Deensle. ns Jejerue efJeJes®eveeJeªve mHeä
nesles. DeLe&J³eJemLesceO³es DeeefLe&keÀ megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³ee®³ee mejkeÀejer OeesjCeevegmeej 1994
meeueer 51 ìkeÌkesÀ meceYeeie efJekeÀC³eele Deeues DeeefCe 40 ìkeÌkesÀ Yeeie ³egefveì ì^mìkeÀ[s nmleeblejerle
keÀjC³eele Deeues.
11.5 cenejeä^ DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe leebef$ekeÀ mebIeìvee (Maharashtra

Industrial and Technical Consultancy Organisation)
Heeée&Yetceer : Yeejlee®³ee DeLe&keÀejCeeceOeerue ueIeg GÐeesie #es$e meJe& ¢efäves meg¢{ DeeefCe mHeOexceO³esner
efìketÀve jenleerue Demes DemeeJes ³eekeÀefjlee Heg{erueÒeceeCes Ghee³e³eespevee keÀjC³ee®eer iejpe Deens.
ueIegGÐeesie #es$eeceOeerue GÐeespekeÀebvee meelel³eeves DeefYeÒesefjle keÀjC³eele ³eeJes, keÀesCel³eener

HeefjefmLeleerceO³es GÐeespekeÀebvee DeelceefJeM³eeme keÀceer nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer IesC³eele ³eeJeer.
84
ueIeg GÐeespekeÀebvee l³eeb®³ee iejpesÒeceeCes ³eesi³e J³eepeojeJej YejHetj Hele HegjJeþe keÀjC³eele
³eeJee.
ueIeg GÐeespekeÀebvee Yes[meeJeCeeN³ee meJe& mecem³eeb®eer leele[erves mees[JeCetkeÀ keÀjC³eele ³eeJeer.
cenejeä^ jep³eeceO³es ns efJeefMeä GefÎä ieeþC³eemeeþer cenejeä^ DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe leebef$ekeÀ

mebIeìvee (efceìkeÀe@ve) mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer. keÀeueeblejeves ³ee ÒekeÀej®³ee leebef$ekeÀ meuueeieej
mebmLeeb®eer Flej jep³eeceO³esner mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. ueIeg GÐeesie DeeefCe ceO³ece GÐeesie #es$eeleerue
GÐeespekeÀebvee l³eeb®³ee iejpesvegmeej Je lelHejlesves leb$e%eeveeefJe<e³ekeÀ meuuee ÒeeHle JneJee ns GefÎä
¢äermeceesj þsJetve 1982 ceO³es cenejeä^ Fb[efmì^³eue De@v[ ìsefkeÌvekeÀue keÀvmeueìvmeer
Dee@ie&vee³epesMeve efueefceìs[, ³ee mebmLes®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.
efceìkeÀe@ve®eer GefÎäs : Òel³eskeÀ ceesþîee GÐeesieebceO³es efJeefYevve efJe<e³eeb®es le%e Demeleele. l³eecegUs
GÐeesieHeleeruee efkebÀJee J³eJemLeeHekeÀebvee keÀener mecem³ee efvecee&Ce Peeueer lej l³ee mecem³eeb®es lelHejlesves
efvejekeÀjCe nesT MekeÀles. ueIeg GÐeesieebceO³es Je ceO³ece DeekeÀeje®³ee GÐeesieebceO³es GlHeeovee®³ee
#es$eeceO³es DeveskeÀ ieleerjesOe Je mecem³ee GodYeJeleele ³eeÒemebieer GÐeespekeÀebvee leb$e%eeveeefJe<e³ekeÀ meuuee,
ceeie&oMe&ve Je ceoleer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. DeMee Òemebieer GÐeespekeÀebvee SkeÀe®e í$eeKeeueer meuuee,
ceeie&oMe&ve Je ceole menpeHeCes Je ³eesi³e ojeves GHeueyOe keÀªve osCes ns efceìkeÀe@ve®es GefÎä Deens.
efceìkeÀe@ve®es keÀe³e& : efceìkeÀe@ve®eer keÀener keÀe³e& Heg{erueÒeceeCes Deens.
1) efJeefMeä ÒeosMeeleerue nJeeceeve, lesLes Demeuesueer mebmeeOeves, efJekeÀemee®eer mebj®evee yeeyeeR®ee efJe®eej
keÀªve, lesLes efJeefMeä GÐeesie mLeeHeve keÀjeJee keÀe³e ³ee ÒeMvee®es GÊej efceUefJeCes.
2) GÐeespekeÀebveer le³eej kesÀuesu³ee GÐeesieeb®³ee ÒekeÀuHeeb®³ee ªHejs<es®es cegu³eceeHeve keÀjCes.
3) GÐeespekeÀebkeÀefjlee ÒekeÀuHe DenJeeue le³eej keÀjCes.
4) GÐeesieeb®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer GÐeespekeÀebvee DenJeeue le³eej keÀªve osCes.
5) yeepeejHesþs®es mebMeesOeve keÀjCes.
6) Deepeejer GÐeesieeb®es HegveJe&meve keÀjCes.
7) GÐeesieebvee leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ meuuee osCes.
11.6 cenejeä^ GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keWÀê (Maharashtra Centre for

Entreprenership Development (M.C.E.D.))
Yeejleele Flej jep³eeb®³ee leguevesle cenejeäêceO³es DeewÐeesefiekeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³es®ee HeÀej

ueJekeÀj ÒeejbYe Peeuee. DeewÐeesefiekeÀjCee®³ee ¢efäkeÀesveeletve efJe®eej kesÀu³eeme meO³ee mebHetCe& osMeele
cenejeäê®ee Heefnuee vebyej Deens. cenejeäêle meJe& ÒekeÀej®es GÐeesie Deensle. oj efoJeMeer veJeveefJeve
GÐeesie mLeeHeve nesle Deensle DeeefCe l³eecegUs cenejeäêleerue yengleskeÀ ÒeosMeeb®ee Je Menjeb®ee ®esnje
85
mebHetCe&HeCes yeoueuee Deens. SkesÀkeÀeUer veeefMekeÀ ns osJeUeb®es Menj nesles, Deepe les SkeÀ ÒecegKe DeewÐeesefiekeÀ
keWÀê yeveues Deens.
cenejeäêle pesJne DeewÐeesefiekeÀjCee®eer megªJeele Peeueer lesJne DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee J³eJemeeef³ekeÀ

mebOeer ³esLes efvecee&Ce Peeu³ee. ³ee mebOeeR®ee GHe³eesie jepemLeeve, iegpejele, Hebpeeye Je oef#eCeskeÀ[tve ³esLes
Deeuesu³ee J³eJemeeef³ekeÀebveer®e Iesleuee l³eecegUs cenejeäêle efJeMes<ele: Yeejlee®eer DeeefLe&keÀ jepeOeeveer
Demeuesu³ee cegbyeF& Menjele mLeeHeve Peeuesu³ee GÐeesieeb®eer ceeuekeÀer ceejJee[er, iegpejeLeer DeMee efyeiej
cenejeäêr³e ueeskeÀebkeÀ[s®e Deens. cejeþer meceepee®es ueeskeÀ ³ee GÐeesieebceO³es keÀeceieej, keÀejketÀve Je ceO³ece
HeeleUerJej®es J³eJemLeeHekeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjerle Deensle. cegbyeF& MenjeceOeerue cejeþer ueeskeÀ keÀä
keÀjCeejs, jeyeCeejs nesles, les lemes®e Deensle, cegbyeF& Menje®eer mebHetCe& DeeefLe&keÀ meÊee efyeiej cenejeäêr³e
ueeskeÀebkeÀ[s Deensle, l³eeb®³ee JewYeJee®es Fceues GYes Peeues Deensle, cegbyeF& Menje®³ee meeceeefpekeÀ
peerJeveeJejner l³eeb®es®e Je®e&mJe Deens. l³eecegUs cenejeäêle cegbyeF& Deens, HeCe cegbyeF&ceO³es cenejeä^ veener
ner JeemleefJekeÀlee Deens.
cejeþer meceepeeleerue ueeskeÀebveer cenejeäêle GÐeesieOebos mLeeHeve keÀjC³eemeeþer Heg{ekeÀej keÀe

Iesleuee veener? cegbyeF& Je ceneje<ìêleerue Flej Yeeieelener efJekeÀmeerle Peeuesu³ee GÐeesieeb®eer ceeuekeÀer cejeþer
ueeskeÀebkeÀ[s keÀe veener? GÐeesieOebÐeeb®³ee ceeO³eceeletve pees efJekeÀeme Ie[tve Deeuee, peer YejYejeì Peeueer Je
peer DeeefLe&keÀ mece=×er efvecee&Ce Peeueer, l³eeHeemetve cejeþer meceepe Jebef®ele keÀe jeefnuee Deens? ³ee meJe&
ÒeMveeb®es GÊej SkeÀ®e Deens. les Deens cejeþer meceepee®eer ceevemeerkeÀlee.
1 ces 1960 jespeer cenejeä^ jep³e pevceeuee Deeues. jep³eele cejeþer meceepee®es mejkeÀej
Deeª{ Peeues. cejeþer meceepe ceeies keÀe ³ee®eer keÀejCeefceceebmee keÀjC³eele Deeueer. [sefJn[ ce@keÀuesueB[
³eeb®³ee mebMeesOeveeceOetve Je keÀekeÀervee[e ³esLes Peeuesu³ee Òe³eesieeceOetve DeefYeÒesjCe Je ÒeefMe#eCee®³ee
ceeO³eceeletve GÐeespekeÀ yeveefJeues peeT MekeÀleele. ner OeejCee ÒemLeeefHele Peeueer. iegpejele jep³eeceOeerue
GÐeespeieerkeÀjCee®³ee Òe³elveeb®es HeefjCeece mHeä Peeues. cenejeäê®³ee meceepe ceveeceO³es DemJemLelee
efvecee&Ce Peeueer. mejkeÀejer HeeleUerJejner l³ee¢äerves efJe®eej nesT ueeieuee DeeefCe 1984 meeueer
cenejeä^ mejkeÀejves Þeer ÒeYeekeÀj keÀjboerkeÀj ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer cenejeäê®es GÐeespekeÀerkeÀjCe
ieleerceeve keÀjC³eemeeþer SkeÀ meefceleer mLeeHeve kesÀueer. ³ee meefceleerves cenejeäêle GÐeespekeÀerkeÀjCee®³ee
®eUJeUeruee mebIeìerle keÀjC³eemeeþer, ³ee ®eUJeUeruee efoMee osC³eemeeþer DeeefCe cejeþer meceepeeceOetve
veJeveJes GÐeespekeÀ efvecee&Ce JneJesle ³eekeÀefjlee meJe&bkeÀ<e Òe³elve keÀjC³eemeeþer SkeÀ mJeleb$e mebmLee mLeeHeve
keÀjC³ee®eer efMeHeÀejme kesÀueer.
ceneje<ì^ GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keWÀêe®eer mLeeHevee 1988ceO³es Þeer meg. He. jeve[s ³eeb®³ee
ceeie&oMe&veeKeeueer efceìkeÀe@ve ³ee mebmLesceO³es GÐeespekeÀerkeÀjCeemeeþer Òe³elve keÀjC³eele Deeues.
cenejeäê®³ee GÐeespekeÀerkeÀjCee keÀjlee J³eeHekeÀ Je mebIeìerle Òe³elve keÀjC³eemeeþer, SkeÀe mJeleb$e
mebmLes®eer DeeJeM³ekeÀlee nesleer. l³ee¢äerves 1 Dee@keÌìesyej 1988 jespeer cenejeä^ mejkeÀejves cenejeä^
GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keWÀêe®eer Deewjbieeyeeo ³esLes mLeeHevee kesÀueer.
cenejeä^ GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keWÀêe®eer GefÎäs :
1) cejeþer meceepee®³ee ceeveefmekeÀlesceO³es cegueYetle yeoue Ie[Jetve DeeCetve ³ee meceepeeves GÐeespekeÀlee ns
SkeÀ cetu³e cnCetve efmJekeÀejeJes.
86
2) cejeþer meceepeeleerue le©Ceebvee GÐeespekeÀ yevev³eemeeþer DeefYeÒesefjle keÀjCes, Heefnu³ee efHe{er®es veJes
GÐeespekeÀ Ie[efJeCes.
3) GÐeespekeÀ yevet Fef®íCeeN³ee J³eefkeÌlebvee DeHesef#ele ceeefnleer HegjefJeCes.
4) GÐeespekeÀlee efJekeÀemeekeÀefjlee efJeefJeOe ÒekeÀej®es keÀe³e&¬eÀce Dee³eesefpele keÀjCes.
5) cenejeäêceO³es GÐeespekeÀer³e mebmke=Àleer ªpeefJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ les meJe& Òe³elve keÀjCes.
cenejeä^ GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keWÀêeves kesÀuesueer keÀe³ex :
1988 meeueer mLeeHeve Peeuesu³ee cenejeä^ GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keWÀêeves SkeÀe oMekeÀe®³ee keÀeUele
kesÀuesu³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee Heg{erueÒeceeCes Deens.
1) GÐeespekeÀlee efJekeÀeme ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀce : cenÊJeekeÀeb#eer J³eefkeÌlebvee GÐeespekeÀ yeveC³eemeeþer

DeefYeÒesefjle keÀªve l³eebvee GÐeespekeÀles®³ee meJe& DeeJeM³ekeÀ Hewuet yeeyele J³eJeefmLele ÒeefMe#eCe osC³ee®³ee
GÎsMeeves cenejeä^ GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keWÀê GÐeespekeÀlee efJekeÀeme ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀcee®es Dee³eespeve
keÀjles.
2) GÐeespekeÀlee Heefj®e³e keÀe³e&¬eÀce : cejeþer meceepeeleerue leªCeeb®eer ceeveefmekeÀlee yeoueeJeer,

veeskeÀjer®ee keÀOeerner ve mebHeCeeje MeesOe ve Ieslee l³eebveer mJe³ebjespeieejekeÀ[s JeUeJes, GÐeespekeÀ cnCetve
mJele:®es mJeleb$e DeefmlelJe efvecee&Ce JneJes. ³ee keÀefjlee leªCeebvee Òesefjle Je ÒeefMeef#ele keÀjC³eemeeþer
GÐeespekeÀlee Heefj®e³e keÀe³e&¬eÀcee®es Dee³eespeve kesÀues peeles. ³ee keÀe³e&¬eÀceeb®eer cegole meeceev³eHeCes leerve
efoJemeeb®eer Demeles. ³ee cegoleerle meJeueleerle ÒeeLeefcekeÀ ÒekeÀuHe DenJeeue ³ee yeeyeleerle meJe&bkeÀ<e ceeefnleer
efoueer peeles. ns keÀe³e&¬eÀce ÒeecegK³eeves efJe%eeve ceneefJeÐeeue³es, ³eb$eMeem$ee®es efMe#eCe osCeejer ceneefJeÐeeue³es
Je leb$e efMe#eCe mebmLeebceO³es Dee³eesefpele kesÀues peeleele.
11.7 ueIet GÐeesie mesJee mebmLee (Small Industries Service

Institaate)
Yeejleele ueIeg GÐeesie #es$ee®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer leerveHeojer

Ghee³e³eespevee keÀjC³ee®eer iejpe Deens.
1) cenlJeekeÀeb#eer J³eefkeÌlebvee GÐeespekeÀ yeveJeC³eemeeþer DeefYeÒesefjle keÀjCes.
2) ueIeg GÐeespekeÀebvee DeeJeM³ekeÀ lees DeLe&HegjJeþe keÀjCess DeeefCe
3) ueIeg GÐeespekeÀebvee keÀ®®ee ceeue ³eb$emeecegûeer GlHeeovee®es leb$e, GlHeeove Òe¬eÀer³ee, GlHeeovee®es leb$e
F. yeeyeleerle meuuee osCes. ceeie&oMe&ve keÀjCes, ÒeefMe#eCe osCes F.
ueIeg GÐeesie mesJee mebmLes®eer keÀe³ex :

ueIeg GÐeesie mesJee mebmLes®eer keÀe³ex Heg{s Lees[keÌ³eele efJeJes®eve kesÀues Deens.
1) ceeefnleer HegjefJeCes, ueIeg GÐeesie mesJee mebmLesceO³es DeeefLe&keÀ DevJes<eCe efJeYeeie Deens. ueIeg
GÐeesieebvee p³ee Jemletb®es GlHeeove keÀjeJe³ee®es Demeles. l³eekeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ Demeuesuee keÀ®®ee ceeue,
87
³ee JemletkeÀjerlee Demeuesueer ceeieCeer, yeepeejHesþsceO³es ³ee Jemlet®ee HegjJeþe, yeepeejHesþsceOeerue HeefjefmLeleer
F. DeveskeÀ yeeyeleerle mebmLee ceeefnleer Je DeÐeeJele DekeÀ[sJeejer ieesUe keÀjles. ³ee ceeefnleer Je
DeekeÀ[sJeejerJej mebmkeÀej kesÀues peeleele Je veblej ner ceeefnleer iejpet ueIeg GÐeespekeÀebvee ³eesi³e mJeªHeele
HegjJeueer peeles.
2) meuuee osCes : Òel³eskeÀ ueIeg GÐeespekeÀeuee GlHeeove keÀjC³eemeeþer ³eb$emeecegûeer®eer DeeJeM³ekeÀlee

Demeles. ueIeg GÐeesieebvee nJeer Demeuesueer Þesÿ opee&®eer ³eb$emeecegûeer lemes®e GlHeeovekeÀe³ee&ceO³es
GHe³eesieele DeeCeuee peeCeeje keÀ®®ee ceeue kegÀþs kegÀþs efceUt MekesÀue. ³eeyeeyele ueIeg GÐeespekeÀ DeveefYe%e
Demeleele. ueIeg GÐeespekeÀebvee GHe³egkeÌle meuuee osles.
3) leebef$ekeÀ ÒeefMe#eCe osCes : ueIeg GÐeesie mesJee mebmLes®³ee keÀe³ee&®ee SkeÀ Del³eble cenÊJee®ee Yeeie
cnCepes ner mebmLee ueIeg GÐeespekeÀebvee vegmelee®e meuuee osle veener lej l³eebvee efJeefJeOe efJe<e³eeb®es
ÒeefMe#eCeHeCe osles. ns ÒeefMe#eCe GlHeeovee®es leb$e, GlHeeove Òeef¬eÀ³ee, GlHeeovee®ee opee& DeMee efJe<e³eeb®es
Je leebef$ekeÀ mJeªHee®es Demeles. ³eeefMeJee³e ueIeg GÐeesie mesJee mebmLee ueIeg GÐeespekeÀebvee J³eJemLeeHeveekeÀ[s
Je GÐeespekeÀles®³ee efJeefJeOe Hewuetyeeyelener ÒeefMe#eCe osles.
4) efJe¬eÀer Jee{efJeCesmeeþer ceole keÀjCes : osMeeleerue meJe& ueIeg GÐeespekeÀebvee GlHeeefole Jemletb®eer efJe¬eÀer
keÀMeer Jee{Jee³e®eer, efJe¬eÀer®ee G®®eebkeÀ keÀmee ieeþeJe³ee®ee ner mecem³ee Yes[meeJeerle Demeles. ueIeg
GÐeespekeÀebvee efJeHeCevee®³ee #es$eele ner mebmLee ceole keÀjles.
11.8 je<ìêr³e ueIeg GÐeesie ceneceb[U (National Small Industries

Corporation)
ceneceb[Ue®eer mLeeHevee : Yeejlee®³ee DeLe&keÀejCeele ueIet GÐeesieeb®eer YetefcekeÀe HeÀej cenÊJee®eer

Demeu³eecegUs DeeHeu³ee osMeele ueIeg GÐeesieeb®ee efJekeÀeme HetJe&efve³eesefpele He×leerves Ie[tve ³esCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. ueIeg GÐeesie #es$ee®eer DebieYetle ogye&uelee; yeepeejeceOeerue HeefjefmLeleer, ûeenkeÀeb®³ee DeHes#ee, Jee{leer
mHeOee& ueIeg GÐeespekeÀeb®eer ce³ee&efole meeOeves, mejkeÀejves mJeerkeÀejuesues Kegu³ee DeLe&J³eJemLes®es OeesjCe
DeMee efJeefJeOe keÀejCeebcegUs ueIeg GÐeespekeÀebvee mejkeÀejer HeeleUerJeªve efJeMes<e ÒekeÀej®eer ceole nesCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. YeejleeceOeerue ueIeg GÐeesie #es$eeceOeerue GÐeespekeÀles®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®ee GÎsMeeves
ueIeg GÐeesie ceneceb[U ner SkeÀ cenÊJee®eer mebmLee Deens. ³ee mebmLes®eer kebÀHeveer keÀe³eÐee®³ee
lejlegoervegmeej veeWoCeer Peeueer Deens. 1955 meeueer mLeeHeve keÀjC³eele Deeuesues Je jeäêr³e HeeleUerJeªve
keÀe³e& keÀjCeejs ns ceneceb[U ueIeg GÐeesie #es$eeb®eer Jee{ JneJeer Je ueIeg GÐeespekeÀeb®³ee efJeefJeOe mecem³eeb®es
efvejekeÀjCe JneJes, ³eekeÀjerlee GHe³egkeÌle keÀe³e& keÀjerle Deens.
jeäêr³e ueIeg GÐeesiee®eer keÀe³ex :

1) keÀ®®³ee ceeuee®eer Dee³eele DeveskeÀ ueIegGÐeesieebvee DeeJeM³ekeÀ Demeuesuee keÀ®®ee ceeue l³eebvee osMeele
GHeueyOe nesle veener. ne keÀ®®ee ceeue efJeosMeeletve Dee³eele keÀjeJee ueeielees. efJeefMeä ueIegGÐeesieeb®eer
iejpe ue#eele IesTve jeäêr³e ueIeg GÐeesie ceneceb[U efJeosMeeletve keÀ®®³ee ceeuee®eer Dee³eele keÀªve,
ueIeg GÐeesieebvee l³eeb®³ee DeeJeM³ekeÀlesvegmeej HegjJeþe keÀjles. DeveskeÀ ueIeg GÐeespekeÀebvee keÀ®®³ee
ceeuee®³ee efkebÀceleer®es leeye[leesye MeesOeve keÀjCes MekeÌ³e nesles. ³ee HeefjefmLeleerceO³es ns ceneceb[U
88
ueIegGÐeespekeÀebvee Dee³eele kesÀuesu³ee keÀ®®³ee ceeuee®ee GOeejerJej HegjJeþe keÀjles. ³ee ÒekeÀej®³ee keÀpee&®eer
cegole 90 efoJeme Demeles. jeäêr³e ueIeg GÐeesie ceneceb[U osMeeleerue keÀener GÐeesieeb®³eeJeleerves
Deu³egefceefve³ece, efPebkeÀ, leebyes F. meeceûeer®eer Dee³eele keÀjles.
2) HeleHegjJeþe : jeäêr³e ueIegGÐeesie ceneceb[Ue®es cegK³e keÀe³e& ns ueIegGÐeesieebvee HeleHegjJeþe efkebÀJee

keÀpe&HegjJeþe keÀjCes ns Deens.
3) efve³ee&leerkeÀjerlee meene³³e : ueIeg GÐeesie #es$eeceO³es GlHeeove nesCeeN³ee Jemletb®eer efJeosMeer

yeepeejHesþsceO³es efJe¬eÀer JneJeer ³eekeÀjerlee jeäêr³e ueIeg GÐeesie ceneceb[U meJe& HeeleÈ³eeJeªve efJeefJeOe
ÒekeÀej®es Òe³elve keÀjles.
1) efJeìer³e mebmLes®es keÀe³ex mHeä keÀje.
2) ceneje<ì^ jep³e DeewÐeesefiekeÀ Je iegbleJeCetkeÀ ceneceb[U efìHe efuene.

89
12
efpeune GÐeesie keWÀê Je MeemekeÀer³e Devegoeve ³eespevee
IeìkeÀ j®evee :
12.2 keWÀêer³e iegbleJeCetkeÀ Devegoeve ³eespevee
12.3 efpeune GÐeesie kebsÀê
12.4 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme efJeMes<e mebIeìvee
mJeele$³ebHeéHleerveblej osMeele GÐeespekeÀles®eer meJee&ieerCe Jee{ JneJeer, DeHejbHejeiele m$eesleebceOetve

Heefnu³ee efHe{er®es veJeerve GÐeespekeÀ ceesþ³ee HećeeCeeJej efvecee&Ce JneJesle, GÐeespekeÀebveer Yes[meeJeCeeN³ee
efJeefJeOe mecem³eeb®es efvejekeÀjCe JneJes DeeefCe ³ee GÐeespekeÀebveer mJeerkeÀejuesuee ceeie& He´Memle JneJee, n³ee
nsletves DeeHeu³ee osMeele ceO³eJeleea mejkeÀej DeeefCe jep³e mejkeÀej DeMee oesvner HeeleU³eebJejÀve efJeefJeOe
HeéslmeenveHej ³eespevee jeyeefJeC³eele ³esle Deensle. l³eeHewkeÀer keÀebner efveJe[keÀ Je cenlJeeb®³ee ³eespeveeyeodoue
Het{s ®e®ee& kesÀueer Deens.
12.2 kesÀvêer³e iegbleJeCetkeÀ Devegoeve ³eespevee ë (Central Investment

Subsidy Scheme)
GÐeespekeÀebveer ceeieeme efpeunebceO³es veefJeve GÐeesieeb®eer mLeeHevee keÀjC³eekeÀjerlee Het{ekeÀej

I³eeJeeJe DeeJeM³ekeÀ les He´³elve keÀjeJesle. n³eekeÀjerlee ceO³eJeleea mejkeÀejves 1971 meeueer. kesÀvêer³e
iegbleJeCetkeÀ Devegoeve ³eespevee megj kesÀueer. ³ee ³eespevesvegmeej ceeieeme HeósMeele veJeerve GÐeesieeb®eer mLeeHevee
JneJeer ³eekeÀefjlee efmLej mebHelleerceO³es GÐeespekeÀeves kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ ne Devegoevee®ee DeeOeej Deens.
GÐeespekeÀebvee ns Devegoeve ìHH³eeìH³eeves efoues peele veener, SkeÀneleer efoues peeles. ceO³eJeleea mejkeÀejves
efJeMesHHe%ee®eer ceole IesTve ceeieemeHeCee®es efvekeÀ<e þjefJeues. ceeieeme efpeun³eeb®eer SkeÀ ³eeoer le³eej kesÀueer
³ee ceeieeme efpeun³eeb®eer leerve ÞesCeerceO³es Jeie&Jeejer kesÀueer Je He´l³eskeÀ efpeun³eekeÀjerlee Devegoevee®eer
ìkeÌkesÀJeejer efveefÞ®ele kesÀueer. letuevesves meJee&le peemle ceeCeeme efpeun De ÞesCeerceO³es Je letuevesves meJee&le
keÀceer ceeieeme efpeuns keÀ ÞesCeerceO³es DebleYeg&le keÀjC³eele Deeues. De ÞesCeerceO³es meceeefJe<ì keÀjC³eele
Deeuesu³ee ceeieeme efpeun³eebceO³es veJeerve GÐeesieeb®eer GYeejCeer keÀjCeeN³ee GÐeespekeÀebvee l³eebveer
GÐeesieebceOeerue efmLej mebHelleerceO³es kesÀuesu³ee iegbleJeCegkeÀerHewkeÀer 25 ìkeÌkesÀ jkeÌkeÀce Devegoeve cnCetve efoueer
peeT MekeÀles. GÐeespekeÀebvee osC³eele ³esCeeN³ee Devegoevee®eer keÀceeue ce³ee&oe 25 ue#e jÀHe³es Deens.
90
[eWiejeU Je ogie&ce Yeeieele FueskeÌìê@efvekeÌme GÐeesiee®eer mLeeHevee keÀjCeeN³ee GÐeespekeÀebvee osC³eele ³esCeeN³ee
³ee He´keÀej®³ee Devegoevee®eer keÀceeue ce³ee&oe 50 ue#e ©He³es Deens Je ÞesCeerceOeerue ceeieeme
efpeun³eekeÀefjlee Devegoevee®eer ìkeÌkesÀJeejer 15ìkeÌkesÀ Je Devegoevee®eer keÀceeue ce³ee&oe 15ue#e ©He³es
DeeefCe keÀ ÞesCeerceOeerue ceeieeme efpeunebkeÀjerlee Devegoevee®eer ìkeÌkesÀJeejer 10 ìkeÌkesÀ DeeefCe Devegoevee®eer
keÀceeue ce³ee&oe 10 ue#e ©He³es FlekeÀer Deens. ³eespeves®³ee leHeMeerueeceO³es JesUesJesUer yeoue keÀjC³eele
Deeues Deensle.
2. yeerpe Yeeb[Jeue ³eespevee (Seed Capital Scheme)

Yeejleele yeskeÀejer®³ee mecem³es®eer leerJe´lee meO³ee ìeskeÀeuee Hees®eueer Deens, lenevescegUs J³eekegÀU
Peeuesu³ee nefjCeeves JeeUJebìeceO³es ce=iepeUeceeies OeeJe I³eeJeer, ce=iepeU Het{sHet{s mejkeÀle peeles Je MesJeìer
n³ee nefjCeeves LeketÀve oce mees[eJee, lemes DeefuekeÀ[s megefMeef#ele J³ekeÌleer veeskeÀjer®ee MeesOe Iesleele.
l³eekeÀjerlee Jeeìsue l³ee efþkeÀeCeer peeleele Je nJes les keÀjleele Je MesJeìer efvejeMe nesGÀve, Ke®euesu³ee
ceveeves, efJeJeMee nesTve, DeHeceeveemHeo HeefjefmLeleerMeer le[pees[ keÀ©ve, HejeJeuebyeer efpeCes peieg
ueeieleele. yeskeÀej J³eefkeÌlebveer mJe³ejespeieeje®³ee #es$eekeÀ[s JeUeJes efkebÀJee mJeleë®ee ueIet GÐeesie metjÀ
keÀjeJee ³eekeÀjerlee Je Demes keÀjerle Demeleevee DeeefLe&keÀ De[®eCeer efkebÀJee DeYeeJeecegUs l³eeb®esJej efvejeMe
nesC³ee®ee He´mebie ³esGÀ ve³es, ³ee nsletves ceO³eJeleea mejkeÀejves 1979 meeueer yeerpe Yeeb[Jeue ³eespevee megjÀ
kesÀueer. 1976 Heemetve ³ee ³eespeves®³ee DebceueyepeeJeCeer®eer peyeeyeoejer jep³e mejkeÀejebkeÀ[s
meesHeefJeC³eele Deeueer. p³ee GÐeespekeÀebvee efJelleer³e ceneceb[U efkeÀJebe yeBkeÀekeÀ[tve keÀpe& nJes Demeles l³eebvee
³ee mebmLeebkeÀ[s He´mleeefJele GÐeesiee®ee He´keÀuHe DenJeeue meeoj keÀjeJee ueeielees. ns keÀpe& efceUefJeC³eemeeþer
He´keÀuHee®³ee DeJesef#ele Ke®ee&HewkeÀer 25ìkeÌkesÀ jkeÌkeÀce GÐeespekeÀeves mJeleë®³ee meeOeveebceOetve GYeer
keÀjeJe³ee®eer Deens. ner jkeÌkeÀce cnCepes GÐeespekeÀeb®es yeerpe Yeeb[Jeue efkebÀJee `ceeefpe&ve ceveer' nes³e.
meceepee®³ee Keeue®³ee mlejebceOetve Deeuesu³ee DeveskeÀ GÐeespekeÀebvee ner jkeÌkeÀce l³eeb®³ee J³eefkeÌleiele
meeOeveebceOetve GYeer keÀjlee ³esle veener. yeerpe Yeeb[Jeue ³eespevesvegmeej DeeefLe&keÀ De[®eCeer Je efJeJeMeles®³ee
oueoueerceO³es KeesueJej jÀleuesu³ee GÐeespekeÀebvee ³eespevesvegmeej DeeefLe&keÀ De[®eCeer Je efJeJeMeles®³ee
oueoueerceO³es KeesueJej ©leuesu³ee GÐeespebkeÀevee l³eeb®³ee He´mleeefJele He´keÀuHe Ke®ee&®³ee 15 les 22
1/2ìkeÌkesÀ yeerpe Yeeb[Jeue cnCetve efceUt MekeÀles. l³eeveblej ns GÐeespekeÀ efJelleer³e mebbmLeekeÀ[tve keÀpe&
efceUJet MekeÀleele. ³ee He´keÀejs GÐeespekeÀebvee efceUt MekeÀCeeN³ee keÀpee&®eer keÀceeue ce³ee&oe He´keÀuHe
DenJeeueeceOeerue He´mleeefJele Ke®ee&®³ee 75ìkeÌkesÀ FlekeÀer jenerue.
3) HebleHeÓeeve jespeieej ³eespevee (Prime Ministers Employment Schme)

YeejleeceO³es yeskeÀejer®³ee mecem³es®eer Yeer<eCelee keÀceeue ce³ee&osHe³e¥le Hees®eueer Deens,
jespeieejmebOeer®eer efveceealeer Del³eble cebo Jesieeves Ie[tve ³esle Demeu³eecegUs yeskeÀej J³ekeÌleeRvee mevceeveveer³e
peerJeve peieCes MekeÌ³e JneJes ³eekeÀjerlee l³eebvee mJe³ebjespeieejekeÀ[s JeUefJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ne efJeefMe<ì
¢<ìerkeÀesCe meceesj þsTve®e ceO³eJeleea mejkeÀejves SkeÀ J³eeHekeÀ ³eespevee DeeKeueer ner ³eespevee mebHetCe&
osMeele 2 Dee@keÌìeWyej 1993 Heemegve megjÀ Peeueer. efJeefMe<ì ³eespevee HebleHeÓeeve jespeieej ³eespevee n³ee
veeJeeves DeesUKeueer peeles. yeskeÀej J³ekeÌleer DeuHe Yeeb[JeueeceO³es pes J³eJemee³e keÀ© MekeÀleele. DeMee
J³eJemee³eeb®eer SkeÀ ³eeoer le³eej keÀjC³eele Deeueer Deens. DeeefLe&keÀ meene³³ee®eer DeHes#ee keÀjCeeN³ee
J³ekeÌleeRvee He´mleeefJele He´keÀuHeebvee cepetjer efceUJeeJeer ueeieles. ³ee He´keÀuHeeb®³ee Ke®ee&®eer ce³ee&oe 1 ue#e
jÀHe³es þjefJeC³eele Deeueer Deens. GÐeespekeÀeb®ee He´mleeefJele He´keÀuHe Ke®e& 1ue#e ©He³es Demeu³eeme l³eeuee
5ìkeÌkesÀ Yeeb[Jeue mJeleë®³ee m$eesleebceOetve GYes keÀjeJes ueeieles. Gjuesues 95 ìkeÌkesÀ Yeeb[Jeue
yeBkeÀekeÀ[tve keÀpee¥®³ee mJejÀHeele efceUt MekeÀles. He´keÀuHe Ke®ee&®³ee 15 ìkeÌ³eeHe³e¥le jkeÌkeÀce
91
GÐeesiepekeÀebvee mejkeÀejkeÀ[tve Devegoeve efkebÀJee meekeÌmeer[er®³ee mJejÀHeele efceUt MekeÀles. ³ee ³eespeves®eer
DebceueyepeeJeCeer efpeune DeewÐeesefiekeÀ kesÀvêeb®³ee ceeO³eceeletve kesÀueer peeles. He´mlegle ³eespevesDebleie&le
ueeYeeefvJele nesC³eemeeþer Depe&oejebveer keÀebner DeìeR®eer HetCe&lee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
HeéslmeenveHej ³eespeves®es IeìkeÀ

GÐeespekeÀebvee DeefYeHe´sefjle efkebÀJee Heéslmeenerle keÀjC³eemeeþer efJeefYevve ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀuee
peelees. ns ceeie& Het{s veceto kesÀu³eeHećeeCes HeécegK³eeves leerve He´keÀej®es Deensle.
1. DeLe&mene³³e ë GÐeespekeÀeb®eer J³eefkeÌleiele DeeefLe&keÀ meeOeves ce³ee&efole Demeleele. GÐeesieeb®eer mLeeHevee

keÀjC³eekeÀjerlee, GÐeesieeb®es meb®eeueve keÀjC³eekeÀjerlee GÐeespekeÀebvee efmLej Je KesUl³ee Yeeb[Jeuee®eer
iejpe Demeles. GÐeespekeÀeb®eer Yeeb[JeuemebyebOeer iejpe Gllejesllej Jee{le peeles. ceeieeme obsMeeceO³es
Yeeb[Jeue yeepeej DemebIeìerle Je DeHeíele Demeu³eecegUs GÐeespekeÀebvee Yeeb[Jeue yeepeejHesþsceOetve
DeeJeM³ekeÀ lesJe{s Yeeb[Jeue ³eesi³e JesUer Je ³eesi³e Ke®ee&ceO³es GYeejCes MekeÌ³e nesle veener.
2) meJeueleer ë GÐeespekeÀeb®es DeefYeHe´sjCe keÀe³ece efìketÀve jenJes Je l³ee®e yejesyej l³ee®eyejesyej l³eeb®³ee
ceeiee&le ³esCeeN³ee efJeefJeOe De[®eCeer®es efvejekeÀjCe JneJes. n³eekeÀjerlee mejkeÀej GÐeespebkeÀevee meJeueleer
GHeueyOe keÀjÀve osles. mejkeÀejves GÐeespekeÀebvee efJeefJeOe He´keÀej®³ee meJeueleer GHeueyOe keÀjÀve
efou³eecegUs, GÐeespekeÀebvee keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee Yeeb[Jeue iegbleJeCegkeÀerceO³es Je Yeeb[Jeueer Ke®ee&ceO³es yejer®e
ye®ele nesles. l³eecegUs GlHeeove Ke®ee&Jej efve³eb$eCe þsJelee ³esles. Yeejleele efJeefJeOe keÀe³e&ke´Àce ceeO³eceeletve
mejkeÀejves GÐeespekeÀebvee meJeueleer GHeueyOe keÀ©ve efou³ee Deens.
3) Devegoevesë GÐeespekeÀebvee efJeefJeOe keÀejCeemleJe DeeefCe efJeefJeOe He´mebieer Devegoeves osCes, ner
GÐeespebkeÀevee DeefYeHe´sefjle keÀjC³eekeÀjerlee Decebueele DeeCeueer peeCeejer SkeÀ cenlJee®eer Ghee³e³eespevee
Deens. Devegoeves jeskeÀ mJejÀHeele efoueer peeleele. GÐeespekeÀebvee osC³eele ³esCeejer Devegoevee®eer jkeÌkeÀce
SkeÀe®e JesUsme Je SkeÀjkeÀceer efoueer peeles. efkebÀJee nHl³ee nHl³eeves efoueer peeGÀ MekeÀles.
12.3 efpeune GÐeesie keWÀo´ë
mJe³ebGÐeesie DeeefCe jespeieeje®³ee menveeLe& l³ee mebyeOeeves Meemevee®³ee efJeefJeOe ³eespeveeb®eer meJeer
He´keÀej®eer ceeefnleer mesJee SkeÀe®e efþkeÀeCeer GHeueyOe JneJeer ³ee GÎsMeeves efpeune GÐeesie kesÀêe®eer j®evee
kesÀueer iesueer Deens. l³ee ceeHe&Àle nesCeeN³ee keÀecekeÀepee®ee DeeþeJee DeeJeM³ekeÀ Deens.
GÐeesieemebyeOeer meJe& He´keÀej®eer ceeefnleer, mesJee SkeÀe®e efþkeÀeCeer GHeueyOe JneJeer ³ee GÎsMeeves
efpeune GÐeesie keWÀêe®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer Deens. cenJ³eJemLeeHekeÀ ns efpeune GÐeesie keWÀêe®es
HećegKe Demetles les Jeie& SkeÀ ®es DeefOekeÀejer Demeleele. l³eebvee J³eJemLeeHekeÀ Demes cnCeleele. efpeuneHećeeCes
l³eeb®eer mebK³ee oesve efkebÀJee leerve Demeles. ³eebvee keÀeceele ceole keÀjC³eemeeþer GÐeesie efveefj#eCe vesceCegkeÀ
kesÀuesuess Demeleele. GÐeesie efveefj#ekeÀeb®es cegK³eeue³e pejer efpeune efþkeÀeCe Demeues lejer l³eebvee keÀecee®³ee
mees³eermeeþer leeuetkesÀ Jeeìtve efouesues Demeleele Je l³ee leeuetkeÌ³ee®ee DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme ne
ceneJ³eJemLeeHekeÀ ³eeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer GÐeesie efvejer#ekeÀ keÀjerle Demelees. GÐeesie efveefj#ekeÀebvee
DeeþJe[³eeletve vesceuesu³ee efoJeMeer leeuetkeÀe cegK³eeue³ee®ee oeJee keÀjeJee ueeielees. Je yengOee l³eeb®eer
92
Heb®ee³ele meceerleer keÀe³ee&ue³eele yemeC³ee®eer J³eJemLee kesÀuesueer Demeles. efpeune GÐeesie kebsÀêeceeHe&Àle
Keeueerue He´keÀej®³ee ³eespevee jeyeefJeC³eele ³esleele.
1. HebleHeÓeeve jespeieej efvecee&Ce keÀe³e&ke´Àce

2. efyepe Yeeb[Jeue ³eespevee
3. efpeune GÐeesie keWÀê keÀpe& ³eespevee
4. GÐeespekeÀlee efJekeÀeme HeéfMe#eCe keÀe³e&ke´Àce
5. efpeune HetjmkeÀej
6. meecegefnkeÀ Heéslmeenve ³eespevee
7. GÐeesieemeeþer mLee³eer (EmI) Je DemLee³eer (EmI)
8. cegêebkeÀ MetukeÀ ceeHeÀer
9. GÐeesieemeeþer keÀ®®ee ceeue efMeHeÀejme
10. ceeefnleer Je leb$e%eeve IeìkeÀebvee Fjeoe He$e
11. ceeefnleer Je leb$e%eeve efJeYeeiee®eer veeWoCeer
efpeune GÐeesie kebsÀêeMeer mebyeOeerle Demeuesu³ee Flej efJeYeeieeleHexÀ jeyeJeC³eele ³esCeeN³ee

GÐeesieebmeeþer®³ee ³eespevee Het{erue HećeeCes Deensle.
De) meble jesefnoeme ®eceexÐeesie Je ®ecelkeÀej efJekeÀeme ceneceb[U ce³ee&efole ³eespevee.

1. yeerpe Yeeb[Jeue ³eespevee
2. cegoleer keÀpe& mene³³elee ³eespevee
3. ceeefnuee mece=Ooer ³eespevee
4. 50… Devegoeve ³eespevee
Je) ke=À<eer efJeYeeie ³eespeveeë

1. HeÀU jmeJebleer ie=n ®eeueJeCes
2. HeÀUs Je YeepeerHeeuee efJeke´Àer yeepeej mene³³e ³eespevee
3. [eU ceerþ mLeeHeCeskeÀjerlee DeLe&mene³³e
4. efMeleie=n / JeeleevegketÀefuele Jeenve ³eespevee
5. keÀepet Heéfke´À³ee GÐeesie mLeeefHele keÀjCes
6. keÀpe& Heéfke´À³ee GÐeesie mLeeHeve keÀjCes
7. cemeeuee Heéfke´À³ee GÐeesie mLeeHeve keÀjCes
keÀ) meceepe keÀu³eeCe efJeYeeie (efpe. He.)

1. DeHebieemeeþer yeerpe Yeeb[Jeue ³eespevee.
93
[) Meyejer DeeefoJeemeer efJelle Je efJekeÀeme ceneceb[U ce³ee&efole.
1. ceefnuee meMekeÌleefkeÀjCe ³eespevee
2. kesÀêb Hetjmke=Àle ³eespevee
3. cegoleer keÀpe& ³eespevee
F) ceefnuee Je yeeue keÀu³eeCe efJeYeeie

1. J³eefkeÌleiele Devegoeve ³eespevee
2. ceefnuee HeéfMe#eCe keWÀê ®eeueJeCes keÀjerlee DeLe&mene³³e
G) vesnjÀ ³egJee mebIeìve ³eeb®³ee ³eespevee

pe) meweflekeÀ keÀu³eeCe efJeYeeie
®e) jsMeerce meb®eeueveeue³e
Flej efJeYeeieeceeHe&Àle GÐeesieemeeþer jeyeJeC³eele ³esCeeN³ee ³eespevee

1. efke´À[e Je ³egJekeÀ meb®eeueveeue³e
2. jespeieej Je mJe³ejespeieej efJeYeeie
3. ceewueevee Deepeeo DeuHemebK³eekeÀ DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ceneceb[U ce³ee&efole
4. celm³e J³eJemee³e efJeYeeie
5. efpeune ieéceerCe efJekeÀeme ³eespevee
6. JemeblejeJe veeF&keÀ efJecegkeÌle peeleer Je YeìkeÌ³ee peceeleer efJekeÀeme ceneceb[U ce³ee&efole
7. cenelcee HegÀues ceeieemeJeieea³e ³eespevee
8. DeeefoJeemeer efJekeÀeme efJeYeeie
9. meeceeefpekeÀ JeveerkeÀjCe meb®eeueveeue³e
10. ueeskeÀMeener DevveeYeeGÀ meeþs efJekeÀeme ³eespevee
11. meeJe&peefvekeÀ yeebOekeÀece efJeYeeie
12. HeMegmebJeOe&ve efJeYeeie
12.4 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme efJeMes<e mebIeìvee
ueIet GÐeesie #es$eeceOeerue GÐeespekeÀeb®³ee efJeefJeOe iejpee YeeieefJeC³eemeeþer n³eebvee meJe& MekeÌ³e les
meen³e³ keÀjC³eemeeþer DeeefCe l³eebvee Yes[meeJeCeeN³ee mecem³eeb®eer mees[JeCegkeÀ keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ
mebIeìveeb®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer Deens. ceO³eJeleea mejkeÀej Je jep³e mejkeÀej®es keÀe³e&ke´Àce n³ee
mebIeìveeb®³ee ceeO³eceeletve jeyeefJeues peeleele.
1. GÐeespekeÀle DeeefCe ueIet J³eJemee³e efJekeÀemeekeÀefjlee je<ìêr³e mebmLee
2. je<ìêr³e ueIet GÐeesie ceneceb[U
3. ceneje<ì^ ueIet GÐeesie ceneceb[U
4. ueIet GÐeesie efJekeÀeme yeBkeÀ
94
5. ueIet GÐeesie mesJee mebmLee
6. ceneje<ì^ jep³e efJelleer³e ceneceb[U
7. ceneje<ì^ jep³e DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme ceneceb[U
8. ceneje<ì^ jep³e DeewÐeesefiekeÀ Je iegbleJeCegkeÀ ceneceb[U (efmekeÀe@ce)
9. ceneje<ì^ DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe leebef$ekeÀ mebIeìvee
10. ceneje<ì^ GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keWÀê
1) GÐeespekeÀlee DeeefCe ueIet J³eJemee³e efJekeÀemeekeÀjerlee je<ìêr³e mebmLee (The

National Institure for Entreprenouship)
ner mebmLee Yeejle mejkeÀej®³ee 1860 ®³ee mebmLee®³ee keÀe³eÐeeceOeerue lejlegoervegmeej

veeWoefJeC³eele Deeueer Deens. ³ee mebmLesves peguew 1983 ceO³es DeeHeu³ee keÀeceeuee HeéjbYe kesÀuee.
mebmLes®eer GefÎ<ìs-
1) GÐeespekeÀlee efJekeÀeme Heéfke´À³esuee ®eeuevee osCes.
2) GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àce HeeþefJeCeeN³ee mebmLeevee ceole keÀjCes.
3) mebMeesOeve mene³³e keÀjCes
4) GÐeespekeÀlee efJekeÀeme iegbleJeuesu³ee ³eb$eCeebvee OeesjCee®eer DeeKeCeer keÀjCes.
2) je<ìêr³e ueIegGÐeesie – ceneceb[U (National Small Industries

Corporation)
Yeejleeleerue ueIet GÐeesie #es$eeceOeerue GÐeespekeÀles®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®ee GÎsMeeves 1955

meeueer ³ee mebmLes®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. ³ee ceneceb[Ue®eer keÀe³ex Keeueerue HećeeCes Deensle.
1. keÀ®®³ee ceeuee®eer Dee³eele.
2. efJekeÀuesu³ee ceeuee®³ee leejCeeJej HeleHetjJeþe
3. efve³ee&leerkeÀjerlee meen³³e
4. DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®es nmleeblejCe
3) ceneje<ì^ ueIetGÐeesie ceneceb[U (Maharashtra Small Industries

Corporation)
1962 meeueer ceneje<ì^ ueIet GÐeesie ceneceb[Ue®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. kebÀHeveer
keÀe³eÐee®³ee lejletoervegmeej ³ee ceneceb[Ue®eer meeJe&peefvekeÀ Hećeb[U cnCetve veebsoCeer keÀjC³eele Deeueer
Deens.
ceneceb[Ue®es keÀe³e&
1. ueIeg GÐeesieebvee keÀ®®³ee ceeuee®ee HetjJeþe
2. ueIeg GÐeesie #es$eeceO³es GlHeeefole nesCeeN³ee Jemletb®es efJeHeCeve
3. efve³ee&leeruee Heéslmeenve
4. nmlekeÀuee GÐeesieeb®es mebj#eCe Je mebJeOe&ve
95
4) ueIeg GÐeesie efJekeÀeme yeBkeÀ (Small Industries Development Bank of
India)
mJeeleb$³eHeéHleerveblej HeÀes[& HeÀeTv[sMeve®³ee DeY³eeme ieìeves kesÀuesu³ee efMeHeÀejMeervegmeej
Yeejlee®³ee DeLe&J³eJemLesleerue ueIeg GÐeesie #es$e megod{ JneJes DeeefCe ueIet GÐeesieebvee meJe& MekeÌ³e leer ceole
keÀjlee ³eeJeer, ³eekeÀjerlee osMeele efJeefJeOe mebmLee®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.ueIet GÐeesie efJekeÀeme yeBkeÀ
ner DeMee®e mebmLeeHewkeÀer SkeÀ mebmLee Deens. Yeejle mejkeÀejves ueIet GÐeesie efJekeÀeme yeBkesÀ®eer 1990 ceO³es
mLeeHevee kesÀueer He´mletle mebmLee kesÀêeR³e HeeleUerJejÀve keÀe³e& keÀjles.
5) ueIeg GÐeesie mesJee mebmLee ( Small Industries Services Institute)

Yeejleele ueIeg GÐeesie #es$ee®ee meJee&ieerCe efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer leerveHeojer
Ghee³e³eespevee keÀjC³ee®eer iejpe ue#eele IesTve 1924 meeueer Yeejleele je<ìêr³e HeeleUerJe©ve keÀece
keÀjC³eekeÀjerlee ueIet GÐeesie mesJeemebmLes®es keÀe³e&
1. ceeefnleer HetjefJeCes
2. meuuee osCes
3. leebef$ekeÀ HeéfMe#eCe osCes.
4. efJeefke´À Jee{efJeC³eemeeþer ceole keÀjCes.
5. Hejer#eCee®³ee mees³eer GHeueyOe keÀjÀve osCes.
6. He´keÀuHe DenJeeue le³eej keÀjCes.
7. ueIegGÐeesie #es$eeceO³es keÀe³e& keÀjCeeN³ee mebmLeeMeer menkeÀe³e& keÀjCes.
6) ceneje<ì^ jep³e efJelleer³e ceneceb[U (Maharashtra State Finance

Corporation)
osMeeleerue meJe& jep³eecebO³es jep³e efJelleer³e ceneceb[Us keÀe³e& keÀjerle Deensle. 1962 Heemetve
ceneje<ìêle ceneje<ì^ jep³e efJelleer³e ceneceb[Ue®eer keÀe³e& keÀjerle Deens, ³ee ceneceb[Ue®³ee
keÀe³e&#es$eeceO³es 1964 Heemetve ieesJee jep³e Je oceCe ³ee keWÀêMeeefmele HeósMee®ee meceeJesMe keÀjC³eele
Deeuee. ceneje<ì^ jep³e efJelleer³e ceneceb[U ns Yeejleer³e DeewÐeesefiekeÀ efJelleer³e ceneceb[Ue®eer®e Heéfleke=Àleer
Deens. ceneje<ì^ jep³eeceOeerue ceO³ece GÐeesieebvee DeeefCe ueIet GÐeesieebvee peceerve, Fceejle, ³eb$emeecegieér
DeMeer efJeefJeOe He´keÀej®eer efmLej mJe©Hee®eer mebHelleer Kejsoer keÀjCes MekeÌ³e JneJes, ³eekeÀefjlee ³ee GÐeesieebvee
efoIe&cegoleer®ee keÀpe&HeªjJeþe keÀjCes ns ³ee ceneceb[Ue®es keÀe³e& Deens.
7) cejene<ì^ jep³e DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme ceneceb[U (Maharashtra State
Industrial Development Corporation) (MIDC)
ceneje<ì^ DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme ceneceb[Ueves He´l³eskeÀ efpeun³eeceO³es keÀceerlekeÀceer SkeÀ
DeewÐeesefiekeÀ #es$e mLeeHeve keÀjÀve lesLes GÐeesieebvee DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee mees³eer GHeueyOe keÀjÀve efou³ee
Deensle 31 cee®e& 1999 He³e¥le jep³e mejkeÀejves DeefOemegef®ele keÀsuesu³ee DeewÐeesefiekeÀ kesWÀêe®eer mebK³ee
270 nesleer. ³eeceO³es 94 ceesþer DeewÐeesefiekeÀ #es$e, jep³e mejkeÀej®eer 62 efJekeÀeme keWÀês, keWÀê
mejkeÀej®eer 5 efJekeÀeme kesÀêW Je 109 ueIeg DeewÐeesefiekeÀ #es$eeb®ee DebleYee&Je Deens. ceneceb[Ue®³ee leey³eele
megceejs 51,099 nskeÌìj peceerve Deens.
96
ceneceb[Ue®eer keÀe³ex
1. le³eej Mes[dme Je ieeUs HetjefJeCes
2. HeeCeerHetjJeþe Je memles GHeueyOe keÀªve osCes.
3. jemee³eefvekeÀ GÐeesie mLeeHeCes.
4. FueskeÌìê@efvekeÌme efJeYeeieeb®eer efveceealeer.
5. Heótef<ele mebe[HeeC³ee®eer efve®eje J³eJemLee keÀjCes.
6. Heb®eJeejekeÀerle DeewÐeesefiekeÀ #es$ee®eer mLeeHevee keÀjCes
7. YegKeb[e®es JeeìHe keÀjCes
8. DeewÐeesefiekeÀ #es$eeceO³es GÐeesieeb®eer mLeeHevee.
8) ceneje<ì^ jep³e, DeewÐeesefiekeÀ Je iegbleJeCetkeÀ ceneceb[U( efmekeÀe@ce) (State
Industrial and Investment Corporation)
ceneje<ìê®³ee ceeieeme Yeeieele GÐeespekeÀebvee GÐeesie mLeeHeve keÀjC³eemeeþer DeefYeHe´sjerle keÀjÀve
l³eebvee meJe& He´keÀej®es ceeie&oMe&ve Je ceole keÀjC³eemeeþer SkeÀe mJeleb$e Je HeÝeeJeer mejkeÀejer ³eb$eCes®eer iejpe
ue#eele IesTve GÐeespekeÀeb®eer ner iejpe YeeieefJeC³ee®³ee GÎsMeeves jep³e mejkeÀejves 1966 meeueer
ceneje<ì^ jep³e DeewÐeesefiekeÀ Je iegbleJeCetkeÀ ceneceb[Ue®eer mLeeHevee kesÀueer.
efmekeÀe@ce®eer keÀe³ex
De) efJelleer³e keÀe³ex

1. GÐeesieebvee efmLej mebHelleer efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer efoIe& cegoleer®ee keÀpe&HegjJeþe keÀjCes.
2. GÐeesieeb®³ee YeeieYeeb[JeueeceO³es He´l³e#e ³eesieoeve keÀjCes.
3. ce®e&ì yeBefkebÀie mesJee Heóeve keÀjCes.
ye) efJekeÀemeelcekeÀ keÀe³ex

1. GÐeespekeÀebvee He´keÀuHeeb®eer efveJe[ keÀjCesyeeyele meuuee osCes.
2. leebef$ekeÀ DenJeeue le³eej keÀjCesme ceole keÀjCes.
3. peeies®eer efveJe[ keÀjÀve osCes.
4. ceeieeme Yeeieele GÐeesieeb®es He´Jele&ve keÀjCes
5. GÐeesieebvee cegueYetle Je mebj®eveelcekeÀ mees³eer efvecee&Ce keÀjÀve osCes.
9) ceneje<ì^ DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe leebef$ekeÀ mebIeìvee (Maharashtra Industrial

and Technical Consultancy Organisation) (ceerìkeÀe@ve)
ueIegGÐeesie DeeefCe ceO³ecee GÐeesie #es$eeceOeerue GÐeespekeÀebvee, l³eeb®³ee iejpesvegmeej Je

lelHejlesves leb$e%eeveeefJe<e³ekeÀ meuuee HeéHle vneJee ns Gefo<ì ¢<ìermeceesj þsTve 1982 ceO³es ceneje<ì^
Fb[efmì³eue De@v[ ìsefkeÌvekeÀue keÀvmeueìvmeer Dee@ie&vee³e#esMeve efueceerìs[ ³ee mebmLes®eer mLeeHevee
97
efceìkeÀe@ve®eer keÀe³ex
1. GÐeesieeb®ee efJekeÀeme keÀjCes.
2. GÐeesiee®³ee He´keÀuHee®³ee ©Hejs<es®es cegu³eceeHeve keÀjCes.
3. GÐeespekeÀebkeÀefjlee He´keÀuHe DenJeeue le³eej keÀjCes.
4. yeepeejHesþs®es mebMeesOeve keÀjCes
5. GÐeespekeÀebvee He´MeemeveefJe<e³ekeÀ meuuee osCes
10) ceneje<ì^ GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keWÀê (Maharashtra Centre for

Entrepioneurship Development)
1 Dee@keÌìeWyej 1988 jespeer
ceneje<ì^ mejkeÀejves GÐeespekeÀlee efJekeÀeme kesÀvoéb®eer Deewjieebyeeo ³esLes mLeeHevee kesÀueer.
ceneje<ì^ GÐeespekeÀlee efJekeÀeme kesÀvêeb®eer keÀe³e&
1. GÐeespekeÀlee efJekeÀeme HeéfMe#eCe keÀe³e&ke´Àce
2. ceefnuee GÐeespekeÀlesme Heéslmeenve
3. GÐeespekeÀlee Heefj®e³e keÀe³e&ke´Àce
1) keWÀê Meemeve Hegjmke=Àle Devegoeve ³eespeves®es Lees[keÌ³eele mHeäerkeÀjCe efuene.

2) efpeune GÐeesie keWÀêe®eer keÀe³ex mHeä keÀje.
3) efìHee efuene-
De) efceìkeÀe@ve
ye) meerkeÀe@ce
keÀ) SceDee³e[ermeer
98
13
GÐeespekeÀlee ÒeefMe#eCe DeeefCe efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àce
(Entrepreneurship Training and
Development)
IeìkeÀ j®evee :
13.1 HeémleefJekeÀ
13.2 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme cnCepes keÀe³e?
13.3 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àceeb®eer GefÎ<ìs
13.4 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àcee®³ee He×leer
13.5 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àceeb®es cenlJe.
13.1 He´mleeJevee
He´l³eskeÀ osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne HeécegK³eeves l³ee osMeele Demeuesu³ee GÐeespekeÀeb®³ee

mebK³esJej l³eeb®³ee He´keÀejeJej opee&Jej, keÀe³e&He´JeCelesJej DeeefCe GÐeespekeÀebveer kessÀuesu³ee He´³elveeb®³ee
HeefjCeece keÀejkeÀlesJej DeJeuebyetve Demelees. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeekeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee Flej meJe&
iees<ìer efJeosMeeletve Dee³eele keÀjlee ³esleele GÐeespekeÀer³e iegCeJellee Je #eceleskeÀjerlee cee$e DeeHeu³eeuee
DeeHeu³ee meceepeeJej®e DeJeuebyetve jenJes ueeieles.
13.2 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme cnCepes keÀe³e?
³eMemJeer GÐeesiekebÀe®eer efJeefMe<ì ceeveefmekeÀlee Demeles l³eeb®³ee J³eefkeÌlecelJee®eer Je

keÀe³e&HeOoleer®eerner keÀebner JesieUer JewefMe<ìs Demeleele. ner ceeveefmekeÀlee Je JewefMe<ì³es Demeuesu³ee
cenlJeebkeÀeMeer J³eefkeÌleb®eer keÀeUpeerHetJe&keÀ efveJe[ keÀjÀve l³eebvee J³eJeefmLeleHeCe HeéfMe#eCe osC³eele
Deeu³eeme, lemes®e l³eebvee DeeJeM³ekeÀ Demeuesues meene³³e keÀjC³eele Deeu³eeme, veJ³eeves GÐeespekeÀ efvecee&Ce
kesÀues peeGÀ MekeÀleele. veJ³eeves GÐeespekeÀ efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee Heéfke´À³esuee GÐeespekeÀlee efJekeÀeme Demes
cnCeleele. GÐeespekeÀlee efJekeÀemee®es He´³elve meelel³eeves Je efvebjlejHeCes keÀjeJes ueeieleele. GÐeespekeÀlee
99
efJekeÀeme ner SkeÀ J³eeHekeÀ mJe©Hee®eer Mew#eefCekeÀ Heéfke´À³ee Demetve osMee®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme ¢<ìermeceesj
þsJetve ceeveJeer mebMeesOevee®ee efJekeÀeme keÀjCes ns ³ee Heéfke´À³es®es Debeflece GefÎ<ì Deens.
GÐeespekeÀevee efJekeÀemee®eer Heéfke´À³ee HeÝeeJeer þjC³eemeeþer meceepeele DevegketÀue JeeleeJejCe DemeCes

DeeJeM³ekeÀ Deens, ns JeeleeJejCe Demes DemeeJes keÀer p³eecegUs GÐeespekeÀles®³ee #es$eele He´JesMe keÀ©
Fef®íCeeN³ee J³ekeÌleeRvee %eeve mebHeeove keÀjlee ³esF&ue efJeefYevve keÀewMeu³es Deefpe&le keÀjlee ³esleerue, DeeHeueer
keÀe³ex Heej Hee[lee ³esleerue. veJeveJeerve Dee®íeves mJeerkeÀejlee ³esleerue DeeefCe DeeHeuee mebkeÀuHe efmeOo
keÀjlee ³esF&ue GÐeespekeÀ yeveJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer ceeveefmekeÀ, He´Je=lleer Je ³eesi³elee Demeuesu³ee
J³eefkeÌle®ee MeesOe keÀjÀve l³ebevee J³eJeefmLeleHeCes HeéfMe#eCe osC³eemeeþer ³eespeveeyeOo He´³elve keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens ns He´³elve keÀjC³eekeÀjerlee SkeÀ keÀeueyeOo keÀe³e&ke´Àce le³eej kesÀuee peelees. ³ee
keÀe³e&ke´Àceeuee®e GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àce Demes cnCeleele. GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àcee®eer
J³eeK³ee Het{erueHećeeCes keÀjC³eele Deeueer Deens.
’GÐeespekeÀ yeveC³eekeÀjerlee F®ígkeÀ Demeuesu³ee J³eefkeÌle®³ee GÐeespekeÀ yeveC³ee®³ee nsletuee

yeUkeÀìer DeeCeC³eemeeþer DeeefCe l³ee J³eefkeÌleuee GÐeespekeÀer³e YegefcekeÀe HeefjCeecekeÀejkeÀHeCes Heej Hee[Ces
MekeÌ³e JneJes ³eekeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer keÀewMeu³es Je ³eesi³elee Deefpe&le keÀjlee ³eeJeerle ³eekeÀjerlee
meene³³e keÀjC³eemeeþer le³eej keÀjC³eele Deeuesu³ee keÀe³e&ke´Àceeuee GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àce Demes
cnCeleele.
13.3 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àceeb®eer GefÎ<ìs (Objectives of EDP)
³eesi³e J³ekeÌleeRvee MeesOetve l³eeb®ee GÐeespekeÀer³e #es$eele He´JesMe JneJee DeeefCe l³eebvee l³eeb®³ee
peyeeyeoeN³ee efveìHeCes Heej Hee[lee HeeC³eele ³eekeÀjerlee l³ebevee le³eej keÀjCes, ne GÐeespekeÀlee efJekeÀeme
keÀe³e&ke´Àcee®ee cegU nslet nes³e ³ee ¢<ìerves GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀ³e&ke´Àcee®eer GefÎ<ìs Het{erue HećeeCes
meebielee ³esleerue
1) ³eMemJeer GÐeespekeÀ yeveC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer ceeveefmekeÀlee, ³eesi³elee Je iegCeJewefMe<ì³es

Demeuesu³ee DeeefCe GÐeespekeÀles®³ee #es$eele He´JesMe keÀjC³ee®eer DeekeÀeb#ee Demeuesu³ee J³eefkeÌle®ee
MeesOe IesCes.
2) ³ee J³eefkeÌlebvee HeOoleMeerj HeéfMe#eCe osCes.
3) F®ígkeÀ J³eefkeÌlebvee GÐeespekeÀebvee DeeJeM³ekeÀ Demeuesues %eeve efceUefJeC³eemeeþer, keÀewMeu³es Deefpe&le
keÀjC³eemeeþer Je ³eesi³elee efJekeÀeefmele keÀjC³eemeeþer meJe&leesHejer meene³³e keÀjCes
4) GÐeesieeb®es meb®eeueve Je J³eJemLeeHeve keÀjCesmeeþer GÐeespekeÀeceO³es DeeJeM³ekeÀ ³eesi³elee efvecee&Ce
keÀjCes.
5) HeéfMe#eCe mebHeu³eeveblej GÐeespekeÀebvee efJeefJeOe He´keÀejs meene³³e keÀjCes.
6) GÐeespekeÀebceO³es l³ee®³ee De[®eCeer®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer #ecelee
efvecee&Ce keÀjCes Fl³eeoer GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àcee®eer GefÎ<ìs Deensle.
100
13.4 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àcee®³ee DeJemLee / HeOoleer (Execution)

GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àceeb®eer J³eeHekeÀ GefÎ<ìs meeO³e keÀ©ve IesC³ee®³ee ¢<ìerves ne
keÀe³e&ke´Àce jeyeefJeC³ee®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejuesu³ee ³eb$eCesuee meelel³eeves Je yejs®e He´³elve keÀjeJes
ueeieleele GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àcee®³ee þUkeÀ DeJemLee Je He´l³eskeÀ DeJemLesceO³es keÀjeJes
ueeieleele. GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àcee®³ee þUkeÀ DeJemLee Je He´l³eskeÀ DeJemLesceO³es mebyebefOele
³eb$eCesuee keÀjeJes ueeieCeejs He´³elve ³eeyeÎue Het{s Lees[keÌ³eele mHe<ìerkeÀjCe kesÀues Deens.
1) DeeKeCeer®eer HeOoleer
GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àce ne SkeÀ HeéfMe#eCe keÀe³e&ke´Àce Deens. ³ee keÀe³e&ke´Àcee®eer DeeKeCeer
keÀeUpeerHetJe&keÀ Jne³euee nJeer Heefnu³ee DeJemLesceO³es GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àcee®eer DeeKeCeer
keÀjC³ee®es keÀe³e& kesÀues peele Demeu³eecegUs ³ee DeJemLesuee DeeKeCeer®eer DeJemLee Demes cnCeleele ³ee
DeJemLesceO³es Keeueerue keÀe³ex kesÀueer peeleele.
(1) HeéfMe#eCee®³ee keÀe³e&ke´Àceemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee meJe& YeeweflekeÀ mJejÀHee®³ee mees³eeR®eer

pegUJeepegUJe keÀjCes.
(2) meewYeei³e GÐeespekeÀe®ee He´keÀej efkebÀJee HeéfMe#eCe keÀe³e&ke´Àcee®ee GefÎ<ì ieì ue#eele IesTve HeéfMe#eCe
leHeefMeue DeY³eeme keÀe³e&ke´Àce le³eej keÀjCes.
(3) DeY³eemeke´Àce efMekeÀefJeC³eemeeþer J³eeK³eeves Je HeéfMe#ekeÀeb®eer ³eespevee keÀjCes.
(4) HeéfMe#eCe keÀe³e&ke´Àceemeeþer HeéfMe#eCe IesT F®íerCeeN³ee J³eefkeÌle®eer efveJe[ keÀjCes.
(5) HeéfMe#eCeeL³ee¥®eer jerlemej efveJe[ keÀjC³eemeeþer efveJe[ meceerleer le³eej keÀjCes.
2) HeéfMe#eCe DeJemLee (Training Phase)

GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àcee®eer DeeKeCeer Meem$eMegOo jerleerves nesCes pesJe{s DeeJeM³ekeÀ Deens
lesJe{s®e ³ee keÀe³e&ke´Àcee®eer DecebueyepeeJeCeer HeÝeeJeer jerleerves keÀjCes, nsner cenlJee®es Deens. GÐeespekeÀlee
efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àceeb®³ee otmeN³ee DeJemLesceO³es ne keÀe³e&ke´Àce He´l³e#eele jeyeefJeuee peelees. GÐeespekeÀ
nesC³eemeeþer J³ekeÌleeRvee DeefYeHe´sjerle keÀjCes efJeefMe<ì He´keÀuHe keÀe³ee&efvJele keÀjC³eemeeþer l³eebvee DeeJeM³ekeÀ
less %eeve osCes, ³ee J³ekeÌleerceO³es GÐeespekeÀleskeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer keÀewMeu³es Je #ecelee efvecee&Ce
keÀjCes. F. J³eeHekeÀ nslet ¢<ìermeceesj þsJetve Heefnu³ee efHeþer®es GÐeespekeÀ efvecee&Ce kesÀues peeleele. HeéfMe#eCe
IesCeeN³ee J³eefkeÌle®³ee ceeveefmekeÀlesceO³es JeeieCetkeÀerceO³es Je J³eJenejeceO³es DeHesef#ele yeoue Ie[tve ³esle
Deensle efkebÀJee veener ³eeyeÎue HeéfMe#ekeÀ ue#e þsJetve Demeleele.
3) cegu³eebkeÀve HeOoleer (Post Training Phase)

GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àceeb®eer ner eflemejer Je MesJeì®eer DeJemLee Demeles. ³ee efJeefMe<ì
DeJemLesceO³es GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àcee®es cegu³eebkeÀve kesÀues peeles. keÀe³e&ke´Àceeb®es cegu³eebkeÀve kegÀCeer
Je keÀmes keÀjeJe³ee®es ne ³ee meboYee&le cenlJee®ee He´Mve Deens. GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àceeb®es
Dee³eespeve keÀjCeejer ³eb$eCee mJeleë JeefjHeþ DeefOekeÀeN³eeb®³ee Je le%³eeb®³ee meene³³eeves cegu³eceeHevee®es
keÀe³e& keÀjÀ MekeÀles efkebÀJee ner peyeeyeoejer SKeeo³ee mJeleb$e ³eb$eCeskeÀ[s meesHeJeueer peeT MekeÀles.
101
13.5 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àceeb®es cenlJe (Importance of EPD)
YeejleeceOeerue efJeefMe<ì HeefjefmLeleer®³ee meboYee&le GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àcee®es cenlJe Het{s

Lees[keÌ³eele mHe<ì kesÀues Deens.
1) DeHeejHeeefjkeÀ m$eesleeceOegve GÐeespekeÀer³e HeéfleYes®ee DeefJe<keÀej

[sJner[ ce@keÌuesueB[ ³eeb®es GÐeespekeÀles®³ee #es$eeceOeerue ceewefuekeÀ mJejÀHee®es Jew®eeefjkeÀ ³eesieoeve
DeeefCe keÀekeÀervee[e He´³eesiee®eer efve<Helleer efmeOo Peeu³eebvelej ³eesi³e ceeveefmekeÀlee He´Je=lleer Je ³eesi³elee
Demeuesu³ee J³eefkeÌlebvee HeéfMe#eCe efou³eeme DeMee J³ekeÌleer GÐeespekeÀ yevet MekeÀleele ns mHe<ì Peeues. HetJeea
GÐeespekeÀles®eer GlHelleer kegÀìgbyee®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ HeeÞJe&YegceerMeer efveie[erle nesleer. l³eecegUs GÐeespekeÀles®es
m$eesle ns DeMeer HeeÞJe&Yegceer DeeefLe&keÀ megyellee DevegYeJe Je ³eesi³e mebHeke&À ueeYeuesu³ee efveJe[keÀ peeleer
peceeleer Je kegÀìgbyeeHetjles ce³ee&oerle nesles. ns m$eesle ce³ee&efole Demeu³eecegUs, osMeele cenlJeekeÀeb#ee
GÐeespekeÀeb®ee HetjJeþe HeÀej meerceerle neslees. YeejleemeejK³ee osMee®ee He´®eb[ YeesieesefuekeÀ DeekeÀej,
efJeefYevve mebMeesOevee®eer GHeueyOelee Del³eble Jesieeves Jee{Ceejer ueeskeÀmebK³ee osMeeceOeerue efJemle=le
yeepeejHesþe meJe& He´keÀeje®³ee Jemlebt®es GlHeeove Jee{efJeC³ee®eer efvekeÀ[ F. keÀejCeebcegUs GÐeespekeÀeb®eer
iejpe Je GÐeespekeÀeb®eer ceeieCeer ceesþer nesleer. l³eeceeveeves HejbHejeiele m$eesleebceOetve Ie[tve ³esCeeje
GÐeespekeÀeb®ee HetjJeþe Del³eble keÀceer Demeu³eecegUs DeeHeu³ee osMee®es peueo ieleerves DeewÐeesefiekeÀjCe Ie[tve
Deeues veener. J³ekeÌleerceO³es efJeefMe<ì He´Je=lleer Je ³eesi³elee Demeu³eeme ³ee J³ekeÌleeRvee ³eesi³e HeéfMe#eCe osC³eele
Deeu³eeme Je l³eebvee DeeJeM³ekeÀ leer ceole efceUeu³eeme DeMee mJeleb$e GÐeesiee®eer mLeeHevee keÀjÀ
MekeÀleele. ns keÀe³e& lemes HeÀej DeJeIe[ Deens HeCe efJeefYevve HeeJeU³eebJej GÐeespekeÀlee efJekeÀeme
keÀe³e&ke´Àcee®eer HeÝeeJeerHeCes DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eele Deeu³eeme GÐeespekeÀe®eee HetjJeþe JeeþefJelee ³eslees.
DeeHeu³ee osMeele GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´ÀceebcegUs DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ ke´Àebleer®³ee Heéfke´À³esuee ceesþer
®eeuevee efceUeueer Deens. GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´ÀceecegUs®e meceepeJ³eJemLes®³ee Keeue®³ee
HeeleU³eeJej Demeuesu³ee ceeieele peeleer Je peceeleerceOeerue cenlJeekeÀeb#eer lejÀCe GÐeespekeÀ yevet ueeieues
Deensle. ceeieeme peeleer Je peceeleerceOetve Heefnu³ee efHeþer®es GÐeespekeÀ efvecee&Ce nesC³ee®eer Heéfke´À³ee DeeefLe&keÀ
o=ef<ìves cenlJee®eer Deens. HeCe Heéfke´À³es®es meeceeefpekeÀ HeefjCeece ns DeefleMe³e cenlJee®es Deensle. GÐeespekeÀlee
efJekeÀeme keÀe³e&ke´ÀceebcegUs Yeejleele meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®³ee Heéfke´À³es®ee Jesie Jee{uee Deens, ³eele MebkeÀe
veener.
2) jespeieej efveceealeer
yeskeÀejer®eer mecem³ee ner osMeeuee Yes[meeJeCeejer iebbYeerj mecem³ee Deens ner yeskeÀejer®eer mecem³ee
J³eeHekeÀ Je meJe&keÀ<e Deens. DeefMeef#eleeHećeeCes®e G®®eefJeÐeeefJeYetef<ele, DeHeéfMeef#eleebHećeeCes®e Jew%eeefvekeÀ Je
leb$e%e DeMee ue#eeJeOeer J³ekeÌleerJ³e neleebvee Je ceWotvee keÀece veener. osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme cebo Jesieeves
nesle Demeu³eecegUs DeeefCe ogmeN³ee yeepetves ueeskeÀmebK³ee PeHeeì³eeves Jee{le Demeu³eecegUs yeskeÀejer®³ee
mecem³es®eer Yeer<eCelee Jee{ueer Deens. efJeefYevve keÀejCeebcegUs mebIeefìle Je ceesþ³ee GÐeesiee®³ee #es$eele
GlHevve nesCeeN³ee jespeieej mebIeer®es #es$e DeefleMe³e ce³ee&efoleDeens ns GIe[ Deens. GÐeespekeÀlee efJekeÀeme
keÀe³e&ke´Àceeb®³ee DecebueyepeeJeCeercegUs meceepeeleerue meJe& mlejebceOeerue J³ekeÌleeRvee mJeleë®³ee ceeuekeÀer®es
GÐeesie megjÀ keÀjCes MekeÌ³e Peeues Deens l³eecegUs GÐeespekeÀles®³ee #es$eeceO³es He´JesMe keÀjCeeN³ee ³ee
cenlJeekeÀeb#eer lejÀCebevee keÀece lej efceUles®e HeCe efMeJee³e ³ee lejÀCeebveer mLeeHeve kessÀuesu³ee GÐeesieebceO³es
DeveskeÀ yeskeÀej J³ekeÌleeRvee jespeieej HeéHle neslees. GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àce ne je<ìêr³e
102
DeLe&J³eJemLesceOeerue DeveewHe®eeefjkeÀ Je DemebIeefìle #es$eeuee meg¢{ keÀjerle Demeu³eecegUs ne keÀe³e&ke´Àce
yeskeÀejer®ee He´Mve keÀener HećeeCeele mees[efJeC³eemeeþer efveefM®eleHeCes meen³³ekeÀ þjsue.
3) ceeieeme HeósMeeceO³es GHeueyOe Demeuesu³ee mebMeesOeveeb®ee efJeHetuelee Deens. DeeefLe&keÀ efve³eespevee®es

leb$e GHe³eesieele DeeCetve efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer He´³elve kesÀues peele Deensle l³eeueener Deelee 51Je<ex
Peeueerle HeCe yengleskeÀ jep³eebceOeerue vewmeefie&keÀ meeOeve mebHelleer®ee nJee lemee GHe³eesie Ie[tve ve
Deeu³eecegUs ner jep³es Je HeósMe Depetvener efJekeÀemee®³ee ceeiee&Jej jWieeUle Deensle. yeensj®³ee jep³eeleerue
GYeesieHeleerveer ceesþ³ee HećeeCeeJej Yeeb[Jeue iegleJeCetkeÀ keÀjÀve keÀebner ceesþ³ee He´keÀuHeeb®eer mLeeHevee kesÀueer
lej cee@[sue cnCetve les þerkeÀ Deens. mLeeefvekeÀ GÐeespekeÀeb®ee ceesþ³ee HećeeCeeJej menYeeie Demeu³eeefMeJee³e
ceeieeme YeeieebceO³es meg¢{ DeeOeejeJej DeewÐeesefiekeÀjCe Ie[tve ³esCes Je l³ee®ee Jesie Jee{Ces mebYeJele veener.
GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àceeb®eer DeceueyepeeJeCeer kesÀu³eecegUs, ceeieeme jep³eebceO³es Je ceeieeme
jep³eebceO³es Je ceeieeme HeósMeebceO³es veJ³eeves GÐeespekeÀ le³eej nesleele ³ee GÐeespekeÀebpeJeU ce³ee&efole
efJelleer³e mebMeesOeves Demeu³eecegUs mJeeYeeefJekeÀHeCes les p³ee GÐeesieebceO³es l³ee Yeeieele Dee{UCeeje keÀ®®ee
ceeue Je meeceieér®ee GHe³eesie keÀjCes MekeÌ³e Deens. DeMee ueIet GÐeesieeb®eer mLeeHevee keÀjleele. DeMee jerleerves
GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àce ns efJeefYevve jep³eebceO³es Je HeósMeebceO³es mLeeefvekeÀ GÐeespekeÀeb®eer Heefnueer
efHe{er le³eej keÀjleele DeeefCe l³eeyejesyej®e ³ee YeeieebceO³es Demeuesuee keÀ®®ee ceeue Je Flej meeceieér®ee
GHe³eesie Ie[tve ³esC³eemeeþer meene³³ekeÀ Demeleele.
4) meblegefuele HeéosefMekeÀ efJekeÀeme

DeeHeu³ee osMeele DeepeJej mebIeefìle #es$eeceO³es mLeeHeve Peeuesues ceesþs GÐeesie ns HeéOeev³eeves
Het{ejuesu³ee jebp³eeceO³es lesner keÀebner þjeefJekeÀ HeósMeebceO³e, mLeeHeve Peeues Deensle l³eecegUs pees DeeefLe&keÀ
efJekeÀeme Ie[tve Deeuee, lees Demeblegefuele mJe©Hee®ee Deens , efoJemeW efoJeme HeéosefMekeÀ Demeceleesue Jee{le®e
Deens. ceesþ³ee GÐeesieeb®e mLeeHevee keÀjC³eemeeþer ceesþ³ee HećeeCeeJej Yeeb[Jeue iegleJeCetkeÀ keÀjeJeer ueeieles.
osMeeceOeerue efveJe[keÀ Je ye[³ee DeewÐeesefiekeÀ IejeC³eebceOeerue GÐeesieHeleerpeJeU®e Demes meeceL³e& Demeles.
peemleerle peemle veHeÀe keÀceefJeC³ee®es GefÎ<ì Demeu³eecegUs ceesþ³ee GÐeesieeb®eer mLeeHevee meJe& ¢<ìeRveer
Heíele Demeuesu³ee jep³eebceO³es Je HeósMeeceO³es®e kesÀueer peeles. DeMee GÐeesieeb®³ee mLeeHevescegUs n³ee
HeósMeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ®eeuelee efceUle Demeueer lejer HeéosefMekeÀ Demeceleesue Je DeeefLe&keÀ mellee
Je mebHelleer®es kesÀêerkeÀjCe Ie[tve ³esles. ueIet GÐeesieeb®eer mLeeHevee keÀjC³eemeeþer ce³ee&efole Yeeb[Jeue ueeieles.
GÐeespekeÀebvee HetJeea®ee DevegYeJe vemeuee lejer les l³eeb®³ee GÐeesieeb®es veerì meb®eeueve keÀjÀ MekeÀleele ceeieeme
HeósMeebceOeerue GÐeespekeÀ l³eeb®³ee®e HeósMeecebO³es ueIet GÐeesiee®eer mLeeHevee keÀjleele. GÐeespekeÀlee
efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àce HeÝeeJeerHeCes keÀe³ee&efvJele keÀjC³eele Deeu³eeme ieéceerCe DeewÐeesefiekeÀjCee®eer ieleer Jee{les,
mebletefuele HeéosefMekeÀ efJekeÀeme meeOelee ³eslees DeeefCe cegþYej J³ekeÌleer®³ee neleele Ie[tve ³esCeejs DeeefLe&keÀ
mellee Je mebHelleer®es keWÀêerkeÀjCe ner keÀebner HećeeCeele ìeUlee ³esles.
5) meceepeeleerue Demeblees<e Je meeceeefpekeÀ leCeeJeeb®es efvejekeÀjCe

meceepeeleerue Demeblees<e Je meeceeefpekeÀ leCeeJeeb®eer keÀejCes JesieJesieUer Deensle. Het{s vecego
kesÀuesu³ee keÀebner keÀejCeebcegUs ner HeefjefmLeleer GêskeÀeb®³ee efmLeleerkeÀ[s Jesieeves mejkeÀle Deens.
1. mejkeÀejves jeyeefJeuesu³ee GoejerkeÀjCe KeepeieerkeÀjCe Je peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee OeesjCeebcegUs DeeHeu³ee
osMeele Yee[JeueMeener DeLe&J³eJemLes®ee DeeOeej efJemle=le Peeuee Demetve ³ee J³eJemLes®eer HeeUscegUs
HeÀej KeesueJej iesueer Deensle.
103
2. DeeefLe&keÀ mellee Je mebHelleer®es keWÀêerkeÀjCe Ie[tve Deeues Deens. DeeefLe&keÀ mellee Je mebHelleer®es
keWÀoérkeÀjCe Ie[tve Deeues Deens. DeeefLe&keÀ efJe<ecelee Jee{ueer Deens.
3. yeskeÀejer®eer mecem³ee Del³eble Gie´ mJeªHeele Deens.
4. HeéosefMekeÀ Demeceleesue Jee{le Deens.
5. He´®eefuele efMe#eCeJ³eJemLes®eer meJee&®³ee He´l³e³eeuee Deeueer Deens.
6. Meceepeeuee ³eesi³e efoMee oeKeefJeC³eemeeþer jepekeÀer³e vesle=lJe DeHe³eMeer þjues Deens.
7. meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeb®eer ieleer HeÀej Oeerceer Deens.
8. DeHeejbHeeefjkeÀ m$eesleeceOetve GÐeespekeÀer³e HeéfleYes®ee DeefJe<keÀej Ie[tve ³esF&ue.
1) GÐeespekeÀlee efJekeÀeme cnCepes keÀe³e? GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀcee®eer GefÎäs mHeä keÀje.
2) GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀcee®³ee He×leer efJe<eo keÀje.
3) GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀcee®es cenÊJe efuene.
104
14
Yeejleer³e GÐeespekeÀemeceesjerue DeeJneves
Òeµve DeeefCe De[®eCeer
(Problems and Difficulties)
IeìkeÀ j®evee :
14.1 ÒemleeJevee
14.2 efJeHeCevee®ee Òeµve
14.3 ceveg<³e yeU mebmeeOevee®ee Òeµve
14.4 GlHeeovee®ee Òeµve
14.5 mebµeesOevee®ee Òeµve
14.6 Flej Òeµve
14.1 ÒemleeJevee
Yeejlee®³ee DeLe&keÀejCeeceO³es DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es GÐeespekeÀeb®eer YetefcekeÀe HeÀej

cenÊJee®eer Deens. mJeeleb$³eÒeeHleerveblej GÐeespeiee®³ee YegefcekesÀ®³ee cenÊJeeyeÎue®es DeekeÀueve GÊejesÊej
Jee{le iesues. l³eecegUs®e osµeele ueIet GÐeesie #es$ee®eer efvejblej Je efvekeÀesHe Jee{ Ie[tve ³eeJeer DeeefCe l³ee
ceeO³eceeletve jespeieeje®³ee mebOeer efJeHetue ÒeceeCeele efvecee&Ce JneJ³eele, ³eekeÀefjlee mejkeÀejer HeeleUerJe©ve
efJeefJeOe mebmLee efvecee&Ce keÀjC³eele Deeu³ee ueIet GÐeesieeb®³ee efveefce&leermeeþer DeeJeµ³ekeÀ Demeuesu³ee
mebj®eveelcekeÀ mees³eer efvecee&Ce keÀjC³eekeÀefjlee Òe³elve keÀjC³eele Deeues. ueIet GÐeespekeÀebvee efJeefYeVe
meJeueleer Òeoeve keÀjC³eele Deeu³ee DeeefCe l³eebvee efJeefJeOe ÒekeÀejs meene³³e keÀjC³eele Deeues. ueIet GÐeesie
#es$ee®³ee efJekeÀemeekeÀefjlee mejkeÀejer HeeleUerJe©ve keÀjC³eele Deeuesu³ee meJe&keÀ<e Ghee³e³eespevescegUs DeeefCe
GÐeespekeÀebveer l³eeb®³ee Hejerves kesÀuesu³ee Òe³elveebcegUs osµeele ueIet GÐeesie #es$ee®³ee HeefjceeCeelcekeÀ efJekeÀeme
Ie[tve Deeuee. Hejbleg jespeieejefveefce&leer, GHeYeesi³e Jemletb®³ee GlHeeove HeeleUerceO³es Jee{, je<ìêr³e
GlHeVee®³ee Je=×erceO³es ³eesieoeve nes³e.
14.2 efJeHeCevee®ee ÒeMve (Problem of Marketing)
pemepemee keÀeU J³eleerle neslees lemeleµeer HeefjefmLeleer yeoueles DeeefCe pemepeµeer HeefjefmLeleer
yeoueles lemeleµee GÐeesie #es$eeHeg{s keÀener veJeerve mecem³ee GY³ee þekeÀleele. DeeefCe keÀener pegv³ee
105
mecem³ee®eer leerJe´lee DeefOekeÀeefOekeÀ Jee{le peeles. DeefuekeÀ[s YeejleeceOeerue ueIetGÐeesie #es$eeuee
Yes[meeJeCeeN³ee keÀener mecem³ee Del³eble iegleeiegbleer®³ee Peeu³ee Deensle Je ³ee mecem³eeb®eer leerJe´leener
Deleesveele Jee{ueer Deens. efJeHeCevee®eer mecem³ee GÐeesie #es$eeuee Yes[meeJeCeejer Deµeer®e SkeÀ iebYeerj Je
cenÊJee®eer mecem³ee Deens.
Hee®e-mene oµekeÀeHetJeea osµeeceOeerue GÐeespekeÀeb®eer Je GÐeesiee®eer mebK³ee ceespekeÀer nesleer.

yeepeejHesþeb®es YeewieesefuekeÀ #es$e ce³ee&efole nesles, GÐeespekeÀ Je ûeenkeÀ ³eeceO³es Lesì mebyebOe neslee Je
ûeenkeÀe®³ee DeeJe[er, iejpee, DeHes#ee efkeÀceble osC³ee®eer l³eeb®eer #ecelee, ³eeyeÎue GÐeespekeÀebvee
J³eJeefmLele ceeefnleer efceUle nesleer. ³ee ceeefnleer®³ee DeeOeejeJej GÐeespekeÀ GlHeeoveeµeer mebyebOeerle l³eeb®es
meJe& efveCe&³e Iesle Demele. l³eeJesUsme GHeYeesieekeÀjerlee GlHeeove kesÀues peele nesles. l³eecegUs
ueIegGÐeespekeÀeHeg{s l³eeb®³ee GÐeesieebceO³es GlHeeove keÀjC³eele Deeuesu³ee Jemlet kegÀþs keÀesCeeuee keÀµee Je
keÀesCel³ee efkeÀceleerJej efJekeÀe³e®³ee ner mecem³ee®e veJnleer.
GÐeespekeÀebvee Yes[meeJeCeeN³ee efJeHeCeve mecem³es®³ee efJeefYeVe HewuetyeÎue Het{s Lees[keÌ³eele efJeJes®eve

kesÀues Deens.
1) GÐeesieeceO³es GlHeeefole nesCeeN³ee Jemlet®ee opee& efJeefYeVe yeeyeerJej DeJeuebyetve Demelees. ³ee
yeeyeerceO³es GlHeeove keÀe³ee&ceO³es GHe³eesieele DeeCeu³ee peeCeeN³ee keÀ®®³ee ceeuee®ee opee& ner
cenÊJee®eer yeeye Deens. GÐeesieeb®³ee nJ³ee Demeuesu³ee opee&®ee keÀ®®ee ceeue efceUJeerleebvee
DeveskeÀ De[®eCeeR®ee meecevee keÀjeJee ueeielees. DeveskeÀoe mebyebefOele GÐeespekeÀebveer DeeJeµ³ekeÀ les
Òe³elve kesÀu³ee veblejner l³eebvee DeHesef#ele opee&®ee keÀ®®ee ceeue efceUt µekeÀle veener. l³eecegUs ³ee
ueIet GÐeespekeÀebvee efveOee&efjle opee&Hes#ee keÀceer opee&®ee keÀ®®ee ceeue Kejsoer keÀjCes Yeeie He[les.
³ee®ee GlHeeefole Jemlet®³ee opee&Jej DeHeefjne³e&HeCes efJeHeefjle HeefjCeece neslees. efveOee&jerle
opee&Hes#ee keÀceer opee&®³ee Jemlet HetJeea®³ee®e efkeÀceleerJej efJekeÀC³eele Deeu³eecegUs, mebyebefOele
GÐeesiee®³ee efJeµJemeveer³elesuee peyej OekeÌkeÀe yemelees. keÀeueeblejeves ³ee Jemlet®eer efJe¬eÀer Iemejles.
Jemletb®es keÀener ûeenkeÀ keÀe³ece®es ieceeJeues peeleele DeeefCe yeepeejHesþsceO³es leerJe´ mHeOee&
Demeu³eeme. l³ee mHeOexceO³es efìketÀve jenCes DeveskeÀ ueIet GÐeesieebvee µekeÌ³e nesle veener.
2) GÐeesieebvee Yes[meeJeCeejer GlHeeefole Jemletb®³ee efJeHeCevee®eer mecem³ee ³ee GÐeesieebceO³es GlHeeove
nesCeeN³ee Jemletb®³ee opee&µeer efveie[erle Deens. ueIet GÐeesieeceO³es GlHeeefole nesCeeN³ee Jemletb®ee
opee& ne SkeÀe yeepetves lesLes GHe³eesieele DeeCeu³ee peeCeeN³ee ³eb$emeeceûeer®ee ÒekeÀej Je opee&
keÀeceieejeb®eer keÀe³e&#ecelee Je keÀewµeu³e DeeefCe He³e&Jes#eCe J³eJemLes®³ee HeefjCeecekeÀejkeÀlesJej
DeJeuebyetve Deens.
3) µeem$eer³e mebµeesOevee®³ee ÒeieleercegUs ueIet GÐeesieeceO³es JeeJejues peeCeejs GlHeeove leb$e Je
³eb$emeecegûeer®³ee ÒekeÀejeceO³es yeoue Ie[tve ³esleele. YeejleeceOeerue yengmebK³eekeÀ GÐeesieeceO³es
DeÐeeJele GlHeeoveleb$e GHe³eesieele DeeCeues peele veener. ³ee GÐeesieeceO³es GHe³eesieele DeeCeueer
peeCeejer ³eb$emeeceûeerner leguevesves pegveer Demeles. HeefjCeecele: ³ee ueIet GÐeesieebceO³es GlHeeove
nesCeeN³ee Jemletb®ee opee& Þes<þ vemelees. GlHeeovee®ee Ke®e&ner peemle Demelees. ³ee ÒekeÀej®³ee
Jemlet yeepeejHesþs ceO³es ceesþîee GÐeesieeceO³es GlHeeove nesCeeN³ee Jemletbµeer mHeOee& keÀ© µekeÀle
veenerle.
106
4) Òel³eskeÀ GÐeesieeceO³es ceespekesÀ®e keÀeceieej keÀece keÀjleele. GÐeesieeceO³es keÀece keÀjCeejs
yengmebK³eebkeÀ keÀeceiej DeÒeefµeef#ele Je DekegÀµeue Demeleele. ³ee keÀeceieejebkeÀ[tve JesUesJesUer
DeHeIeele nesleele. meeceûeer®eer veemeOetme nesles. DeeefCe efµeJee³e ³ee keÀeceieejeb®³ee keÀe³e&#eceles®eer
HeeleUer keÀceeueer®eer keÀceer Demeles.
5) Òel³eskeÀ GÐeesiee®eer GlHeeokeÀlee ner keÀener ÒeceeCeele lejer ³ee GÐeesieeceOeerue He³e&Jes#eCe
J³eJemLee DeYeeJeeves®e Dee{Ules. p³ee ueIet GÐeesieeceO³es He³e&Jes#eCee®eer J³eJemLee DeefmlelJeele
Demeles, lesLes leer Del³eble pegpeyeer mJe©Heele Demeles.
6) pegves GlHeeoveleb$e Je pegveer ³eb$emeecegûeer, DeÒeefµeef#ele Je DekegÀµeue keÀeceieej DeeefCe
HeefjCeecekeÀejkeÀ He³e&Jes#eCe JJeJemLes®ee DeYeeJe ³ee keÀejCeebcegUs ueIet GÐeesieeceO³es GlHeeove
nesCeeN³ee Jemletb®ee opee& Þes<þ vemelees. ueIet GÐeesieebceO³es ÒeecegK³eeves GHeYeesi³e, ûeenkeÀeHe³eesieer
Jemletb®es GlHeeove kesÀues peeles. DeefuekeÀ[s DeeHeu³ee osµeeceOeerue ûeenkeÀ ns megefµeef#ele Je
ef®eefkeÀlmekeÀ yeveues Deensle. l³eeb®es peJeU Ke®e& keÀjC³eemeeþer Hegjsµeer keÀe³e&µekeÌleer Deens DeeefCe
peerJeveceeve Jee{efJeC³eekeÀjerlee Deeletj Peeuesues ns ûeenkeÀ Jemlet®³ee opee&yeeyele le[pees[ ve
keÀjC³ee®³ee®e ceveesJe=Êeer®es Deensle.
7) Jemlet®es DeuHe ÒeceeCeeJej keÀjC³eele ³esCeejs GlHeeove ns meJe& ueIet GÐeesieeb®³ee meb®eeuevee®es
SkeÀ cenÊJee®es J³eJe®ísokeÀ Demes ue#eCe Deens. DeewÐeesefiekeÀ #es$eeceO³es GlHeeovee®es HeefjceeCe
DeeefCe GlHeeovee®ee mejemejer Ke®e& ³eeceO³es J³emle mJe©Hee®ee mebyebOe Demelees. GlHeeovee®es
HeefjceeCe pesJe{s keÀceer Demesue, lesJe{e Òel³eskeÀ SkesÀkeÀeceeies GlHeeove Ke®e& peemle Demelees. ³ee
keÀejCeecegUs®e ueIet GÐeesieeceO³es GlHeeovee®ee oj SkeÀkeÀeceeies GlHeeovee®ee Ke®e& peemle
Demelees, lej ceesþîee GÐeesieeceO³es GlHeeovee®es keÀe³e& ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀjC³eele ³esle
Demeu³eecegUs, oj SkeÀkeÀeceeies GlHeeovee®ee Ke®e& keÀceer Demelees. l³eecegUs ueIet GÐeesieebceO³es
GlHeeove nesCeeN³ee Jemletb®eer yeepeej efkebÀcele leguevesves peemle Demeles. ueIet GÐeesieebceO³es
GlHeeove nesCeeN³ee Jemletbvee ceesþîee GÐeesieebceO³es GlHeeove nesCeeN³ee Jemletbµeer yeepeejHesþsceO³es
DeHeefjne³e&HeCes mHeOee& keÀjeJeer ueeieles. ³ee keÀejCeebcegUs meg×e ueIet GÐeesieebceO³es GlHeeove
nesCeeN³ee Jemletb®eer efJeHeCevemecem³ee efyekeÀì nesles. ³ee JemletbkeÀefjlee ûeenkeÀ peemle efkebÀcele
osC³eemeeþer le³eej nesle vemeleerue, lej l³eele DemJeeYeeefJekeÀ Demes keÀe³e Deens.
8) yeepeejHesþsJej DeveskeÀ µekeÌleer®ee HeefjCeece neslees. l³eecegUs yeepeejHesþsceOeerue HeefjefmLeleerceO³es
HeÀej keÀeU mLew³e& jent µekeÀle veener. ûeenkeÀeb®³ee Kejsoer J³eJenejeJejner Òel³ener DeveskeÀ
iees<ìeR®ee HeefjCeece neslees. ûeenkeÀe®³ee DeHes#ee l³ee®eer DeeJe[, ®eeueerefjleer Je keÀewµeu³e vesnceer
yeouele Demeleele. J³eeJemeeef³ekeÀ ³eµe efceUefJeC³eemeeþer Òel³eskeÀ GÐeespekeÀeves efJeHeCeve Je
GlHeeoveeceO³es meJe& Debieeveer Deeuesu³ee yeoueeb®ee efJe®eej keÀ©ve, GÐeespekeÀebveer l³eeb®³ee
GÐeesieeceO³es GlHeeove Peeuesu³ee Jemletb®ee, opee& Je iegCe Jewefµe<ì ³eeceO³es HeefjJele&ve Ie[Jetve
DeeCeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
9) yeepeejHesþs®³ee DeY³eeme keÀjC³eekeÀefjlee, yeepeejHesþs®es mebµeesOeve keÀjC³eekeÀefjlee
yeepeejHesþsJej ÒeYeeJe ìekeÀCeeN³ee IeìkeÀeb®ee µeesOe IesC³eekeÀjerlee lemes®e ûeenkeÀeb®ee yeoueuesueer
ceeCeefmekeÀlee peeCetve IessC³eekeÀjerlee pes He×leµeerj Òe³elve kesÀues peeleele. l³eebvee yeepeejHesþ
mebµeesOeve Demes cnCeleele. yeepeejHesþs mebµeesOeve ns SkeÀ leb$e Deens. leer SkeÀ He×leer He×leµeerj
Òe¬eÀer³ee Deens. yentmebK³eekeÀ ueIetGÐeespekeÀ yeepeej mebµeesOevee®³ee leb$ee®ee GHe³eesie keÀ©ve
Iesle veenerle. ³ee®eer keÀener þUkeÀ keÀejCes Het{erueÒeceeCes Deensle.
107
De) DeveskeÀ ueIet GÐeespekeÀeb®es yeepeejHesþ mebµeesOeve leb$eeyeÎue De%eeve Deens.
ye) keÀener ueIet GÐeespekeÀ yeepeejHesþ mebµeesOevee®³ee leb$ee®ee Òel³e#eele GHe³eesie keÀ©ve
IesC³eeyeeyele Goemeerve Demeleele.
keÀ) GÐeespekeÀeb®eer efJeÊeer³e mebmeeOeves HeÀej ce³ee&oerle Demeleele.
10) ueIet GÐeespekeÀeb®³ee yeeyeleerle GlHeeove Je efJeHeCeve keÀe³ee&ceO³es Glke=À<þ mecevJe³e efvecee&Ce
nesC³eemeeþer ueIetGÐeespekeÀebveer SkeÀ keÀe³e&#ece efJe¬eÀermebIeìvee GYeejCes Je ³ee J³eJenejele
keÀewµeu³eeves GHe³eesie keÀ©ve IesCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. Òel³e#eele ueIet GÐeespekeÀ mJele:®eer
efJe¬eÀ³e mebIeìvee GYeejC³ee®ee efJe®eej keÀjerle veenerle Je keÀener Òemebieer keÀener
ueIegGÐeespekeÀebveer lemee efJe®eej kesÀuee lejer Òel³e#e J³eJenejele l³eebvee lemes keÀjCes µekeÌ³e nele
veener. Demes Ie[tve ³esC³eemeeþer Het{erue keÀejCes peyeeyeoej Deensle.
1) yengleskeÀ ueIetGÐeesie l³eeb®³ee Jemlet mLeeefvekeÀ efkebÀJee efpeune yeepeejHesþsle efkebÀJee ueiele®³ee
ceesþîee µenjele efJekeÀC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
2) ueIet GÐeesieeceO³es keÀece keÀjCeeN³ee keÀce&®eeN³eeb®eer mebmLee ceespekeÀer Demeles.
14.3 ceveg<³e yeU mebmeeOevee®ee mecem³ee (Problem of Human

Resource)
keÀejKeeveoejebkeÀ[tve GÐeesieeceO³es keÀece keÀjCeeN³ee keÀeceieejeb®es µees<eCe, keÀeceieejebJej nesCeeje

Dev³ee³e, GÐeesieHeleer efkebÀJee GÐeesieeb®es J³eJemLeeHeve DeeefCe keÀeceieej ³eeceOeerue leeCeuesues mebyebOeer
keÀeceieejebvee osC³eele ³esCeejer JeeieCegkeÀ, mebosµeJeenve J³eJemLes®es DeHe³eµe, keÀeceieej mebIeìvee®ee Jee{lee
ÒeYeeJe, keÀeceieej mebIeìves®es OeesjCe, Deµee efJeefJeOe keÀejCeebcegUs DeewÐeesefiekeÀ #es$eeceO³es Þece mecem³eeb®ee
GÓJe neslees. ceesþîee GÐeesieebceO³es Þece mecem³eeb®ee GÓJe ner meeceev³e yeeye Demeles. efµeJee³e ceesþîee
GÐeesieeb®eer efJeefYeVe Jewefµe<ìîes Þece mecem³eeb®ee GlHeÊeeruee keÀejCeerYetle þjleele. ueIet GÐeesieeb®eer efJeefJeOe
Jewefµe<ìîes ³ee #es$eele Þece mecem³ee efvecee&Ce ve nesC³eemeeþer ceole keÀjleele. GÐeesie #es$eeceO³es
GÓJeCeeN³ee Þecemecem³eeb®eer keÀener ÒecegKe mJe©Hes Lees[keÌ³eele efJeµeo kesÀueer Deensle.
1) DeeOegefvekeÀ keÀeUele ueIet GÐeesieebceO³es efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee ³eb$ee®ee GHe³eesie keÀ©ve Iesleuee
peelees. ueIetGÐeesie GÐeespekeÀebvee GlHeeovee®ee Ke®e& keÀceer keÀjC³eemeeþer DeÐeeJele ³eb$ee®ee
µekeÌ³e lesJe{e GHe³eesie keÀ©ve IesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. ³ee ³eb$eeJej keÀece keÀjC³eemeeþer
Òeefµeef#ele Je kegÀµeue keÀeceieejeb®eer iejpe Demeles. ueneve ieeJeeceO³es lemes®e ûeeceerCe ÒeosµeeceO³es
Demes keÀeceieej efceUle veenerle. l³eekeÀefjlee ueneve ieeJeebceOeerue Je ûeeceerCe Òeosµeeleerue ueIet
GÐeespekeÀebvee efJeµes<e Òe³elve keÀjeJes ueeieleele.
2) GÐeesieeceO³es keÀece keÀjCeejs DeveskeÀ keÀeceieej DeÒeefµeef#ele Deefµeef#ele Je ûeeceerCe HeeµJe&Yetceer
Demeuesueer Demeleele. Demes keÀeceieej efve³eceeb®es keÀeìskeÀesj Heeueve keÀjerle veenerle. ³ee
keÀeceieejeb®eer J³eJemLeeHeveeuee HetJe&met®evee ve oslee iewjnpej jenC³ee®eer ÒeJe=Êeer Demeles. keÀener
keÀeceieejeb®³ee JeejbJeej iewjnpej jenC³eecegUs GlHeeovee®es keÀe³e& efJemkeÀUerle nesles.
3) GÐeesieeceO³es keÀece keÀjCeeN³ee keÀeceieejekeÀefjlee cepetjer®ee oj efveefµ®ele Demelees. keÀeceieejebvee
efJeefµe<ì ojeves cepetjer osC³ee®es ueIet GÐeespekeÀebJej yebOeve Demeles. DeveskeÀ GÐeespekeÀ þjuesu³ee
108
ojeHes#ee keÀceer ojeves keÀeceieejebvee cepetjer osleele. efµeJee³e keÀeceieejebkeÀ[tve peemle keÀeU
keÀece keÀjJetve IesC³eekeÀ[sner l³eeb®ee keÀue Demelees. ueIet GÐeesieebceO³es keÀece keÀjCeejs keÀeceieej
p³ee HeefjefmLeleerceO³es l³ee®es keÀece keÀjleele, leer HeefjefmLeleer ner meceeOeevekeÀejkeÀ vemeles. ³ee
meJe&®e yeeyeer keÀeceieejebb®³ee ceveele Demeblees<e efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer keÀejCeerYetle þjleele.
keÀeceieejeb®³ee ceveele GlHeVe nesCeeN³ee Demeblees<e Huesie®³ee jesieemeejKee Demelees. HuesieÒeceeCes
keÀeceieejeb®³ee ceveeleerue Demeblees<e pebieueeleerue JeCeJ³eemeejKee Hemejlees.
4) DeveskeÀ ueIetGÐeespekeÀ keÀeceieejebµeer mebyebefOele keÀe³eÐeeceOeerue lejletoeR®es Heeueve keÀjerle
veenerle. keÀeceieej l³eeb®³ee YeekeÀjermeeþer DeeHeu³eeJej HetCe&HeCes DeJeuebyetve Deensle. DeeHeCe
l³eebvee cepetjer oslees cnCetve keÀeceieejeb®³ee IejebceOeerue ®egueer Hesìleele. keÀener keÀeceieejeb®³ee
ceveele Demeblees<e Demeuee lejer lees HeeC³eeceOeerue yeg[yeg[îeemeejKee Demelees Deµeer ³ee
GÐeesiee®eer OeejCee Demeles.
14.4 GlHeeovee®ee Òeµve (Problem of Production)
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveefµeue osµeebceOeerue ueIet GÐeesieebvee Yes[meeJeCeejer SkeÀ cenÊJee®eer

mecem³ee leb$e%eevee®³ee HeeleUerµeer mebyebOeerle Deens. YeejleeceOeerue GÐeesieeb®³ee efJekeÀemeekeÀjerlee meJe&
ÒekeÀej®es Òe³elve kesÀu³eeveblejner, ³ee GÐeesieeb®³ee DeLe&keÀejCeeceO³es ue#eCeer³e megOeejCee Ie[tve Deeueer
veener. ner HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesC³eemeeþer keÀejCeerYetle Demeuesu³ee keÀejCeebceO³es, ueIegGÐeesie #es$eeceO³es
GHe³eesieele DeeCeues peeCeejs pegves leb$e%eeve ns SkeÀ cenÊJee®es keÀejCe Deens. Yeejleele GÐeesie#es$eeceO³es
ÒeecegK³eeves pegves leb$e%eeve GHe³eesieele DeeCeues peeles. l³eecegUs ueIet GÐeesieebceO³es GHe³eesieele DeeCeues
peeCeejs GlHeeovee®es leb$e pegves Deens. ³ee GÐeesieebceO³es peer leb$es JeeHejueer peeleele, leer pegveer Deensle.
keÀeceieejmeg×e pegveer GHekeÀjCeW®e neleeUleele.
ueIet GÐeesieeceO³es pegves GlHeeoveleb$e GHe³eesieele DeeCeues peele Demeu³eecegUs ³ee GÐeesieebceO³es
keÀece keÀjCeeN³ee keÀeceieejeb®eer keÀe³e&#ecelee keÀceer Demeles. meeceûeer®ee DeHeJ³e³e neslees, DeHeIeele nesleele,
GlHeeovee®ee opee& Iemejlees. GlHeeovee®³ee Ke®ee&ceO³es Jee{ nesles DeeefCe GlHeeokeÀles®eer HeeleUer
keÀceeueer®eer keÀceer Demeles.
ueIet GÐeesieebvee DeeJeµ³ekeÀ Demeuesues Òeiele leb$e%eeve efJeosµeebletve Dee³eele keÀjlee ³eles. HeCe
DeeHeu³ee osµeeleerue GÐeespekeÀepeJeU lesJe{s DeeefLe&keÀ meeceL³e& µeem$eer³e %eeve Je Òeefµeef#ele lemes®e
kegÀµeue keÀeceieej veenerle. GÐeesie #es$eeceOeerue leb$e%eevee®eer HeeleUer Deens leµeer®e jeefnueer lej ueIet
GÐeesieeb®³ee efJekeÀemeekeÀjerlee efJeefJeOe ÒekeÀej®eer Ghee³e³eespevee kesÀu³eeveblejner osµeeceOeerue ueIet
GÐeesieeb®³ee DeLe&keÀejCeeceO³es cegueYetle megOeejCee Ie[tve ³esCeej veener. leb$e%eevee®³ee meboYee&le
DeeleeHe³e¥le DeeHeu³eemeceesj oesve He³ee&³e nesle. Òeiele leb$e%eeve efJekeÀle IesCes efkebÀJee osµeele DeeHeu³eeuee
nJes Demeuesues leb$e%eeve efJekeÀefmele keÀjCes. ³ee oesvener He³ee&³eeb®es iegCeoes<e Deensle.
109
14.5 mebµeesOevee®ee Òeµve (Problem of Research)
YeejleeceOeerue GÐeespekeÀ efJekeÀmeerle osµee®³ee leguevesle mebµeesOeveeJej KegHe keÀceer Ke®e& keÀjleele.
Yeejleer³e GÐeespekeÀ Je Yeejleer³e J³eJemLeeHeveeves mebµeesOeveeme og³³ece cenÊJe efoues iesues Deens. lej Flej
osµeele mebµeesOeveeme ÒeLece cenÊJe osC³eele ³esles.
GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce ne GÐeesieeleerue nesCeeN³ee mebµeesOeve keÀe³ee&Jej DeJeuebyetve

Demeles. SKeeÐee #es$eele Peeuesues DeeOegefvekeÀ mebµeesOeve ns l³ee #es$eeleerue Òeieleerµeer keÀejCeerYetle Demeles.
mebµeesOeve Òe¬eÀer³ee Je mebµeesOevee®ee mees³eer megefJeOee. mebµeesOeveeleerue DeeJe[ DeeefCe mebµeesOevee®³ee
ÒesjCeeoe³eer ³eespevee ³ee®ee Òeµve YeejleeceO³es GÐeespekeÀebvee Demelees.
14.6 Flej Òeµve
Jejerue mecem³esJ³eleerefjkeÌle GÐeespekeÀemeceesj Keeueerue keÀener mecem³ee mHe<ì kesÀueer Deensle.

De) ceesþîee GÐeesieebµeer mHeOee& :
ceO³eJeleea mejkeÀejves ueIet GÐeesieebkeÀjerlee 840 Jemletb®es GlHeeove jeKeerJe þsJeues Deens. ³ee
Jemletb®es GlHeeove ueIetGÐeesie #es$eekeÀjerlee megjef#ele þsJeC³eele Deeues Deens. ueIet GÐeesiee®³ee
efJekeÀemeekeÀefjlee mejkeÀejer HeeleUerJe©ve efJeefJeOe ÒekeÀej®es Òe³elve kesÀues peele Demeues lejer osµeeleerue
yentmebK³eekeÀ ueIet GÐeesieeb®³ee DeLe&keÀejCeebceO³es HeÀejµeer megOeejCee Ie[tve Deeu³ee®es Dee{Ule veener. ³ee
HeefjefmLeleeruee keÀejCeerYetle Demeuesues SkeÀ cenÊJee®es keÀejCe cnCepes ueIet GÐeesieebvee ceesþîee GÐeesieeµeer
keÀjeJeer ueeieCeejer mHeOee& ns nes³e.
ye) DekeÀe³e&#ece J³eJemLeeHeve :

ueIet GÐeesie Deepeejer keÀe He[leele. Deepeejer ueIet GÐeesie yebo keÀe He[leele. ³ee Òeµveeb®eer
ef®eefkeÀlmee keÀjC³ee®es Òe³elve mejkeÀejer mebIeìvee, ³eb$eCee, efJeµes<e%e Je mebµeesOekeÀeveer kesÀues Deensle. ³ee
Òe³elveeb®eer efve<HeÊeer cnCetve pes DeY³eeme efkebÀJee DenJeeue Òeefme× Peeues Deensle, l³eeceO³es ueIet
GÐeesiee®³ee DeepeejHeCee®eer efJeefJeOe keÀejCes Dee{Uleele.
14.6 mJeDeO³e³eveemeeþer Òeµve
1) GÐeespekeÀebmeceesjerue efJeHeCeve efJe<e³ekeÀ DeeefCe GlHeeove efJe<e³ekeÀ ³esCeeN³ee De[®eCeer efJeMeo keÀje.
2) ceveg<³eyeU mebmeeOeve Je mebMeesOevee®ee ÒeMve GÐeespekeÀlesJej keÀmee HeefjCeece keÀjlees les efuene.
110
15
Yeejleer³e m$eer GÐeespekeÀ
(Women Entrepreneurs in India)
IeìkeÀ j®evee :
15.1 HeémleefJekeÀ
15.2 m$eer GÐeespekeÀ
15.3 m$eer GÐeespekeÀeb®eer keÀe³ex
15.4 efm$e³eeb®eer GÐeespekeÀlee
15.5 m$eer GÐeespekeÀeb®eer Jewefµe<ìîes
15.6 m$eer GÐeespekeÀeb®es ÒekeÀej (Types of Women Entrepreneurs)
15.7 m$eer GÐeespekeÀeb®es ceeveef®e$e (Profile of Women Entrepreneurs)
15.8 m$eer GÐeespekeÀeb®es DeefYeÒesjCe (Motivation of Women Entrepreneurs)
15.1 ÒeemleeefJekeÀ
HegjÀ<e DeeefCe efm$e³ee - ns oesIesner meceepeJ³eJemLes®es IeìkeÀ oesIeeb®eerner efveefÞele YetefcekeÀe Deens
DeeefCe leer HejmHebjevee HetjkeÀ DeMeer®e Deens. n³ee oesvener Jeiee¥®³ee YetefcekeÀeb®³ee HejmHejHetjkeÀlesJej He´l³eskeÀ
kegÀìtbyee®es DeefmlelJe Je Heíeleer DeeefCe He´l³eskeÀ meceepee®es mJeemLe Je GpJeleer DeJeuebyetve Demeles. HeCe
DeeHeueer meceepeJ³eJemLee HegjÀ<eHeÓeeve Deens. peer mebmke=Àleer DeeHeu³ee meceepeele efJekeÀefmele Peeueer, leer
HeCe HegjÀ<eebvee kesÀvêmLeeveer ceeveCeejer, HegjÀ<eeb®es Je®e&mJe ceev³e keÀjCeejer, HegjÀ<ebevee Dece³ee&efole
DeefOekeÀej yeneue keÀjCeejer lej ogmeN³ee yeepetves efm$eb³eevee efJeefYevve yebOeveeceO³es peKe[Ceejer DeMeer Deens.
efuebkeÀve ³eebveer ueeskeÀMeener®es JeCe&ve ueeWkeÀe®es, ueeskeÀebkeÀ[tve ®eeueefJeC³eele ³esCeejs DeeefCe ueesskeÀebkeÀefjlee
Demeuesues jep³e Demes kesÀues nesles. Je<ee¥vegJe<ee&Heemetve jÀ{ Peeuesu³ee DeeHeu³ee meceepeJ³eJemLes®es JeCe&vener
HegjÀ<eeb®eer HetjbÀ<eekeÀjerlee ®eeueefJeC³eele ³esCeejer Je HegjÀ<ebekeÀefjlee®e Demeuesueer J³eJemLee Demes Del³bele
meceHe&keÀHeCes kesÀues peeJet MekeÀles.
JewefokeÀ keÀeUele efm$eb³eevee HetmÀ<eebyejesyej nkeÌkeÀ nesles. efm$e³eebvee JewÐeO³e³evee®eener DeefOekeÀej

neslee. ceeieea, cew$es³eer, Iees<ee, ueesHeecetêe ³ee ye´»Jeeefoveer efm$e³eebveer efJeodNles®es / DeeoMe& He´mLeeefHele kesÀues
nesles ’³e$e vee³e&mlet Hetp³evles ! jcevles le$e osJeleeë“! Demes cnCetve cevetves efm$be³ee®ee ieewjJe kesÀuee
111
neslee. ne ce³ee&efole keÀeueKeb[ mebHeu³eeveblej DeeHeu³ee osMeeleerue efm$eb³ee®ee pees He´Jeeme metjÀ Peeuee, lees
iegueeceefiejerletve DeefOekeÀ iegueeceieerjerkeÀ[s, Dev³ee³eekeÀ[tve DeefOekeÀ Dev³ee³eekeÀ[s DeeefCe Mees<eCeekeÀ[s,
Demee®e neslee.
m$eer ner MekeÌleer Deens` Demes Deecner cnCelees, HeCe Kejs cnCepes ns JeekeÌ³e HeÀkeÌle ìeU³ee
IesC³eekeÀefjlee®e Demeles He´l³e#e J³eJeneje®eer l³ee®ee Deefpeyeele mebyebOe vemelees, HetjÀ<eeb®³ee ì^mìerves m$eer
ne keÀjceCetkeÀer®ee efJe<e³e Deens. lej kegÀìtbyeeuee Jeejme osC³ee®eer peyeeyeoejer efle®³eeJej Deens keÀener
efþkeÀeCeer lej efðe³eebvee kegÀìtbyee®eer SkeÀ He´keÀej®eer ®eue mebHelleer ceeveueer peele Demes. Efðeb³eevee YeesieJemlet
ceeveues peele nesles Deepener ceeveues peeles HetjÀ<ee®ee ce=l³et Peeu³eeveblej HetJeea l³ee®³ee Helveeruee meleer
peeC³eemeeþer Yeeie Hee[tve peerJeve peieC³ee®eener DeefOekeÀej veekeÀejC³eele ³esle Demes efyeéfìMeebveer meleerHe´Lee
yebo kesÀueer. DeefuekeÀ[s efðe³eebvee DeeHeCe DeefOeke=ÀleHeCes meleer yeveJeerle Deens HeCe m$eer ves ceensjÀve YejHetj
ntb[e ve DeeCeu³eeme, meemet®eer Dee%eeHeeueve ve kesÀu³eeme Heleer®eer cnCeeJeer leMeer mesJee ve kesÀu³eeme Del³eble
mebHevve kegÀìtbyeelener efðe³ee jepejesHleHeCes peeUu³ee peeleele, meceepeeves efðe³eebvee IejebceO³es keÀeW[tve
FlekesÀ otye&ue yeveefJeues Deensle keÀer n³ee efðe³eebvee Gbyejþ³ee®³ee yeensj yeueelkeÀejeuee meeceesjs peeJes
ueeieles.
mJeeble$³eHeéHleerveblej DeeHeu³ee osMeele meJee¥efieCe yeoue Ie[tve ³esle Deensle DeeefLe&keÀ

efJekeÀemee®ee meboYee&le DeeHeCe Ketve Heíeleer kesÀueer Deens Meem$eer ³e mebMeesOevee®³ee #es$eelener DeeHeCe
kesÀuesueer Heíeleer ves$eoerHekeÀ þjsue Demeer Deens Sme.ìer. meJe&$e Hees®eueer. efMe#eCee®³ee #es$eele DeeHeCe
DeeIee[er Iesleueer Deens. efm$e³eebvee efMe#eCee®³ee efveëMetukeÀ mees³eer GHeueyOe keÀjÀve ossC³eele Deeu³ee
Deensle. DeveskeÀ meeceeefpekeÀ metOeejCee Ie[tve Deeu³ee Deensle jepekeÀer³e FefmLe keÀesCeeletve efJe®eej
keÀsu³eeme ueeskeÀ Deelee peeiejÀkeÀ Peeues Deensle. n³ee HeefjefmLeleer®³ee HeeMJe&YetceerJej®e DeeHeu³ee osMeeleerue
efðe³ee meJe& #es$eeceO³es meefke´À³e nesleebvee Dee{Utve ³esleele. DeewÐeesefiekeÀ GÐeespekeÀlee ns #es$e
keÀeueHejJeeHe³e¥le HetjbÀ<eekeÀefjlee peCet keÀebner jeKetve þsJeuesues- efðe³eebkeÀefjlee HeéfleyebOekeÀ Demeuesues. Demes
#es$e nesles. HeefjJele&vee®³ee Heéfke´À³esHeemetve ns #es$ener Deelee DemHeefMe&le jeefnuesues veener. DeeHeu³ee osMeele
DeueerkeÀ[s m$eer GÐeesiekeÀNles®es DeefmlelJe veJ³eeves efvecee&Ce Peeues Deens DeeHeu³ee osMeeleerue m$eer -
GÐeespekeÀles®³ee efJeefYevve HewuuetyeÎue Het{s Lees[keÌ³eele ®e®ee& kesÀueer Deens
15.2 m$eer GÐeespekeÀ ë
GÐeespekebÀe®eer YetefcekeÀe DeeefCe GÐeespekeÀebvee JesUesJesUer keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee keÀe³ee¥yeÎue Flej$e

efJemlegle efJeJes®eve keÀjC³eele Deeues Deens. GÐeespekeÀlee ne HetjÀ<eeb®³ee Heéble Deens. HetjÀ<eeb®³ee
keÀle&J³eekeÀefjlee jeKetve þsJeuesues les #es$e Deens. DeMeer OeejCee HetJeea nesleer ner efmLe&lee eflemeN³ee peieeleerue
efJekeÀmeveMeerue osMeeceO³eW®e nesleer Demes veener Del³eble Heíele obsMeeceO³es Je Deuele meceepeebceO³esner n³eeHes#ee
keÀebner HeÀej efYevve HeefjefmLeleer veJnleer. HeCe DeefuekeÀ[®³ee ¾ oMekeÀeb®ee keÀeueKeb[ele, JeeoUe®³ee Jesieele
DeeefCe JeeoUe®³ee®e HeOoleerves, DeveskeÀ yeoue Ie[tve Deeues Deensle. yeoue Ie[tve ³esC³ee®eer Heéfke´À³ee
Depetvener megjÀ Deens.
GÐeespekeÀles®³ee #es$eeceO³es SbkeÀojerle HetjÀ<eeb®es Je®e&mJe Demeues lejer efðe³eebveerner GÐeesiekeÀles®eer

efvekeÀesHe Jee{ JneJeer n³eekeÀefjlee He´l³e#eHeCes efkebÀJee DeHe´l³e#eHeCes. DeeHeu³ee Hejerves ³eesieoeve kesÀues Deens.
112
He´l³eskeÀ ³eMemJeer GÐeespekeÀeceeies efveefÞeleHeCes SkeÀ m$eer Demeles. keÀOeer ner m$eer n³ee GÐeespekeÀe®eer DeeF&
Demesue. keÀOeer ner m$eer n³ee GÐeesiekeÀe®eer Helveer Demesue. keÀOeer ner m$eer l³ee®eer cetueieer Demesue lej keÀOeer
ner m$eer l³ee GÐeespekeÀe®eer He´s³emeer Demesue. Efm$e³ee cenlJeekeÀeb#eer Hetª<eebvee GÐeespekeÀ yeveJeC³eekeÀjerlee
He´Je=lle keÀjleele. l³eebvee n³ee #es$eele ceesþsceesþer DeeJeenves mJeerkeÀejC³eekeÀefjlee DeefYeHe´sefjle keÀjleele, ns
Kejs Deens DeefuekeÀ[s efJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue DeMee oesvner meceepeeceO³es efm$e³ee mJeleë Heg{ekeÀej
IesJetve GÐeespekeÀeb®eer YetefcekeÀe Heej Hee[C³eemeeþer efmen Peeu³ee Deensle. Deepe keÀer GÐeespekeÀ ner SkeÀ
JeemleJelee Deens
m$eer GÐeespekeÀ cnCepes keÀe³e ?(GÐeespekeÀ n³ee meb%es®eer yesìkeÀer J³eeK³ee keÀjCes lemes®e
DeJeIe[ Deens ` m$eer - GÐeespekeÀ DeeefCe efm$e³eeb®eer GÐeespekeÀlee n³ee meb%eeb®eer JeeK³ee keÀjCes lemes®e
DeJeIe[ Deens.
pesJne SKeeoer cenlJeekeÀeb#eer DeeefCe DeefYeHe´sefjle m$eer Het{ekeÀej IesJetve GÐeespekeÀe®eer YetefcekeÀe
mJeerkeÀejles DeeefCe ner YetefcekeÀe Heej Hee[C³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ les He´³elve keÀjles, lesJne DeMeer m$eeruee m$eer
GÐeespekeÀ Demes cnCelee ³esF&ue. m$eer - GÐeespekeÀ cnCepes DeMeer m$eer peer SKeeo³ee GÐeesiee®eer mLeeHevee
keÀjles GÐeesiee®es meb®eeueve keÀjles efkebÀJee l³ee GÐeesieeuee ³eMemJeer keÀjC³eemeeþer keÀebner keÀe³ee&®eer
peyeeyeoejer Heej Hee[les. GbÐeespekbeÀeJej DeveskeÀ keÀe³ee&®eer peyeeyeoejer Demeles m$eer GÐeespekeÀeb®eer
GÐeesiee®³ee mLeeHeveeHeemetve n³ee meJe&®e keÀe³ee&®eer peyeeyeoejer Heej Hee[Ces DeeJeM³ekeÀ vemeles m$eer
GÐeeWpekeÀeb®es keÀe³e&#es$e HeefjefmLeleervegmeej keÀceer peemle nesJet MekeÀles efkebÀJee yeouet MekeÀles
15. 3 m$eer GÐeespekeÀeb®eer keÀe³ex
GÐeespekeÀeb®³ee efJeefJeOe keÀe³ee&yeÎue n³eeHetJeea efJemleejeves ®e®ee& kesÀueer Deens.

mewOoebeflekeÀ ¢<ìerkeÀesCeeletve efJe®eej kesÀu³eeme. HeCe HetjÀ<e GÐeespekeÀeb®eer keÀe³ex& JesieUer Je m$eer
GÐeespekeÀes®eer keÀe³ex JesieUer Demes cnCelee ³esCeej veener. l³eecegUs m$eer GÐeespekeÀebveener GÐeespekeÀeb®³ee
meJe& keÀe³ee¥®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejÀve leer Heej Hee[C³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ les He´³elve keÀjeJes ueeieleele.
meeceev³eHeCes m$eer GÐeespekeÀ p³ee He´keÀej®³ee GÐeeWiee®eer mLeeHevee keÀjleele. les GÐeesie ueIet GÐeesieeb®³ee
#es$eele meceeefJe<ì nesCeej, þjeefJekeÀ He´keÀej®es Je ce³ee&efole HećeeCeeJej GlHeeove keÀjCeejs Demeleele.
m$eer GÐeespekeÀeb®eer HećetKe keÀe³es& Het{erueHećeeCes Deensle

1. ³eesi³e J³eeJemeeef³ekeÀ mebOeer®ee MeesOe IesJetve keÀesCel³ee He´keÀej®³ee Je keÀMee GÐeesiee®eer mLeeHevee
keÀjeJe³ee®eer n³ee mebyeOeer®³ee efveCe&³e IesCes.
2. meJe& DeewHe®eeefjkeÀ yeeyeeR®eer HetCe&lee keÀjÀve GÐeesiee®eer jerlemej mLeeHevee Ie[sJetve DeeCeCes.
3. peesKeerceer®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejCes Je DeeefLe&keÀ DeefveefÞelelescetUs GÜYeJeCeeN³ee mecem³eeb®eer
mees[JeCetkeÀ keÀjCes.
4. GÐeesiee®eer iejpe efJe®eejele IesJetve Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjCes Je GÐeesiee®eer efkeÌleer³e iejpe YeeieefJeCes
5. efJeefJeOe ceeiee¥veer veJeefveefce&leer Ie[Jetve DeeCeCes DeeefCe n³ee veJeefveefce&leer®ee He´l³e#e J³eJenejele GHe³eesie
keÀjÀve IesJetve GÐeesiee®eer GlHeeokeÀlee Jee{efJeCes.
113
6. GÐeesiee®es He´Meemeve keÀjCes DeeefCe GÐeesiee®³ee meJe& efke´À³eeJej efveb³e$eCe þsJeCes.
7. GÐeesiee®es vesle=lJe keÀjCes DeeefCe GÐeesiee®ee efvebjlej efJekeÀeme Ie[Jetve ³eeJee n³eekeÀefjlee JesUesJeUer
DeeJeM³ekeÀ les He´³elve keÀjCes.
GÐeesiee®ee DeekeÀej ueneve Demeuee lejer m$eer GÐeespekeÀ ner meJe& keÀe³ex mJeleë keÀjÀ MekeÀle
veener. m$eer GÐeespekeÀebvee kegÀìtbyeeleerue meYeemeboe®eer lep%eeb®eer Je DevegYeJeer meene³³ekeÀebveer ceole I³eeJeer
ueeieles. DeeHeues keÀe³e&#es$e efkeÀleer efJemle=le keÀjeJe³ee®es efkebÀJee efkeÀleer ce³ee&efole keÀjeJe³ee®es n³ee®ee efveCe&³e
m$eer GÐeespekeÀebvee®e I³eeJe³ee®ee Demelees.
15.4 efm$e³ee®eer GÐeespekeÀlee ë
efm$e³eeb®eer GÐeespekeÀlee cnCepes efm$e³eebveer mLeeHeve kesÀuesues efkebÀJee efm$eb³eekeÀ[tve p³eeb®ee

keÀejYeej meb®eefuele neslees Demes GÐeesie. Yeejlee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve efJe®eej kesÀu³eeme efm$eb³eeveer
GÐeespekeÀlee ns efðeb³ee®³ee keÀle=&lJeemeeþer veC³eeves GHeueyOeve Peeuesues #es$e Deens.
HegjÀ<eebveer GÐeespekeÀlee DeeefCe efðe³ee®eer GÐeespekeÀlee ³eeceO³es lemes keÀesCelesner cetueYetle Deblej
veener Demes Demeues lejer m$eer GÐeespekeÀebvee GÐeespekeÀles®ee #es$eeceO³es He´JesMe IesC³eemeeþer He´Jelle
keÀjCeeN³ee He´sjCeener JesieU³ee Deensle. m$eer GÐeespekeÀeb®es FblejeHes#ee JesieUs He´Mve Deensle DeeefCe m$eer
GÐeeWpekeÀebvee mejkeÀejer ³eb$eCeebkeÀ[tve keÀebner JesieU³ee ceoleer®eer HeCe DeHes#ee Deens n³ee meJe& yeeyeer
efJe®eejele Ieslee. m$eer GÐeespekeÀ DeeefCe efm$e³ee®eer GÐeespekeÀlee ³eeb®ee meJe& HeeleU³eebJejÀve mJeble$eHeCes
efJe®eej nesC³ee®eer HeÀej efvekeÀ[ Deens.
Yeejleele DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Heéfke´À³esceO³es m$eer GÐeespekeÀ cenlJeHetCe& ³eesieoeve keÀjÀ

MekeÀleele, ner yeeye oerIe&keÀeUeHe³e¥le ogue&ef#ele jenerueer. HeefjCeeceleë Yeejle mejkeÀejuee DeewÐeesefiekeÀ
OeejsCeeefJe<e³ekeÀ þjeJe keÀjerle Demeleevee m$eer GÐeespekeÀeb®eer lemes®e l³eeb®³ee mecem³eeb®ee efJe®eej DeJ³ee®eer
efkebÀJee m$eer GÐeespekeÀebvee efJeMes<e meJeueleer Heóeve DeJ³ee®eer, iejpe peeCeJeueer veener. efm$e³eeb®³ee
peeieeflekeÀ Je je<ìêr³e mlejeJejerue Heefj<eoebceOetve keÀjC³eele Deeuesu³ee ceeieC³ee®es He[meeo meJe&$e
Gceìues 1991 meeueer DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeefJe<e³ekeÀ peeieeceO³es efm$e³eeb®³ee GÐeespekeÀlesyeeyele He´Lece®e
efJe®eej keÀjC³eele Deeuee. n³ee DeeJejceO³es m$eer GÐeespekeÀeb®³ee GÐeesiee®eer J³eeK³ee Heg{erueHećeeCes
SKeeoe GÐeesie ne m$eer GÐeespekeÀe®ee GÐeesie Deens efkebÀJee veener ns þjefJeC³eemeeþer Het{erue
Deìer efveOee&efjle keÀjC³eele Deeu³ee.
1. n³ee GÐeesiee®eer ceeuekeÀer Je efve³eb$eCe m$eerkeÀ[s DemeeJes.

2. GÐeesiee®³ee Yeeb[JeueeceO³es efkeÀceeve 51 ìkeÌkesÀ Yeeb[Jeue ns efm$eb³eeveer HetjefJeuesues DemeeJes.
3. n³ee GÐeesieebceO³es efvecee&Ce nesCeeN³ee jespeieejeHewkeÀer efkeÀceeve 91 ìkeÌkesÀ jespeieej efm$e³eebvee
efouesuee DemeeJee.
SKeeoe GÐeesie ne m$eer GÐeespekeÀeb®ee GÐeesie Deens efkebÀJee veener ns þjefJeC³eemeeþer mejkeÀejves
þjefJeuesu³ee Je Jej GuuesKe keÀjC³eele Deeuesu³ee DeìerceO³es efkeÀleer Deewef®elHe Deens, ns leHeemetve
114
HeenC³ee®eer HeÀej iejpe Deens n³ee meJe& Deìer HetCe& keÀjC³ee®ee Deeień Oeju³eecegUs efm$eb³ee®³ee
GÐeespekeÀles®es #es$e Jee{C³eeSsJepeer Gueì les mebkegÀef®ele Peeues.
m$eer GÐeespekeÀeb®³ee GÐeesiee®eer peer J³eeK³ee keÀjC³eele Deeueer Deens. leer efm$eb³ee®³ee
GÐeespekeÀles®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemee®³ee ¢<ìerves De[LeUe þjÀ MekeÀles. ner yeeye ue#eele Deeu³eeveblej
Yeejle mejkeÀejves n³ee J³eeK³esceO³es metOeejCee kesÀueer. m$eer GÐeespekeÀeb®ee GÐeesieeb®eer ner metOeeefjle
J³eeK³ee Het{erueHećeeCes Deens.
GHejeskeÌle J³eeK³esceOeerue cenllJee®³ee yeeyeerle Heg{s GuuesKe kesÀuee Deens.

1) efm$e³eeb®es GHeke´Àce ns ueIeg GÐeesie, GÐeesieebMeer mebyebefOele mesJee efkebÀJee J³eeJemeeef³ekeÀ GHeke´Àce-
n³ee mJejÀHee®es Demet MekeÀleele.
2) efm$e³eeb®³ee GÐeesieeb®es mebIeìve J³eefkeÌleiele ceeueefkeÀ®es GHeke´Àce, Yeeieeroejer, menkeÀejer mebmLee
efkebÀJee Keepeieer ce³ee&efole mebmLee - n³eeHewkeÀer keÀesCel³eener HeOoleerves keÀjC³eele Deeues DemeeJes
3) efm$e³eeb®³ee GÐeesiee®ee keÀejYeej He´l³e#eele Yeeb[Jeue. J³eefkeÌleMeë efkebÀJee meb³etkeÌleHeCes ë efkeÀceeve
51 ìkeÌkesÀ DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
GÐeesieeb®³ee J³eJemLeeHeveeceO³es meJeex®®e HeeleUerJej ®eeueCeejer efveCe&³e Heéfke´À³ee cenllJee®eer

Demeles. n³ee efveCe&³eecetUs®e GÐeesiee®eer ceeuekeÀer Je efve³eb$eCe efveefÞele nesles DeeefCe l³ee GÐeesiee®es ³eMe
efkebÀJee DeHe³eMe HeÝeeefJele nesles. efm$eb³ee®³ee GÐeespekeÀles®eer meJee¥ieerCe Heíeleer Ie[Jetve DeeCeC³ee®³ee
¢<ìerves GÐeesiee®³ee Jej®³ee HeeleUerJejerue efveCe&³eHeéfke´À³esceO³es efm$e³eeb®ee peemleerlepeemle menYeeie
DemeeJee. mejkeÀejkeÀ[tve m$eer GÐeespekeÀeb®e³ee GÐeesieebvee efJeMes<e meJeueleer osle Demeleebvee GÐeesiee®eer
ceeuekeÀer, GÐeesiee®es efve³eb$eCe, Yeeb[Jeue GYeejCeerle efm$e³eeb®ee Jeeìe, n³ee yeeyeeryejesyej®e efveCe&³e -
Heéfke´À³esleerue efm$e³eeb®ee He´l³e#e menYeeie. n³ee efvekeÀ<ee®eener DeeJepet&ve efJe®eej keÀjC³eele ³eeJee.
GÐeesieeb®³ee meb®eueveele Je keÀejYeejele m$eer GÐeespekeÀeb®eer YetefcekeÀe He´l³e#e Je Lesì DemeeJeer. n³ee
GHekeÀćee®es vesle=lJe m$eer GÐeespekeÀebkeÀ[s®e DemeeJes. keÀUmet$eer yeengu³eebmeejKeer keÀOeer®e vemeeJeer, lej ne
KesU oeKeefJeCeeN³ee keÀueekeÀejbemeejKeer DemeeJeer.
15.5 m$eer GÐeespekeÀeb®eer JewefMe<ì³es
1) HetjÀ<ebe®ee Heeefþbyee - GÐeespekeÀles®ee DeeOeejë-

efm$e³eeb®eer GÐeespekeÀlee HeécetK³eeves HetjÀ<eeb®³ee Heeefþby³eeJej DeeOeeefjle Deens m$eer GÐeespekeÀeb®eer
ceeuekeÀer Demeuesu³ee DeveskeÀ GÐeesieebceO³es efm$e³eeb®es DeefmlelJe HeÀkeÌle veececee$e mJejÀHee®es®e Deens. Demee
GÐeesieebceO³es efm$e³eeb®es veeJe Heg{s keÀjÀve, mJejÀHee®es®e Deens DeMee GÐeesieebceO³es efm$e³eeb®es veebJe Heg{s
keÀjÀve, keÀeceoesHe$eer efm$e³eeb®es veebJe oeKeJetve, meJe& J³eJenej HetjÀ<eebkeÀjJeer®e kesÀues peeleele. keÀener
ceespekeÌ³ee GÐeesieebceO³es m$eer GÐeespekeÀ meefke´À³e Deensle. HeCe ³esLesner m$eer GÐeespekeÀ HetjÀ<e veeleueie Je
HetjÀ<e meene³³ekeÀeb®³e ceeie&oMe&veeJej DeeefCe Heebefþy³ebeJej mebHetCe&HeCes efJemebyetve DemeeJes ns JesieUs.
115
2) DeeefLe&keÀ mebkeÀuHeves®eer keÀewìgbefyekeÀ HeeÞJe&Yetceer ë
DeeHeu³ee osMeeleerue yengleebMeer m$eer ueÐeesiekeÀ n³ee ceO³eceJeieea³e, G®®e ceO³eceJeieea³e efkebÀJee
ÞeeRcele kegÀìtbyeeletve®e Deeu³ee Deensle. G®®e meeceeefpekeÀ mLeeve DeeefCe DeeefLe&keÀ mebHevvelee DeMeer n³ee
m$eer GÐeespekeÀeb®eer keÀeQìgefyebkeÀ HeeÞJe&Yetceer Deens. DeveskeÀ m$eer GÐeespekeÀeb®³ee yeeyeleerle lej ceensjer Je
meemejer DeMee oesvner efþkeÀeCeer J³eeHeej, J³eJemee³e Je GÐeesveeb®eer HejbHeje DeeefCe DeeefLe&keÀ mece=Ooer Demeles.w
3) GÐeespekeÀer³e He´sjCeeb®eer efYevvelee ë-

YeejleeceOeerue HetjÀ<e GÐeespekeÀeb®³ee letuevesle m$eer GÐeespekeÀeb®³ee He´sjCee HeÀej JesieU³ee
Deensle. efJeOee³ekeÀ keÀe³ee&ceO³es mJeleëuee J³emle þsJeCes, mJeleë®eer DeeJe[ peesHeemeCes. DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e
efceUefJeCes. Mevceeve Je Heéfle<þe efceUefJeCes. n³ee m$eer GÐeespekeÀeb®³ee HećetKe He´sjCee Deensle.
4) DeefYeHe´sjCeeJej DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee HeefjCeeceë-

m$eer GÐeespekeÀeb®³ee DeefYeHe´sjCeeJej DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee HeefjCeece neslees. n³ee IeìkeÀeb®es
JeieeakeÀjCe mLetueceeveeves oesve He´keÀejele keÀjlee ³esF&ue. Heefnu³ee Jeiee&ceOeerue IeìkeÀ efm$eb³eevee GÐeespekeÀ
yeveC³eemeeþer He´sefjle keÀjleele lej ogmeN³ee Jeiee&ceOeerue IeìkeÀ efm$eb³eevee GÐeespekeÀeb®³ee ceeiee&Jej
{keÀueleele. l³eebvee GÐeespekeÀ yeveJeC³eemeeþer Yeeve Hee[leele.
5) GÐeespekeÀlesJej keÀewìgefyebkeÀ yeeyeeR®ee HeÝeeJe ë

m$eer GÐeespekeÀeb®³ee yeeyeleers®es l³eeb®es J³eefkeÌleiele peerJeve l³eeb®³ee meemej®eer ceb[Uer, l³eeb®es
JewJeeefnkeÀ peerJeve, keÀewìgefyebkeÀ peerJeve, n³ee meJe& yeeyeeR®ee l³eeb®³ee GÐeespekeÀ yeveC³ee®³ee efveCe&³eeJej,
GÐeespekeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjC³eeJej, l³eebvee DevetYeJeeuee ueeieCeeN³ee De[®eCeeRJej lemes®e l³eeb®³ee
J³eJemeeef³ekeÀ ³eMe efkebÀJee DeHe³eMeeJej efveefÞeleHeCes HeefjCeece neslees.
6) meJeueleer®eer GHeueyOelee ë
DeefuekeÀ[s mejkeÀejves efJeefJeOe ³eespevee®³ee ceeO³eceeletve m$eer GÐeespekeÀebvee DeveskeÀ meJeueleer
GHeueyOe keÀ©ve efou³ee Deensle. YeefJe<³ekeÀeUele DeeCeKeerner keÀebner meJeueleer GHeueyOe keÀjÀve efou³ee
peeleerue ns GIe[ Deens. Jesue peMeer SKeeo³ee ceesþ³ee Pee[e®³ee DeeOeejeves Jee{les. leMeer®e
YeejleeceOeerue efm$e³eeb®eer GÐeespekeÀlee ner mejkeÀejer ³eb$eCeeveer m$eer GÐeespekeÀebvee GHeueyOe keÀjÀve
efouesuee efJejesOe meJeueleer®³ee DeeOeejeJej Jee{les Deens.
7) keÀe³e&#eceles®ee keÀme ueeiee³e®ee Deensë

YeejleeceOeerue efm$e³eeb®eer GÐeespekeÀlee SkeÀe yeepetves HetjÀ<ebe®ee Heeefþby³eeves DeeefCe otmeN³ee
yeepetves mejkeÀejer ³eb$eCeeveer efouesu³ee efJeMes<e meJeueeRleer®³ee DeeOeejeJej Jee{les Deens. ns JeemleJe ceev³e
kesÀu³eeme m$eer GÐeespekeÀeb®³ee He´sjCeeb®³ee me®®esHeCee®ee DeeefCe m$eer GÐeespekeÀeb®³ee DeLe&#eceles®ee keÀme
Depeve ueeYee³e®ee Deens, Demee efve<keÀ<e& keÀe{lee ³esF&ue.
8) Heefnuee efHe{er®eer GÐeespekeÀlee ë

DeeHeu³ee osMeeleerue efm$e³eeb®eer GÐeespekeÀlee ner HeécegK³eeves Heefnu³ee efHe{er®eer GÐeespekeÀlee
Deens. ceeie®³ee efHe{erlener keÀener m$eer GÐeespekeÀ Goe. efMeefHebie keÀe@Hes&jsMeve®³ee Þeerceleer ceesjejpeer,
nesl³ee, HeCe DeMeer GonejCes HeÀej ceespekeÀer Je DeeJeenelcekeÀ mJejÀHee®eer Deens.
116
9) ueIeg GÐeesie #es$eeHegjleer ce³ee&efole ë
efm$e³eeb®eer GÐeespekeÀlee ner HeécegK³eeves ueIeg GÐeesieeb®³ee #es$eebHegjleer®e ce³ee&efole Deens.
efm$e³eeb®eer mee#ejlee, efm$e³eebceOeerue efMe#eCee®es HećeeCe efm$e³eeb®³ee ¢<ìerves DeeefLe&keÀ mJeeleb$³ee®eer
efvekeÀ[, jepekeÀer³e peeiejÀkeÀlee , jep³e mejkeÀejeb®es m$eer GÐeespekeÀeb®³ee yeeyeleerle Demeuesues OeesjCe-
n³ee meJe& yeeyeeR®ee efm$e³eeb®³ee GÐeespekeÀlesJej HeefjceeCe neslee. DeeHeu³ee osMeele Flej jep³eeb®³ee leguevesle
kesÀjU DeeefCe ceneje<ì^ n³ee oesve jep³eebceO³es efm$e³eeb®ee GÐeespekeÀles®eer ®eUJeU Oejleebvee ¢<ìeruee
He[les.
10) JesieUs He´Mve ë

GÐeespekeÀebHet{s pes He´Mve Deensle les m$eer GÐeespekeÀebHet{sner efveefÞele®e Deensle HeCe l³ee efMeJee³e
YeejleeceOeerue m$eer GÐeespekeÀebHet{s keÀener JesieUs He´jlener Deensle. n³ee JesieU³ee He´jlee®es cenlJee®es keÀejCe
m$eer DemeCes ns®e Deens.
15.6 m$eer GÐeespekeÀeb®es He´keÀej (Types of women

Entrepreneurs)
1) DeefYeHe´sefjle DeeefCe HeéfMeefuele m$eer GÐeespekeÀ ë

DeefuekeÀ[s DeeHeu³ee osMeele efm$e³eeb®³ee DeÐeespekeÀles®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer mejkeÀejer
HeeleUerJejÀve efJeMes<e He´keÀej®es He´³elve kesÀues peele Deensle. 1) p³ee efm$eb³ee®es GÐeespekeÀ nesC³eekeÀefjlee
DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer He´Je=lleer, iegCe Je cenlJeekeÀeb#ee Deens DeMee efm$eb³ee®ee MeesOe IesCes, 2) cetueeKele Je
efJeefJeOe ®ee®eeC³eeb®³ee ceeO³eceeletve GÐeespekeÀer³e ³eesi³elee Demeuesu³ee efm$e³eeb®eer efveJe[ kesÀu³eeveblej,
n³ee efm$e³eebvee GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&ke´ÀceebceO³es jerlemej menYeeieer keÀjÀve IesTve - l³eebvee
HeOoleMeerj HeéfMe#eCe osCes, DeeefCe 3) GÐeespekeÀles®es HeéfMe#eCe Iesleuesu³ee efm$be³eevee GÐeesieeb®eer mLeeHevee
keÀjC³eemeeþer meJe&leerHejer meene³³e keÀjCes, l³eebvee efJeefYevve ³eb$eCeekeÀ[gve efJelleer³e Je Flej ceole
efceUJetve osCes DeeefCe l³ebe®³ee De[®eCeer®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer l³eebvee ceeie&oMe&ve keÀjCes.
2)DeefMeef#ele m$eer GÐeespekeÀë-

DeveskeÀoe HejÀ<e GÐeeskeÀeb®ee DeekeÀefmcekeÀHeCes ce=l³es neslees. n³ee GÐeespekeÀebvee Je³eele Deeuesuee
Je GÐeesiee®eer peyeeyeoejer meebYeeUt MekesÀue Demee cegueiee vemeu³eeme , n³ee GÐeespekeÀebveer mLeeHevee
kesÀuesu³ee GÐeesieeb®es meb®eeueve keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer ce³ele Peeuesu³ee GÐeespekeÀeb®³ee HelveerJej efkebÀJee
cetueerJej ³esTve He[les. N³ee HeefjefmLeleerceO³es n³ee efm$e³eebvee GÐeesiee®es meb®eeueve, keÀjC³eemeeþer,
peyeeyeoejer mJeerkeÀejC³eeefMeJee³e otmeje He³ee&³e vemelees. DeMeejerleerves HeefjefmLe®³ee js³³eecegUs keÀener
efm$e³eebvee GÐeespekeÀeb®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejCes Yeeie Hee[ues.
HeefjefmLe®³ee jsì³eecegUs GÐeespekeÀ yeveCeeN³ee n³ee m$eer GÐeespekeÀeb®es keÀesCel³eener He´keÀej®es

Heéf#eMeCe Peeuesues vemeles. l³eebvee GlHeeokeÀ Heéfke´À³eebyeÎue leebef$ekeÀ %eevener vemeles Heleer efkebÀJee Je[erue
efpeJeble Demeleebvee l³ee®eskeÀ[tve n³ee efm$e³eebvee GÐeesiee®³ee meb®eueveeyeÎue peer keÀener ceeefnleer efceUeueer
Demesue, l³ee ceenerleer®³ee YejJeMeeJej, peJeU®es veeleueie Je efJeMJeemet keÀce&®eeN³eebveer ceole IesTve, l³ee
DeeHeueer peyeeyeoejer efvemþsves Heej Hee[C³ee®ee He´³elve keÀjleele. DeMee jerleerves GÐeespekeÀ yeveuesu³ee m$eer
GÐeespekeÀ G®®e efJeÐeefJeYetef<ele, yeepeejHesþsceOeerue HeefjefmLeleer®eer ceenerleer Demeuesu³ee, mJeleb$eHeCes Je
117
efveYe&³elesves efveCe&³e IesC³ee®eer #ecelee DemeCeeN³ee Demeu³ee DeeefCe l³ebevee HeéceeefCekeÀ veeleueie Je efJeÞJeemet
menkeÀeN³ee®es HetCe& menkeÀe³e& efceUeues, lej n³ee He´keÀej®³ee m$eer GÐeespekeÀebvee J³eeJemeeef³ekeÀ ³eMe
efceUC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. SjJeer, HeefjefmLecetUs GÐeespekeÀ yeveuesu³ee m$eer GÐeespekeÀ G®®e
efJeÐeeefJeYetef<ele, yeepeejHesþsceOeerue HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer, Demeuesu³ee, mJeleb$eHeCes Je efveYe&³eHeCes efveCe&³e
IesC³ee®eer #ecelee DemeCeeN³ee Demeu³ee DeeefCe l³eebvee HeéceeefCekeÀ veeleueie Je efJeÞJeemet menkeÀeN³ee®es HetCe&
menkeÀe³e& efceUsue, lej n³ee He´keÀej®³ee m$eer GÐeespekeÀebvee J³eeJemeeef³ekeÀ HeMe efceUC³ee®eer MekeÌ³elee
Demeles. HetjJeer HeefjefmLecetUs GÐeespekeÀ yeveuesu³ee efm$eb³eevee DeekeÀefmcekeÀHeCes l³eeb®esJej ³esTve He[uesueer
peyeeyeoejer Heej Hee[Ces MekeÌ³e nesle veener. n³ee®ee HeefjCeece DeHeefjne³e&HeCes GÐeesiee®eer ceeuekeÀer
yeoueC³eele efkebÀJee GÐeesie yesnceerkeÀefjlee yebo He[C³eele Ie[tve ³eslees Je HeefjCeeceele mebyebefOele GÐeespekeÀ Je
meceepe n³ee oesIeeb®esner vegkeÀmeeve nesles.
3) ³eesiee³eesieeves GÐeespekeÀles®³ee #es$eekeÀ[s JeUuesu³ee m$eer GÐeespekeÀ ë

DeHeIeeleecegUs efkebÀJee ³eesiee³eesieecegUs keÀesCel³eener GÐeespekeÀeuee J³eJemee³eeceO³es ³eMe efceUt
MekeÀle veener, ner met³e&He´keÀeMeeFlekeÀer mel³e iees<ì Deens. HeCe DeHeIeeleecegUs efkebÀJee ³eesiee³eesieecegUs
SKeeo³ee HegjÀ<ee®ee efkebÀJee m$eer®ee GÐeespekeÀles®³ee #es$eeceO³es He´JesMe Ie[tve ³eslees, ns cee$e mel³e Deens.
DeveskeÀoe keÀener efm$e³eeb®ee GÐeespekeÀ nesC³ee®ee cegUer®e nslet vemelees l³eebveer n³ee yeeyeleerle keÀOeerner
efJe®eej keÀsuesuee vemelees, leMeer l³ee®eer ³eespevee lej Deefpeyeele vemeles, HeCe Demes Demetvener kegÀCeer
Heéslmeenve efou³eecegUs kegÀCeer ceoleer®ee nele Het{s kesÀu³eecegUs efkebÀJee SKeeo³ee He´keÀuHeeb®ee
DecebueyepeeJeCeerceO³es menYeeieer keÀjÀve Iesleu³eecegUs keÀebner efm$e³ee peerJevee®³ee efJeefMe<ì JeUCeeJej,
GÐeespekeÀ nesC³ee®ee efveCe&³e Iesleele Je ne efveCe&³e keÀe³ee&efvJele keÀjleele. ceie l³eebvee DeeHeueer GÐeespekeÀer³e
peyeeyeoejer J³eJeefmLeleHeCes Heej Hee[C³eemeeþer mJeleë®eer meeOeves Ke®eea keÀjC³eeefMeJee³e He³ee&³e vemelees.
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeleMeerue osMeebceO³es mebOeer®ee lemee DeYeeJe®e Demelees, m$eer HetjÀ<eebvee l³eeb®³ee
iegCeeb®eer Je He´keÌ´leer®eer vescekeÀer peeCe vemeles, ³eesi³e ceeie&oMe&ve keÀjÀ MekeÀCeeN³ee Me#ece Je efJeÞJeemet J³ekeÌleer
lej DeYeeJeeves®e Dee{Uleele. l³eecegUs DeveskeÀ J³ekeÌleer Flejeb®es DevegkeÀjCe Iesleele. DeeHeu³ee osMeele
³eMemJeer Peeuesu³ee efkebÀJee De³eMemJeer Peeuesu³ee DeveskeÀ GÐeespekeÀeb®³ee peerJeveele, l³eebveer GÐeespekeÀ
nesC³eemebyeOeer Iesleuesu³ee efveCe&³eeceeies, Demee®e ³eesiee³eesie Demeu³ee®es Dee{Utve ³esles, efm$e³eeb®³ee
yeeyeleerle lej Demes vesnceer®e Ie[les.
³eesiee³eesieeves GÐeespekeÀ yeveuesu³ee m$eer GÐeespekeÀebvee J³eeJemeeef³ekeÀ ³eMe efceUC³ee®eer MekeÌ³elee

efkeÀleer Demeles? ³eesiee³eesieeves GÐeespekeÀ yeveuesu³ee m$eer GÐeespekeÀeb®eer GÐeespekeÀ yeveC³ee®eer leMeer
cenlJekeÀeb#ee vemeles. peesKeerce IesC³eemeeþer l³eeb®eer He´Je=lleer Je ceeveefmekeÀlee vemeles. GlHeeovee®es leb$e Je
GlHeeove Heéfke´À³eebyeÎue l³eebvee ceeefnleer vemeles, DeeefCe yeepeejHesþsceOeerue HeefjefmLeleyeÎue megOoe l³eebvee
DeÐeeJele ceeefnleer vemeles. n³ee meJe& yeeyeer ue#eele Iesleu³eeme ³eesiee³eesieeves GÐeespekeÀ yeveuesu³ee m$eer
GÐeespekeÀebvee J³eeJemeeef³ekeÀ ³eMe efceUC³ee®eer MekeÌ³elee ner efJeJJeU ³eesieeLeeceeJej®e DeJeuebyetve jenerue.
n³ee m$eer GÐeespekeÀebvee p³ee J³ekeÌleeRveer meuuee efouee Je ceole keÀjC³ee®es DeeÞJeemeve efoues, l³ee
J³ekeÌleeRveer JeemleefJekeÀHeCes meene³³e kesÀues.
n³ee m$eer GÐeespekeÀebpeJeU HetjsMeer meeOeves Je efJeÞJeemet keÀce&®eejer Demeues, l³ebevee mJeleb$eHeCes
efveCe&³e IesCes, efJeefJeOe He´keÀej®³ee J³ekeÌleeRMeer megmebJeeo meeOeves, DeeHeu³ee De[®eCeer®eW efvejekeÀjCe
keÀjC³eemeeþer Flejeb®es menkeÀe³e& efceUefJeCes DeeefCe keÀce&®eeN³eekeÀ[tbve keÀece keÀjÀve IesCes. F. keÀe³ex keÀjlee
Deeueer. lej®e l³ee efJeefMe<ì He´keÀej®³ee m$eer GÐeespekeÀ J³eJemee³eeceO³es efìketÀve jenleele SjJeer,
118
Yejleer®³ee JesUsme mecegêeleerue SKeeoer ceesþer ueeì kesÀu³eebvee l³eeb®³ee veeJesyejesyej ve<ì keÀjÀve efveIetve
peeles. lemes J³eJemee³eeleerue SKeeos mebkeÀìmegOoe n³ee m$eer GÐeespekeÀeb®es J³eJemee³eeceOeerue DeefmlelJe
mebHeefJeC³eekeÀjerlee He³ee&Hle þjles.
4) GÐeespekeÀ cnCetve veececee$e DeefmlelJe Demeuesu³ee m$eer GÐeespekeÀ ë

GÐeespekeÀebpeJeU Hegjsmee Hewmee ieesUe Peeu³eeveblej n³ee HewM³ee®eer iegbleJeCetkeÀ keÀjle.
J³eJemee³ee®ee efJemleej keÀmee Ie[Jetve DeeCeeJe³ee®ee, Demee l³eeb®³eeHeg{s He´Mve Demelees. SkeÀ lej ne Hewmee
l³ee®e GÐeesieele iegbleJetve GlHeeovee®³ee HeefjCeeleele nJeer lesJe{er Jee{ keÀjlee ³esles. HeCe DeMee jerleerves
GlHeeoveele Jee{ keÀjC³eeueener MesJeìer þjeefJekeÀ ce³ee&oe Demeles, ogmeN³ee He³ee&³e veJeerve GÐeesie megjÀ
keÀjC³ee®ee Demelees DeeefCe ne He³ee&³e Heefnu³ee He³ee&³eeHes#ee Þes<þ Demelees. DeveskeÀoe HegjÀ<e GÐeespekeÀ
DeeHeueer Helveer efkebÀJee He´mebieer cetueer®³ee veeJeeves veJeerve GÐeesiee®eer mLeeHevee kesÀu³eecegUs mejkeÀejves m$eer
GÐeespekeÀebvee GHeueyOe keÀ©ve efouesu³ee meJe& efJeMes<e meJeueleer®³ee Deieoer menpeHeCes HeÀ³eoe Ieslees.
lemes®e n³ee J³ekeÌleeRvee DeeHeuee efyeveefnMebsyeer Hewmee GlHeeove keÀe³ee&le ? Je veJeerve GÐeesiee®eer mLeeHevee
keÀjÀve DeeefLe&keÀ mece=Ooer®ee ceeie& He´Memle keÀjlee ³eslees. yengleskeÀ GÐeespekeÀ DeeHeu³ee Helveer®³ee veeJeeves
efve³eefceleHeCes Hewmee nmleeblejerle keÀjerle Demeleele. n³ee HewMee®ee GHe³eesie megOoe efm$e³eeb®³ee veeJeeves
veJeerve GÐeeWiee®eer mLeeHevee keÀjC³eemeeþer keÀjlee ³esles. Lees[keÌ³eele, HegjÀ<e GÐeespekeÀ efJeefJeOe He´keÀej®es
HeÀe³eos efceUefJeC³eemeeþer DeeHeuee Hewmee iegbleJetve Helveer®ee veeJeeves veJeerve GÐeesieeb®eer mLeeHevee keÀjleele.
leebef$ekeÀ o=mìerkeÀesCeeletve efJe®eej kesÀu³eeme n³ee He´keÀejs mLeeHeve nesCeejs GÐeesie ns m$eer GÐeespekeÀeb®es
GÐeesie ceeveues peeleele. keÀeceoesHe$eer m$eer GÐeespekeÀ n³ee DeMee GÐeesieeb®³ee ceeuekeÀ Demeleele. l³eeb®³ee
veeJeeves®e meJe& J³eJenej kesÀues peeleele l³eeb®³ee menerves®e HewMee®es J³eJenej keÀsues peeleele. HeCe He´l³e#eele
m$eer GÐeespekeÀeb®es mLeeve veececee$e Demeles DeeefCe n³ee m$eer GÐeespekeÀeb®eer YetefcekeÀe SKeeo³ee keÀUmet$eer
yeengueermeejKeer®e Demeles. DeeHeu³ee osMeeleerue m$eer GÐeespekeÀeb®³ee GÐeesieebHewkeÀer GveskeÀ GÐeesie ns
n³ee®e He´keÀej®es Deensle, ner JemlegefmLeleer Deens, DeveskeÀoe ³eMemJeer J³eeJemeeef³ekeÀ (Goe. [e@keÌìjme&,
kegÀ$eeìoej F.) Jeefj<ì mejkeÀejer DeefOekeÀejer , peceerveoej Je yeeiee³eleoej DeeefCe jepekeÀer³e Heg{eje
DeeHeuee Flej ceeiee&veer efceUJeuesu³ee HewMee®eer iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer efm$e³eeb®³ee veeJeeves GÐeesiee®eer
mLeeHevee keÀjleele DeeefCe veblej les mJeleë DevegYeJeer J³ekeÌleer®eer ceole IesJetve n³ee GÐeesieeb®ee keÀejYeej
meebYeeUleele.
HegjÀ<eebveer efm$e³eeb®³ee veeJeeves GÐeesiee®eer mLeeHevee kesÀu³eeme DeMee GÐeesieebvee J³eeJemeeef³ekeÀ

³eMe efceUC³ee®eer ®eebieueer MekeÌ³elee Demeles. ³eMemJeer GÐeespekeÀebveer®e n³ee GÐeesieeb®eer mLeeHevee kesÀuesues
Demeles. n³ee He´keÀejuee GÐeesiekeÀebpeJeU YejHetj efJelleer³e meeOeves Demeleele, l³eecegUs KesUl³ee Yeeb[Jeueer
keÀOeerner GCeerJe Yeemele veener. n³ee GÐeespekeÀebvee GlHeeoveleb$e yeepeejHesþsceOeerue HeefjefmLeleer,
ieénkeÀeb®³ee DeeJe[leer, efJeke´sÀl³eebvee DeHes#ee, mejkeÀej®eer OeesjCes, yeepeejHesþsuee HeÝeeefJele keÀjC³eeyeeyeer,
yeepeejHesþsceOeerue HeefjefmLeleer F. iees<ìer®eer HegCe& ceenerleer Demeles. efMeJee³e l³eebvee mejkeÀejves m$eer
GÐeespekeÀebvee peenerj kesÀuesu³ee meJe& meJeueleeR®³ee HegjsHetj GHe³eesie keÀjÀve Ieslee ³eslees. DeMee efJeefYevve
keÀejCeecegbUs efm$eb³eevee Heg{s keÀjÀve, l³eeb®³ee veeJeeves, mLeeHeve keÀjC³eele Deeuesu³ee GÐeesieebvee
J³eeJemeeef³ekeÀ ³eMe efceUJeC³ee®eer ®eebieueer MekeÌ³elee Demeles.
³eMemJeer HegjÀ<e GÐeespekeÀebveer lemes®e YejHetj keÀceeF& kesÀuesu³ee J³eeJemeeef³ekeÀebveer efm$eb³eevee Heg{s
keÀjle, l³eeb®³ee veeJeeJej, veJeerve GÐeesiee®eer mLeeHevee Je GÐeesieebceO³es meb®eeueve kesÀu³eeme, n³ee
J³ekeÌleer®eer DeuHecegoleer®eer Jew³eefkeÌlekeÀ Gefo<ìs meeO³e nesleele. n³ee He´keÀejs mLeeHeve Peeuesu³ee GÐeesieebcegUs
119
keÀebner HećeeCeele jespeieejmebOeer®eer efveefce&leer nesles Je DeewÐessieerkeÀjCee®eer ieleer Jee{les. HeCe DeMee He´keÀejs
mLeeHeve keÀjC³eele Deeuesu³ee GÐeesieecegUs meceepeele efm$e³ee®³ee GÐeespekeÀles®eer efvekeÀesHe Jee{ Ie[tve ³esles
keÀe³e, ne n³ee meboYee&le GÓJeCeeje SkeÀ cenlJee®ee He´Mve Deens . n³ee He´Mvee®es efveefÞele Gllej
vekeÀejeLeea Deens. He´l³eskeÀ efJekeÀmeveMeerue meceepeele efm$e³eeb®³ee GÐeespekeÀles®eer efvekeÀesHe Jee{ Jne³euee
nJeer Je l³eemeeþer GÐeespekeÀ yeveC³eemeeþer leerJe´ DeekeÀebMee Demeuesu³ee, DeefYeHe´sefjle, cenlJeekeÀeb#eer,
metefMeef#ele DeeefCe HeéfMeef#ele efm$e³eeveer®e Heg{s ³esTve efJeefYevve mejkeÀejer ³eb$eCee®³ee ³eespeveeb®ee
J³eJeefmLele GHe³eesie keÀjÀve IesTve meceepeHe³eesieer He´keÀuHe keÀe³ee&efvJele keÀje³euee nJesle.
15.7 m$eer GÎespekeÀeb®es ceeveef®e$e (Profile of Women

Entrepreneurs)
YeejleeceOeerue m$eer GÎespekeÀebyeeyele HeÀejmes mebMeesOeve keÀjC³eele Deeuesues yemeu³eecegUs,

DeeHeu³ee osMeele DeefuekeÀ[s efvecee&Ce Peeuesuee ne m$eer GÐeespekeÀeb®ee Jeie& vescekeÀe keÀmee Deens n³eeyeeyele
efJemle=le ceeefnleer GHeueyOe veener. m$eer GÐeespekeÀeyeeyele peer ceeefnleer GHeueyOe Deens, l³ee®e ceenerleer®ee
GHe³eesie keÀjÀve m$eer GÐeespekeÀeb®eer keÀener meeceev³e Heefj®e³eeJej JewefMe<ì³es Heg{s veceto kesÀuesueer Deensle.
1) Yeejleeleerue m$eer GÐeespekeÀ n³ee meeceev³eHeCes ceO³eJeieea³e Je G®®e ceO³eJeieer&³e kegÀìgbyeele pevce
Iesleuesu³ee Deensle.
2) yengleskeÀ m$eer GÐeespekeÀeb®³ee DeeF& Jeef[ueebHewkeÀer efkeÀceeve SkeÀe®³ee lejer mJeleë®ee mJeleb$e
J³eJemee³e Deens. efJeJeeneHetJeea n³ee efm$e³eeb®es l³eeb®³ee Jeef[ueebMeer Del³eble ®eebieues mebyebOe Demeu³ee®es
Dee{Utve ³esles. n³ee efm$e³eebvee Jeef[ueebkeÀ[tve mebj#eeCeemeesyele ceeie&oMe&ve Je meene³³e efceUeues
Deens.
3) yengleskeÀ m$eer GÐeespekeÀ HeoJeerOej Deensle. l³ee®es Yee<esJej ®eebieues HeÝeglJe Deens.
4) yengmebK³eekeÀ m$eer GÐeespekeÀ efJeJeenerle Deensle. cegues ceesþer Peeu³eeveblej l³eebveer mJeleëuee iegbleJetve
Iesleu³ee®es Dee{Ules.
5) yengleskeÀ m$eer GÐeespekeÀeb®es Je³e GÐeesiee®eer mLeeHevee kesÀueer l³ee JesUsme 25 les 35 Je<ex n³ee
ce³ee&osceO³es Dee{Utve ³esles.
6) m$eer GÐeespekeÀebveer mLeeHeve kesÀuesues GÐeesie ns ueIeg GÐeesie #es$eeceO³es DebleYeg&le nesCeejs Deensle.
7) yengleskeÀ m$eer GÐeespekeÀeb®es GÐeesie ns J³eefkeÌleiele ceeuekeÀer®³ee HeOoleerves mebIeefìle Peeuesues
Deensle. l³eeveblej l³eebveer Yeeieeroejer HeOoleeruee HeéOeev³e efou³eeves Dee{Utve ³esles.
8) efm$e³eeb®eer GÐeespekeÀlee ner mJe³eb GHe³eesieele DeeCeu³ee peeCeeN³ee Jemletb®³ee Goe. ueesCe®eer,
cemeeues Je HeeHe[ F., GlHeeoveeHegjleer ce³ee&efole Deens, keÀer efmLeleer HeÀej pegveer Peeueer. DeeHeu³ee
osMeeleerue m$eer GÐeesieebceO³es mJe³ebHeekeÀIejele ie=efnCeer®³ee GHe³eesieer He[CeeN³ee efJeefJeOe He´keÀej®³ee
Jemlet, kegÀkeÀme&, HeÀefve&®ej, MeesYes®³ee Jemlet, ieeefue®es, mìsveuesme mìerue®³ee Yeeb[er, efJeefJeOe
He´keÀej®eer Deew<eOes, efJepes®eer GHekeÀjCes, ueneve cegueeb®eer KesUCeer, FueskeÌì^@eefvekeÀ Jemleg, Hue@efìkeÀ
jyej®³ee Jemlet le³eej keÀHe[s DeMee DeveskeÀ He´keÀej®³ee Jemletb®es GlHeeove kesÀues peele Deens.
120
9) efm$e³eebvee GÐeespekeÀ yeveC³eekeÀefjlee He´Je=lle keÀjCeeN³ee He´jCeebceO³es mJeleë®³ee DeLe&HetCe& jerleerves
iegbleJetve þsJeC³ee®eer F®íe, mJeleb$eHeCes keÀe³e&& keÀjC³ee®eer F®íe, DeeefLe&keÀ mJeele$³eb Je keÀe³e&
meceeOeeve efceUJeC³ee®eer F®íe, cenllJee®³ee He´sjCee Deensle.
10) J³eJemee³eeceO³es peesKeerce efveefnle Deens. GÐeespekeÀebvee n³ee peesKeerceer®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejeJeer
ueeieles. m$eer GÐeespekeÀeb®eer He´Je=lleer DeefveJee³e& Demesue lesJe{er®e peesKeerce mJeerkeÀejC³ee®eer Demeles.
11) m$eer GÐeespekeÀebceO³es DeveskeÀ iegCe Dee{Uleele. n³ee iebgCeeceO³es cenllJeekeÀeb#eer mJeYeeJe,
Glmeenerle, HeefjÞeceer, GÐeesieer, J³eJeneefjHeCee, DeY³eemet Je=lleer Je efMekeÀC³ee®eer le³eejer, Demes
HećegKe iegCe Deensle.
12) ceer GÐeespekeÀeb®³ee efJeefJeOe ce³ee&oe Deensle. keÀener HećegKe ce³ee&oe DeMee Deensle.
1) SbkeÀojerves m$eer GÐeesiekeÀebvee He´jÀ<eebJej DeJeuebyetve jene³euee DeeJe[les HeefjCeeceleë Deves m$eer
GÐeespekeÀeb®es De%eevee keÀe³ece jenles. Ðeer GÐeespekeÀebvee cenllJee®³ee iees<ìeRyeÎuener
DeeJeM³ekeÀ leer DeIe³eeJele ceeefnleer efceUle veener. m$eer GÐeespekeÀebvee mJeleb$eHeCes efveCe&³e IesCes
pecele veener DeeefCe He´mebieer m$eer GÐeespekeÀ HeÀmeefJeu³ee peeleele.
2) ðeer GÐeespekeÀebvee GÐeesieeb®³ee iejpesvegmeej nJes lesJe{s Yeeb[Jeue leHlejlesves GYeejlee ³esle
veener.
3) ðeer GÐeespekeÀebvee J³eJemee³eeceOeerue DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®eer iegbleeiegble Gceiele veener. l³eecegUs
l³eevee DeeefLe&keÀ J³eJenebjeJej HeefjCeecekeÀejHeCes efve³eb$eCe þsJeves MekeÌ³e nesle veener.
4) J³eJemee³eele keÀener He´mebieer keÀì^ efveCe&³e I³eeJes ueeieleele. m$eer GÐeespekeÀeb®eer He´Je=lleer n³ee
He´keÀej®es efve³ece ìeUC³ee®eer Demeles.
5) m$eer GÐeespekeÀebvee DeveskeÀ iees<ìeR®eer melele Yeerleer Jeeìles. ueeskeÀ DeeHeu³eeuee HeÀmeJeleerue
lemes®e yeepeejyeìwle mHeOee& leérJe Peeu³eeme n³ee mHeOexle DeeHeCe efìkeÀeJe OejÀ MekeÀCeej veener,
DeMeer m$eer GÐeespekeÀeb®³ee ceveele DeeMbekeÀe Demeles.
13) m$eer GÐeespekeÀ DeeHeu³ee Jemletb®ee opee& ®eebieuee jneJee DeeefCe ceO³emLeebvee Je efJeke´sÀl³eebvee n³ee
Jemlet l³eeb®³ee DeeosMeeJejÀve Je Deieoer JesUsJej GHeueyOe JneJeele, n³eekeÀjerlee keÀmeesìerves He´³elve
keÀjleele, HeCe Jemlegb®³ee peeefnjeleerJej Hewmes Ke®e& keÀjCes ner cee$e ®ewve Deens. DeMeer DeveskeÀ m$eer
GÐeespekeÀebveer YeeJevee Deens.
14) YeejleeceOeerue m$eer GÐeespekeÀebvee Yes[meeJeCeejer meJee&le ceesþer mecem³ee l³eeb®es m$eer DemeCes ner®e
Deens. m$eer GÐeespekeÀebvee J³eeJemeeef³ekeÀ peerJevee Je keÀewìgbefyekeÀ peerJeveele meebie[ IeeueC³eemeeþer
He´³elvee®eer HejekeÀe<ìe keÀjeJeer n³ee HeéfíHesle l³eebvee vesnceer®e efceUCes Demeles.
15.8 ðeer GÐeespekeÀeb®es DeefYeHe´sjCe (Matiuation of women

Entrepreneurs)
GÐeespekeÀ l³eeb®es keÀe³e& efkeÀleer keÀe³e&#ecelesves keÀjleevee. l³ebe®eer YetefcekeÀe efkeÀleer HeÝeeJeerHeCes
Heej Hee[leele. n³eeJej osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Jesie DeJeuebyetve Demelees DeeefCe GÐeespekeÀeb®eer
keÀe³e&He´Jeielee Je HeefjCeecekeÀejkeÀlee GÐeespekeÀ efkeÀleer Je keÀmes DeefYeHe´sefjle nesleele ³eeJej DebJeueyetve
121
Demeles. n³ee keÀejCeecegUs®e osMee®ee peueo DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³ee®³ee ¢ef<ìves
GÐeespekeÀles®ee DeeefCe GÐeespekeÀles®³ee meboYee&le GÐeespekeÀer³e DeefYeHe´sjCe®ee, HeéOeev³eeves efJe®eej keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ þjles, DeeHeu³ee osMeeleerue GÐeespekeÀeb®es DeefYeHe´sjCe GÐeespekeÀebvee DeeJeenves
mJeerkeÀejC³eemeeþer God³ekeÌle keÀjCeeN³ee efJeefYevve He´sjCee DeeefCe n³ee He´sjCeebMeer efveie[erle yeeyeeR®eer ®e®ee&
SkeÀe mJeleb$e He´keÀjCeele efJemleejeves kesÀueer Deens. ner ®e®ee& HeécegK³eeves HegjÀ<e GÐeespekeÀeb®³ee
DeefYeHe´sjCeejer mebyeefOele Deens.
ðeerr GÐeespekeÀ – GðeespekeÀeb®ee SkeÀ mJeleb$e Jeie&ë

HegjÀ<e GÐeespekeÀ DeeefCe ðeer GÐeespekeÀ ³eebceO³es lemes cetueYetle Deblej veener. HeCe Demes Demetvener
m$eer GÐeespekeÀeb®eer meeceeefpekeÀ –DeeefLe&keÀ HeeÞJe&Yetceer, l³ee®³ee keÀewìgbefyekeÀ peyeeyeoeN³ee, efm$e³eeb®eer
JewefMe<ì³es Je ðeer GÐeespekeÀebvee Yes[meeJeCeeN³ee mecem³ee,n³ee yeeyeeR®ee efJe®eej kesÀu³eeme, ðeer
GÐeespekeÀebvee SkeÀ JesieUe Jeie& Heéletve m$eer GÐeespekeÀebMeer mebyeefOele YejJeuesu³ee meJe& yeeyeeR®ee mJeleb$eHeCes
efJe®eej keÀje³euee nJee.
ðeerr GÐeespekeÀ DeeefCe efmeÆer He´sjCee ë

Flej osMebeceO³es Je DeeHeu³ee osMeele GÐeespekeÀeb®³ee DeefYeHe´sjCeeyeeyele pesJe{s mebMeesOeve
keÀjC³eele Deeues. l³ee meJe& mebMeesOevee®eer efJeuHeleer efmeOoer He´sjCee (Achievement) ner GÐeespekeÀeb®eer
meJee&le cenlJee®eer He´sjCee Deens, ner Deens. m$eer GÐeespekeÀebyeeyele pes mebMeesOeve JewefMe<ì³ebeHes#ee yejer®e
efYevve Demeuesu³ee mHe<ì Peeues Deens. ðeer GÐeespekeÀeb®³ee ceeveefmekeÀlesceO³es efmeOoer He´sjCee keÀceer HećeeCeele
DeefmlelJeele Demeles. l³eebvee DeefYeHe´sefjle keÀjCeejer leer meJee¥le cenlJee®eer He´sjCee lej cegUer®e vemeles.
DeeHeu³ee osMeeblener m$eer GÐeeskeÀeb®³ee meboYee&le pes mebMeesOeve keÀjC³eele Deeues Deens l³eecebOetve
efveIeeuesu³ee efve<keÀ<ee&vegmeej Heg©<e DeÐeespekeÀeb®³ee leguevesle m$eer GÐeespekeÀeb®³ee Hes´jCee HeÀej efYevve
Deensle, ns mHe<ì Peeues Deens.
efm$e³eeb®³ee DeefYeHe´sjCeeuee HeÝeeefJele keÀjCeejs IeìkeÀë

DeeHeu³ee osMeeleerue m$eer GÐeespekeÀles®³ee meboYee&le ner GÐeespekeÀlee cnCepes oesve He´keÀej®³ee
IeìkeÀeb®eer Deens, Demes ceeveues peeles, n³ee IeìkeÀebvee Demes cnCeleele. DeeHeu³ee yegOoer®ee #eceles®ee,
keÀewMeu³ee®ee, JesUs®ee Je mebyeOee®ee ³eesi³e GHe³eesie keÀjÀve I³eeJee Je DeeHeueer cenlJeekeÀeb#ee HetCe& keÀjeJeer,
veJeveJeerve DeeJeenves mJeerkeÀejeJeerle meceepeele mJeleë®es mJeleb$e mLeeve efvecee&Ce keÀjeJes DeeefCe DeeHeu³ee
DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ efmLeleerceO³es megOeejCee keÀjeJeer, DeMee efJe®eejeb®eer He´sefjle nesTve DeveskeÀ efm$e³ee
GÐeespekeÀ yeveJeleele. efm$e³eebvee GÐeespekeÀer³e YegefcekeÀe mJeerkeÀejC³ee®eer GIegkeÌle keÀjCeeN³ee n³ee efJeefMe<ì
IeìkeÀebvee Demes cnCeleele. mJeleë®eer Je kegÀìgyeeb®eer GHepeerefJekeÀe ®eeueefJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesues
Hewmes efceUefJeC³eekeÀjerlee, DeeHeu³ee cegueebvee jespeieej GHeueyOe keÀjÀve osJetve l³eeb®eer mees³e
ueeJeC³eekeÀefjlee, kegÀìgbyee®eer efJemkeÀìuesueer, DeeefLe&keÀ Ie[er veJ³eeves veerì yemeefJeC³eekeÀefjlee, DeeefLe&keÀ
ogo&Mee Je keÀewìgefyebkeÀ DeeHelleerceOetve ceeie& keÀe{C³eekeÀjerlee mJeleë®es mewjYewj Peeuesues J³eefkeÌleiele peerJeve
meeJejC³eekeÀefjlee efm$e³eebveer GÐeesiee®eer mLeeHevee kesÀu³eeme, efm$e³eebvee GÐeespekeÀ yeveC³eemeeþer Yeeie
Hee[CeeN³ee, l³eebvee n³ee JeUCeeJej {keÀueCeeN³ee IeìkeÀebvee Demes cnCeleele. ns oesvner He´keÀej®es IeìkeÀ
DeeHeu³ee cegueebvee jespeieej GHeueyOe keÀjÀve osJetve l³eeb®eer mees³e ueeJeC³eekeÀefjlee. kegÀìgyeeb®eer
efJemkeÀìuesueer DeeefLe&keÀ Ie[er veJ³eeves veerì yeveefJeC³eekeÀefjlee, DeeefLe&keÀ ogo&Mee Je keÀewìgefyekeÀ
DeeHelleerceOetve ceeie& keÀe{C³eekeÀjerlee mJeleë®es mewjYewj Peeuesues J³eefkeÌleiele peerJeve meeJejC³eekeÀefjlee
122
efm$e³eebveer GÐeesiee®eer mLeeHevee kesÀu³eeme, efm$e³eebvee GÐeespekeÀ yeveC³eemeeþer Yeeie Hee[CeeN³ee, l³eebvee
n³ee JeUCeeJej {keÀueCeeN³ee IeìkeÀebvee Demes cnCeleele. ns oesvner He´keÀej®es IeìkeÀ meJe&mJeer efYevve
veenerle. Heefnu³ee He´keÀej®³ee IeìkeÀeb®es mJejÀHe OeveelcekeÀ Deens lej ogmeN³ee He´keÀej®³ee IeìkeÀe®es mJejÀHe
keÀenermes vekeÀejelcekeÀ Deens.
efJeOee³ekeÀ keÀe³ee&ceO³es mJeleëuee J³emle þsJeCesë

DeeHeu³ee yegOoer®ee, #eceles®ee keÀewMeu³eeb®ee meeOeveeb®ee DeeefCe JesUs®ee ®eebieuee GHe³eesie
keÀjC³eemeeþer mJeleëuee iegbleJetve IesCes. peyeeyeoeN³ee mJeerkeÀejÀve mJeleëuee J³ekeÌme þsJeCes. ner
YeejleeceOeerue m$eer GÐeesiekeÀeb®eer cenllJee®eer He´sjCee nes³e. yengmebK³eekeÀ m$eer GÐeespekeÀ n³ee G®®e
ceO³eceJeieea³e Je Þeerceble kegbÀìgyeeletve Deeuesu³ee Deensle. n³ee efm$e³eeb®³ee ceensjer Je meemejer, oesvner
efþkeÀeCeer, meJe& He´keÀej®eer cegyeuekeÀlee DeeefCe mebHevvelee Demeles efJeJeeneveblej n³ee efm$e³eeb®ee keÀewìgbefyekeÀ
peerJeveele mLes³e& efvecee&Ce Peeuesues Demeles. cegues ceesþer Peeu³eecegUs leer DeeefKej DeJeuebyetve vemeleele. DeMee
JesUsme megefMeef#ele kegbÀìgyee®ee J³eJemee³e ®eeueefJeC³ee®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejleele efkebÀJee veJ³eeves
GÐeesiee®eer mLeeHevee keÀjÀve l³eeb®es meb®e³eve keÀjleele.
DeeHeuee mJeleë®ee mJeleb$e J³eJemee³e DemeeJee Je DeeHeu³ee HeefjÞeeceves J³eJemee³ee®eer YejYejeì

meeOeeJeer DeMeer Deepe®³ee efHe[erleerue DeveskeÀ megef#eefMele efðe³eeb®eer cenlleJeekeÀeb#ee Demeles. n³ee efðe³eeb®ee
veeskeÀjer keÀjC³ee®eer Je=lleer vemeles. ceensjer mebHevvelee Demeueer Jeef[ueeb®es Heéslmeenve Demeles DeeefCe
J³eJemee³eeceOeerue keÀener DevegYeJeer Je meeOevemebHevve J³ekeÌleeR®es menekeÀe³e& HeéHle Peeues lej n³ee efm$e³ee
SKeeoe J³eJemee³e megjÀ keÀjleele efkebÀJee GÐeesiee®eer mLeeHevee keÀjleele. efJeJeeneveblej Heleer®eer Devegceleer
efceUeu³eeme cenlleJeekeÀeb#eer efm$e³ee veJeerve GÐeesieeb®eer mLeeHevee keÀjC³eele Heg{ekeÀej Iesleele. ³ee
efðe³eeb®³ee meemejer J³eJemee³e efkebÀJee DeewÐeesieerkeÀ #es$eeMeer mebyeefOele ceb[Uer vemeu³eeme n³ee DeefYeHe´sjerle
efm$e³eeb®eer cenlleJeekeÀeb#ee meekeÀej nesC³eeceeies Yeemele veener.
keÀejKeeveoejer®³ee #es$eele mJeleë®es mLeeve efvecee&Ce keÀjCes, ³eMe efceUJeCes DeeefCe DeeefLe&keÀ
mece=Ooer efvecee&Ce keÀjCes, ner HegjÀ<eeb®eer cenlJeekeÀeb#ee Demeles. ³ee HegjÀ<ee®es DekeÀeueer efveOeve Peeu³eecegUs
efkebÀJee l³eeuee SKeeoe Deepeej DeLeJee DeHeIeele Peeu³eecegUs, ns Gefod<ìs meeO³e nesle veener. DeMee JesUsme
n³ee HegjÀ<ee®eer cegueieer efkebÀJee Helveer veefJeve GÐeesiee®eer mLeeHevee keÀjC³eeceO³es Heg{ekeÀej IesTve Jeef[ueeb®eer
efkebÀJee Heleer®ee cenlJeekeÀeb#ee meekeÀej keÀjC³eemeeþer He´³elveeb®eer MeLe& keÀjles. J³eJemee³eeceO³es iebgleuesu³ee
kegÀìgbyeeceO³es keÀl³ee& HegjÀ<ee®eer cenlJeekeÀeb#ee ner kegÀìgyeebleerue meJe& J³ekeÌleeR®eer cenlJeekeÀeb#ee yeveles Je
kegÀìgbyeeleerue meJe& J³ekeÌleer ³ee keÀe³ee&le neleYeej ueeJeleele.
2) mJeleë®eer DeeJe[ peesHeemeCes ë

G®®e ceO³eceJeieea³e Je Þeerceble kegÀìgbyeeleerue DeveskeÀ G®®e efJeÐeeefJeYetef<ele DeeefCe megmebmke=Àle
efm$e³ee DeefYe©®eermebHevve Demeleele. l³eeb®³ee keÀener peHeuesu³ee DeeJe[er Demeleele. keÀener efm$e³eebveer
efJeMes<e He´keÀej®eer keÀewMeu³es Deelcemeele kesÀuesueer Demeleele. l³eecegUs ³eesi³e mebOeer efceUeu³eeme DeMee
efm$e³ee l³eeb®³ee DeeJe[eRMeer pegUCeejs J³eJemee³eeceOeerue SKeeos #es$e efveJe[leele Je GÐeesieeb®eer mLeeHevee
keÀjleele. efðe³eeb®eer GÐeespekeÀlee mJe³ebHeekeÀIeje®³ee DeJeleer YeesJeleer efHeÀjles Demes pes cnCeleele, l³ee®es
keÀejCe ns®e Deens. cegueebvekeÀefjlee KesUCeer le³eej keÀjCes, keÀefMeoekeÀejer keÀjCes, efJeefJeOe He´keÀej®es keÀHe[s
efMeJetve IesCes, He³e&ìvemebmLee Je peeefnjele mebmLee ®eeueefJeCes Demes DeveskeÀ GHeke´Àce mJeleë®eer DeeJe[
peesHeemeCeeN³ee efðe³ebekeÀ[tve megjÀ kesÀues peeleele. mJeleë®eer DeeJe[ peesHeemeCes ³ee He´jCescegUs DeefYeHe´sefjle
123
Deeuesu³ee ðeer GÐeespekeÀebveer l³eemeeþer GHeke´Àceeb®eer mLeeHevee kesÀu³eecegUs ³ee efðe³eeb®es cegU Gefod<ì lej
meeO³e nesles®e, HeCe efMeJee³e ³ee m$eer GÐeespekeÀebvee SkeÀ DeeieUs meceeOeeve HeéHle nesles, l³ebe®³ee
keÀewMeu³eeb®ee Je #eceleeb®ee efJekeÀeme neslees efMeJee³e Hegjsmes DeLee&pevener nesles.
efJeYeeieer³e keÀe³ee&ceO³es
mJele:uee J³ekeÌle þsJeCes
mJele:®eer DeeJe[
m$eer GÐeespekeÀ peesHeemeCes
Hewmes efceUefJeCes
mevceeve Je Òeefle<þe
efceUefJeCes
3) Hewmes efceUJeCesë
peemleerle peemle DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe efceUefJeCes efkebÀJee DeeefLe&keÀ mece=Ooer efvecee&Ce keÀjCes ner
GÐeespekeÀeb®eer cenlJeHetCe& He´sjCee Demeles.keÀeU, HeefjefmLeleer Je meboYe& keÀesCeleener Demees, Hewmes efceUefJeCes ner
GÐeespekeÀeb®eer meveeleve He´sjCee nes³e, meceepeele, J³eJemee³eele Je He³ee&JejCeeceO³es keÀesCel³eener He´keÀej®es
yeoue Ie[tve Deeues, lejer l³eecegUs Hewmes efceUefJeCes ³ee He´sjCes®es cenlJe Je cenelc³e cegUer®e keÀceer nesle veener.
YeejleeceOeerue ðeer GÐeespeie ³ee meJe& meeOeejCe efve³eceeuee cegUer®e DeHeJeeo veenerle.
DeefuekeÀ[s yengleskeÀ megefMeef#ele efm$e³eebvee efve³eefcele Je He³ee&³e GlHevvee®ee SkeÀ ®eebieuee m$eesle
mJeleë keÀefjlee GHeueyOe JneJee Demes leerJe´lesves Jeeìles. ner F®íe HetCe& keÀjC³eemeeþer meeceev³eHeCes DeveskeÀ
efm$e³ee ®eebieueer veeskeÀjer efceUefJeleele. keÀecee®eer þjeefJekeÀ JesU, megjef#ele peerJeve, efve³eceebvegmeej keÀece Je
yeN³eeHewkeÀer GlHevve, ns efðe³eebveer veeskeÀjer kesÀu³eecegUs l³eebvee HeéHle nesCeejs HeÀe³eos Deensle. Hejblet veeskeÀjer
keÀjle efm$e³eebvee þjeefJekeÀ GlHevve efceUles. l³eecegUs®e DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e efkebÀJee DeeefLe&keÀ mece=Ooer®eer
DeekeÀeb#ee yeeUieCeeN³ee efm$e³eebvee veeskeÀjer®ee He³ee&³e ve mJeerkeÀejlee, GÐeespekeÀles®³ee #es$eekeÀ[s JeUCes,
Yeeie He[les. m$eer GÐeespekeÀeb®eer ceeveefmekeÀlee HeefjkeÀuHeles®eer vemeles. ðeer GÐeespekeÀebvee SbkeÀojerves keÀOeer
YejHetj HeÀe³eoe neslees lej keÀOeer peyejomle leesìe DeMeer efmLeleer YeeJele veener. l³eecegUs®e ðeer GÐeespekeÀ
DeeHeu³ee J³eJemee³ee®es meb®eeueve keÀjerle Demeleebvee, leesìe menve keÀjeJee ueeieCeej veener, ce³ee&efole keÀe
nesF&vee,HeCe efveefÞele mJejÀHeele HeÀe³eoe vesnceer efceUJele jeneJee ner o#elee IesTve®e meJe& efveCe&³e Iesle
Demeleele. Hewmes efceUefJeC³ee®³ee He´sjCesves GÐeespekeÀ yeveC³eemeeþer He´Je=lle Peeuesu³ee ðeer GÐeespekeÀ
DeeHeu³ee cenlJeekeÀeb#esuee Jemlegefve<þlee efJeJeskeÀ Je meeOeve jenC³ee®ee Je´leer®es kegÀHeCe Ieeueleele DeeefCe meJe&
He´keÀej®eer o#elee yeeUiegve DeeHeu³ee GÐeesieeb®es meb®eeueve keÀjleele.
124
4) mevceeve Je Heéfle<þe efceUJeCes
Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesceO³es peemleerlepeemle HeÀe³eoe efceUefJeCes, peemleerlepeemle Hewmes
efceUefJeCes DeeefCe DeeefLe&keÀ mecegOoer efvecee&Ce keÀjCes ner GÐeespekeÀeb®eer cegueYetle He´sjCee nes³e n³ee Hes´jCesves
HeÝeeefJele nesCeejs GÐeespekeÀ ³eesi³e efkeÀbJee De³eesi³e F<ì efkebÀJee Deefve<ì, v³ee³e efkebÀJee Dev³ee³e, DeMee
meJe&®e He´keÀej®³ee ceecee&®ee DeJeueyebtve keÀjÀve YejHetj Oeve efceUefJeleele. ne Hewmee Yeeb[Jeuee®³ee
mJejÀHeele, iegbleJele veJeerve GÐeesiee®eer mLeeHevee keÀjlee ³esles, meJe& He´keÀej®³ee megKemees³eer Je efJeueemee®eer
meeOeves efceUefJelee ³esleele DeeefCe jepekeÀer³e mellesJejner leeyee efceUJetve mejkeÀejuee nJes lemes efveCe&³e
IesC³eekeÀefjlee Yeeie Hee[lee ³esles. HeCe GÐeespekeÀebvee n³ee meJe& iees<ìer efceUeu³eeveblejner meceeOeeve
Heéfle<þe Je mevceeve ve efceUeu³eeme Del³eble ÞeeRcele GÐeesieHeleer Je k³eeJemeeef³ekeÀeb®³ee nele®eer cegþ
efjkeÀeceer®e jenles. Yeejleer³e GÐeespekeÀebvee keÀe³e&He´JeCe keÀjCeeN³ee He´sjCeeyeOoue keÀjC³eele Deeuesu³ee meJe&
mebMeesOeveeceOetve meceepeele mevceeve Je Heéfle<þe efceUefJeCes, ner GÐeespekeÀeb®eer cenllJee®eer Hes´jCee Deens, ner
yeeye mHe<ì Peeueer Deens, Yeejleeleerue m$eer GÐeespekeÀHeCe n³eeuee DeHeJeeo veenerle.
keÀejKeeveoejer®³ee #es$eele J³eeJemeeef³ekeÀ ³eMee®³ee ceeO³eceeletve, GÐeespekeÀebvee YejHetj Hewmee

mebHelleer, efJekeÀemee®eer meeOeves Je mellee efceUtvener n³ee GÐeespekeÀebvee DeHesef#ele Demeuesueer meeveceev³elee Je
Heéfle<þe ve efceUeu³eeme ns GÐeespekeÀ Demebleg<ì yeveleele. veblej Hewmee Ke®e& keÀjÀve Heéfle<þe
efceUJeC³eemeeþer ns GÐeespekeÀ meJe& MekeÌ³e les He´³elve keÀjleevee. n³ee yeeyeleerle YeejleeceOeerue m$eer
GÐeesiekeÀ HegjÀ<e GÐeespekeÀebHes#ee peemle mebJesoveeMeerue Deensle Demes ceeveues peeles. m$eer GÐeespekeÀebvee
ceeveceev³elee Je Heéfle<þe HeÀej leerJe´lesves HeefjCeece neslees. efm$e³eebveer GÐeespekeÀlee cnCepes SkeÀ He´keÀej
De[LeU³eeb®eer Me³e¥le Deens . efm$e³eebvee DeveskeÀ efþkeÀeCengve efJeefJeOe He´keÀejs efJejesOe neslees. Yeejleele
Deepener DeveskeÀ efþkeÀeCeentve efJeefJeOe He´keÀejs efJejesOe neslees. Yeejleele Deepener DeveskeÀ efþkeÀeCeer HegjÀ<eeb®ee
GÐeespekeÀlesuee He´Je=lleer ceeveueele lej efm$e³eebvee GÐeespekeÀlesuee efJekeÀ=leer ceeveleele. DeeHeu³ee osMeeceO³es
efm$e³ee DeefYeHe´sefjle nesTve Yeeiele veener efm$e³eebvee efvejefvejeU³ee m$eesleeceOetve GÐe kegÀìgbyeeleerue
meYeemeo mejkeÀejer ³eb$eCee, J³eeJemeeef³ekeÀ efJeke´sÀles, keÀce&®eejer F. DeHesef#ele meene³³e efceUeues. lej®e
efm$eb³ee®ee mJeleb$eHeCes J³eJemee³e keÀjC³ee®ee efkebÀJee mJeble$eHeCes GÐeesie mLeeHeve keÀjC³ee®ee efJe®eej
Debceueele ³esT MekeÀlees. SjJeer veener.
ðeer GÐeespekeÀ He´Leve Je MesJeìer efm$e³ee®e ë-

ce@keÀJnessjer ³eeb®³ee celes “DeefuekeÀ[®es GÐeespekeÀ ÞeeRcele nesC³ee®es mJeHve HeenC³eeSsJepeer ceesþs
nesC³ee®es mJeHve Heenleebvee Dee{Utve Iesleele.“ n³ee meboYee&le YeejleeceOeerue m$eer GÐeespekeÀeb®eer
ceeveefmekeÀlee keÀMeer Deens?
m$eer GÐeespekeÀebvee DeveskeÀ efþkeÀeCeentve keÀjC³eele ³esCeeN³ee efJejesOeeuee leeW[ ÐeeJes ueeieles ðeer
GÐeespekeÀebvee l³eeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ peerJeveele DeveskeÀ De[LeUs Deesuee[ebJes ueeieleele. Yeejleele m$eer
GÐeespekeÀ, He´Lece, MesJeìer efm$e³ee Deensle. m$eer GÐeespekeÀeb®³ee ¢<ìerves GÐeespeiee®³ee ³eMemJeer
keÀejYeejeHes#ee Je l³eeceOetve efceUCeeN³ee veHeÀeHes#ee l³ee®es kegÀìtbye Heleer®es Deejesi³e, cegueeb®es efMe#eCe,
cegueer®es mebmeej, kegÀìgbyeeleerue SkeÀesHee, Meeblelee Je meceeOeeve n³ee iees<ìer efveefÞele®e peemle cenlJee®ee
Deensle.
125
ðeer GÐeespekeÀeb®³ee mecem³ee (Problems of Women Entrenpreneurs) :
He´l³eskeÀ JesUsme Je He´l³eskeÀ meceepeele GÐeesiekeÀebHeg{s efvejefvejeU³ee mecem³ee Demeleele n³ee
mecem³eeb®ee mebyebOe GÐeeskeÀeb®³ee J³eJemee³ee®³ee meJe& HewuetbMeer Demelees. n³ee mecem³ee efmLej Yeeb[Jeue Je
KesUl³ee Yeeb[Jeuee®eer GYeejCeer, keÀ®®ee ceeue Je Flej DeeJeM³ekeÀ Jemlegb®eer GHeueyOelee, keÀ®®ee ceeue Je
efveefce&le Jemletb®eer JeenletkeÀ, ³eb$emeecegieér®ee GHe³eesie,efJepes®ee He´Jeen, oUCeJeUCee®eer meeOeves Jemleg®eer
ceeieCeer, yeepeejeceOeerue HeefjefmLeleer, mHeOee& keÀeceieejeb®es mebHe, keÀce&®eeN³eeb®eer, mebHe, keÀce&®eeN³ee®eer
yesefMemle keÀj DeekeÀejCeer, mejkeÀejCes ueeJeuesues efveye&Oe, He³e&Jes#ee keÀjCeeN³ee mejkeÀejer DeefOekeÀeN³ee®eer
ceveceeveer Je nmle#esHe, mejkeÀej®³ee OeesjCeeceO³es Ie[tve ³esCeejs yeoue, jep³ekeÀl³ee¥®ee DeJeepener
nmleHes#ee, DeMee DeveskeÀ yeeyeerMeer mebyeefOele Demeleele. He´l³eskeÀ GÐeespekeÀeuee DeveskeÀ mecem³ee
Yes[meeJeleele. n³ee mecem³eeb®eer mees[JeCegkeÀ keÀjC³eemeeþer He´l³eskeÀ GÐeesiekeÀ He´³elveMeerue Demelees.
He´l³eskeÀ GÐeespekeÀeHeg{s keÀebner mebcem³ee DemeCes.mJeeYeeefJekeÀ Deens. HeCe J³eJemee³ee®es DeefmlelJe LeeskeÌ³eele
³esF&ue, ³esJe{er ³ee mecem³ee®eer leerJe´lee keÀOeerner Demet ve³es He´l³eskeÀ GÐeespekeÀe®es J³eeJemeeef³ekeÀ ³eMe ns lees
n³ee mecem³eeb®es keÀMee jerleerves, efkeÀleer keÀe³e&#ecelesves efvejekeÀjCe keÀjlees n³eeJej DeJeuebyetve Demelees. n³ee
¢<ìerves GÐeespekeÀebveer kesÀuesu³ee He´³elveebvee mecem³eeb®es J³eJemLeeHeve Demes cnCee³euee njkeÀle veener.
YeejleeceOeerue GÐeespekeÀebHeg{s p³ee meJe&meeOeejCe mecem³ee Deensle. l³ee meJe& mecem³ee m$eer
GÐeespekeÀebHeg{s efveefÞele Deensle. HegjÀ<e GÐeespekeÀeb®³ee leguevesle yengmebK³eekeÀ m$eer GÐeespekeÀeb®eer efJelleer³e
meeOeves, DevegYeJe DeeefCe HeéflekegÀue HeefjefmLeleer efìketÀve jenC³eemeeþer #ecelee cegUele®e keÀceer Demeles.
efmeOoer He´sjCes®ee DeYeeJe

peesKeerceer®eer peyeeyeoejer
efvejÀHe³eesieer efMe#eCe
m$eer GÐeespekeÀeb®³ee keÀewìgefyebkeÀ peyeeyeoejer

mecem³ee
Yeeb[Jeuee®eer keÀcelejlee
efJeHeCevee®eer mecem³ee
peemle GlHeeove Ke®e&
meceepeekeÀ[tve nesCeeje efJejesOe
Deeke=Àleer 12.3 ë m$eer GÐeespekeÀeb®³ee mecem³ee
n³ee keÀejCeebcegUs DeeHeu³ee GÐeesieeb®ee mJe$ebleHeCes keÀejYeej HeenCeeN³ee Je mJeleë®eer JesieUer

DeesUKe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer Oe[He[ keÀjCeeN³ee meJe& m$eer GÐeespekeÀeb®eer HeÀjHeÀ[ Demeles. ðeer
GÐeespekeÀ ne GÐeespekeÀebve®ee SkeÀ JesieUe Jeie& Deens. HegjÀ<e GÐeespekeÀeb®³ee leguevesle ðeer GÐeespekeÀeb®eer
keÀener JesieUer JewefMe<ì Deensle. l³eecegUs m$eer GÐeespekeÀeb®³ee keÀener JesieU³ee mecem³ee HeCe Deensle,
YeejleeceOeerue m$eer GÐeesieeb®³ee JesieU³ee mecem³ee®eer Heg{s Lees[keÌ³eele ®e®ee& kesÀueer Deens.
126
1)efmeOoer He´sjCes®ee DeYeeJeë
He´l³eskeÀ J³ekeÌleer®ee, ceie leer HegjÀ<e Demees efkeÀbJee ðeer, GÐeespeie yeveC³ee®ee efveCe&³e ne ³ee
J³eefkeÌle®eer cenlJeekeÀeb#ee efkebÀJee He´sjCee ³ee J³eefkeÌleuee ceole keÀjCeejs mene³³ekeÀ IeìkeÀ (Faclitating
Compelling Reasons) DeeefCe ³ee J³ekeÌleeruee ceole keÀjCeejs ceeveMeðe%eebvee celes J³ekeÌleeruee
GÐeespekeÀ yeveC³eemeeþer DeefYeHe´sefjle keÀjCeejer meJee&le cenlJee®eer Hes´jCee cnCepes efmeOoer He´sjCee nes³e.
mHeOee&lcekeÀ HeefjefmLeleerceO³es, meJe& De{U³eevee otj meejÀve, efJeefMe<þ GefÎ<ì ceeb[C³ee®ee

¢ef<ìves ³eMe efceUJeC³eemeeþer J³ekeÌleer®eer peyej F®íe cnCepes efmeOoer Hes´jCee nes³e. efmeOoer Hes´jCee cnCepes
DeMeer ceeveefmekeÀlee p³eecegUs efve³eespeerle keÀe³ee&ceO³es ³eMe efceUtve Gefo<ì meeOo keÀjCes ner l³ee J³ekeÌleer®eer
SkeÀ iejpe yeveles. Devve, Jeðe, efveJeeje, efMe#eCe, Deejesi³e, meeceeefpekeÀ megjef#elelee, ³ee peMee He´l³eskeÀ
ceveg<³ee®³ee HeéLeefcekeÀ iejpee Deensle. efmeOoer He´sjCee efkebÀJee ³eMeefmeOoer®eer iejpe Deensle. efmeOoer He´sjCee
efkeÀbJee ³eMeefmeOoer®eer iejpe ner HeCe l³ee J³ekeÌleeruee cenlJee®eer iejpe yeveles.
J³ekeÌleer®³ee ceveele Demeuesueer efmeOoer He´sjCes®eer G®®e HeeleUer Je GÐeespekeÀeb®eer efveefce&leer,

GÐeespekeÀles®ee efJekeÀeme, meceepeele GÐeespekeÀer³e mebmke=Àleer®eer Heíeleer DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, ³eebceO³es
HeÀej peJeU®ee menmebyeOe Deens, efmeOoer He´sjCesefMeJee³e keÀesCel³eener GÐeespekeÀe®eer keÀuHeveemegOoe keÀjlee
³esle veener. GÐeespekeÀeb®³ee ceveele efmeOoer He´sjCes®eer G®®e HeeleUer Demeu³eeme GÐeespekeÀ veJeveefJeve
J³eJemeeef³ekeÀ mebOeer®ee MeesOe IesC³ee®eer, efJeefJeOe ceeiee&leerr veJeefveefce&leer keÀjC³eemeeþer, peesKeerce IesC³eemeeþer,
ceesþ³ee HećeeCeeJej Yeeb[Jeue iegbleJeCegkeÀ keÀjC³eemeeþer, keÀþesj HeefjÞece keÀjC³eemeeþer DeeefCe DeeJeenves
mJeerkeÀejC³eemeeþer le³eej nesleele.
YeejleeceOeerue m$eer GÐeespekeÀeb®³ee ceveele efmeOoer He´sjCee Demeles, HeCe n³ee He´sjCes®eer HeeleUer
keÀceeueer®eer keÀceer Demeles DeeefCe ogmejs Demes keÀer m$eer GÐeespekeÀeb®eer leer lesJe{er cenlJee®eer He´sjCee vemeles.
³eMemJeer nesC³eemeeþer GÐeespekeÀeb®³ee ceeveefmekeÀlesceO³es leerJe´ mJejÀHee®eer efmeOoer He´sjCee DeefmlelJeele
DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles HeCe YeejleeceOeerue m$eer GÐeespekeÀebpeJeU vescekeÀer n³ee®e iees<ìer®eer keÀjlejlee
Demeles. ner yeeye mebMeesOevee ceOegve efmeOo Peeueer Deens. efmeOoer He´sjCes®eer efvecve HeeleUer ner YeejleeceOeerue
m$eer GÐeespekeÀeb®eer SkeÀ cenlJee®eer mecem³ee Deens ns ceev³e®e keÀje³euee nJes.
Yeejleeleerue efm$e³ebe®ee ceeveefmekeÀlesceO³es efmeOoer He´sjCes®eer HeeleUer efvecve DemeC³ee®eer keÀener

þUkeÀ keÀejCes, Heg{erueHećeeCes Deensle.
1. GÐeespekeÀles®³ee #es$eeceO³es He´JesMe keÀjCee®ee J³ekeÌleerceO³es mJeleb$eHeCes efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee

Demeu³eeefMeJee³e, efmeOoer He´sjCes®eer HeeleUer keÀOeerner G®®e opee&®eer jeng MekeÀle veener. DeeHeu³ee osMeeleerue
efm$e³eebveer mJeleb$eHeCes efJe®eej keÀjeJee Demes keÀOeer®e l³eebvee meebefieleues peele veener. Gueì efm$eb³eevee
mJeleb$eHeCes efJe®eej keÀjC³ee®eer iejpe veener, Demes®e l³eebvee efMekeÀJeues peeles. DeeHeueer kegÀìgbyeJ³eJemLee
DeMeer Deens efm$e³eebvee ueneveHeCeer Jeef[ueeb®es, efJeJeeneveblej Heleer®es Je MesJeì®³ee DeJemLesceO³es cegueeb®es
SskeÀeJes ueeieles. efm$e³eebveer mJeleb$eHeCes efJe®eej keÀjeJee ns peCeg Devewmeefie&keÀ Deens, DeLee&le DeeHeueer
meeceeefpekeÀ ceev³elee Deens.
2. efm$e³eeb®es DeLe&#es$e ns Ieje®³ee Gbyejþ³eeHegjles®e ce³ee&efole Demeles. efm$e³eebveer vesnceer Je He´l³eskeÀ

iees<ìermeeþer HegjÀ<eeJej DeJeueyebtve DemeeJes, DeMeer DeeHeueer meceepeJ³eJem³ee Deens.
127
3. efm$eb³eevee keÀesCelesner mJeeleb$³e vemeles He[oe ve IesCeeN³ee efm$e³ee megOoe keÀeve Demetve SsketÀ MekeÀle
veenerle [esUs Demetve Heent MekeÀle veenerle Je yegOoer Demetve leer JeeHe© MekeÀle veenerle, met³e&He´keÀeMeeuee
JeeJejCeeN³ee n³ee efm$e³eebvee peerJeveele lemee keÀe³ece®ee DebOeej®e Demelees.
4. efm$e³eebveer mJeleë keÀefjlee mJeerkeÀejuesueer Je He´³elveHetJe&keÀ peesHeemeuesueer DeeoMe&lJee®eer Heéflecee l³ee®³ee
GÐeespekeÀ yeveC³ee®³ee Heéfke´À³esceO³es De[mej GlHevve keÀjles.
5. Yeejleer³e efm$e³eebvee HegjÀ<ee®eer meeJeueer yevetve jenC³eele®e Dee³eg<³ee®es meeLe&keÀ Jeeìles. EfJeJeeneHetJeea
Jeef[ueeb®³ee efJeJeeneveblej Heleer®³ee Je MesJeì®eer ceguee®³ee keÀle&lJeeceO³es DeeHeu³ee peerJevee®es meej
mecepeCeeN³ee efm$e³ee veJeerve Hee³eJeeìe®ee keÀMeeuee MeesOe Iesleerue?
efm$e³eeb®es efmeOoer He´sjCes®eer HeeleUer cegueele®e keÀceer Demeu³eecegUs DeMee efm$e³eeb®³ee ceveele
GÐeespekeÀ yevegve mJeble$eHeCes keÀener DeeefLe&keÀ mJejÀHee®es keÀe³e& keÀjC³ee®³ee efJe®eejner ³esle veener. pesLes
efm$e³eeb®³ee ceveele mJeleb$³e keÀe³e& keÀjC³ee®ee efJe®eejner ³esle veener. lesLes l³ebevee DeefYeHe´sefjle keÀmes
keÀjCeej? p³ee efm$e³eebvee DeefYeHe´sefjle kesÀues peeJet MekeÀle veener DeMee efm$e³eebvee GÐeespekeÀer®ee HeéfMe#eCe
keÀmes osCeej? efm$e³eebceO³es efmeOoer He´sjCes®eer HeeleUer cegUele®e keÀceer Demeu³eecegUs YeejleeceOeerue
efm$e³eeb®³ee GÐeespekeÀeb®³ee SKeeo³ee mee®euesuee [yekeÌ³ee®es mJe©He HeéHle Peeues Deens.
2) peesKeveer®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejC³ee®ee #eceles®ee DeYeeJe:
peesKeerce mJeerkeÀejCes ns GÐeespekeÀeb®es cenllJee®es keÀe³e& nes³e. peesKeerce mJeerkeÀejlees lees
GÐeespekeÀ, DeMeer®e GÐeespekeÀeb®eer J³eeK³ee kesÀueer peeles. GÐeespekeÀebveer peesKeerceer®eer peyeeyeoejer
mJeerkeÀeju³eecegUs J³eJemee³eeMeer mebyebOe Demeuesues meJe& J³eJenej mebyeefOeleebvee megjUerleHeCes keÀjlee ³esleele.
3) ³eMemJeer nesC³eekeÀjerlee GÐeespekeÀeb®es DeveskeÀ iegCe Je #ecelee DemeeJeer ueeieles, ³eMemJeer nesC³eekeÀjerlee
He´l³eskeÀ GÐeespekeÀe®es peesKeerce mJeerkeÀejC³ee®eer #ecelee DemeeJeer ueeieles. ³eMemJeer nesC³eekeÀefjlee He´l³eskeÀ
GÐeespekeÀeceO³es peesKeerce mJeerkeÀejC³ee®eer #ecelee DemeCes DeeefCe n³ee #eceles®eer veerì JeeHej keÀjÀve
GÐeespekeÀeb®es peesKeerce mJeerkeÀejC³ee®es keÀe³e& keÀewMeu³eeves Heej Hee[Ces DeeJeM³ekeÀ Demeles. #ecelee cegUele®e
vemeles. DeeHeu³ee osMeeleerue m$eer efle®³ee ueneveHeCeer Jeef[ueeJej DeJeuebyetve Demes . efJeJeeneveblej m$eer
efle®³ee DeJeueyetbve Demeles lej JeeOe&keÌ³eele m$eer efle®³ee cegueeJej DeJeuebyetve Demeleele, efm$e³eebveer HegjÀ<eebJej
DeJeuebyegve jneJes Demes l³eebvee efMekeÀefJeues peeles DeeefCe l³ee vesnceer HegjÀ<eebJej DeJeuebyetve jenerue®e DeMeer®e
J³eJemLeener kesÀueer peeles.
Dee³eg<³eYej HegjÀ<eebJej®e DeJeuebyetve jenCeeN³ee efm$e³eeb®³ee ceveele DeelceefJeÞJeeme keÀmee

GlHevve nesCeej? DeeHeCe ogye&U Deenesle. HeCe DeeHeCe keÀener®e keÀjÀ MekeÀle veener, n³ee YeeJevesves
efm$e³eeb®³ee ceveele cegU Oejuesues Demeles. l³eecegUs efm$e³ee keÀesCel³eener yeeyeleerle Heg{ekeÀej IesT MekeÀle
veenerle uenevemeneve De[®eCeerveer l³ee Ke®eleele DeeefCe SKeeos mebkeÀì keÀesmeues lej l³eeceOetve l³ee
keÌJeef®ele®e meeJejleele.
Yeejleer³e efm$e³eebceO³es peesKeerce IesC³ee®eer #ecelee vemeu³eecegUs, l³ee GÐeeskeÀles®³ee DeeJeeneve

mJeerkeÀejC³eekeÀefjlee Ghee$e þjleele, HegjÀ<eeb®ee DeeOeej IesTve p³ee efm$eb³ee GÐeespekeÀ yeveleele,
l³eebveener HegjÀ<e veeleueiebeJej DeeefCe HegjÀ<e menkeÀe³ee&Jej keÀe³ece®es DeJeuebyetve jenCes Yeeie He[les.
HeefjefmLeleer®e m$eer GÐeespekeÀevee cenlJee®es efveCe&³e mJeleb$eHeCes IesCes MekeÌ³e nesle veener. efm$e³eeceO³es
128
peesKeerce®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejC³ee®eer #ecelee®e vemeles leMeer l³eeb®eer He´Je=lleerner vemeles DeMee
HeefjefmLeleerceO³es DeeHeu³ee osMeeceO³es efm$eb³ee®³ee GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀeme keÀmee Ie[gve ³esCeej?
3) efve©He³eesieer efMe#eCe ë
DeeHeu³ee osMeele efm$e³eeb®³ee mee#ejles®es HećeeCe yejs®e keÀceer Deens, efm$e³eeb®eer efMe#eCe IesC³ee®es
HećeeCener keÀceer Deens. G®®e efMe#eCe IesCeeN³ee efm$e³eeb®eer He´Je=lleer HeécegK³eeves keÀuee MeeKesoj HeoJeer
efceUefJeC³ee®eer Demeles HeÀej Lees[³ee efm$e³ee efJe%eeve ³eb$eefJeÐee Je leb$eefJeÐee n³ee efJeÐeeMeeceO³es G®®e
efMe#eCe IesC³ee®eer He´Je=lle nesleele.
G®®e efMe#eCe ns J³ekeÌleeR®³ee #eceleeb®³ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjCeejs meJee&le

cenlJee®es meeOeve nes³e. G®®e efMe#eCeecegUs J³ekeÌleer®³ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjles. DeMee
J³ekeÌleeRvee efJeefYevve keÀewMeu³es menpelesves Deefpe&le keÀjlee ³esleele. l³eeb®es vewHegC³e Jee{les. G®®e
efMe#eCeecegUs J³ekeÌleer®es J³eefkeÌlecelJe meekeÀejles. HeCe DeeHeu³ee osMeeleerue efm$e³eebveer G®®e efMe#eCe Iesleues
lejer cegUele®e ns G®®e efMe#eCe Del³eble HegmlekeÀer Demeu³eecegUs les kegÀpeekeÀeceer Demeles. J³eJemee³eeceO³es
JesUesJesUer efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³eeb®es veerì DeekeÀueve nesC³ee®³ee ¢<ìerves lemes®e n³ee mecem³eeb®eer
mees[JeCetkeÀ keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves G®®e efMe#eCee®ee mebyebefOele efm$e³eebvee cnCeeJee lemee GHe³eesie nesle
veener. l³eecegUs G®®e efJeOeeefJeYegef<ele efm$e³ee HeCe l³ee yeeyeleerves DeHebiee meejK³ee®e Demeleele.
4) keÀewìgbefyekeÀ peyeeyeoejer
1) m$eer GÐeespekeÀeb®eer keÀe³ex efJe<eo keÀje.

2) m$eer GÐeespekeÀeb®eer JewefMeäs efuene.
3) m$eer GÐeespekeÀeb®es ÒekeÀej mHeä keÀje.
4) m$eer GÐeespekeÀeb®es ceeCeef®e$e Je DeefYeÒejCe Lees[keÌ³eele mHeä keÀje.
129
REVISED SYLLABUS FOR M.COM (PART-II)
BUSINESS MANAGEMENT – PAPER V
ENTREPRENEURSHIP MANAGEMENT
A Entrepreneurship Development perspective

(20 Lectures)
1. Introduction, importance & significance, Entrepreneurial

Development-world perspective.
2. Concept of entrepreneurship development, Evolution and

growth-stages. Theories of entrepreneurships.
3. Concept of Entrepreneur, Entrepreneur, Entrepreneurship

and Manger. Difference between Entrepreneur and
Entrepreneur, Entrepreneur and Entrepreneurship,
Entrepreneur and Manager.
4. Attributes and Characteristics of successful entrepreneur.

Developing entrepreneurial culture. Qualities of a successful
entrepreneur.
5. Roleof Entrepreneur in Indian Economy (developing economy

with reference to self employment) development.
6. Successful Entrepreneurs case studies: Dhirubhai Ambani,

Aditya Biral, - background, growth as an entrepreneur. Case
study on entreprepreneurial development in India.
B Creating Entrepreneurial Venture (20 Lectures)
7. Business Planning Process, understanding business life

cycle and product life cycle
8. Environmental Analysis: Search and scanning-strength and

weaknesses
9. Identifying problems and opportunities – Opportunities and

Threats
10. Defining Business Idea, Product, location and ownership.
11. Stages in starting the new venture
12. Entrepreneurial Models – Franchises, BPO, KPO, venture

capital funding
130
C Project Management (20 Lectures)
13. Meaning of project, objectives and how to choose a project.
14. Preparing a business plan, marketing plan, financial plan and

organization plan
15. Estimating and Financing funds requirement.
16. Schemes offered by various commercial Banks and Financial

Institutions.
17. Working capital : Meaning, need & significance. Determinants

of working capital.
D Role of Central and State Government in promoting

Entrepreneurship (20 Lectures)
18. Introduction to various incentives, subsidies & grants;

Promotion of export oriented units; Fiscal and tax
concessions
19. Role of DIC (District industries Centre) in the

Entrepreneurship Development & ED programmes; DIC- its
functioning and objectives.
20. Entrepreneurship Training and Development. Objectives-

contents-methods-execution
21. Problems and difficulties of Entrepreneurs-Marketing
Finance, Human Resource-Production; Research-external
problems Future of entrepreneurship in India.
22. Women Entrepreneurs in India
Books recommended
1. Entrepreneurship by Hisrich Robert D/Peters Micheal
2. Entrepreneurial Management by P.N. Singh/J.C. Saboo.
Dr. P.N. Singh Centre for HRD
Reference reading
3. Entrepreneurial Development Role of Financial!
Institutions by Laxmisha A.S. Jaipur / Mangal Deep/2004.
4. Entrepreneurial Development by Colombo Plan New
Delhi/Tata McGraw Hill/1998
131
5. Cases in International Entrepreneurship by Hisrich R.D.
Chicago/Liven/1997
6. Entrepreneurial Development by Gupta C.B. New Delhi /
Somaiya Publication/1995
7. Entrepreneurship small scale Industries by G.S. Batra and
R.C. Dangal Deep & Deep Publications Pvt. Ltd.
8. Entrepreneurship Development in India by Bishwanath
Ghosh
9. Development Banks and Entrepreneurship Promotion in
India by P.K. Sharma Mittal Publications.
10. WTO and Entrepreneurship Development by Manas Pandey
Shree Publishers and Distributors.
11. Entrepreneurship Development in Indai by Sami Uddin
Mittal Publications
12. Entrepreneurial Development by Vasant Desai (3 Volumes)
Himalaya Publishing House
13. VC-Problem solving – An entrepreneurial skill
14. VC-Assessing Entrepreneurial competence
15. VC-Five success stories of first generation entrepreneur

Sce. Keàe@Ce. Yeeie - 2 J Ejemee E J Ejemleeheve Heshej Ke À. 5 Gðeespekeàlee J Ejemleeheve

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sce. Keàe@Ce. Yeeie - 2 J Ejemee E J Ejemleeheve Heshej Ke À. 5 Gðeespekeàlee J Ejemleeheve

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Sce. keÀe@ce. Yeeie - 2

1.1 ÒeemleeefJekeÀ (Introduction) :

efÎefieime ³eebveer GÐeespekeÀeb®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes kesÀueer Deens, ``GÐeespekeÀlee ns iegbleJeCegkeÀ

1.2 GÐeespekeÀles®eer J³eeK³ee (Definition of Entreprenership):

1.3 GÐeespekeÀles®es mJeªHe (Nature of Entreprenership) :

GÐeespekeÀlee ³ee mebkeÀuHeves®ee DeLe& veerìHeCes mecepetve IesC³eekeÀefjlee GÐeespekeÀles®es mJeªHe

4) J³eJemLeeHekeÀer³e keÀewMeu³e Je vesle=lJe :

1.4 GÐeespekeÀles®es cenÊJe (Importantance) :

GÐeespekeÀles®es cenÊJe KeeueerueÒeceeCes mHeä kesÀuesues Deensle.

keÀ) Yeeb[Jeue efveefce&leer :

F) meblegueerle ÒeeosefMekeÀ efJekeÀeme :

F) efJekeÀemeveMeerue osMeeb®es DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e :

jepekeÀer³e mJeeleb$³e efceUeuesu³ee osMeeleerue pevelesuee DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e efceUefJeC³ee®eer

1.5 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme DeeefCe Yeejle (Entreprenership

Yeejleeleerue GÐeespekeÀles®ee Dee{eJee cnCepes SkeÀe DeLee&ves peeieeflekeÀ GÐeespekeÀlee Fefleneme

2) efye´ìerMe meÊes®ee keÀeU :

3) mJeeleb$³e ®eUJeUer®ee keÀeU :

Dee@keÌìesyej 1905 ceO³es Yeejleeleerue jepekeÀer³e vesle=lJeeves `mJeosMeer` ®eUJeUerMeer ÒeejbYe

mJeeleb$³eesÊej keÀeUele mejkeÀejves GÐeespekeÀles®ee Hee³ee cepeyetle Je efJemle=le keÀjC³ee®³ee

1) mJeleb$³e DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe DeeKeC³eele ³esTve ueIegGÐeesieeb®³ee efJekeÀemeemeeþer Òeeslmeenves DeeefCe

GÐeespekeÀlee cnCepes ceeCemeeleerue veJeefveefce&leer®eer GYeejCeer DeMeer ceeCemes efJeefMeä O³es³eeves

1.7 mJe³eb DeO³eeHeveemeeþer ÒeMve

1) GÐeespekeÀlee cnCepes keÀe³e? l³ee®eer JewefMeäîes mHeä keÀje.

2.2 GÐeespekeÀlee efJekeÀeme (Entrepreneurship Development)

mejkeÀejves GÐeespekeÀlee Jee{ermeeþer Hees<ekeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer DeewÐeesefiekeÀ

³ee ³eespevessle Het{erue yeeyeerJej Yej osC³eele Deeuee.

keÀ) eflemejer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee (1961-66) :

³ee ³eespevesle DeewÐeesefiekeÀ #es$ee®³ee yeeyeleerle Keeueerue GefÎ<ìs nesleer.

F&) Hee®eJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee (1974-79) :

2.3 GÐeespekeÀlee efme×eble :

efJe®eejJeleebveer JesUesJesUer GÐeespekeÀles®es efme×eble ceeb[ues Deensle. ³ee efme×eblee®ee Deeµe³e

DeeefLe&keÀ efme×eble meeceeefpekeÀ efme×eble ceevemeµeµeem$eer³e efme×eble

ye) meeceeefpekeÀ efme×eble (Sociological Theories)

ceevemeMeem$eer³e efJe®eejOeeje mece=× keÀjC³eeceO³es DeveskeÀ ceevemeMeem$e%eeb®es ³eesieoeve Deens.

2.5 mJe³eb DeO³eeHeveemeeþer ÒeMve

1) efJekeÀemee®es mHeäerkeÀjCe efuene.

3.1 He´mleeJeveeë (Introduction)

JeemleefJekeÀ He´l³eskeÀ J³ekeÌleer®ee J³eefkeÌlecelJeele pevceleë®e vewmeefie&keÀ He´sjCee - He´Je=lleer Demeleele.

3.2 GÐeespekeÀ DeLe& DeeefCe J³eeK³ee (Meaning and Definition)

3.3 ³eMemJeer GÐeespekeÀe®es iegCe

³eMemJeer GÐeespekeÀ ne iegCe meceg®®e³eveecegUs yevelees. DebieYetle iegCeebvee HeefjÞece DeY³eeme

³eMemJeer GÐeespekeÀlee HeejbHeeefjkeÀ efJe®eejmejCeer Heemetve otj peeC³ee®eer efvejesieer ceeveefmekeÀ

F) J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeyeeyele peeie©keÀlee ë J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀ vesnceer

F&) GlHeeove mebmeeOeves mebHeeove keÀjC³ee®es keÀewMeu³e - GÐeespekeÀeuee DeveskeÀefJeOe GlHeeove

3.4 GÐeespekeÀeb®eer keÀe³e& (Functions)

Dee@Le&j keÀesue ³eeb®³ee celes GÐeespekeÀeb®eer keÀe³ex Heg{erueHe´ceeCes Deensle.

2) peesKeerce mJeerkeÀejCes (Risk Taking)

Deepe®³ee Yeeb[JeueHe´Oeeve DeLe&J³eJemLe®³ee Je cegkeÌle yeepeejHesþ J³eJemLes®³ee keÀeUele

De) efveCe&³e He´efke´À³ee (Decision Making)

4) mebIeìves®eer GYeejCeer (Organisation Building)

5) efkeÌleer³e efve³eespeve (Financial Planning)

6) efJeHeCeve J³eJemLeeHeve (Marketing Management)

3.5 J³eJemLeeHekeÀ DeeefCe GÐeespekeÀ (Manager and Entrepreneurs)

3.6 GÐeespekeÀlee mebmke=Àefle®ee efJekeÀeme (Development

3.7 Yeejleer³e GÐeespekeÀemeceesjerue DeeJneves (Challenges Before

Yeejleer³e GÐeespekeÀemeceesjerue ÒecegKe DeeJneves Keeueerue ÒeceeCes Deensle.

mJele:®eer Demes®e HejosMeer®e mHeOexkeÀ peeieeflekeÀerkeÀjCe Je GoejerkeÀjCeecegUs HejosMeer GÐeesieeMeer

3.8 mJeDeO³e³eveemeeþer ÒeMve

1) GÐeespekeÀ ³ee Meyoe®ee DeLe& meeiegCe l³ee®es iegCe efJeMeo keÀje.

4.1 He´emleefJekeÀ (Introduction)

Yeejleele DeewÐeesefiekeÀ #es$eeceO³es efJekeÀefmele Pee}s}er GÐeespekeÀlee ner kegÀìerj GÐeesie,

4.2 Yeejleer³e GÐeespekeÀlee efJekeÀeme