Ma I Sem I Economics Paper I Microeconomics I Marathi

31
Sce.S. Yeeie - 1
DeLe&µeem$e ûegHe - 1, DeY³eemeHeef$ekeÀe ke´À. 1
met#ce DeLe&µeem$e
me$e - 1
efJe<e³e keÀes[ : 73407
© UNIVERSITY OF MUMBAI
ÒeeO³eeHekeÀ megneme Hes[CeskeÀj
kegÀueiegª,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
ÒeeO³eeHekeÀ jefJebê o. kegÀuekeÀCeea ÒeeO³eeHekeÀ ÒekeÀeMe ceneveJeej

Òe-kegÀueieg©, meb®eeuekeÀ,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF& otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
He´keÀuHe mecevJe³ekeÀ ë : Òee. jepeÞeer Hebef[le

meene³³ekeÀ HeéO³eeHekeÀ DeeefCe meene³³ekeÀ meb®eeuekeÀ,
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&.
mebHeeove DeeefCe uesKeve : [e@. DeefveuekegÀceej ke=À<CejeJe JeeJejs
mene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ, DeLe&µeem$e efJeYeeie,
(HeoJeer Je HeoJ³egÊej) í$eHeleer efµeJeepeer keÀe@uespe,
meeleeje, efpe. meeleeje - 415001
uesKekeÀ :
[e@. Jeerpe³e Sce. kegbÀYeej [e@. Jeerpe³e keÀkeÀ[s
me. ÒeeO³eeHekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&µeem$e ÒeeO³eeHekeÀ Je efJeYeeieÒecegKe DeLe&µeem$e efJeYeeie,
efJeYeeie, [er. peer. JeeefCep³e ceneefJeÐeeue³e, efµeJeepeer efJeÐeeHeerþ,
meeleeje - 415001 keÀesuneHetj - 416004
Òee. efJepe³e [er. Heeìerue [e@. Deevebo ueesoe[s,
mene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ, efJeYeeieÒecegKe DeLe&µeem$e efJeYeeie,
keÀuee, efJe%eeve Je JeeefCep³e ceneefJeÐeeue³e, µenepeerjepes ceneefJeÐeeue³e KeìeJe,
jeceeveboveiej, lee. Heuegme, lee. KeìeJe, efpe. KeìeJe, meeleeje - 415505
efpe. meebieueer - 416308
[e@. S. kesÀ. Heeìerue Òee. levebies keÀeefµeveeLe jece®ebê
mene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ, DeLe&µeem$e efJeYeeie mene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ,
Sme.peer.Sce. keÀe@uespe, keÀje[ DeesbkeÀej keÀuee, JeeefCep³e Je efJe%eeve ceneefJeÐeeue³e,
lee. keÀje[, efpe. meeleeje - 415124 lee. ie[efnbiuepe, efpe. keÀesuneHetj - 416502
Òee. megpeerle keÀmeyes
mene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ, DeLe&µeem$e efJeYeeie,
Deeceoej µeefµekeÀeble efµebos ceneefJeÐeeue³e, ces{e,
lee. peeJeUerr, efpe. meeleeje - 415012
cee®e& 2021, cegêCe - 1
He´keÀeµekeÀ ë meb®eeuekeÀ, otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ,
efJeÐeeveiejer, cegbyeF& -400 098.
ipin Enterprises
De#ej pegUCeer ë DeeféeveerTantia
Deeì&med, Jogani Industrial Estate, Unit No. 2,
efJeuesHeeuexGround
(HetJe&), cegFloor,
byeF& - 400 099. Mill Compound,
Sitaram
cegêCe ë J.R. Boricha Marg, Mumbai - 400 011
Devegke´ÀceefCekeÀe
ke´ÀceebkeÀ DeO³ee³e He=<þ ke´ÀceebkeÀ
me$e - 1
ÒekeÀjCe 1
1) GHeYeeskeÌl³ee®eer Jele&CetkeÀ 01
2) Deefveefµ®elelesceOeerue GHeYeeskeÌl³ee®eer Jele&CetkeÀ 22
ÒekeÀjCe 2
3) GlHeeove, Ke®e& DeeefCe HegjJeþe 33
4) GlHeeove Ke®e& Je veHeÀe 47
ÒekeÀjCe 3
5) efkebÀcele DeeefCe GlHeeove efveOee&jCe 66
6) meJe&meeOeejCe meceleesue DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&µeem$e 83
7) yeepeej DeHe³eµe DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&µeem$e 100
ÒekeÀjCe 4
8) cekeÌlesoejer 112

I
Sce.S. Yeeie - 1,
DeLe&µeem$e ûegHe - 1, DeY³eemeHeef$ekeÀe ke´À. 1
met#ce DeLe&µeem$e
me$e - 1
ÒekeÀjCe ¬eÀ. 1 : GHeYeeskeÌl³ee®eer Jele&CetkeÀ

efJeJeskeÀer efveJe[ Je ÒekeÀì Hemebleer, ÒekeÀì Hemebleer efme×eble, GHe³eesefielee cenÊeceerkeÀjCe mecem³ee,
GlHeVe DeeefCe He³ee&³elee HeefjCeece, Ke®e& HeÀueve, Hejes#e GHe³eesefielee HeÀueve, je@³e®eer Dee³e[Wefììer, DeeefCe
mueìmkeÀer meefcekeÀjCe, Deefveefµ®elelesceOeerue GHeYeeskeÌl³ee®eer Jele&CetkeÀ.
ÒekeÀjCe ¬eÀ. 2 - GlHeeove, Ke®e& DeeefCe HegjJeþe

GlHeeove HeÀueve, DeuHekeÀeueerve GlHeeove HeÀueve, oerIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀueve, mejue
SkeÀpeervemeer GlHeeove HeÀueve, keÀe@ye-[iueme GlHeeove HeÀueve, efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee
GlHeeove HeÀueve, GlHeeove Ke®e& † DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve GlHeeove Ke®e&, Ke®e& HeÀueve,
yengGÎsµeer³e Hes{er®³ee DeeOeejs Ke®e& meerceebleerkeÀjCe, DeuHekeÀeueerve DeeefCe oerIe&keÀeueerve veHeÀe
cenÊeceerkeÀjCe.
ÒekeÀjCe ¬eÀ. 3 - efkebÀcele DeeefCe GlHeeove efveOee&jCe, meJe&meeOeejCe meceleesue DeeefCe

keÀu³eeCekeÀejer DeLe&µeem$e
HetCe& mHeOee& - Jewefµe<ìîes, ceeµe&ue®ee ¢ef<ìkeÀesCe, DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve efkebÀcele
efveOee&jCe, Hes{er Je GÐeesiee®ee meceleesue, DeHes#ee DeeefCe yeepeej efmLejlee, Jee@uejme ³eeb®ee mHeOee&lcekeÀ
DeLe&J³eJemLesleerue meceleesueeyeeyele®ee ¢<ìerkeÀesCe, HetCe& mHeOee& DeeefCe GlHeeove Je efJeefvece³e ³eeb®³eeleerue
meJe&meeOeejCe meceleesue, meceleesueeleerue efmLejlee DeeefCe DeefmlelJe, He@jsìes keÀe³e&#ecelee DeeefCe
mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþe, yeepeej DeHe³eµe, efÜleer³e Þes<ìlJee®ee efme×eble, efkeÀbceleerleerue yeouee®es
keÀu³eeCeeJej nesCeeN³ee HeefjCeecee®es efJeJes®eve.
ÒekeÀjCe ¬eÀ. 4 cekeÌlesoejer

cekeÌlesoejer - Jewefµe<ìîes, efkebÀcele DeeefCe GlHeeove efveOee&jCe, cetu³eYeso, GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer.

1
ÒekeÀjCe 1
IeìkeÀ-1
GHeYeeskeÌl³ee®eer Jele&CetkeÀ
(Consumer’s Behaviour)
IeìkeÀ j®evee :
1.1 GefÎäîes
1.2 ÒemleeJevee
1.3 efJeJeskeÀer efveJe[ Je ÒekeÀì Hemebleer
1.4 ÒekeÀì Hemebleer efme×eble
1.5 GHe³eesefielee cenÊeceerkeÀjCe mecem³ee
1.6 He³ee&³elee HeefjCeece
1.7 F&-F&-mueìmkeÀer ³eeb®ee He³ee&³elee HeefjCeece
1.8 GlHeVe HeefjCeece
1.9 Ke®e& HeÀueve
1.10 Hejes#e GHe³eesefielee HeÀueve
1.11 je@³e®eer Dee³e[Wìerìer
1.12 mueìmkeÀer meceerkeÀjCe
1.13 meejebMe
1.14 HeeefjYeeef<ekeÀ Meyo
1.15 mejeJeemeeþer ÒeMve
1.16 meboYe&met®eer
1.1 GefÎäîes
Òemlegle ÒekeÀjCee®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme Heg{erue yeeyeer ue#eele ³esleerue.

1. ÒekeÀì Hemebleer efme×eble mecepetve Ieslee ³esF&ue.
2. GHe³eesefielee cenÊeceerkeÀjCee®eer mecem³ee peeCetve Ieslee ³esF&ue.
3. He³ee&³elee HeefjCeece Je GlHeVe HeefjCeecee®es mJeªHe mHeä keÀjlee ³esF&ue.
4. Hejes#e GHe³eesefielee HeÀueve Je Ke®e& HeÀueve ¢äerkeÀesve mecepetve Ieslee ³esF&ue.
5. je@³e®eer Dee³e[Wìerìer Je mueìmkeÀer meceerkeÀjCee®eer ceeefnleer efceUsue.
2
1.2 ÒemleeJevee
DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCeeceO³es Debµeue#eer (met#ce) DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCe Je meceûeue#eer

(mLetue) DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCeeme Devev³emeeOeejCe cenÊJe Deens. Òemlegle HegmlekeÀeceO³es DeeHeCe met#ce
DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCeeyeeyele®es keÀener cenÊJee®es efme×eble DeY³eemeCeej Demetve IeìkeÀ ¬eÀceebkeÀ SkeÀ
ceO³es DeeHeCe ûeenkeÀe®³ee Jele&veeyeeyele®es efme×eble DeY³eemeCeej Deenesle. GlHeeove Je ceeieCeer yeeyele®³ee
efJeMues<eCeeceO³es ûeenkeÀe®es eEkeÀJee GHeYeeskeÌl³ee®es Jele&ve ne Del³eble cenÊJee®ee IeìkeÀ Demelees.
GHeYeeskeÌl³ee®es Jele&ve ner SkeÀ mecepeC³eeme Del³eble peìerue DeMeer yeeye Demeles Hejbleg efJeefJeOe DeLe&le%eebveer
GHeYeeskeÌl³eeb®³ee Jele&vee®ee DeY³eeme keÀªve efJeefJeOe efme×eble ceeb[uesues Deensle. ³ee efme×eblee®³ee eEkeÀJee
efJeMues<eCee®³ee DeeOeejs GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&veeyeeyele DeekeÀueve keÀªve Ieslee ³esles. Òemletle IeìkeÀeceO³es
DeeHeCe efJeJeskeÀer efveJe[ Je ÒekeÀì Hemebleer ¢äerkeÀesCe, efHeÀmeeryeue mesì DeeefCe GHeYeesie, GHe³eesieerlee
cenÊeceerkeÀjCe, GlHeVe Je He³ee&³elee HeefjCeece, DeÒel³e#e GHe³eesieerlee ¢äerkeÀesve, je@³e Je mueìmkeÀer
¢äerkeÀesve ns efme×eble DeY³eemeCeej Deenesle.
1.3 efJeJeskeÀer efveJe[ Je ÒekeÀì Hemebleer
Òel³eskeÀ GHeYeeskeÌlee DeeHeCeeme nJeer DemeCeejer Jemlet eEkeÀJee Jemletb®ee meb®e meodmeodefJeJeskeÀ
yeg×er®ee efJe®eej keÀªve efveJe[le Demelees. GHeueyOe Demeuesu³ee efJeefJeOe Jemletb®³ee meb®eeHewkeÀer ³eesi³e
meb®ee®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee DeeOeej Iesleuee peele Demelees. leLeeefHe [e@. DeeuÖesÀ[
ceeMe&ue ³eeb®³ee efJeMues<eCeevegmeej Òel³eskeÀ efJe®eejer GHeYeeskeÌlee DeeHeueer GHe³eesieerlee cenÊece keÀjC³eemeeþer
³eesi³e lees Jemlegmeb®e efveJe[C³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees l³eemeeþer lees ¬eÀceJee®ekeÀ GHe³eesieerlee lelJee®ee
DeeOeej Ieslees Demes cnìues Deens. leLeeefHe ÒeeO³eeHekeÀ Heer.S. me@c³egDeuemeve ³eeb®³ee celeevegmeej GHeYeeskeÌlee
ne JemlegieìeHeemetve ÒeeHle nesCeeN³ee legueeveelcekeÀ GHe³eesieerles®ee efJe®eej keÀªve Jemlegmeb®ee®eer efveJe[
keÀjlees.
1.4 ÒekeÀì Hemebleer efme×eble (Revealed Preference Theory)
GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&vee®es JeemleJeJeeoer efJeMues<eCe keÀjC³ee®³ee nsletves Òee. Heer. S.

me@c³egDeuemeve ³eebveer meve 1947 ceO³es DeeHeu³ee ``Foundations of Economic
Analysis`` ³ee ûebLeele GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&veeyeeyele®ee ÒekeÀì Hemebleer efme×eble (Revealed
Preference Theory) ceeb[uee. ³ee efme×ebleeuee®e DeefYeJ³ekeÌle Hemebleer efme×eble Demesner cnìues
peeles. ne efme×eble GHeYeeskeÌl³ee®³ee efJeJeskeÀer efveJe[eryeeyele®ee Jele&veJeeoer/Jele&veefveÿ efme×eble
(Behaviourist Theory) cnCetvener DeesUKeuee peelees.
Òee. me@c³egDeuemeve ³eeb®³ee celes Òel³eskeÀ efJeJeskeÀer GHeYeeskeÌlee DeeHeu³eemeceesj GHeueyOe

Demeuesu³ee efJeefJeOe Jemletieìeletve ³eesi³e Jemletieì efveJe[C³eemeeþer legueveelcekeÀ GHe³eesieerles®ee efJe®eej
keÀjlees lemes®e lees meyeU ¬eÀceJeejerles®ee DeJeuebye keÀªve ³eesi³e Demee Jemletieì efveJe[le Demelees ner
Òeef¬eÀ³ee Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHeä keÀjlee ³esles.
3
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.1

Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.1 ceOeerue He-keÀ ner mebyebOeerle GHeYeesi³ee®eer eEkeÀcelejs<ee Demetve ner js<ee
GHeYeeskeÌl³eeme ÒeeHle nesCeeN³ee De Je ye Jemlet®es efJeefJeOe meb®e oefMe&Jele Deens. lej Deeke=ÀleerceOeerue ³e, j,
ue, Ke, Me DeeefCe <e ns De DeeefCe ye Jemlet®es efJeefJeOe ieì Deensle. Hejbleg Òemletle ieìeHewkeÀer <e ne Jemletieì
ye DeeefCe De Jemletb®eer DeefOekeÀ mebK³ee osCeeje Demeuee lejer lees ieì ûeenkeÀe®³ee eEkeÀcelejs<es®³ee yeensj
Deens l³eecegUs ne ûeenkeÀ <e ne Jemletieì DeefOekeÀ meceeOeeve osCeeje Demeuee lejer lees efveJe[t MekeÀle
veener. keÀejCe lees l³ee®³ee Kejsoer#eceles®³ee yeensj Deens. Deeke=ÀleerceOeerue Ke DeeefCe Me ns Jemletieìner
ûeenkeÀ efveJe[Ceej veener keÀejCe les eEkeÀcele js<es®³ee Deele Demeues lejer les Jemletieì keÀceer veiemebK³ee
oMe&efJele Deens. l³eecegUs ¿ee ûeenkeÀeme ³e, j DeeefCe ue ³eeHewkeÀer SkeÀeoe ieì efveJe[Ces DeeefOekeÀ GHe³egkeÌle
þjCeej Deens keÀejCe ns eflevner ieì eEkeÀcelejs<esJej Deensle. l³eecegUs les G®®e veiemebK³ee osCeejs osKeerue
Deensle. Hejbleg ³eeHewkeÀer keÀesCelee ieì Hemeble kesÀuee peeF&ue ns ûeenkeÀe®³ee Hemebleer¬eÀceebJej eEkeÀJee
DeefYeJ³ekeÌle HemebleerJej DeJeuebyetve Demeles. ûeenkeÀeves pej j ne Jemlegieì Hemeble kesÀuee lej `j` ³ee
ieìeHeemetve efceUCeejer legueveelcekeÀ GHe³eesieerlee Flej meJe& ieìeleerue GHe³eesieerlesHes#ee mejme jenles. ³ee®ee
DeLe& Demee neslees keÀer Òemlegle ûeenkeÀe®³ee ¢äerves j ne Je¬eÀieì ³e, ue, <e, Ke, Me ³ee Hee®ener
JemletieìeHes#ee mejme Deens.
 meyeU ¬eÀceJeeefjlee : ûeenkeÀ pesJne Flej meJe& Jemletieì mees[tve j ne Jemlegieì efveJe[lees lesJne
l³ee®ee DeLe& Demee Demelees keÀer, lees Jemlegieì l³eeuee DeefOekeÀ meceeOeeve osCeeje Deens.
eEkeÀcelejs<esJejerue ³e DeeefCe ue ³eeHes#eener j ieìe®eer GHe³eesieerlee l³ee®³eemeeþer DeefOekeÀ Deens l³eecegUs
lees j ieìemeeþer ÒekeÀì Hemebleer oefMe&Jele Deens.
 Hemebleer ¬eÀceeleerue meelel³e Je meb¬eÀcekeÀlee : ûeenkeÀ pesJne SKeeoe efJeefMe<ì meb®e efveJe[lees
lesJne Hegvne DeMeer®e HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeu³eeme lees l³ee®e Jemlegieìe®eer cnCepes `j`®eer®e efveJe[
keÀjlees. ³eeuee Hemebleer ¬eÀceeleerue meelel³e Demes cnCeleele. lej Deeke=ÀleerceOeerue GoenjCeevegmeej
pej j ne ieì ue Hes#ee Þesÿ Demesue lej ûeenkeÀeves ³e Je j HewkeÀer efveJe[ keÀjleevee j ®eer®e efveJe[
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Hejbleg ³e DeeefCe ue HewkeÀer efveJe[ keÀjleevee ³e ®eer efveJe[ ¬eÀceÒeeHle þjles.
4
ÒekeÀì Hemebleer efme×eblee®eer ie=nerles
1) ûeenkeÀe®³ee DeeJe[erefveJe[erle yeoue nesle veenerle.
2) ûeenkeÀe®ee Hemebleer¬eÀce yeouele veener l³eeceO³es meelel³e Demeles.
3) ûeenkeÀ l³ee®³ee eEkeÀcelejs<es®ee efJe®eej keÀªve Kejsoer keÀjlees.
4) DeefOekeÀ meceOeeve osCeeje meb®e efveJe[C³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
5) ûeenkeÀ ÒeyeU Hemebleer¬eÀcee®³ee DeOeejs efveJe[ keÀjlees.
ÒekeÀì Hemebleer efme×ebleeleerue oes<e
ÒekeÀì Hemebleer efme×ebleeceO³es ûeenkeÀe®³ee Jele&vee®es JeemleJeJeeoer efJeMues<eCe keÀjC³ee®ee Òe³elve
kesÀuesuee Demeuee lejer ³ee efme×ebleele Heg{erue oes<ener efometve ³esleele.
1) ³ee efme×ebleeceO³es kesÀJeU eEkeÀcelejs<es®ee®e DeOeej Iesleuesuee Demetve meceJe=Êeer Je¬eÀe®ee efJe®eej kesÀuesuee
veener.
2) ³ee efme×ebleeceO³es He³ee&³elee HeefjCeecee®es efJeMues<eCe efceUle veener. ³e ®³ee SsJepeer j keÀe efveJe[uee
peelees ³ee®es Hegjsmes mHeäerkeÀjCe veener.
3) yeepeejeleerue efveke=Àä Jemlet eEkeÀJee efieHesÀve Jemlet®³ee yeeyeleerle ÒekeÀì Hemebleer keÀMeer Demeles ³ee®es
efJeMues<eCe efceUle veener.
4) ³ee efme×ebleele kesÀJeU oesve®e Jemlet®³ee meb®ee®es mHeäerkeÀjCe efceUles Òel³e#eele ûeenkeÀeme efJeefJeOe
Jemlet Kejsoer keÀjeJe³ee®³ee Demeleele.
5) Òel³eskeÀ ûeenkeÀ vesnceer efJeJeskeÀer efJe®eej keÀªve meb®ee®eer efveJe[ keÀjlees Demes cnCeCes ®egkeÀer®es Demeles.
6) Òel³eskeÀ ûeenkeÀe®³ee Hemebleer®es ªHeeblej efveJe[erceO³es nesles®e Demes cnCelee ³esle veener.
7) Deefve½eerlelesceO³es ûeenkeÀe®es Jele&ve keÀmes jenerue ³ee®es efJeMues<eCe ³ee efme×ebleeletve efceUle veener.
8) Òemletle efme×ebleele efJeJeskeÀMeeruelesHes#ee Jele&veeleerue meelel³eeme DeefOekeÀ cenÊJe efouesues Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ÒekeÀì Hemebleer cnCepes keÀe³e?
2) ÒekeÀì Hemebleer efme×eble keÀesCeer ceeb[uee?
1.5 GHe³eesefielee cenÊeceerkeÀjCe mecem³ee (Utility Maximization

Problem)
GHe³eesefielee efJeMues<eCeeceO³es GHeYeeskeÌl³ee®³ee GHe³eesieerles®³ee cenÊeceerkeÀjCee®ee ÒeMve ne SkeÀ

Del³eble cenÊJee®ee ÒeMve Demelees. pebsJne GHeYeeskeÌl³ee®eer DeboepeHe$ekeÀ js<ee ceeefnle Demeles DeeefCe oesve
5
JesieJesieÈ³ee Jemlet®es meb®e oefMe&JeCeejs efJeefJeOe meceJe=Êeer Je¬eÀ DeefmlelJeele Demeleele, lesJne GHe³eesieerlee
cenÊeceerkeÀjCee®eer mecem³ee Heg{erueÒeceeCes mees[Jelee ³esles. GHe³eesieerlee cenÊeceerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee
mecepetve IesC³eemeeþer Heg{erue keÀener mebkeÀuHevee mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
 DeboepeHe$ekeÀ meb®e (Budget Set) : DeboepeHe$ekeÀ meb®e cnCepes GHeYeeskeÌl³ee®³ee
GlHeVece³ee&osceO³es oesve JesieJesieÈ³ee Jemlet®es KejsoerMekeÌ³e DemeCeejs efJeefJeOe meb®e nesle keÀer p³eeceO³es
oesvner Jemlet®³ee KejsoerJej keÀjeJee ueeieCeeje Ke®e& GlHeVee®³ee yejesyej eEkeÀJee GlHeVeeHes#ee keÀceer
DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
Px Qx + Py Qy  I
Px = x Jemlet®eer eEkeÀcele
Qx = x Jemlet®eer mebK³ee
Py = y Jemlet®eer eEkeÀcele
Qy = y Jemlet®eer mebK³ee
I = GHeYeeskeÌl³ee®es GlHeVe
 DeboepeHe$ekeÀ js<ee (Budget Line) : DeboepeHe$ekeÀ js<ee ner x Je y De#eeuee pees[Ceejer

DeMeer js<ee Demeles keÀer p³ee js<esJejerue eEkeÀJee js<esHeemetve DeejbYeeEyeogkeÀ[s DemeCeeje keÀesCeleener
Jemletmeb®e GHeYeeskeÌl³ee®³ee Kejsoer #ecelesceO³es Demelees. eEkeÀyengvee GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVe
ce³ee&osceO³es x Je y Jemlet®eer keÀceeue mebK³ee DemeCeejs efJeefJeOe G®®elece meb®e oefMe&JeCeejer leer js<ee
Demeles.
 eEkeÀcele ÒeceeCe (Price Ratio) DeeefCe DeboepeHe$ekeÀ js<es®ee Gleej (Slope of
Budget Line) : eEkeÀcele ÒeceeCe cnCepes DeboepeHe$ekeÀ js<es®³ee Gleeje®es mebK³eelcekeÀ cegu³e
nes³e keÀer pes DeeuesKeeJejerue DeboepeHe$ekeÀ js<es®³ee mLeeveeJeªve keÀe{ues peeles ns cegu³e
keÀe{C³eemeeþer DeboepeHe$ekeÀ js<es®ee y De#eeJejerue eEyeot (mHeMe& eEyeot) uee x De#eeJejerue mHeMe&
eEyeot ves Yeeieues peeles.

6
³ee GoenjCeeceOeerue DeboepeHe$ekeÀ js<es®ee Gleej (Slope of Budget Line)
4

6
.66
SBL0.66
 DeboepeHe$ekeÀ js<esleerue yeoue (Change in Budget Line) : DeboepeHe$ekeÀ js<ee ner

x eEkeÀJee y HewkeÀer SkeÀe Jemlet®³ee, x eEkeÀJee y ³ee oesvner Jemletb®³ee eEkeÀceleerleerue yeoueecegUs lemes®e
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele Jee{ eEkeÀJee Ieì Peeu³eecegUs yeouele Demeles.
Deeke=Àleer De ceOeerue DeboepeHe$ekeÀ js<ee ner cegU DeboepeHe$ekeÀ js<ee Deens. pesJne y Jemlet®eer
eEkeÀcele keÀceer nesles lesJne HetJeeaHes#ee y Jemlet®es DeefOekeÀ veie Kejsoer keÀjlee ³esleele l³eecegUs DeboepeHe$ekeÀ
js<ee y De#eeJej Jej®³ee efoMesuee mejkeÀles. (Deeke=Àleer ye) lej x Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceer Peeueer Demelee
DeboepeHe$ekeÀ js<ee x De#eeJej Heg{s mejkeÀles (Deeke=Àleer keÀ). eEkeÀceleerleerue yeoueeyejesyej®e GHeYeeskeÌl³ee®es
GlHeVe Jee{ues Demelee DeboepeHe$ekeÀ js<ee Heg{s mejkeÀles lej GlHevve keÀceer Peeues Demelee DeboepeHe$ekeÀ
js<ee ceeies ³esles (Hene Deeke=Àleer 1.4)
7
GHe³eesieerlee cenÊeceerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee :
GHeYeeskeÌl³ee®eer DeboepeHe$ekeÀ js<ee DeeefCe GHeYeeskeÌl³ee®es x Je y Jemletyeeyele®es efJeefJeOe

meceJe=Êeer Je¬eÀ ³eeb®³ee mene³³eeves GHe³eesieerlee cenÊeceerkeÀjCee®eer mecem³ee Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves
mHeä keÀjlee ³esles.

8
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.5 ceOeerue meceJe=Êeer Je¬eÀ 1 ne GHeYeeskeÌl³ee®³ee DeboepeHe$ekeÀ js<esuee De Je ye
eEyeotle ísotve peelees Deens lej meceJe=Êeer Je¬eÀ-2 ne keÀ eEyeotle mHeMe& keÀªve peele Deens. leLeeefHe Òemletle
GHeYeeskeÌl³eeme De, ye, Je keÀ ns eflevner meb®e l³ee®³ee KejsoerµekeÌleer®³ee DeeJeekeÌ³eele Deensle keÀejCe les
DeboepeHe$ekeÀ js<es®³ee Deele Deensle. Hejbleg GHeYeeskeÌl³eeves pej De eEkeÀJee ye Jemlet meb®e efveJe[uee lej lees
meceJe=Êeer Je¬eÀ-1 Jej®e jenlees keÀer pees meceJe=Êeer Je¬eÀ-2 Hes#ee keÀceer GHe³eesieerlee osCeej Deens. cnCetve
GHeYeeskeÌl³eeves keÀ Jemletmeb®e efveJe[Ces ³eesi³e jenles keÀejCe keÀ ne meb®e G®®e HeeleUerJejerue meceJe=Êeer
Je¬eÀeJej Deens keÀer pees Je¬eÀ meceJe=Êeer Je¬eÀ-1 Hes#ee DeefOekeÀ GHe³eesieerlee osCeeje Deens. keÀejCe meceJe=Êeer
Je¬eÀe®³ee JewefMeäîeevegmeej efvecve HeeleUerJejerue meceJe=Êeer Je¬eÀ G®®e meceeOeeve/GHe³eesieerlee oefMe&Jele
Demelees. l³eecegUs keÀ eEyeotle GHe³eesieerlee cenÊeceerkeÀjCee®es GefÎäîe HetCe& nesles.
1) De Je ye meb®e - DeuHe GHe³eesieerlee
2) keÀ meb®e - cenÊece GHe³eesieerlee Je Kejsoer®³ee DeeJeekeÌ³eele
DemeCeeje meb®e
3) [ meb®e - cenÊece GHe³eesieerlee Hejbleg Kejsoer®³ee DeeJeekeÌ³eele
vemeCeeje meb®e
cnCepes®e [ Jemletmeb®eeHeemetve GHe³eesieerlee Jee{Ceej Demeueer lejer ne meb®e Òemlegle

GHeYeeskeÌl³ee®³ee KejsoerMekeÌleer®³ee DeeJeekeÌ³eeyeensj Deens l³eecegUs ne meb®e l³eeuee Kejsoer keÀjlee ³esCeej
veener. cnCetve Òemletle GHeYeeskeÌl³ee®es cenÊece GHe³eesieerlee meeO³e keÀjC³ee®es GefÎäîe keÀ eEyeotle®e HetCe&
nesles.

1) DeboepeHe$ekeÀ meb®e cnCepes keÀe³e?
2) DeboepeHe$ekeÀ js<es®eer J³eeK³ee Ðee.
3) DeboepeHe$ekeÀ js<esleerue yeoue keÀesCel³ee keÀejCeebcegUs neslees?
1.6 He³ee&³elee HeefjCeece (Substitution Effect)
GHeYeeskeÌl³eeme meceeve GHe³eesie osCeeN³ee oesve eEkeÀJee oesveHes#ee DeefOekeÀ Jemlet GHeueyOe
Demeleele lesJne GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&vee®ee DeY³eeme keÀjleevee He³ee&³elee HeefjCeecee®ee efJe®eej keÀjCes
¬eÀceÒeeHle þjles. pesJne oesve He³ee&³eer Jemlet GHeueyOe Demeleele lesJne oesve Jemlet®³ee eEkeÀceleerleerue
yeouee®ee ÒeYeeJe Flej Jemlet®³ee ceeieCeerJej nesle Demelees. Goe. x Je y ³ee oesve SkeÀceskeÀeme He³ee&³eer
Jemlet Demeleerue lej x ®eer eEkeÀcele efmLej Demeleevee y ®eer eEkeÀcele keÀceer Peeueer Demelee x ®eer ceeieCeer
DeeHeesDeeHe keÀceer nesles lej ³ee Gueì y ®eer eEkeÀcele Jee{ueer Demelee x ®eer ceeieCeer Jee{t MekeÀles. leLeeefHe
9
x eEkeÀJee y Jemlet®³ee eEkeÀceleerleerue yeouee®ee HeefjCeece cnCetve GHeYeeskeÌl³ee®³ee DeboepeHe$ekeÀ js<esceO³esner
yeoue Ie[tve ³esle Demeleele.

Goe. Jejerue Deeke=ÀleerceOeerue x Jemlet®eer eEkeÀcele efmLej Demelee y Jemlet®³ee eEkeÀceleerle Jee{
Peeueer Demelee cegU DeboepeHe$ekeÀ js<ee B-D SsJepeer B2-D DeMeer nesles lej y Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceer
Peeueer Demelee ner DeboepeHe$ekeÀ js<ee B-D SsJepeer B1-D DeMeer nesles. cnCepes®e pesJne
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele keÀesCelesner yeoue nesle veenerle Hejbleg pej Jemlet®³ee eEkeÀceleerle yeoue Peeues lej
l³ee GHeYeeskeÌl³ee®³ee DeboepeHe$ekeÀ js<else cee$e yeoue nesle Demeleele. HeefjCeeceer l³ee®³ee meceleesuee®ee
eEyeotner yeouele Demelees. keÀejCe cetU DeboepeHe$ekeÀ js<ee GHeYeeskeÌl³ee®³ee meceJe=Êeer Je¬eÀeme p³ee eEyeotme
mHeMe& keÀjles lees mHeMe& eEyeotner yeouelees Je l³eecegUs GHeYeeskeÌl³ee®ee meceleesuee®ee eEyeotner yeouelees.
He³ee&³elee HeefjCeeceeceO³es GHeYeeskeÌl³ee®³ee meceleesuee®ee eEyeot yeouele Demeuee lejer lees l³ee®e
meceJe=ÊeerJe¬eÀeJejerue ogmeN³ee efyebotceO³es meblegueerle nesle Demeu³eeves meceeOeeve HeeleUerceO³es cee$e yeoue
nesle veener SkeÀe Jemlet®eer eEkeÀcele Jee{u³eecegUs pes veie keÀceer ÒeceeCeele Kejsoer keÀjeJes ueeieleele l³ee®eer
YejHeeF& ogmeN³ee Jemlet®es DeefOekeÀ veie Kejsoer keÀªve kesÀueer peeles ³eeuee®e He³ee&³elee HeefjCeece eEkeÀJee
ÒeeflemLeeHeve HeefjCeece Demes cnìues peeles.

10
Deeke=ÀleerceO³es PQ ner cetU DeboepeHe$ekeÀ js<ee Demetve ner js<ee R eEyeotle y Jemlet®es o-y2
veie lej x Jemlet®es o-x1 veie Kejsoer kesÀues peele Deensle. ne eEyeot eEkeÀceleyeÎue nesC³eeHetJeea®eer meblegueve
DeJemLee oMe&efJele Deens. Hejbleg pesJne y Jemlet®³ee eEkeÀceleerle Jee{ Ie[tve ³esles lesJne M-N ner veJeerve
DeboepeHe$ekeÀ js<ee le³eej nesles. ner js<ee meceJe=Êeer Je¬eÀeme H eEyeotle mHeMe& keÀjerle Demeu³eeves veJeerve
meblegueve eEyeot le³eej neslees ³ee eEyeotle y Jemlet®es keÀceer veie Kejsoer keÀjeJes ueeiele Deensle keÀejCe y
Jemlet®eer eEkeÀcele Jee{u³eecegUs y ®eer Kejsoer y2 Jeªve y1 He³e¥le Ieìuesueer Deens. leLeeefHe ner Kejsoer
Ieìu³eecegUs GHe³eesieerlesle eEkeÀJee meceeOeeveeceO³es peer Ieì nesle Deens leer Yeªve keÀe{C³eemeeþer
GHeYeeskeÌlee x Jemlet®eer Kejsoer o-x1 Jeªve o-x2 keÀjlees cnCepes x Jemlet®es DeefOekeÀ veie Kejsoer
keÀªve He³ee&³elee ÒemLeeefHele keÀjlees. ³eeuee He³ee&³elee HeefjCeece eEkeÀJee ÒeeflemLeeHeve HeefjCeece Demes cnìues
peeles.
Òee. efnkeÌme ³eeb®³ee efJeMues<eCeevegmeej ÒeeflemLeeHeve eEkeÀJee He³ee&³elee HeefjCeeceeceO³es GHeYeeskeÌlee
G®®eHeeleUerJejerue DeLeJee efvecveHeeleUerJejerue meceJe=Êeer Je¬eÀeJej mLeueeblejerle nesle veener lej lees Deens
l³ee®e cegU Je¬eÀeJej jentve Demes mecee³eespeve keÀjlees keÀer p³eecegUs y Je x Jemlet®³ee Kejsoer®eer veiemebK³ee
yeoueles cee$e lees l³ee®e cegU meceJe=Êeer Je¬eÀeJej jenle Demeu³eeves meceeOeeve HeeleUerle yeoue nesle
veenerle. cnCepes®e peer #eleer (vegkeÀmeeve) nesles les Flej Jemlet®es DeefOekeÀ veie Kejsoer keÀªve Yeªve
keÀe{ues peeles cnCetve ³eeuee #eleerHetjkeÀ yeoue Demesner cnìues peeles.
ÒeeflemLeeHeve eEkeÀJee He³ee&³elee HeefjCeeceeceO³es eEkeÀcele yeoueecegUs veJeerve eEkeÀcele js<ee (P-Q1)
DeMeer le³eej nesle Demeueer lejer ner js<ee cegU meceJe=Êeer Je¬eÀeJej meblegueerle eEyeot oMe&efJele veener lej eEkeÀcele
yeoueecegUs GHeYeeskeÌl³ee®³ee JeemleefJekeÀ GlHeeoveele yeoue Peeu³eecegUs veJeerve eEkeÀcele js<ee P-Q1 uee
meceeblej DemeCeejer M-N DeMeer keÀe{eJeer ueeieles keÀer peer HeÀue meceJe=Êeer Je¬eÀeme mHeMe& keÀjCeejer Hejbleg
leer P-Q1 ³ee Je¬eÀeme meceeblej DemeCeejer Demeles. M-N ner eEkeÀcele js<ee/DeboepeHe$ekeÀ js<ee cegU
meceJe=Êeer Je¬eÀeJej R les H ne He³ee&³elee HeefjCeece oMe&efJeles keÀer p³eeceO³es x Je y Jemlet®³ee Kejsoer veie
mebK³esleerue yeoue oµe&efJeuee peelees.
1) He³ee&³elee HeefjCeece cnCepes keÀe³e?
2) He³ee&³elee HeefjCeece keÀesCeer ceeb[uee
1.7 F&-F&-mueìmkeÀer ³eeb®ee He³ee&³elee HeefjCeece (The E, E slutsky’s

Substitution Effect)
DeLe&le%e F& F& mueìmkeÀer ³eebveer meve 1915 ceO³es `òn the theory of budget of
the consumer`` ³ee MeesOeefveyebOeeceO³es He³ee&³elee HeefjCeeceeefJe<e³eer efJeMues<eCe kesÀuesues Deens.
mueìmkeÀer ³eeveer 1915 ceO³es ns efJeMues<eCe Fìeueer³eve Yee<esceO³es Òeefme× kesÀuesues nesles leLeeefHe meve
11
1952 ceO³es ns efJeMues<eCe ``Readings in Price Theory`` ³ee ûebLeeÜejs Òeefme× kesÀues.
³eeceO³es mueìdmkeÀer ³eebveer efnkeÌme ³ee®³eeHes#ee He³ee&³elee HeefjCeecee®es efJeMues<eCe JesieÈ³ee He×leerves kesÀu³ee®es
efometve ³esles.
 F& F& mueìmkeÀer ³eeb®³ee celes He³ee&³elee HeefjCeeceele SKeeÐee Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceer Peeu³eecegUs
GHeYeeskeÌl³ee®³ee JeemleJe GlHeVeele Jee{ nesles Je l³eecegUs lees cegU meceJe=Êeer Je¬eÀeJej®e meblegueerle ve
neslee lees G®®e HeeleUerJejerue meceJe=ÊeerJe¬eÀeJej meblegueerle neslees. cnCepes®e Òee. efnkeÌme®³ee
efJeMues<eCeele GHeYeeskeÌlee cegU Je¬eÀeJej®e meblegueerle neslees lej Òee. mueìmkeÀer®³ee efJeMues<eCeele
GHeYeeskeÌlee G®®e HeeleUerJejerue meceJe=Êeer Je¬eÀeJej meblegefuele neslees. cnCepes®e Òee. efnkeÌme®³ee
efJeMues<eCeele GHeYeeskeÌlee cegU Je¬eÀeJej®e meblegueerle neslees lej Òee. mueìmkeÀer®³ee efJeMues<eCeele
GHeYeeskeÌlee G®®e HeeleUerJejerue meceJe=Êeer Je¬eÀeJej meblegueerle neslees.
He³ee&³elee HeefjCeece eEkeÀJee ÒeeflemLeeHeve HeefjCeeceeceO³es meJe&ÒeLece ner yeeye ue#eele IesCes
DeeJeM³ekeÀ Deens keÀer pesJne oesveHewkeÀer SKeeÐee Jemlet®³ee eEkeÀceleerle Jee{ nesles lesJne mebyebOeerle
GHeYeeskeÌl³ee®es JeemleJe GlHeVe (Real Income) keÀceer nesles lej SKeeÐee Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceer
nesles lesJne GHeYeeskeÌl³ee®³ee JeemleJe GlHeVeele Jee{ nesle Demeles. keÀejCe lees GHeYeeskeÌlee Deens lesJe{îee®e
GlHeVeele HetJeeaHes#ee DeefOekeÀ Jemletb®eer Kejsoer keÀª MekeÀlees keÀejCe SKeeÐee Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceer
Peeu³eecegUs l³ee Jemlet®³ee KejsoerJej keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee Ke®ee&le ye®ele nesles. l³ee ye®eleerletve DeeCeKeer
peeoe Jemlet®eer Kejsoer keÀjlee ³esCes MekeÌ³e nesles. ³esLes SkeÀ yeeye ue#eele IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens keÀer Òee.
efnkeÌme ³eebveer DeeHeu³ee efJeMues<eCeeceO³es JeemleJe GlHeVeeleerue yeouee®ee ne ÒeYeeJe efJe®eejele Iesleuesuee
veener. l³eebveer GHeYeeskeÌl³ee®³ee JeemleJe GlHeVeele yeoue Peeuee Demelee lees G®®e HeeleUerJejerue meceJe=Êeer
Je¬eÀeJej peeC³ee®ee Òe³elve keÀjCeej ner yeeye efJe®eejele Iesleuesueer vemeu³eeves lees GHeYeeskeÌlee cetU meceJe=Êeer
Je¬eÀeJej®e meblegueerle nesle Demeu³ee®es cnìues Deens. Hejbleg Òee. mueìmkeÀer ³eebveer DeeHeu³ee efJeMues<eCeele
JeemleJe GlHeVeeleerue yeouee®ee ne HeefjCeece ue#eele Iesleuee Demetve JeemleJe GlHeVeele Jee{ Peeueer
Demelee lees G®®e HeeleUerJejerue meceJe=ÊeerJe¬eÀeJej meblegefuele neslees Demes cnìuesues Deens. JeemleJe
GlHeVeele Jee{ Peeu³eecegUs mebyebOeerle GHeYeeskeÌlee SkeÀe Jemlet®³ee peeieer ogmeN³ee Jemlet®ee GHeYeesie
ÒeeflemLeeefHele keÀªve DeeHeueer meceeOeeveHeeleUer Jee{JeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees.

12
Deeke=ÀleerceOeerue meceJe=Êeer Je¬eÀ-1 Je 2 ns oesve JesieJesieÈ³ee HeeleUerJejerue meceJe=Êeer Je¬eÀ
Deensle. leLeeefHe P-Q ner GHeYeeskeÌl³ee®eer cetU DeboepeHe$ekeÀ js<ee Deens keÀer peer R eEyeotle meceJe=Êeer Je¬eÀ
¬eÀ. 1 uee mHeMe& keÀªve peele Demeu³eeves GHeYeeskeÌl³ee®ee cegU meceleesue R eEyeotle meeO³e nesle Deens,
keÀer p³ee eEyeotle GHeYeeskeÌlee o-y1 Je o-x1 SJe{îee Jemlet Kejsoer keÀjerle Deens. leLeeefHe pesJne x
Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceer nesles lesJne GHeYeeskeÌl³ee®³ee JeemleJe GlHeVeele Jee{ nesles Je veJeerve DeboepeHe$ekeÀ
js<ee P-Q1 DeMeer le³eej nesles keÀer peer x Jemlet®es DeefOekeÀ veie oMe&efJeles Je y Jemlet®es HetJeeaSJe{s®e veie
oMe&efJele Deens. Hejbleg Òemlegle GHeYeeskeÌl³eeme l³ee®³ee cegU GlHeVe HeeleUerme DeeCeC³eemeeþer cnCepes®e
DeeYeemeer GlHeVe Jee{ keÀe{tve IesC³eemeeþer R eEyeotletve peeCeejer Hejbleg P-Q1 ³ee DeboepeHe$ekeÀ js<esuee
meceeblej DemeCeejer ogmejer DeboepeHe$ekeÀ js<ee keÀe{eJeer ueeieles ner js<ee R eEyeotletve peele Demeueer lejer leer
meceJe=Êeer Je¬eÀ-2 uee H eEyeotle mHeMe& keÀªve peele Demeu³eecegUs veJee meceleesue H eEyeotle le³eej neslees
keÀer, pees G®®e HeeleUerJejerue meceJe=Êeer Je¬eÀeJej Deens. cnCepes®e Jemlet®³ee eEkeÀceleerle Ieì Peeu³eecegUs
He³ee&³elee HeefjCeecee®ee ÒeYeeJe cnCetve kesÀJeU GHeYeeskeÌl³ee®³ee Kejsoer veiemebK³esle®e yeoue nesle veener lej
l³ee®³eekeÀ[tve Kejsoer kesÀu³ee peeCeeN³ee Jemleg®es ÒeceeCe yeoueC³eeyejesyej®e l³ee®ee meblegueve eEyeotner
yeouelees. cnCepes®e lees GHeYeeskeÌlee G®®e HeeleUerJejerue (H) eEyeotceO³es meblegefuele nesles keÀer pesLes
GHeYeeskeÌlee y Jemlet®es o-y1 SsJepeer o-y2 SJe{s veie Kejsoer keÀjlees Deens lej x Jemlet®³ee o-x1
veieeSsJepeer Deelee o-x2 SJe{s veie Kejsoer keÀjlees Deens. cnCepes®e y Jemlet®es veie y1 Jeªve y2 He³e¥le
keÀceer kesÀues peeleele l³ee®eJesUer x Jemlet®es veie x1 Jeªve x2 He³e¥le Jee{Jeues peeleele cnCepes®e y1-y2
SJe{îee Jemlet®eer ÒeeflemLeeHevee x1-x2 SJe{îee x Jemletves kesÀueer peeles.

1) Òee. F&. F&. mueìmkeÀer ³eebveer keÀesCel³ee MeesOeefveyebOeele He³ee&³elee HeefjCeece ceeb[uee?
1.8 GlHeVe HeefjCeece (Income Effect)
GHeYeeskeÌl³ee®es KejsoerefJe<e³ekeÀ Jele&ve Jemletb®³ee eEkeÀceleerleerue yeoueeyejesyej®e GHeYeeskeÌl³ee®³ee

GlHeVeeleerue yeoueeJejner DeJeuebyetve Demeles. GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele Jee{ Peeu³eeme GHeYeeskeÌl³ee®³ee
KejsoerMekeÌleerle Jee{ nesTve Kejsoer®es ÒeceeCe Jee{le Demeles leLeeefHe GlHeVeele Ieì Peeueer Demelee
Kejsoer®es ÒeceeCe keÀceer nesles ³eeuee®e GlHeVe HeefjCeece Demes cnCeleele. cnCepes®e GHeYeeskeÌl³ee®³ee
GlHeVeeleerue yeouee®ee GHeYeeskeÌl³eekeÀ[tve Kejsoer kesÀu³ee peeCeeN³ee Jemlet®³ee veiemebK³esJej pees ÒeYeeJe
He[lees l³eeme GlHeVe HeefjCeece Demes cnCeleele.
1) meeceev³e Jemlet Je GlHeVe HeefjCeece :
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeeleerue yeouee®es GHeYeesieeJejerue HeefjCeece meJe& Jemlet®³ee yeeyeleerle
meejKes®e vemeleele lej leer Jemlet DeeJeM³ekeÀ Jemlet Deens keÀer efveke=Àä opee&®eer Jemlet (Giffen
13
Goods) Deensle l³eeJej GlHeVe HeefjCeece DeJeuebyetve Demelees. meeceev³e Jemlet®³ee yeeyeleerle GlHeVee®ee
ÒeYeeJe ne OeveelcekeÀ mJeªHee®ee Demelees cnCepes®e pesJne SKeeÐee GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele Jee{ nesle
peeles lesJne l³ee®³ee GHeYeesieele Jee{ nesle peeles lees GHeYeeskeÌlee DeefOekeÀ Jemlet Kejsoer keÀjlees lej GlHeVe
keÀceer Peeues Demelee keÀceer veiemebK³ee Kejsoer keÀjlees. ner yeeye Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves oMe&efJelee
³esles. Deeke=ÀleerceOeerue I1, I2 Je I3 ns leerve JesieJesieÈ³ee HeeleUerJejerue meceJe=Êeer Je¬eÀ Demetve P1 - Q1,
P2 – Q2, P3 – Q3 ¿ee leerve JesieJesieÈ³ee DeboepeHe$ekeÀ js<ee Deensle. ³eeceOeerue P2 – Q2 ners
cetU DeboepeHe$ekeÀ js<ee Deens Demes ceeveu³eeme GHeYeeskeÌl³ee®ee cegU meblegueve eEyeot T ne Deens. ³ee eEyeotle
GHeYeeskeÌlee x Jemlet®eer O-B SJe{er veiemebK³ee Kejsoer keÀjlees Deens lej y Jemlet®eer O-E SJe{er
veiemebK³ee Kejsoer kesÀueer peele Deens leLeeefHe GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele yeoue Peeuee Demelee GlHeVe
ÒeYeeJe Heg{erueÒeceeCes efometve ³eslees.
De) GlHeVeele Jee{ :

GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele Jee{ Peeueer Demelee DeboepeHe$ekeÀ js<ee GpeJeerkeÀ[s mejketÀve
G®®eHeeleUerJej veJeerve DeboepeHe$ekeÀ js<ee le³eej nesles Je veJeerve meblegueve eEyeot le³eej neslees.
Deeke=ÀleerceO³es P3 – Q3 ner veJeerve DeboepeHe$ekeÀ js<ee Demetve leer meceJe=Êeer Je¬eÀ -3 uee S eEyeotceO³es
mHeMe& keÀjerle Demeu³eeves veJee meceleesue eEyeot le³eej neslees ³ee eEyeotle x Jemlet®eer O - C veiemebK³ee lej
y Jemlet®eer O - G SJe{er veiemebK³ee Kejsoer kesÀueer peele Deens cnCepes®e HetJeeaHes#ee DeefOekeÀ veiemebK³ee
Kesjeroer kesÀueer peeles.
14
ye) GlHeVeele Ieì :
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele Ieì Peeueer Demelee GHeYeeskeÌl³ee®³ee DeboepeHe$ekeÀ js<else yeoue
nesTve leer [eJeerkeÀ[s mejkeÀles Je P1 – Q1 ner veJeerve DeboepeHe$ekeÀ js<ee le³eej nesles ner js<ee meceJe=Êeer
Je¬eÀ-1 uee R eEyeotle mHeMe& keÀªve peele Demeu³eeves R eEyeotle DeuHeHeeleUerJejerue meceJe=Êeer Je¬eÀeJej
veJee meceleesue efvecee&Ce neslees. ³ee meceleesueeJemLesle Òemletle GHeYeeskeÌlee x Jemlet®es kesÀJeU O – A veie
lej y Jemlet®es O – E SJe{s®e veie Kejsoer keÀª MekeÀlees. GlHeVe yeoueecegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee veJeerve
meblegueve eEyeot®ee Je¬eÀ le³eej kesÀuee Demelee pees Je¬eÀ efceUlees l³eeme Sbpesue Je¬eÀ (Engel Curve)
Demes cnCeleele. Deeke=ÀleerceOeerue ICC Je¬eÀ ne Sbpesue Je¬eÀ Deenss. ³eeuee®e GlHeVe GHeYeesie Je¬eÀ
(Income – Consumption-Curve-ICC) Demes cnCeleele.
2) efieHesÀve Jemlet Je GlHeVe HeefjCeece :

GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeeleerue yeouee®ee meeceev³e Jemlet®³ee GHeYeesieeleerue yeoueeJejerue
HeefjCeece IeìveelcekeÀ Demeuee lejer efieHesÀve Jemlet eEkeÀJee efveke=Àä Jemlet®³ee yeeyeleerle cee$e GlHeVe
HeefjCeece ne vekeÀejelcekeÀ efometve ³eslees. cnCepes®e GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHevveele Jee{ Peeueer Demelee
efieHesÀve Jemlet®³ee GHeYeesieele Jee{ nesC³eeSsJepeer l³ee®³ee GHeYeesieele Ieì Peeuesueer efometve ³esles. SkeÀe
efJeefMeä ce³ee&osHe³e¥le GlHeVe Jee{ Peeueer Demelee efieHesÀve Jemlet®ee GHeYeesie keÀener ÒeceeCeele Jee{le
Demeuee lejer lees SkeÀe ce³ee&osveblej keÀceer neslees. l³eecegUs efieHesÀve Jemletyeeyele®ee GlHeVe GHeYeesie Je¬eÀ ne
ceeies JeUCeeje Je¬eÀ (Backward Bending Curve) le³eej neslees.

Deeke=ÀleerceOeerue x De#eeJej efieHesÀve Jemlet lej y De#eeJej meeceev³e Jemletb®eer veiemebK³ee
oMe&efJeueer Deensle. Deeke=ÀleerceOeerue P1 – Q1 cetU DeboepeHe$ekeÀ js<ee Deens keÀer peer meceJe=Êeer Je¬eÀeme
A eEyeotle mHeMe& keÀjerle Demeu³eeves y Jemlet®es o-y lej x Jemlet®es O – Q1 veie Kejsoer kesÀues peele
Deensle. Hejbleg pesJne GlHeVeele Jee{ nesles lesJne GpeJeerkeÀ[s mejkeÀCeeN³ee veJeerve DeboepeHe$ekeÀ js<ee
15
le³eej nesleele. Deeke=ÀleerceO³es GlHeVe Jee{er®ee ÒeYeeJe oeKeJeCeeN³ee P2 – R2, P3 – R3 Je P4 –
R4 ³ee leerve JesieJesieÈ³ee G®®e HeeleUerJejerue DeboepeHe$ekeÀ js<ee le³eej nesleele Je l³ee veJeerve meblegueve
eEyeot oMe&efJeleele. ³eeceOeerue B, C eEyeotle GlHeVeJee{er®ee efieHesÀve Jemlet®³ee ceeieCeerJejerue ÒeYeeJe efomelees
Deens. leLeeefHe GlHeVeele p³ee ÒeceeCeele Jee{ nesles l³eeHes#ee KetHe keÀceer ÒeceeCeele efieHesÀve Jemlet®³ee
ceeieCeerle Jee{ nesles cee$e y De#eeJejerue meeceev³e Jemletb®³ee ceeieCeerleerue Jee{ Heenlee Demes efometve ³esles
keÀer GlHeVe Jee{er®ee meeceev³e Jemlet®³ee ceeieCeerJejerue ÒeYeeJe KetHe keÀceer efomelees. Deeke=ÀleerceOeerue
DeboepeHe$ekeÀ js<ee P4 – R4 Jejerue meblegueve eEyeot DeeefCe P3 – R3 Jejerue meblegueve eEyeot Heenlee
Demes efomeles keÀer, DeboepeHe$ekeÀ js<ee P3 – R3 Jeªve P4 – R4 DeMeer Peeueer Demeueer lejer C Je D
eEyeotle Kejsoer kesÀu³ee peeCeeN³ee efieHesÀve Jemletb®eer mebK³ee keÀceer Peeu³ee®es efomeles cee$e meeceev³e Jemlet®³ee
Kejsoerle Jee{ Peeuesueer efomeles. cnCepes®e D eEyeotle efieHesÀve Jemlet®eer Kejsoer O-Q4 Jeªve O-Q3
He³e¥le keÀceer Peeuesueer efomeles. Hejbleg l³ee®esJesUer meeceev³e Jemlet®eer Kejsoer O-Y3 Jeªve O-Y4 He³e¥le
Jee{uesueer Deens. cnCepes®e GlHeVee®ee efieHesÀve Jemletyeeyele®ee ÒeYeeJe vekeÀejelcekeÀ Demeu³ee®es efomeles.
1) GlHeVe-GHeYeesie js<es®es ogmejs veeJe keÀe³e?
2) efieHesÀve Jemletyeeyele eEkeÀcele HeefjCeece keÀmee Demelees?
1.9 Ke®e& HeÀueve eEkeÀJee J³e³e HeÀueve (Expenditure Function)
Ke®e& HeÀueveeceO³es efouesu³ee eEkeÀcele HeeleUerceO³es DeHesef#ele GHe³eesieerlee meeO³e keÀjC³emeeþer

keÀceerle keÀceer Ke®e& keÀmee þsJelee ³esF&ue ³ee®ee efJe®eej kesÀuee peelees. cnCepes®e SKeeÐee efJeefMeä
GHeYeeskeÌl³eeme keÀceerle keÀceer GHeYeesie Ke®e& keÀªve DeHesef#ele DemeCeejer GHe³eesieerlee meeO³e keÀjC³ee®eer
mecem³ee mees[Jeueer peeles. Ke®e& HeÀueveeceO³es GHe³eesieerlee meeO³e keÀjC³eemeeþer DeHesef#ele J³e³e HeÀueve
meceerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCes ceeb[ues peeles.
MinPiXi 
i (1)
SubjecttoU(x) U
³esLes Pi Xi SketÀCe Ke®e& Demetve lees v³egvelece keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles keÀer p³eecegUs
GHeYeeskeÌl³eeme keÀceer Ke®ee&ceO³es DeefOekeÀ DeHesef#ele GHe³eesieerlee meeO³e keÀjlee ³esF&ue. ³esLes meJee&le
cenÊJee®ee ÒeMve ne Demelees keÀer Pi Xi SketÀCe Ke®e& keÀceer keÀjle Demeleevee U cnCepes®e SketÀCe
GHe³eesieerlee keÀceer nesCeej veener ³ee®eer o#elee I³eeJeer ueeieles ns meceerkeÀjCe KeeueerueÒeceeCes efuenerues peeles.
xi = fi (P,U) I = l----------------------------(2)
³esLes P = Jemlet®eer eEkeÀcele
U = JemletHeemetve®eer GHe³eesieerlee
f = HeÀueveelcekeÀ menmebyebOe
16
³ee efmLeleerceO³es meceerkeÀjCe SkeÀ ÒeceeCes SketÀCe J³e³e keÀceer keÀjC³eemeeþer meceerkeÀjCe z ®eer
ceeb[Ceer KeeueerueÒeceeCes keÀjeJeer ueeieles;
Pi fi (P,U)
 (3)
i
Ke®e& HeÀueveeleerue cenÊJeHetCe& yeeyeer

1) Ke®e& HeÀueveeceO³es GHeYeeskeÌl³eeuee DeHesef#ele DemeCeejer G®®e GHe³eesieerlee/meceeOeeve meeO³e
keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Ke®e& efJe<e³ekeÀ mecee³eespevee®ee efJe®eej kesÀuee peelees.
2) GHeYeeskeÌl³ee®³ee GHe³eesieerlesle Jee{ keÀjle Demeleevee l³eeuee keÀjeJee ueeieuee GHeYeesie Ke®e&
keÀceerle keÀceer þsJeC³eemeeþer Òe³elve nesCes DeHesef#ele DemeCes.
3) J³e³e HeÀueveeceO³es DeHesef#ele GHe³eesieerlee meeO³e keÀjC³eeyejesyej®e Ke®e& efkeÀceeve keÀjC³eekeÀ[sner
ue#e efoues peeles cnCepes®e keÀceerle keÀceer GHeYeesie Ke®ee&le DeefOekeÀeefOekeÀ GHe³eesefielee meeO³e
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
1) Ke®e& HeÀueve cnCepes keÀe³e?
1.10 Hejes#e GHe³eeefielee HeÀueve (Indirect Utility Function)
GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&veeyeeyele®³ee DeeOegefvekeÀ efme×ebleeceO³es efJeefJeOe efme×eble Je ¢äerkeÀesvee®ee

meceeJesMe neslees. ³eeceO³es ÒeecegK³eeves ieleerMeerue ceeieCeer HeÀueve (Dynamic Demand
Function), js<eer³e ceeieCeer HeÀueve (Linear Demand Function), js<eer³e Ke®e& uebie
(Linear Expenditure System - LES), Hejes#e GHe³eesieerlee HeÀueve (Indirect
Utility Function), J³e³e HeÀueve (Expenditure Function) Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees.
Òemletle IeìkeÀeceOeerue ³ee meojeceO³es DeeHeCe Hejes#e GHe³eesefielee HeÀueve ¢äerkeÀesve mecepetve IesCeej
Deenesle.
Òee. Deej mìesve (Prof. R. Stone) ³eeb®³ee celeevegmeej Òel³eskeÀ GHeYeeskeÌlee DeeHeueer
GHe³eesieerlee cenÊece keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees l³eemeeþer lees kesÀJeU SkeÀ eEkeÀJee oesve Jemletb®ee
meboYe& Iesle veener lej Jemlet®³ee meb®eeHeemetve ÒeeHle nesCeejer GHe³eesefielee cenÊeceerkeÀjCe ne ³eeceOeerue
meJee&le cenÊJee®ee GÎsMe Demelees. Hejes#e GHe³eesieerlee HeÀueveele GHe³eesieerlee cenÊeceerkeÀjCee®es meceerkeÀjCe
Heg{erueÒeceeCes ceeb[ues peeles. Hejes#e GHe³eesieerlee HeÀuevee®es met$e/meceerkeÀjCe
V= (P,M)
V= Hejes#e GHe³eesieerlee
P= eEkeÀcele
M= GlHeVe
17
ns met$e Demes mHeä keÀjles keÀer GHeYeeskeÌl³eeme ÒeeHle nesCeejer GHe³eesieerlee ner eEkeÀcele Je
GlHeVee®es HeÀueve Demeles.
cnCepes®e V = (P, M) = (x*) = u[x(P,M)]
³esLes
x* = x (P, M)
³eeuee DeÒel³e#e eEkeÀJee Hejes#e GHe³eesefielee HeÀueve Demes mebyeesOeues peeles keÀejCe GHeYeeskeÌlee
vesnceer eEkeÀceleerHes#ee lees p³ee Jemlet®ee GHeYeesie Iesle Demelees l³ee®ee DeefOekeÀ efJe®eej keÀjerle Demelees.
GHeYeeskeÌl³ee®eer GHe³eesieerlee l³ee®³eekeÀ[tve GHeYeesieu³ee peeCeeN³ee JemletJej DeJeuebyetve Demeles. ³eeceO³es
GHeYeeskeÌl³ee®eer G®®elece meeO³e GHe³eesieerlee (Maximum attainable Utility) ner eEkeÀcele
DeeefCe GlHeVee®es HeÀueve Demeles.
DeÒel³e#e/Hejes#e GHeYeesieerlee HeÀueveeceO³es :
1) eEkeÀcele Je GlHeVeeleerue ef[ûeer ner nesceespeerveerDeme Demeles. (Homogeneous of degree
zero in price and income) That is;
V(tp, tm) = V(P, M) for  >0
2) Non-Increasing in prices and non-decreasing in income (if

preferances are locally non-satiated then strictly increasing Income)
1.11 je@³e®eer Dee³e[Wìerìer (Roy’s Identity)
DeLe&le%e Deej. SHedÀ. je@³e (1894-1977) ³ee ÖeWÀ®e DeLe&le%eeveer meJe&ÒeLece GlHeeove
Hes{er®es efme×eble Je GHeYeeskeÌl³ee®eer efveJe[ ³ee®ee met#ce DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCeele GHe³eesie keÀªve
cenÊJeHetCe& efve<keÀ<e& ceeb[ues. je@³e®es efJeMues<eCe ns ceeMe&ue®³ee ceeieCeer HeÀuevee®es lemes®e Hejes#e GHe³eesieerlee
HeÀuevee®es HeÀueve ceeveues peeles. ³eeceO³es
Hejes#e GHe³eesieerlee HeÀueve = V(P, M)
DeeefCe
V
Pi
i 
ceeMe&ue®es ceeieCeer HeÀueve xM for  n
i 1to
V
Y
je@³e®³ee Dee³e[WìerceOetve DeeHeCeeme ns mecepeles keÀer, GHeYeeskeÌl³eeme G®®e GHe³eesieerlee meeO³e
keÀjC³eemeeþer Jemletmeb®ee®eer efveJe[ keÀMeer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. pesJne Jemlet®³ee eEkeÀceleerle yeoue
neslees lesJne G®®e GHe³eesieerlee keÀMeer meeO³e keÀjlee ³esles. MesHeÀ[&®³ee ÒeekeÀLeveeÒeceeCes Jemlet®³ee
eEkeÀceleerle Jee{ Peeueer Demelee GHeYeeskeÌl³ee®³ee GHeYeesieele Je He³ee&³eeves l³ee®³ee jenCeerceeveele Ieì nesle
Demeles. ³esLes SkeÀ yeeye ue#eele IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens keÀer GHeYeesieele Peeuesuee Òel³eskeÀ yeoue ne
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GHe³eesieerlesle yeoue Ie[Jetve DeeCele Demelees.
je@³e®³ee celeevegmeej The Indvidual Consumers Marshallion demand
function is equal to negative of the ratio of two partial derivatives of
the maximum – value function.
18
1.12 mueìmkeÀer meceerkeÀjCe (Slutsky Equation)
GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&veeyeeyele®³ee meeceev³e efme×ebleeJeªve Demes efometve ³esles keÀer, ceeieCeer ner
cegK³ele: GHeYeeskeÌl³ee®eer Hemebleer, Jemleg®eer eEkeÀcele, DeeefCe GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demeles.
leLeeefHe DeLe&le%e ³egpesve mueìmkeÀer (Eugen Slutsky) ³eeb®³ee celeevegmeej Jemlet®eer ceeieCeer eEkeÀJee
GHeYeesie ne Jemlet®³ee eEkeÀceleerleerue yeoue DeeefCe GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeeleerue yeoueeJej DeefOekeÀ
ÒeceeCeele DeJeuebyetve Demelees. pesJne eEkeÀceleer efmLej Demeleele lesJne GlHeVeeleerue Òel³eskeÀ yeoue
ceeieCeerJej ÒeYeeJe ìekeÀlees lej GlHeVe efmLej Demeleevee Jemlet®³ee eEkeÀceleerleerue Òel³eskeÀ yeoue
GHeYeeskeÌl³ee®³ee JeemleJe GlHeVeeJej DeeefCe He³ee&³eeves Jemlet®³ee ceeieCeerJej ÒeYeeJe ìekeÀle Demelees.
cnCepes Jemlet®³ee ceeieCeerleerue Òel³eskeÀ yeoue ne ³ee oesve IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demelees. Hejbleg
mueìmkeÀerves DeeHeu³ee meceerkeÀjCee®eer ceeb[Ceer keÀjC³eemeeþer He³ee&³elee HeefjCeece DeeefCe GlHeVe
HeefjCeeceeme DeefOekeÀ cenÊJe efoues Deens.
mueìmkeÀer®es meceerkeÀjCe
ceeieCeerleerue yeoue = He³ee&³elee HeefjCeece + GlHeVe HeefjCeece
  X1(P1,I)
 X1(P1,I)
X1(P11,I)  X1(P1,I)    X1(P11,I)
 X1(P11,I 1)
 
³esLes 1
 X1(P1,I)
X1(P1 ,I)  cnCepes ceeieCeerleerue yeoue
 X1(P1,I)
X1(P11,I)  cnCepes He³ee&³elee HeefjCeece
 X1(P1,I)
X1(P11,I)  cnCepes GlHeVe HeefjCeece
mueìmkeÀer®³ee meceerkeÀjCeeceO³es Heg{erue yeeyeer cenÊJee®³ee ceeveu³ee iesu³ee Deensle keÀer p³ee®ee mebbyebOe ³ee
meceerkeÀjCeeleerue DeblejmebyeOeeceO³es mHeä kesÀuee peelees.
1) He³ee&³elee HeefjCeece : He³ee&³elee HeefjCeece ne vesnceer vekeÀejelcekeÀ Demelees (it is always
negative) cnCepes®e pesJne x Jemlet®eer eEkeÀcele Jee{les lesJne l³ee®³ee ceeieCeerle Ieì nesTve Flej
Jemlet®³ee ceeieCeerle Jee{ nesle Demeles.
2) GlHeVe HeefjCeece : GlHeVeeceO³es Peeuesu³ee yeouee®ee ÒeYeeJe ne vesnceer vekeÀejelcekeÀ vemelees lej lees
keÀOeer neskeÀejelcekeÀ lej keÀOeer vekeÀejelcekeÀ mJeªHee®ee Demelees. efieHesÀve Jemlet®³ee ceeieCeeryeeyele lees
vekeÀejelcekeÀ lej meeceev³e Jemlet®³ee ceeieCeeryeeyele lees mekeÀejelcekeÀ mJeªHee®ee Demelees.

1) Hejes#e GHe³eesefielee HeÀueve mHeä keÀje.
2) je@³e®es efJeMues<eCe keÀesCel³ee IeìkeÀeMeer mebyebOeerle Deens?
3) GlHeVe HeefjCeece cnCepes keÀe³e?
19
1.13 meejebMe
met#ce DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCeeceO³es GHeYeeskeÌl³ee®es Jele&ve DeeefCe l³eeyeeyele®es efJeefJeOe
¢äerkeÀesCe Del³eble cenÊJee®es ceeveues peeleele. GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&veeyeeyele efme×eblee®eer Hee³eeYetle
ceeb[Ceer [e@. DeeuÖesÀ[ ceeMe&ue ³eebveer kesÀuesueer Demeueer lej ³eeceO³es veblej®³ee keÀeUele DeveskeÀ megOeejCee
Peeu³ee®es efometve ³esles.
GHeYeeskeÌlee DeeHeu³eemeeþer Jemletmeb®ee®eer efveJe[ keÀjerle Demeleevee vesnceer lees Demee meb®e
efveJe[lees keÀer p³eecegUs l³eeuee cenÊece GHe³eesieerlee ÒeeHle nesF&ue, keÀer p³eeuee ³egkeÌle efveJe[ Demes
cnCeleele. Òee. me@c³egDeuemeve ³eeb®³ee celeevegmeej GHeYeeskeÌlee ÒeyeU ¬eÀceJeejerles®ee DeeOeej IesTve
GHeueyOe meb®eeHewkeÀer ³eesi³e Jemletmeb®ee®eer efveJe[ keÀjlees leLeeefHe, ner efveJe[ keÀjle Demeleevee lees
DeeHeCeeme mees³eermkeÀj þjsue Demee meb®e DeeHeu³ee GlHeVee®³ee ce³ee&osle®e efveJe[le Demelees keÀer, p³eeuee
Feasible Set Demes cnìues peeles.
GHeYeeskeÌlee vesnceer DeeHeu³ee DeboepeHe$ekeÀ js<es®³ee ce³ee&osle DeeHeueer GHe³eesefielee cenÊece

keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees. l³eeme GHe³eesefielee cenÊeceerkeÀjCe Demes cnìues peeles.
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele yeoue Peeuee Demelee l³ee®³ee DeboepeHe$ekeÀ js<else Je GHeYeeskeÌl³ee®³ee
GHeYeesieelener yeoue Ie[tve ³esle Demeleele lemes®e He³ee&³eer Jemlet®³ee eEkeÀceleerle yeoue Peeuee Demelee
He³ee&³elee HejerCeece efometve ³eslees keÀer p³eecegUs SkeÀe JemletSsJepeer ogmeN³ee Jemlet®³ee GHeYeesieele Jee{ kesÀueer
peeles.
Ke®e& HeÀueve mebkeÀuHevesvegmeej GHeYeeskeÌlee DeeCeu³ee GHe³eesieerles®es cenÊeceerkeÀjCe keÀjC³ee®ee
GÎsMe meeO³e keÀjC³eeyejesyej®e lees Ke®e& efkeÀceeveerkeÀjCe keÀjC³ee®eener Òe³elve keÀjerle Demelees. Hejes#e
GHe³eesieerlee HeÀueve ¢äerkeÀesveevegmeej GHeYeeskeÌl³ee®es meceeOeeve eEkeÀJee GHe³eesieerlee ner GlHeVe DeeefCe
Jemlet®³ee eEkeÀceleerJej DeJeuebyetve Demeles. ³ee oesve IeìkeÀele yeoue Peeuee Demelee GHe³eesieerleslener yeoue
Ie[tve ³eslees. mueìkeÀer meceerkeÀjCeevegmeej GlHeVe HeefjCeece DeeefCe He³ee&³elee HeefjCeece ne GHeYeeskeÌl³ee®³ee
Jele&veeceO³es cenÊJee®es Demeleele leLeeefHe efieHesÀve Jemlet®³ee yeeyeleerle GlHeVe HeefjCeece ne vekeÀejelcekeÀ
Demelees lej meeceev³e Jemletyeeyele neskeÀejelcekeÀ Demelees.
1. efJeJeskeÀer efveJe[ : GHeYeeskeÌlee DeeHeCeeme nJeer DemeCeejer Jemlet meodmeodefJeJeskeÀ yeg×er®ee efJe®eej
keÀªve efveJe[lees.
2. DeboepeHe$ekeÀ js<ee : GHeYeeskeÌl³eeuee l³ee®³ee GlHeVeeletve Kejsoer keÀjlee ³esCeejs x Je y
Jemlet®es ÒeceeCe oMe&efJeCeejer js<ee.
3. He³ee&³elee : GHeYeeskeÌl³eeme meceeve meceeOeeve osCeeN³ee oesve eEkeÀJee DeefOekeÀ Jemlet.
4. GlHeVe HeefjCeece : GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeeleerue yeouee®ee Jemlet Je mesJeeb®³ee ceeieCeerJej
nesCeeje HeefjCeece.
20

1) ÒekeÀì Hemebleer efme×eblee®es ìerkeÀelcekeÀ Hejer#eCe keÀje.
2) GHe³eesefielee cenÊeerkeÀjCe mecem³ee efJeMeo keÀje.
3) He³ee&³elee HeefjCeece mHeä keÀje.
4) F&-F& mueìdmkeÀer ³eeb®ee ÒeeflemLeeHeve HeefjCeece mHeä keÀje.
5) GlHeVe HeefjCeeceeJej efìHHeCe efuene.
6) Ke®e& HeÀueveeJej efìHHeCe efuene.
7) je@³e®eer Dee³e[Wìerner mHeä keÀje.
1. Singla R. K. (2010) Business Organization, V. K. Enterprises,

New Delhi, ISBN-9380006241.
2. Reynolds R. L. (2011), Basic Microeconomics, Textbook
Equity, Inc, ISBN-146117581X.
3. Johnson J. S. (2006), Introduction to Economic Andlysis,
Colifornia Institute of Technology, USA.
4. Hugh Gravelle x Ray Rees (2008), Microeconomics, Dorling
kindevsley (India) Pvt. Ltd. Delhi. ISBN-81-371-1655-4.
5. Chauhan S. P.S. (2009), Microeconomics, PHI Learning
Private Ltd. ISBN-978-81-203-3860-9.
6. Sanlay Rode (2012), Advaneed Microeconomics,
bookboon.com, ISBN-978-87-403-0156-4.
7. Krister Ahlersten (2008), Microeconomics exercises,
bookboon.con, ISBN-978-87-7681-412-0.3




21
ÒekeÀjCe 1
IeìkeÀ-2
DeefveefM®elelesceOeerue GHeYeeskeÌl³ee®eer Jele&CetkeÀ
(Consumer’s Behaviour in Uncertainty)
IeìkeÀ j®evee :
2.1 GefÎ<ì³es
2.2 He´mleeJevee
2.3 DeefveefM®elelesceOeerue GHeYeeskeÌlee®eer Jele&CetkeÀ
2.3.1 meWì Heerìmedyeie&®ee efJejesOeeYeeme
2.3.2 v³etceve – cee@iexmìve& GHe³eesieerlee efveoxMeebkeÀ
2.3.3 efHe´À[ceve – me@Jnspe ie=nerlekeÀ
2.3.4 ceekeÀexefJeìPed ie=efnlekeÀ
2.4 meejebMe
2.6 mejeJeemeeþer He´Mve
2.7 meboYe&met®eer
2.1 GefÎ<ì³es
He´mletle He´keÀjCee®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme Het{erue yeeyeer ue#eele ³esleerue.

1. DeefveefM®eleles®³ee HeefjefmLeleerleerue GHeYeeskeÌl³ee®eer Jele&CegkeÀ ue#eele ³esF&ue.
2. meWì Heerìmedyeie&®ee efJejesOeeYeeme mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
3. v³etceve – cee@iexmìve&®ee GHe³eesefielee efveoxMeebkeÀ DeY³eemelee ³esF&ue.
4. efHe´À[ceve – me@Jnspe®es ie=efnlekeÀ mecepesue.
5. ceekexÀefJeìPed®es ie=efnlekeÀ mecepet MekesÀue.
2.2 He´mleeJevee
GHeYeeskeÌlee®es Jele&ve ns meJe&meeOeejCe efmLeleer Je DeefveefM®elelesceO³es efYevve He´keÀej®es Demeles.
Jemlet efveJe[ermeboYee&le GHeYeeskeÌlee keÀMeeHe´keÀejs efveCe&³e Ieslees ns efJeefJeOe DeLe&le%eebveer JesieJesieU³ee
HeOoleerves ceeb[ues Deens. yeepeejHesþsle GHeueyOe DemeCeeN³ee meJe&®e Jemlet Je mesJeeb®³ee GHe³eesefielesyeeyele
GHeYeeskeÌl³eeme ceeefnleer Demeles Demes veener. GHeYeeskeÌl³eeme DeHesef#ele Demeuesueer GHe³eesefielee l³eeves Kejsoer
kesÀuesu³ee Jemlet Je mesJeebkeÀ[tve HeéHle nesF&ue ³eeyeeyele efveefM®elelee vemeles. keÀebner JesUe DeHes#esHes#ee DeefOekeÀ
22
lej keÀebner JesUe v³etve GHe³eesefielee HeéHle nesles. cnCepes®e DeefveefM®eleles®³ee HeefjefmLeleerleerue GHeYeeskeÌlee®es
Jele&ve DeY³eemeC³ee®ee He´³elve He´mletle He´keÀjCeele kesÀuesuee Deens.
2.3 DeefveefM®elelesceOeerue GHeYeeskeÌl³ee®es Jele&ve (Consumer’s

Behaviour in Uncertainty)
efJeÐeeLeea efce$enes DeeleeHe³e¥le DeeHeCe meJe&meeOeeejCe HeefjefmLeleerceO³es GHeYeeskeÌl³ee®es Jele&ve keÀmes

Demeles ³eeyeeyele®es efJeefJeOe ¢<ìerkeÀesCe Je efmeOoeble DeY³eemeues. Deelee DeeHeCeeme DeefveM®eerle HeefjefmLeleer
Demeu³eeme GHeYeeskeÌl³ee®es Jele&ve keÀmes Demeles ³eeyeeyele®es efJeefJeOe ¢<ìerkeÀesCe DeY³eemeeJe³ee®es Deensle.
meceJeleea Je¬eÀ efJeMues<eCe HeOoleerceO³es DeeHeCe oesve Jemletb®ee meb³eesie Demeuesuee meb®e GHeYeeskeÌl³eekeÀ[tve
keÀmee efveJe[uee peelees lemes®e GHeYeeskeÌl³ee®³ee mebleguevee®eer Heéfke´À³ee DeeefCe GHe³eesieerlee cenÊeceerkeÀjCe
³eemeejK³ee yeeyeerb®ee DeY³eeme kesÀuee. Hejblet He´mletle ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe GHeYeeskeÌlee DeefveM®eerlelee
Demeuesu³ee efmLeleerle DeeHeueer efveJe[ keÀMeer efveM®eerle keÀjlees ³eeefJe<e³eer efJeJes®eve keÀjCeej Deenesle.
DeefveM®eerlelee (Uncertainty)
yeepeejeleerue meJe&®e Jemlet Je mesJeebHeemetve HeéHle nesCeeN³ee ueeYeeyeeyele efkebÀJee GHe³eesieerles –
yeeyele vesnceer®e efveM®eerlelee vemeles. keÀener JesUsme Jemlet®³ee GHeYeesieeHeemetve lemes®e KejsoerHeemetve
DeHesef#ele Oejuesueer GHe³eesieerlee He´l³e#eele HeéHle nesC³ee®³ee MekeÌ³elee pesJne JesieJesieU³ee Demeleele
cnCepes®e DeHesef#ele GHe³eesieerlee HeéHle nesF&ue efkebÀJee nesCeej veener DeMee oesvner MekeÌ³elee Demeleele lesJne
GHeYeeskeÌl³ee®³ee efveJe[er®ee He´Mve Del³eble cenlJee³ele Demelees. peesKeerce DeeefCe DeefveefM®elelee ³ee
He´l³e#eele JesieJesieU³ee mebkeÀuHevee Deensle peesKeerce ner SkeÀ DeMeer HeefjefmLeleerle Demeles keÀer p³eeceO³es
DeeHeCeeme (ieénkeÀeme) meJe& mebYeeJ³e HeefjCeecee®³ee MekeÌ³eleebefJe<e³eer ceeefnleer Demeles. Hejblet
DeefveM®eerlelesceO³es DeHesef#ele HeefjCeeceeb®eer meJe& ceenerleer GHeYeeskeÌl³eeme vemeles lemes®e HeefjCeecee®³ee
mebYeeJ³elee efkeÀleer Deensle ³eeyeeyelener GHeYeeskeÌlee DeveefYe%e Demelees. DeMee efmLeleerleerue efveJe[er®eer
mecem³ee ner Del³eble JesieU³ee HeOoleer®eer Demeles cnCetve. DeeHeCe He´mletle ÒekeÀjCeeceO³es ³eeyeeyele®³ee
Heg{erue ¢<ìerkeÀesveeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
2.3.1 meWì Heerìmedyeie& efJejesOeeYeeme – [@efveDeue yeveexueer
(St. Petersburg Paradox – Danial Bernoulli)
meWì Heerìmeyeie& efJejesOeeYeeme ne SkeÀ DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCeeceOeerue DeLe&Meem$eer³e Je

ieefCeleer³e efJeJes®eveeceOeerue cenlJee®ee He´Mve Deens. keÀer p³ee®eer ceeb[veer meJe&He´Lece [@veerDeue yeveexueer®ee
®egueleYeeT (Cousin) efvekeÀesueme yeveexueer (Nicolus Bernoulli) ³ee ieefCele%eeves 9 meHìsyebj
1713 ceO³es He@jermeceOeerue mebK³eeMeem$e%e Je ieefCele%e He@js jscev[ oer cee@vìceesì& (Pierre
Raymond de Montmort) uee efueefnuesu³ee He$eele kesÀuesueer nesleer. efvekeÀesueme yeveexueer ³eeves
meWì Heerìmeyeie& efJejesOeeYeemeeefJe<e³eer ie@ìHe´WÀ[ uesyeveerpe Je efueDee@ì[& ³eguej ³eeb®³eeMeerner ®e®ee& kesÀu³ee®es
HegjeJes efometve ³esleele. Hejblet He´l³e#eele ³ee efJe®eeje®eer J³eeHekeÀ ceeb[Ceer [@veerDeue yeveexueer ³eebveer mebsì
Heerìmeyeie& (jMeer³eeleerue vesJee veoer®³ee eflejeJejerue SkeÀ cenlJee®es Menj) ³esLeerue Academy of
Science ves HeéfmeOo kesÀuesu³ee Commentries of the Imperial Academy of
science ceO³es GHeYeeskeÌl³ee®³ee efveJe[eryeeyele®eer DeefveM®eerleles ceOeerue mecem³ee Je l³ee®es efJeMues<eCe
23
meve 1734 ceO³es HeéfmeOo kesÀues keÀer pes Heg{s meWì Heerìmeyeie& efJejesOeeYeeme cnCetve DeesUKeuee peeT
ueeieuee.
Heerìmeyeie& efJejesOeeYeeieeceOeerue cegueYetle mebkeÀuHevee / mecem³ee

veJemeveeleveJeeoer DeLe&le%ee®³ee celes GHeYeeskeÌlee ne efJeJeskeÀMeerue HeéCeer Demetve lees vesnceer
DeeHeueer GHe³eesieerlee / ueeYe cenÊece keÀjC³ee®ee He´³elve keÀjle Demelees. lees MekeÌ³elees OeeskeÀe efkebÀJee
DeefveM®eerlelee³egkeÌle HeefjefmLeleer®ee mJeerkeÀej keÀjerle veener. leLeeefHe keÀener ueeskeÀ Deefveefµ®elelee
mJeerkeÀejle Demeleele. Hejblet pegieeje®³ee [eJeeceO³es pesJne nejC³ee®³ee Je efpebkeÀC³ee®³ee MekeÌ³elee 50 ë
50 Demeleevee DeeefCe efpebkeÀu³eeme [eJeeJej ueeJeuesu³ee jkeÌkeÀcesHes#ee DeefOekeÀ jkeÌkeÀce efceUCeej
Demeleeveener ueeskeÀ pegieej keÀe KesUle veenerle ner mecem³ee [@veerDeue yeveexueer ³eebveer meWì Heerìmeyeie&
efJejesOeeYeeme cnCetve ceeb[ueer.
pegieeje®³ee KesUeceO³es mecepee nJesle veeCes G[Jegve ns[ Je ìsue He[C³eeJej KesUeleerue nej
peerle DeJeuebyegve Demeu³eeme peeRkeÀC³ee®eer MekeÌ³elee DeefveM®eerle Demeles. mecepee veeCes nJesle G[Jeues
Demelee Heefnu³ee®e He´³eeveele ns[ (íeHe) He[uee lej efpebkeÀC³ee®eer efkebÀJee nejC³ee®³eer MekeÌ³elee 1 /2
SJe{er jenles, Hejblet ³eeceO³es efveM®eerlelee vemeles lej l³eeceO³es efpebkeÀC³ee®³ee MekeÌ³elee DeefveM®eerle (n)
Demeleele. DeMee efmLeleerle GHeYeeskeÌlee HewMee®³ee DeHesef#ele cegu³ee®ee efJe®eej keÀ©ve [eJe KesUeJe³ee®ee
efkeÀ veener les þjJele Demelees.
cegos´®es DeHesef#ele cetu³e (Expected Money Value)
 1 2  1 2 2  1 n n
   
2 .....  2
3
EMV     2  1 2
 2   2  3  2 
  1 n n
   2 
 
n1 2
³eeceO³es EMV ner Deveble Demeles keÀejCe íeHe He[C³eemeeþer Deveble JesUe ìe@me keÀjC³ee®eer
DeeJeM³ekeÀlee He[t MekeÀles DeMee HeefjefmLeleerle GHeYeeskeÌlee efkebÀJee [eJe KesUCeeje DeeHeue DeHes#eerle
ceewefêkeÀ cegu³e (Expected Money Value) DeefOekeÀ keÀjC³ee®ee He´³elve keÀjCeej Deens. Hejblet
³esLes lees ieceJeeJ³ee ueeieCeeN³ee GlHevvee®eer meerceeble GHe³eesieerlee Je efpebkeÀC³eekeÀ[s Jee{CeeN³ee GlHevee®eer
meerceeble GHe³eesieerlee ³ee®eer leguevee keÀjle Demelees. pesJne ieceeJeC³ee®eer MekeÌ³elee Demeuesu³ee GlHevvee®eer
meerceeble GHe³eesieerlee ye#eermeecegUs efceUCeeN³ee Jee{CeeN³ee GlHevee®³ee meerceeble GHe³eesieerles Hes#ee keÀceer
Demeu³eeme®e lees pegieej KesUCeej Deens.
Goe. 100 ©He³ee®ee [eJe ueeJeuee Demelee l³eecegUs 10 ³egìerume SJe{er GHe³eesieerlee ieceeJeC³ee®eer
MekeÌ³elee Deens Hejblet [eJe efpebkeÀuee Demelee. 1000 ©He³es efceUCeej Deensle Hejblet l³ee
1000 ©He³ee®eer GHe³eesieerlee 9 ³egìerume SJe{er Demeu³eeme lees GHeYeeskeÌlee [eJe KesUCeej
veener. Hejblet pesJne l³eeme 1000 ©He³eekeÀ[s 11 efkebÀJee 11 Hes#ee DeefOekeÀ ³egìerume SJe{er
GHe³eesieerlee efceUCeej Demeu³eeme®e lees pegieejele Yeeie nesF&ue.
24
GlHevvee®eer Ieìleer efmeceeble GHe³eesieerlee Je Heerìmeyeie& efJejesOeeYeeme
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHevveele pesbJne Jee{ nesle peeles lesbJne l³ee®³eekeÀ[erue GlHevvee®eer meerceeble
GHe³eesieerlee keÀceer – keÀceer nesle peele Demeles. lej ³eeGueì l³ee®es GlHevve keÀceer nesle Demeleevee
meerceeble GHe³eesieerlee Jee{le Demeles. Goe SKeeo³ee GHeYeeskeÌl³ee®es GlHevve 10,000 ©He³es SJe{s
Deens. DeMee efmLeleerle l³ee®³ee GlHevveele Jee{ nesTve les 10,500 jÀHe³es Peeues DeeefCe l³ee®es GlHevve
keÀceer nesTve les 9,500 ©He³es Demes Peeues lej GlHevveeleerue yeoue ne + 500 ©He³es – 500
©He³es Demee Deens leLeeefHe GlHevveeleerue yeoue ne 500 ©He³es SJe{e®e Demeuee lejer GHe³eesieerlesleerue
yeoue cee$e meejKee®e vemelees. ³esLes + 500 ©He³es veer GlHevve Jee{ues Demelee GHeYeeskeÌl³ee®³ee
GHe³eesieerlesle 500 ³egìerumeves Jee{ nesF&ue cee$e pesJne l³ee®es GlHevve -500 ©He³eeveer Ieìsue lesJne
l³ee®eer GHe³eesieerlee 600 ³egìerumeves keÀceer nesF&ue keÀejCe GlHevve keÀceer Peeues Demelee pes GlHevve
ieceeJeues l³ee®es cenlJe DeefOekeÀ jenles KetHe ceesþe l³eeie kesÀu³ee®eer YeeJevee ceveeceO³es efvecee&Ce nesles. ner®e
yeeye DeeHeCeeme Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.

Deeke=ÀleerceOeerue GHe³eesieerlee Jeke´À GlHevveeleerue yeoueecegUs GHeYeeskeÌl³ee®³ee GHe³eesieerlesle
nesCeejs yeoue oMe&efJelees Deens. GHeYeeskeÌl³ee®es GlHevve Y1 Demeu³eeme GHe³eesieerlee U1, GlHevve Y
Demeu³eeme GHe³eesieerlee U lej GlHevve Y2 Demeu³eeme GHe³eesieerlee U2 SJe{er Deens. leLeefHe Y2 les
Y SJe{s GlHevve Jee{u³eeme GlHevveeleerue yeoue DeeefCe GHe³eesieerlesleerue yeoue ³eeceO³es leHeÀeJele Deens.
keÀejCe GHe³eesieerlesleerue Jee{ keÀceer Deens. Y – Y > U1 - U lemes®e Y – Y2 > U – U2
Deelee DeeHeCe Demes mecepet keÀer GHeYeeskeÌlee Y ³ee GlHevve efmLeleerceO³es Deens ³ee efmLeleerle lees
pej pegieej KesUuee lej –
 lees efpekebÀu³eeme l³ee®es GlHevve O-Y JejÀve O-Y2 SJe{s nesCeej Deens cnCepes®e l³ee®³ee
GlHevveele Y1 – Y2 SJe{er efveJJeU Jee{ nesCeej Deens DeeefCe GHe³eesieerlee cee$e U – U2
ves Jee{Ceej Deens.
25
 lees [eJeeceO³es neju³eeme l³ee®es GlHevve O-Y SsJepeer O-Y nesCeej Deens cnCepes®e Y-Y1
SJe{s cnCepes Y-Y2 SJe{s®e GlHevve keÀceer nesCeej Deens leLeeefHe GHe³eesieerlee O-U JejÀve O-
U1 nesCeej Deens.
cnCepes®e lees nejuee Demelee U-U1 SJe{er GHe³eesieerlee IeìCeej Deens. lej efpebkeÀuee Demelee
l³ee®eer GHe³eesieerlee U-U2 nesCeej Deens. ³esLes U – U1> U – U2 cnCetve GHeYeeskeÌlee pegieej
KesUCeej veener. pesJne Jee{erJe GlHevveecegUs l³eeuee nejC³ee®eer MekeÌ³elee Demeuesu³ee GlHevvee®eer pesJe{er
meerceeble GHe³eesieerlee ieceJeeJeer ueeieles l³eeHes#ee DeefOekeÀ GHe³eesieerlee efpebkeÀC³eecegUs efceUle Demesue lej®e
lees pegieej efkebÀJee DeefveefM®elelee Demeuesu³ee J³eJenejele Yeeie IesF&ue.
cnCepes®e

³ee Deeke=ÀleerceO³es Demes efometve ³esles keÀer GHeYeeskeÌlee pegieejele nejuee Demelee l³ee®es GlHevve
O – Y Je©ve O – Y1 SJe{s lej GHe³eesieerlee O – U JejÀve O – U1 SJe{er nesles leLeeefHe lees
pej efpebkeÀuee lej l³ee®es GlHevve O – Y JejÀve O – Y2 SJe{s nesles lemes®e l³ee®eer GHe³eesieerlee O
– U Je©ve O – U2 SJe{er nesles. Hejbleg ³esLes U – U1 ³ee yeoueeHes#ee U – U2 ne yeoue ceesþe
Deens cnCepes®e neju³eecegUs peer GHe³eesieerlee Ieìles l³eeHes#ee efpebkeÀu³eecegUs peer GHe³eesieerlee Jee{Ceej
Deens leer peemle Deens. DeeMee efmLeleerle lees pegieejele Yeeie I³eeJe³eeme le³eej nesCeej Deens.
DeeHeueer Heíeleer leHeemee
1. Heerìmeyeie& efJejesOeeYeeme keÀesCeer ceeb[uee Deens?
2. Heerìmeyeie& efJejesOeeYeeme cnCepes keÀe³e?
26
2.3.2 v³egceve – cee@ieXmìve& GHe³eesieerlee efveoxMeebkeÀ

(The Neumann – Morgenstern Utility Index)
meve 1947 ceO³es pee@ve Jee@ve v³egceve (John Von Neumann) DeeefCe Dee@mkeÀj
cee@iexmìve& (Osker Moregenstern) ³ee oesve le%eeveer DeeHeu³ee The Theory of
Games and Economic Behaviour ³ee ie´bLee®³ee leermeN³ee Yeeieele GHe³eesieerlee ceeHeve
DeeefCe Heerìmeyeie& efJejesOeeYeemee®eer keÀejCeceerceeme keÀjCeejs Heíele efJeMues<eCe kesÀu³ee®es efometve ³esles
l³eeceO³es l³ebeveer GHe³eesieerlee efveoxMeebkeÀ keÀe{C³ee®eer HeOoleerner meg®eJeuesueer Deens. ³ee le%eebceOeerue pee@ve
v³egceve ne nbiesjer³eve mebK³eeMeem$e%e neslee lej Dee@mkeÀj cee@iexmìve& ne pece&ve DeLe&le%e neslee keÀer p³eebveer
DeefveM®eerlelesceOeerue GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&veeyeeyele cenlJeHegCe& mebMeesOeve kesÀuesues Deens. l³eebveer Heerìmeyeie&
efJejesOeeYeemee®es kesÀJeU Heíele efJeMues<eCe kesÀuesues vemetve l³eebveer l³eeme ieefCeleer³e DeOeej
Mathamatical Base osC³ee®es keÀe³e& kesÀuesues Deens.
GHeYeeskeÌl³ee®eer efveJe[
v³egceve Je cee@iexmìve& ³eeb®³ee celeevegmeej GHeYeeskeÌlee vesnceer GHeueyOe He³ee&³ebeHewkeÀer meJeexlece
He³ee&³e efveJe[C³ee®ee He´³elve keÀjerle Demelees keÀer p³eecegUs l³ee®eer GHe³eesieerlee cenllece nesCeej Demeles.
mecepee ë
1) X1 X 2 DeMeer efmLeleer Demeu³eeme GHeYeeskeÌlee®eer X1 ®eer efveJe[ ner ogye&ue HeéOeev³elesJej
DeJeuebyegve Demesue keÀejCe ³esLes X1 ne X2 Hes#ee efveM®eerleHeCes DeefOekeÀ GHe³eesieerlee osCeeje veener.
2) X1 X 2 DeMeer efmLeleer Demeu³eeme GHeYeeskeÌlee efveM®eerleHeCes X1 ®eer efveJe[ keÀjsue keÀejCe
³esLes X1 ner X2 Hes#ee DeefOekeÀ mHe<ì GHe³eesieerlee osCeejer Deens.
3) X1 X 2 DeMeer efmLeleer Demeu³eeme X1 efkebÀJee X2 ns oesvner meceeve GHe³eesieerlee osCeejs
Demeleele. ³ee efmLeleerle oesvnerHewkeÀer keÀesCeleerner yeeye efveJe[t MekeÀlees.
Jejerue HeefjefmLeleerle GHeYeeskeÌlee ke´ÀceJee®ekeÀ GHe³eesieerlee lelJee®ee GHe³eesie keÀ©ve
efveJe[er®ee He´Mve keÀmee mees[Jelees ³ee®es efJeJes®eve keÀjC³eemeeþer v³egceve Je cee@iexmìve& ³eeveer GHe³eesieerlee
efveoxMeebkeÀe®eer HeOoleer met®eJeuesueer Deens leer Heg{erueHećeeCes Deens.
N - M efveoxMeebkeÀe®eer ie=nerlekesÀ
1) GHeYeeskeÌlee®³ee efveJe[er®es HeÀueerle vesnceer®e DeefveM®eerle Demeles Hejblet GHeYeeskeÌl³eeme GHeueyOe

He³ee&³eeceOetve lees ³eesi³e He³ee&³ee®eer efveJe[ keÀjle Demelees.
2) He´l³eskeÀ efveJe[er®es HeÀueerle mebYeeJ³elee JesieJesieUer Demeles leLeeefHe l³eeceO³es HeÀjkeÀ keÀjC³eemeeþer
GHe³eesieerlee efveoxMeebkeÀe®ee JeeHej keÀjlee ³eslees.
3) GHe³eesieerlee efveoswMeebkeÀe®³ee DeeOeejs OeeskeÀe³egkeÌle efmLeleerleerue GHeYeeskeÌl³ee®³ee efveJe[er®ee He´Mve
mees[Jelee ³eslees.
HegCe& ke´ÀceJee³e®elee (Complete Ordering)
pesJne GHeYeeskeÌl³eeme A, B, C ns leerve HeoeLe& GHeueyOe Demeleele Hejbleg l³eeceO³es A ne
B Hes#ee ®eebieuee B ne C Hes#ee ®eebieuee Demelees lesJne DeeHeesDeeHe®e A ne C Hes#ee ®eebieuee He³ee&³e
27
Demelees. cnCepes®e pesJne DeefveM®eerle efmLeleerceO³es GHeueyOe Demeuesues He³ee&³e JesieJesieUs Demeleele lesbJne
legueveelcekeÀ GHe³eesieerlee efJe®eejele IesTve GHeYeeskeÌlee DeeHeu³ee efveJe[er®ee He´Mve mees[Jele Demelees. pees
He³ee&³e DeefOekeÀ GHe³eesieerlee efkebÀJee ueeYe osCeeje Deens lees DeefOekeÀ Hemeble kesÀuee peelees.
N - M GHe³eesieerlee efveoxMeebkeÀe®es meg$e
A = B1  a aa mebYeeJ³elee
³esLes mebYeeJ³elee (P) ves oeKeJeu³eeme
A = B ( 1 + P) PC
Deelee mecepee keÀer uee@ìjer®³ee mebYeeJ³elee C, A Je B DeMee Deensle. A ner efveM®eerle efmLeleer
Deens. C ®eer mebYeeJ³elee P SJe{er Deens. DeeefCe B ®eer mebYeeJ³elee (1 - P) SJe{er Deens Je l³eeb®eer
GHe³eesieerlee Ua, Uc Je Ub DeMeer Deens. lesJne Jejerue meg$e Heg{erue HećeeCes ceeb[lee ³esles.
Ua = PUc + (1-P ) Ub
Deelee ³esLes P = 4/5 Demeu³eeme
cnCepes®e 0.8 Demeu³eeme DeeefCe
Uc =100, Ub =0 Demeu³eeme
Ua =(4/5) 100 + (1 - 4/5 ) (0)
= 80 (1/5) 0
= 80
cnCetve ³esLes A ®ee efveoxMeebkeÀ Ua =80
B ®ee efveoxMebekeÀ Ub =0
C ®ee efveoxMeebkeÀ Uc =100
³eeceOegve GHe³eesieerles®³ee efveos&MeebkeÀe®³ee DeeOeejs ³eesi³e efveJe[ keÀjlee ³esles.
2.3.3 efÖeÀ[ceve – me@Jnspe ie=efnlekeÀ (Friedman – Savage Hypathesis )

DecesefjkeÀve DeLe&le%e Je mebK³eeMeem$e%e efceuìve efHe´À[ceve (Milten Friedman) Je
efueDeesvee[er peerceer me@Jnspe (Leonard Jimmie Savage) ³ee DecesefjkeÀve ieefCele%eeveer meve
1948 ceO³es peve&ue Dee@HeÀ HeesefueìerkeÀue FkeÀe@veeceer ³ee mebMeesOeve Heef$ekesÀle “Utility Analysis of
Choices Involving Risk”.³ee uesKeeceOetve v³etceve cee@iexmìve& ³eeb®³ee efJeMues<eCeeleerue keÀener
ce³ee&oe Je $egìer Ye©ve keÀe{C³eemeeþer OeeskeÀe³egkeÌle efmLeleerleerue efveJe[er®³ee He´Mveeyeeyele efJeMues<eCe
kesÀuesues Deens. l³eeuee®e efHe´À[ceve –me@Jnspe ie=nerlekeÀ efkebÀJee efHeÀ[ceve – me@Jnspe GHe³eesieerlee HeÀueve
(Friedman Savage Utility Function) Demesner cnCeleele.
1) efHe´À[ceve – me@Jnspe ie=nerlekeÀe®es mJejÀHe
v³egceve – cee@iexmìve& ³eebveer DeeHeu³ee efJeMues<eCeele kesÀJeU OeeskeÀe³egkeÌle efkebÀJee
DeefveefM®eerleles®³ee efmLeleerceO³es GHeYeeskeÌlee ke´ÀceJee®ekeÀ GHe³eesefieles®ee efJe®eej keÀ©ve GHe³eesieerlee
efveoxMeebkeÀe®³ee DeeOeejs DeeHeueer ³egkeÌle efveJe[ keÀµeer keÀjlees ³ee®es efJeMues<eCe kesÀuesues Deens Hejbleg efÖeÀ[ceve
– meWJnspe ³eebveer cee$e SkeÀ®e J³ekeÌleer uee@ìjer / pegieej KesUles DeeefCe efJeceener Iesle Demeles cnCepes®e
OeeskeÀener mJeerkeÀejle Demeles. DeeefCe efJecee keÀe{tve OeeskeÀe ìeUC³ee®ee He´³elve keÀjle Demeles. ³ee efJeef®e$e
He´Mvee®es efJeMues<eCe ³ee ie=nerlekeÀeceO³es kesÀuesues Deens.
28
’efHe´À[ceve – me@Jnspe ³eebveer SkeÀ®e J³ekeÌleer OeeskeÀe ìeUC³eemeeþer efJeceener Iesle Demeles DeeefCe
ogmejerkeÀ[s OeeskeÀe mJeerkeÀe©ve uee@ìjer efkebÀJee pegieejemeejK³ee yeeyeleerle menYeeieer nele Demeles cnCepes
SkeÀ®e J³ekeÌleer OeeskeÀe ìeUC³eemeeþer DeeefCe OeeskeÀe mJeerkeÀejC³ee®eener He´³elve keÀjerle Demeles, Demes keÀe
Ie[les ³ee®es Gllej MeesOeC³ee®ee He´³elve kesÀuesuee Deens.“ ( Milton Frieman and L.J.
Savage put forth the Hypothesis that describe why a same person
buy insurance to avoide risk as well as buy Lottery or indulge in
gumbling)
2) GlHevvee®³ee meerceeble GHe³eesieerlesleerue ®e{Gleej

efHe´À[ceve – me@Jnspe ³eeb®³ee celeevegmeej, GlHevvee®eer meerceeble GHe³eesieerlee lemes®e
GHeYeeskeÌl³eeme HeéHle nesCeejer SketÀCe GHe³eesieerlee ³eeceO³es ¬eÀceyeOo HeOoleerves yeoue nesle vemeleele lej
l³eeceO³es melele ®e{Gleej nesle Demeleele. GHe³eesieerlee Jeke´À ne vesnceer Je©ve Keeueer ³esCeej vemelees lej
lees Heg{erue Deeke=ÀleerceO³es oMe&efJeu³ee HećeeCes GlHevvee®³ee SkeÀe efJeefMe<ì ce³ee&osHe³e¥le GlHevvee®eer SketÀCe
GHe³eesieerlee Jee{le peeles, lej l³eeveblej leer keÀceer nesT ueeieles Hejblet Hegvne leer Jee{t ueeieles. l³eecegUs
GlHevveeHeemetve®³ee GHe³eesieerles®ee Jeke´À ne uenjermeejKee efomeCeeje Demee le³eej neslees.
Deeke=Àleer®ee efJe®eej keÀjlee DeeHeCe Demes ie=nerle Oe© keÀer ³ee J³ekeÌleer®es IejeHeemetve®es GlHevve
A-F SJe{s Deens. cnCepes®e l³eeHeemetve®eer GHe³eesieerlee F –F1 SJe{er Deens Hejblet pej Iejeuee Deeie
ueeietve vegkeÀmeeve Peeu³eeme l³ee®es GlHevve O-A SJe{s nesCeej Deens. DeMee efmLeleerle ner J³ekeÌleer efJecee
IesCes DeefOekeÀ Hemeble keÀjsue keÀejCe ³esLes l³eeuee efceUCeejer GHe³eesieerlee peemle Deens. Goe. pej l³eeuee
Ieje®ee efJecee keÀe{C³eemeeþer DeeHeu³ee GlHevveeleerue D-F SJe{e Ke®e& keÀjeJee ueeiele Demeu³eeme
l³ee®eer GHe³eesieerlee F –F1 JejÀve keÀceer nesTve D –D1 nesF&ue. Hejblet efJecee ve Iesleu³eeme pej
vegkeÀmeeve Peeues lej leer GHe³eesieerlee A –A1 He³e¥le IeìCeej Deens. cnCepes KetHe ceesþe leesìe nesCeej
Deens cnCetve ³ee efmLeleerle J³ekeÌleer efJecee IesCes Hemeble keÀjles. Je O-D GlHevveeJej meceeOeeve ceeveles.

29
Deelee ner J³ekeÌleer DeeHeu³ee O-D SJe{îee GlHevveeleerue B-D SJe{s GlHevve Ke®e& keÀ©ve
uee@ìjer keÀe{C³ee®ee efkebÀJee pegieej KesUC³ee®ee He´³elve keÀjerle Demesue lej lees pej uee@ìjer efkebÀJee pegieej
efpebkeÀuee lej l³ee®es GlHevve O-D SsJepeer les O-K nesCeej Deens. cnCepes l³ee®eer GHe³eesieerlee D-
D1 JejÀve K-K1 nesCeej Demesue lej lees uee@ìjer / pegieej KesUC³ee®es Oee[me keÀjsue. keÀejCe
B-D ³ee GlHevvee®eer GHe³eesieerlee keÀceer nesle Deens. cee$e lees pej uee@ìjer efpebkeÀuee lej l³ee®³ee
GlHevveeHeemetve®³ee GHe³eesieerlesle He´®eb[ Jee{ nesCeej Deens. DeeefCe nejuee lejer l³ee®eer GHe³eesieerlee B-
B1, SJe{er jenCeej Deens keÀejCe O-D ³ee GlHevveHeeleUerme l³ee®eer GHe³eesieerlee D-D1 SJe{er Deens.
cnCepes leer B-B1Hes#eener keÀceer®e Deens DeMee efmLeleerle lees uee@ìjer efkebÀJee pegieej KesUC³ee®ee OeeskeÀe
mJeerkeÀejÀ MekeÀlees. cnCepes®e ³esLes Heerìmedyeie& efJejesOeeYeemee®esner Gllej efceUles.
2.3.4 ceekeÀexefJeìPed ie=efnlekeÀ (The Markowitz Hypothesis)
DeefveM®eerlelee DeeefCe OeeskeÀe³egkeÌle efmLeleerleerue GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&veeyeeyele yeveexueer, v³egceve
– cee@ieXmìve& DeeefCe efHe´À[ceve – me@Jnsve ³eebveer SKeeoe GHeYeeskeÌlee DeMeer efveJe[ keÀe keÀjlees lemes®e
l³ee®³ee GHe³eesieerles®ee efveoxMeebkeÀ keÀmee keÀe{lee ³eslees DeeefCe SkeÀe®e JesUer SKeeoer J³ekeÌleer efJeceeefn Iesles
DeeefCe pegieejner KesUles Demes keÀe nesles ³ee®es efJeJes®eve Jejerue le%eeb®³ee efJeMues<eCeeletve efceUles. Hejblet
Del³ebleerkeÀ iejerye Je Del³ebleerkeÀ Þeerceble J³ekeÌleer®es Jele&ve cee$e ³eeHes#ee JesieUs Demeles Demes cele n@jer
ceekeÀes&efJeìdPe ³ee DecesefjkeÀve Meem$e%eeves ceeb[ues Deens.
ceekeÀexefJeìdPe ³eeb®³ee celes Del³eble ÞeeRcele Je Del³bele iejerye J³ekeÌleer OeeskeÀe HelkeÀjC³eeme le³eej
vemeleele lej ceO³eceJeieea³e ueeskeÀ cee$e OeeskeÀe HelkeÀjC³eeceOes Heg{s Demeleele. l³ee®³ee celes GlHevvee®eer
meerceeble GHe³eesieerlee GlHevvee®³ee HeeleUerJej DeJeuebyegve vemeles lej peer GlHevveeleerue yeoueeJej
DeJeuebyetveDemeles. (The Marginal Utility of Income relates to the changes
in the level of money income no to due absolute level of money
income) ceekeÀexefJeìPe®³ee celeevegmeej He´l³eskeÀ J³ekeÌleer®es Jele&ceevekeÀeueerve GlHevve l³ee®ee OeeskeÀe
HelkeÀjC³ee®ee ¢<ìerkeÀesve efveOee&jerle keÀjC³eemeeþer cenlJee®eer YegceerkeÀe Heej Hee[les.
’GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHevveeleerue DeuHeMeer Jee{ l³ee®³ee efmeceeble GHe³eesieerlesle ceesþer Jee{
keÀjles cee$e GlHevveeleerue ceesþer Jee{ cee$e meerceeble GHe³eesieerlee HeÀej Jee{Jeg MekeÀle veener, leLeeefHe
GlHevveele DeuHeMeer Ieì Peeueer Demelee meerceeble GHe³eesieerlee Jee{les. DeeefCe GlHevveeleerue ceesþer Ieì
meerceeble GHe³eesieerlee ceesþ³ee HećeeCeele Jee{C³eeme keÀejCeerYetle þjles. ( Hejblet l³ee®eJesUer SketÀCe
GHe³eesieerlee keÀceer nesle Demeles ns osKeerue efJe®eejele I³eeJes ueeieles.)“

30
Deeke=ÀleerceOeerue MU ne HewMee®³ee efmeceeble GHe³eesieerles®ee Jeke´À Demetve lees ®e{Gleeje®ee
Deens. ³esLes J³ekeÌleer®es cetU GlHevve O-M0 Deens Demes ie=nerle Oe©ve l³ee®es GlHevve M2 He³e&ble
Jee{u³eeme l³ee®³ee HewMee®eer meerceble GHe³eesieerlee Jee{les Hejblet l³eeveblej leer keÀceer nesles. lej M0 Hes#ee
GlHevve keÀceer Peeu³eemener efmeceeble GHe³eesieerlesle Jee{ Peeuesueer efometve ³esles.l³eecegUs ³esLes GlHevveele
KetHe ceesþer Jee{ nesC³eemeeþer ceesþe OeeskeÀe mJeerkeÀejuee peeCeej veener. lej ogmejerkeÀ[s GlHevve KetHe
ceesþ³ee HećeeCeele keÀceer nesT ve³es cnCetve efJecee Kejsoer keÀjÀve OeeskeÀe ìeUC³ee®ee He´³elve kesÀuee peeF&ue
keÀer p³eecegUs GlHevve O-M1 Hes#ee keÀceer nesCeej veener ³ee®eer o#elee Iesleueer peeF&ue.
DeeHeueer Heíeleer leHeemee

1. v³etceve cee@iexmìve& efveosMeebkeÀ keÀesCel³ee Je<eea ceeb[C³eele Deeuee?
2. efÖeÀ[ceve me@Jnspe ie=efnlekeÀ keÀesCel³ee mebMeesOeve Heef$ekesÀletve ceeb[C³eele Deeues?
3. ceekeÀexefJeìPed ie=efnlekeÀ keÀesCel³ee IeìkeÀeMeer mebyebOeerle Deens?
2.4 meejebMe
DeefveefM®elelee efkebÀJee OeeskeÀe³egkeÌle HeefjefmLeleerle GHeYeeskeÌ³ee®es Jele&ve ns Del³eble JesieU³ee

HeOoleer®es Demeles. [@efveDeue yeveexueer ³eebveer l³eeyeeyele®ee Heerìdmeyeie& efJejesOeeYeeme ceeb[uesuee Demetve,
v³etceve cee@iexmìve& ³eebveer GHe³eesefielee efveoxMeebkeÀ ner mebkeÀuHevee ceeb[uesueer Deens. lej efÖeÀ[ceve me@Jnspe
ie=nerlekeÀeceO³es SkeÀe®e JesUer GHeYeeskeÌlee efJecee Ieslees Je OeeskeÀe keÀe HelkeÀjlees ³ee®es efJeMues<eCe kesÀuesues
Deens. lej ceekexÀefJeìdPe ³eebveer Del³eble iejerye Je Del³eble Þeerceble J³ekeÌleer®es Jele&ve ceO³eceJeieea³eebHes#ee efYevve
keÀe Demeles ³ee®es efJeJes®eve kesÀuesues Deens.
1. meerceeble GHe³eesefielee – GHeYeeskeÌl³eeme Jemlet®³ee MesJeì®³ee veieeHeemetve efceUCeejer GHe³eesefielee
1. DeefveefM®eleles®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.

2. meWì Heerìdmeyeie&®ee efJejesOeeYeeme mHe<ì keÀje.
3. v³etceve – cee@iexmìve&®ee GHe³eesefielee efveoxMeebkeÀ efJeµeo keÀje.
4. efÖeÀ[ceve me@Jnspe ie=nerlekeÀ mHe<ì keÀje.
5. ceekeÀexefJeìmed®es ie=nerlekeÀ mHe<ì keÀje.
31
2.7 meboYe&met®eer
1. Singla R.K. (2010) Business organization, V.K. Enterprizes,

New Delhi, ISBM -9380006241.
2. Reynolds R.L. (2011) Basic Micro Economics, Textbook Equity,
Inc., ISBN – 146117581X
3. Johnson J.S. (2006) Introduction to Economic Analysis
California Institute of Technology. USA.
4. Hugh Gravelle & Ray Rees (2008) Micro economics, Dorling
Kindersley (India) Pvt. Ltd. Delhi. ISBM – 81- 317- 1655 -4
5. Chaunam S.P.S. (2009) Micro economics, PHI Learning Private
Ltd, ISBN – 978-81-203-3860-9.
6. Sanjay Rode (2012) Advanced Micro Economic, bookboon.
Com, ISBN- 978- 87-403-0158-4.
7. Krister Ahlerstan (2008), Microeconomic – Exercises,
bookboon. Com, ISBN 978-87-7681-412-0.

32
ÒekeÀjCe 2
IeìkeÀ-3
GlHeeove, Ke®e& DeeefCe HegjJeþe
IeìkeÀ j®evee
3.1 GefÎ<ì³es
3.2 He´mleeJevee
3.3 GlHeeove HeÀueve – J³eeK³ee , JewefMe<ì³es, He´keÀej
3.4 DeuHekeÀeueerve GlHeeove HeÀueve
3.5 oerIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀueve
3.6 mejue SkeÀefpeveMeer GlHeeove HeÀueve
3.7 keÀe@ye – [iueme GlHeeove HeÀueve
3.8 efmLej HeéflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀueve
3.9 meejebMe
3.1 GefÎ<ì³es
GlHeeove HeÀueve ³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme Heg{erue yeeyeeR®es DeekeÀueve nesF&ue.
1. GlHeeove HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee Je JesefMe<ì³es ue#eele ³esleerue.
2. DeuHekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee ue#eele ³esF&ue.
3. mejeue SkeÀefpevemeer Je keÀe@ye – [iueme GlHeeove HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee ue#eele ³esF&ue.
4. efmLej HeéflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee mecepeC³eeme ceole nesF&ue.
3.2 He´mHeeJevee
DeLe&Meem$eele GlHeeoveHeéfke´À³ee ne Meyo pesJne HeeefjYeeef<ekeÀ DeLee&ves JeeHejC³eele ³eslees lesJne

l³ee Meyoeuee jespe®³ee yeesueerYee<esleerue DeLee&Hes#ee peemle J³eeHekeÀ Demee DeLe& HeéHle neslees. jespe®³ee
yeesueerYee<esle HetJeea DeefmlelJeele vemeuesu³ee Je veJeerve veecejÀHeOeejCe keÀjCeejer Jemlet efvecee&Ce keÀjCes ³ee
DeLee&ves GlHeeove Heéfke´À³ee ne Meyo JeeHejC³eele ³eslees. DeLe&Meem$e p³ee p³ee Heéfke´À³escegUs Jemlet efkebÀJee
mesJee ³eeb®³ee ©Heeves ceveg<³eeuee efceUCeeN³ee GHe³eesieerlesle Jee{ nesles. l³ee meJe& Heéfke´À³eebvee GlHeeove
33
(Production) Demes cnCeleele. GlHeeoveHeéfke´À³ee ner Flej vewmeefie&keÀ Heéfke´À³eeHećeeCes DeeHeesDeeHe
Ie[le veenerle. lej l³ee ceveg<³eeuee cegodoece Je He´³elveHegJe&keÀ Ie[Jetve DeeCeeJ³ee ueeieleele l³ee Ie[Jetve
DeeCeC³eemeeþer ceveg<³eeuee p³ee IeìkeÀeb®ee efkebÀJee meeOeveeb®ee GHe³eesie keÀjeJee ueeielees l³ebevee GlHeeove
IeìkeÀ efkebÀJee meeOeves Demes cnCeleele.
He´mletle He´keÀjCeele GlHeeove Ke®e& Je HegjJeþe ³eeb®es efJeJes®eve kesÀues Deens.
3.3 GlHeeove HeÀueve (Production function)
GlHeeove Hes{erle GlHeeove IeìkeÀ keÀe³e& keÀjleele DeeefCe l³ee®ee HeefjCeece ne Jemletb®³ee
efveefce&leerkeÀ[s nesle Demelees. Jemlegb®eer efveefce&leer ner leer Jemlet efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer He´³elve keÀjCeeN³ee
GlHeeokeÀ IeìkebÀeJej DeJeuebyetve Demeles. l³eecegUs GlHeeoveele JeeHejuesu³ee IeìkeÀeb®³ee jeMeer®ee
GlHeeovecee$esMeer SkeÀ efJeefMe<ì meyebOe Demelees. n³ee mebyebOeeuee GlHeeoveHeÀueve Demes cnCeleele.
GlHeeove HeÀuevee®eer efJemleejerle J³eeK³ee Heg{erueHećeeCes keÀjlee ³esF&ue.
J³eeK³ee :
`SKeeÐee efJeefMeä Hes{er®ee GlHeeove HeÀueve mebyebOe ne SKeeÐee efJeefMeä JesUer eEkeÀJee efJeefMeä
SkeÀkeÀe®³ee meboYee&le IeìkeÀeb®³ee efvejefvejeÈ³ee MekeÌ³e Demeuesu³ee meb³eesieeMeer jeMeer DeeefCe Hes{er®³ee
GlHeeovee®³ee jeMeer ³eeb®ee mebyebOe oMe&efJeleele ne mebyebOe oMe&efJele Demeleevee leebef$ekeÀ %eevee®eer HeeleUerner
keÀe³ece DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.`
eEkeÀJee ogmeN³ee Meyoele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, `GlHeeoveele efvecee&Ce nesCeeje jeMeer mecegn Je
³eeb®³ee efveefce&leer keÀjlee JeeHejC³eele ³esCeejer GlHeeove IeìkeÀe®eer jeMeer ¿eeb®³eeleerue mebyebOeeuee GlHeeove
HeÀueve Demes cnCeleele. cnCepes®e`
SkeÀtCe GlHeeoelre Jemleb®teer jeMeer
GlHeeove HeÀueve
SketÀCe GlHeeove IeìkeÀeb®eer jeMeer
DeeOegefvekeÀ keÀeUele GlHeeove IeìkeÀebkeÀjerlee Deeoeve (Input) Je GlHeeove jeMeerkeÀjerlee
Òeoeve (Output) ns Meyo JeeHejC³eele ³esleele. cnCetve GlHeeove HeÀueve cnCepes `Deeoeve Je Òeoeve
¿eeleerue HeÀueveelcekeÀ eEkeÀJee HeefjCeeceelcekeÀ mebyebOe nes³e` Demes cnCelee ³esF&ue. Deeoeveeb®³ee ÒeceeCeeJej
Òeoeveeb®es ÒeceeCe DeJeuebyetve Demeu³eecegUs Deoeve ner mJeleb$e ®euejeMeer (Independent
Variable) Deens. GlHeeove HeÀuevee®es meg$e Heg{erue ÒeceeCes ceeb[ues peeles.
P f a,b,c,d ......n
Jejerue meg$eele P = Òeoeve lej a, b, c, d F. Deeoeves Je Òeoeves ³eeleerue mebyebOe `f` ¿ee
De#ejeves meg®eefJeuee Deens.
GlHeeove HeÀueve ns SkeÀ ÒekeÀej®es ceeefnleerHe$ekeÀ Demeles. keÀejCe GlHeeoveHeÀueveeÜejs
DeeHeCeeme Demes mecepet MekeÀles keÀer, IeìkeÀeb®³ee cee$ee JeeHejle Demeleevee efkeÀleer GlHeeove nesF&ue eEkeÀJee
efJeefMeä GlHeeove nJes Demesue lej l³eemeeþer GlHeeove IeìkeÀ efkeÀleer ueeieleerue cnCepes®e GlHeeove
HeÀueve GlHeeovee®³ee yeeyeleerle Deeoeve Je Òeoevee®eer ceeefnleer osle Demeles.
34
GlHeeoveHeÀuevee®eer JewefMeäîes :
1) GlHeeoveHeÀueve GlHeeovee®³ee YeeweflekeÀ cee$ee DeeefCe GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®³ee YeeweflekeÀ cee$ee ³eeb®ee
mebyebOe oMe&efJeles.
2) GlHeeoveHeÀueve ns leebef$ekeÀ %eeveevegmeej yeouele Demeles.
3) GlHeeoveHeÀueve J³ekeÌle keÀjleevee JesUs®ee SkeÀkeÀ efJe®eejele IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
4) GlHeeoveHeÀueve ceeefnleer keÀjC³eemeeþer GlHeeokeÀ IeìkeÀemebyebOeer HegjsMeer ceeefnleer DemeCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles.
GlHeeoveHeÀuevee®es ÒekeÀej :
1) DeuHekeÀeueerve GlHeeoveHeÀueve (short-run production function) eEkeÀJee yeouel³ee

ÒeceeCee®ee efve³ece (Law of variable proportion)
2) efoIe&keÀeueerve GlHeeoveHeÀueve (Long-Run Prodction Function) eEkeÀJee ÒeceeCe Òel³e³e
efve³ece (Law of Returns to scale)
3) mejue SkeÀefpevemeer GlHeeoveHeÀueve (Linear-Homogeneous production
function)
4) keÀe@ye [iueme GlHeeove HeÀueve (Cobb - Douglas production function)
5) efmLej ÒeeflemLeeHeve GlHeeove HeÀueve (CES- Constant Elasticity of
Substitution Prodction Function)
3.4 DeuHekeÀeueerve GlHeeoveHeÀueve (Short-Run Production

function) eEkeÀJee yeouelJee ÒeceeCee®ee efve³ece (Law of Variable
proportion)
GlHeeove HeÀueveele GlHeeovee®ee SkeÀ IeìkeÀ yeouelee þsTve Flej IeìkeÀ efmLej ceeveues
Demelee efvecee&Ce nesCeeN³ee GlHeeove HeÀueveeme DeuHekeÀeueerve GlHeeove HeÀueve Demes cnCeleele.
efoIe&keÀeUele Demee yeoue kesÀuee peele veener. DeuHekeÀeUele GlHeeoveHes{er SkeÀe IeìkeÀe®es HeefjceeCe
yeoueJeerle Demeleevee efvejefvejeÈ³ee IeìkeÀeb®es DeeHemeele Demeuesues ÒeceeCe yeoueeJe³eeme megªJeele nesles.
cnCetve®e ³ee GlHeeove HeÀueveeme yeouel³ee ÒeceeCee®ee efve³ece Demes cnCeleele.
efme×eblee®es efJeOeeve :
1) Òees. mìerieuej ³eeb®³ee celes, `GlHeeovee®³ee keÀener meeOeveebvee efmLej þsJetve SkeÀe meeOeveele
meceeve Jee{ kesÀueer peele Demesue lej SkeÀe ce³ee&osveblej GlHeeoveele nesCeejer Jee{ keÀceer nesF&ue DeLee&le
meerceeble GlHeÊeer keÀceer nesFue.`
2) Òees. me@c³egSuemeve®³ee celes èfmLej meeOeveeb®³ee leguevesle keÀener meeOeveeb®³ee cee$esle Jee{
kesÀu³eeves GlHeeove Je=×er nesles Hejbleg SkeÀe ce³ee&osveblej meeOeveeb®³ee meceeve Jee{erletve ÒeeHle nesCeejs
DeefleefjkeÌle GlHeeove GÊejesÊej keÀceer nesle peeles.`
35
Jejerue efJeOeeveeJeªve Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, GlHeeoveele pej oesve IeìkeÀ Demeleerue Je
l³eeHewkeÀer SkeÀe IeìkeÀe®eer jeMeer efmLej Demesue DeeefCe ogmeN³ee IeìkeÀe®eer jeMeer yeoueleer Demesue lej
yeouelee IeìkeÀ Jee{le Demeleevee l³ee®es efmLej IeìkeÀeMeer Demeuesues ÒeceeCe Jee{le peeles. ³ee ÒeceeCe
Jee{eryejesyej Jemlet®³ee GlHeeoveele nesCeejer Jee{ megªJeeleerme peemle Demeles. Hejbleg efJeefMeä ce³ee&osveblej
leer keÀceer nesles.
ie=nerles :
1) GlHeeove Òe¬eÀer³esmeeþer JeeHejues peeCeejs GleHeeove leb$e yeouele veener.
2) Ieìl³ee GlHeeoveHeÀuee®es efJeMues<eCe cegKele: DeuHekeÀeUele®e ue#eele Iesleues Heeefnpes.
3) kesÀues peeCeejs GlHeeove mHeä mJeªHeele YeeweflekeÀ He×leerves ceespelee ³esles.
4) GlHeeove Òe¬eÀer³esle GlHeeove IeìkeÀeb®es SkeÀef$ekeÀjCe JesieJesieÈ³ee ÒeceeCeele keÀjlee ³esCes MekeÌ³e
Demeues Heeefnpes.
5) Òe®eueerle GlHeeoveleb$eele yeoue nesle veener.
yeouel³ee ÒeceeCee®³ee efve³ecee®es mHeäerkeÀjCe :
mecepee GlHeeoveele `De` DeeefCe `ye` ns oesve®e IeìkeÀ Deensle. `De` IeìkeÀ efmLej IeìkeÀ
Demetve lees Yetceer®eer cee$ee oMe&efJelees lej `ye` IeìkeÀ ne yeouelee IeìkeÀ Demetve lees Þece Deens Demes ie=nerle
Iesleu³eeme GlHeeoveeleerue yeouel³ee ÒeceeCee®³ee efve³ecee®es keÀe³e& Heg{erue DeekeÀ[sJeejerJeªve efme× keÀjlee
³esF&ue.
ÞeefcekeÀeb®eer Yetefce®eer cee$ee SketÀCe GlHeÊeer mejemejer meerceeble DeJemLee
mebK³ee GlHeÊeer GlHeÊeer
1 5 4 4 4
2 5 10 5 6 I
3 5 18 6 8
4 5 24 6 6
5 5 29 5.8 5 II
6 5 31 5.1 2
7 5 31 4.4 0
8 5 28 3.5 -3 III
9 5 24 2.66 -4
Jejerue lekeÌl³eele Yetceer®eer Je Þecee®eer SketÀCe, mejemejer Je meerceeble GlHeÊeer oMe&efJeueer Deens.
Yetceer®eer cee$ee efmLej Demeleevee Þecee®es HeefjceeCe Jee{le iesu³eeme Þecee®³ee HeefjceeCe Jee{eryejesyej SketÀCe
GlHeÊeer cee$e Jee{le iesueer Deens. Hejbleg mejemejer Je meerceeble GlHeÊeer cee$e SkeÀe ce³ee&osHe³e¥le Jee{les Je
veblej keÀceer-keÀceer nesle iesuesueer De{Utve ³esles. Þecee®es HeefjceeCe Heefnu³ee cee$esHeemetve eflemeN³ee cee$esHe³e¥le
Jee{le Demeleevee meerceeble GlHeÊeer cee$e ®eewL³ee Þecee®³ee cee$esHeemetve leer melele keÀceer nesles Je MesJeìer lej
$eÝCeelcekeÀ nesles. mejemejer GlHeÊeer®³ee yeeyeleerlener efn®e efmLeleer Demeles. mejemejer GlHeÊeer Þecee®³ee
ÒeLece cee$esHeemetve ®eewL³ee cee$esHe³e¥le Jee{les veblej cee$e keÀceer nesles. SketÀCe GlHeÊeer cee$e meerceeble
GlHeÊeer Metv³e nesF&He³e¥le Jee{les. ³ee leervener GlHeÊeer®³ee ÒeJe=ÊeerJeªve efve³ecee®³ee leerve DeJemLee
36
ceeveu³ee Deensle. mejemejer GlHeÊeer Jee{le Deens. leesHe³e¥le efve³ecee®eer ÒeLece DeJemLee, l³eeveblej meerceeble
GlHeÊeer Metv³e nesF&He³e¥le efve³ecee®eer ogmejer DeJemLee Je l³eeveblej eflemejer DeJemLee ceeveueer peeles. ¿ee
leervener DeJemLee Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esleerue.
Deeke=Àleerle `#e` De#eeJej Þecee®³ee cee$ee Je `³e` De#eeJej GlHeÊeer cee$ee ceespeu³ee Deensle.
`ST` ne SketÀCe GlHeÊeer, `meT` ne mejemejer GlHeÊeer Je `meerT` ne meerceeble GlHeÊeer oMe&efJeCeeje
Je¬eÀ Deens. Deeke=Àleerleerue leervener DeJemLeeb®es meefJemlej mHeäerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
1) GlHeeovee®eer ÒeLece DeJemLee :
GlHeeovee®eer ÒeLece DeJemLee Þecee®es HeefjCeece `Dece2` FlekesÀ nesF&He³e¥le Demeles. ³ee DeJemLesle
Þecee®eer mejemejer DeeefCe meerceeble GlHeÊeer Jee{le Demeles. meerceeble GlHeÊeer megjJeeleerme mejemejer GlHeÊeer
SJe{er®e Demeles. Hejbleg ³ee DeJemLesle meerceeble GlHeÊeerle nesCeeN³ee Jee{er®ee Jesie mejemejer GlHeÊeerHes#ee
peemle Demelees. MesJeìer mejemejer GlHeÊeer ` Dece2` cee$esme cenÊece Demeles. ÒeLeceeJemLes®³ee MesJeìer
mejemejer GlHeÊeer meerceeble GlHeÊeeryejesyej Demeles. mejemejer GlHeÊeer meerceeble GlHeÊeeryejesyej DemeCeeN³ee
³ee GlHeeovecee$esme Hes{er®es ³egkeÌle GlHeeove (Optimum Production) Demes cnìues peeles DeeefCe
³ee efþkeÀeCeer oesvner GlHeeove IeìkeÀeb®es Demeuesues ÒeceeCe ns ³egkeÌle ceeveues peeles.
2) GlHeeovee®eer ogmejer DeJemLee :
GlHeeovee®³ee ogmeN³ee DeJemLesle mejemejer GlHeÊeer DeeefCe meerceeble GlHeÊeer ³ee keÀceer nesT
ueeieleele cee$e SketÀCe GlHeÊeer Jee{le Demeles. ³ee DeJemLes®³ee megªJeeleerme mejemejer DeeefCe meerceeble
GlHeÊeer keÀceer nesC³ee®ee Jesie ne peemle Demelees DeeefCe meerceeble GlHeÊeer ner DeJemLee pesLes mebHeles l³ee
Þecee®³ee ` Dece3` HeefjceeCeeme Metv³eeHe³e¥le peeTve Heesn®eles. ³ee DeJemLesle meerceeble GlHeÊeer keÀceer nesle
Demeles DeeefCe cnCetve GlHeÊeerle Nnemeceeve GlHeÊeer efve³ece keÀe³ee&efvJele neslees.
37
3) GlHeeovee®eer eflemejer DeJemLee :
eflemeN³ee DeJemLesle GlHeeovee®³ee IeìkeÀeb®ee meb³eesie cenÊece ÒeceeCeeHes#ee peemle Demelees
DeeefCe l³eecegUs ³ee DeJemLesle SkebÀoj GlHeÊeer keÀceer nesT ueeieles. mejemejer DeeefCe meerceeble GlHeÊeerner
³ee DeJemLesle keÀceer nesle Demeleele. ³ee efmLeleerle Þecee®eer meerceeble GlHeÊeer $eÝCeelcekeÀ nesC³ee®es cegK³e
keÀejCe Þecee®eer cee$ee Yetceer®³ee 5 SkeÀj cee$esme DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee Þececee$esHes#ee DeefleefjkeÌle nesle
Demeles.
yeouel³ee ÒeceeCee®³ee efve³ecee®es ìerkeÀelcekeÀ Heefj#eCe :
1) ne efme×eble yeouel³ee IeìkeÀe®³ee SkeÀefpevemeerHeCeeJej DeJeuebyetve Deens. efìkeÀekeÀejeb®³ee celes,
GlHeeoveeleerue yeoueles IeìkeÀ SkeÀmeejKes vemeleele.
2) ne efme×eble yeouel³ee IeìkeÀe®³ee efmeceevle GlHeeokeÀlesJej DeJeuebyetve Deens HeCe SketÀCe GlHeeoveele
pees yeoue neslees lees efveJJeU efmeceeble IeìkeÀecegUs neslees ns cnCeCes yejesyej veener.
3) efmeceevle GlHeeovee®eer Je efmeceevle IeìkeÀe®eer mebkeÀuHevee ueneve eEkeÀJee Deefle ueneve GÐeesiee®³ee
meboYee&le ueeiet He[les. pesLes GlHeeove ceesþîee ÒeceeCeele Demeles. lesJne efmeceevle IeìkeÀ ceespelee ³esle
veenerle.
4) ne efme×eble DeuHekeÀeUele®e Òel³e³eeme ³eslees lees efoIe&keÀeUeuee ueeiet nesle veener.
5) GlHeeovee®³ee Òeef¬eÀ³esle pesJne yeoueles IeìkeÀ yeoueleele lesJne efmLej IeìkeÀelener l³ee®e ÒeceeCeele
yeoue keÀjeJee ueeielees ³ee®ee efJe®eej ³ee efme×ebleele veener.
yeouel³ee ÒeceeCee®³ee efme×eblee®es cenÊJe :
1) ³ee efve³eceecegUs keÀejKeev³eeleerue yeouee®ee IeìkeÀeb®es veie efkeÀleer Jee{efJelee ³esleerue ns GlHeeokeÀebvee
mecepeles.
2) ³eecegUs SKeeÐee IeìkeÀe®³ee ueJeef®ekeÀles®eer keÀuHevee ³esles.
3) efJeYeepeve keÀe³ee&ceO³es GlHeeove IeìkeÀebvee ³eesi³e ceesyeouee osC³eemeeþer ne efve³ece GHe³egkeÌle þjlees.
4) ³ee efve³eceeves He³ee&Hle GlHeeovee®es O³es³e ÒeeHle keÀjlee ³esles.
5) mejkeÀejuee keÀj DeekeÀejleevee ne efve³ece GHe³egkeÌle þjlees.
DeMee ³ee efme×ebleeJej keÀener efìkeÀe Peeu³ee Demeu³ee lejer Òee. me@c³egDeuemeve®³ee celes, ne
efme×eble DeeHeu³ee vesnceer®³ee HeenC³eeleerue Je DevegYeJeeme ³esCeejer SkeÀ leebef$ekeÀ Je DeeefLe&keÀ mJeªHee®eer
JemlegefmLeleer Deens. GlHeeoveeleerue cenÊJee®³ee yeeyeer ³ee efme×ebleeves mecepeleele cnCetve
J³eeJeneefjkeÀ¢<ìîee lees GHe³egkeÌle Deens ns veekeÀejlee ³esCeej veener.
1) GlHeeove HeÀuevee®eer J³eeK³ee Je JewefMeäîes meebiee.
2) DeuHekeÀeueerve GlHeeove HeÀuevee®eer ie=nerles meebiee.
3) yeouel³ee ÒeceeCee®³ee efme×eblee®es J³eeJeneefjkeÀ cenÊJe meebiee.
38
3.5 oerIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀueve (Long-Run-Period production

function) eEkeÀJee HeefjceeCe Òel³e#e efve³ece (Law of Returns to
Scale):
yeouel³ee ÒeceeCee®³ee efve³eceele DeuHekeÀeueerve GlHeeove HeÀuevee®eer ceerceebmee kesÀueer Deens. l³ee
efve³eceebleie&le SkeÀ IeìkeÀ efmLej þsTve ogmeN³ee IeìkeÀe®es ÒeceeCe yeoueles þsJeues nesles. efoIe&keÀeUele
GlHeeovee®es meJe&®e IeìkeÀ yeoueles Demeleele. efmLej cnCetve ceeveues peeCeejs Yetceer, ³eb$emeeceûeer ns
efoIe&keÀeUele DeeJeM³ekeÀ l³ee ÒeceeCeele Jee{efJeues peeT MekeÀleele eEkeÀJee keÀceer nesT MekeÀleele. cnCepes®e
efoIe&keÀeUele efmLej IeìkeÀ ner meb%ee ueeiet He[le veener. efoIe&keÀeUele GlHeeovee®es meJe&®³ee meJe& IeìkeÀ
yeouele Demeleevee pees GlHeeoveHeÀue mecesOe efceUlees l³eeme `HeefjceeCe Òel³e³e efve³ece` Demes cnCeleele.
HeefjceeCe Òel³e³e efve³ece ne GlHeeovee®³ee meJe& IeìkeÀeble l³ee®es DeeHemeeleerue ÒeceeCe keÀe³ece þsJetve
kesÀuesu³ee Jee{ercegUs GlHeeove cee$esleerue Jee{er®es mHeäerkeÀjCe keÀjerle Demelees lees Heg{erue ie=nerleebJej
DeeOeeefjle Deens.
efme×eblee®eer ie=nerles :
1) J³eJenejele HetCe& mHeOee& DeefmlelJeele Deens.
2) GlHeeove mebK³esle ceespelee ³esles.
3) keÀesCel³eener ÒekeÀej®es leebef$ekeÀ yeoue GlHeeoveele nesle veenerle.
4) keÀeceieej Òe®eueerle DeJepeejs Je nl³eejs ³eeb®³ee mene³³eeves keÀece keÀjleele.
5) GlHeeovee®es meJe& IeìkeÀ yeouelee ³esleele cee$e meb³eespekeÀ ne IeìkeÀ efmLej Demelees lees yeouelee ³esle
veener.
GoenjCeemen mHeäerkeÀjCe :
ÒeceeCe Òel³e³e efve³ece Heg{erue keÀeuHeefvekeÀ GoenjCee®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esF&ue.
IeìkeÀ cepetjeb®eer peefceveer®es SketÀCe GlHeeove meerceeble ÒeJe=Êeer
meb³eesie mebK³ee #es$e (SkeÀj) (efkeÌJebìue) GlHeeove
¬eÀceebkeÀ (efkeÌJebìue)
1 1 1 8 8
2 2 2 17 9 Jee{lee
3 3 3 27 10 Òel³e³e
4 4 4 38 11 efmLej
5 5 5 49 11 Òel³e³e
6 6 6 59 10
7 7 7 68 9 Ieìlee
8 8 8 75 7 Òel³e³e
39
Jeefjue keÀesäkeÀeJeªve Demes efometve ³esles keÀer, IeìkeÀe®³ee Jee{erle ÒeceeCeefMej yeoue kesÀues
Demelee ÒeLecele: Jee{les HeÀue, veblej efmLej HeÀue DeeefCe MesJeìer Ieìles HeÀue DeMeer HeÀueÒeeHleer nesles. ³ee
Jeefjue keÀesäkeÀeleerue MeslekeÀjer Oeev³ee®es GlHeeove Ieslees Demes ie=nerle Oejues Deens. GlHeeoveeleerue
GlHeeove Deeoevee®es ÒeceeCe 1 cepetj = 1 SkeÀj peceerve Demes Oejues Deens. MesJeìHe³e¥le ns ÒeceeCe
yeouele veener. Goe. 8 cepetj + 8 SkeÀj peceerve cnCepes®e 1 cepetj = 1 SkeÀj peceerve ns ÒeceeCe
keÀe³ece jneles. megªJeeleeruee SkeÀ SkeÀj Mesleermeeþer SkeÀ cepetj GHe³eesieele DeeCeu³eeves 8 efkeÌJebìue
Oeev³ee®es GlHeeove nesles. Deelee GlHeeove IeìkeÀe®es ÒeceeCe ogHHeì kesÀu³eeme 2 cepetj DeeefCe 2 SkeÀj
Mesleer kesÀu³eeme Oeev³ee®es GlHeeove 17 eEkeÌJeìue cnCepes®e ogHeìerHes#ee DeefOekeÀ nesles. Deelee GlHeeove
Deeoevee®es ÒeceeCe efleHHeì cnCepes 3 cepetj Je 3 SkeÀj kesÀu³eeme Oeev³ee®es GlHeeove 27 eEkeÌJeìue
cnCepes efleHeìerHes#ee DeefOekeÀ nesles. ³esLes GlHeeove HeÀuee®eer Jee{leer ÒeJe=Êeer Dee{Ules. keÀejCe GlHeeove
IeìkeÀebceO³es kesÀuesu³ee Jee{erHes#ee GlHeeoveele DeefOekeÀ Yej He[les. ner Henerueer DeJemLee nes³e.
³eeHeg{s 4 cepetj DeeefCe 4 SkeÀj peceerve Je 5 cepetj DeeefCe 5 SkeÀj peceerve Demes GlHeeove
IeìkeÀeb®es ÒeceeCe ÒeceeCeye× Jee{efJeu³eeme SketÀCe GlHeeoveele Jee{ nesles HeCe meerceeble GlHeeove efmLej
jneles. cnCetve ³ee ogmeN³ee DeJemLesme efmLej HeÀuee®eer ÒeJe=Êeer Demes cnCeleele.
³eeveblejner 6 cepetj DeeefCe 6 SkeÀj peceerve, 7 cepetj DeeefCe 7 SkeÀj peceerve, 8 cepetj
DeeefCe 8 SkeÀj peceerve Demes ÒeceeCeye× GlHeeove IeìkeÀeb®es ÒeceeCe Jee{efJeu³eeme SketÀCe GlHeeoveele Jee{
nesles Hejbleg meerceeble GlHeeovee®es HeÀue Ieìle peeles. cnCetve eflemejer DeJemLee Ieìl³ee HeÀuee®eer ÒeJe=Êeer
cnCetve DeesUKeueer peeles. ner yeeye Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esF&ue.

40
Jejerue Deeke=Àleerle `De#e` De#eeJej GlHeeove IeìkeÀeb®es yeoueles ÒeceeCe DeeefCe `De³e` De#eeJej
efmeceeble GlHeeove oMe&efJeues Deens. Deeke=Àleerle Jee{les HeÀue `yekeÀ` ner js<ee oMe&efJeles. `keÀ[` js<ee efmLej
HeÀue oMe&efJeles lej `[F&` js<ee Ieìles HeÀue oMe&efJeles.
GlHeeove ÒeceeCe HeÀuee®³ee DeJemLee :
GlHeeove ÒeceeCe HeÀuee®³ee efJeefJeOe DeJemLee keÀe efometve ³esleele ³ee®es efJeMues<eCe Heg{erueÒeceeCes -
1) GlHeeove ÒeceeCee®es Jee{les HeÀue (Increasing Returns to Scale):
GlHeeoveele JeeHeju³ee peeCeeN³ee meJe& IeìkeÀeb®³ee ÒeceeCeele Jee{ kesÀueer Demelee SketÀCe
GlHeeoveele pesJne GlHeeove Deeoevee®³ee Jee{erHes#ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele Jee{ nesles lesJne GlHeeove
ÒeceeCee®es Jee{les HeÀue DevegYeJeeme ³esles. mecepee meJe& IeìkeÀ 30 ìkeÌkeÌ³eebveer Jee{efJeues Demelee SketÀCe
GlHeeoveele 60 ìkeÌkeÌ³eebveer Jee{ Peeueer lej ner GlHeeove ÒeceeCee®³ee Jee{l³ee HeÀuee®eer ÒeJe=Êeer nes³e. ner
ÒeJe=Êeer efvecee&Ce nesC³ee®es keÀejCe efoIe& keÀeUele mejemejer Ke®e& Ieìle peelees, Debleie&le Je yeneaiele ueeYe
ÒeeHle nesleele, efJeMes<eerkeÀjCe Je Þece efJeYeeieCeer®es HeÀe³eos efceUleele.
2) efmLej ÒeceeCe HeÀue (Constant Returns to Scale):
GlHeeove IeìkeÀ p³ee ÒeceeCeele Jee{efJeues peeleele l³ee IeìkeÀeb®³ee Jee{er®³ee ÒeceeCeele SketÀCe
GlHeeoveele Jee{ nesles lesJne l³eeuee efmLej HeÀuee®es ÒeceeCe Demes mebyeesOeues peeles. mecepee, GlHeeovee®³ee
meJe& IeìkeÀebceO³es 20 ìkeÌkesÀ Jee{ kesÀueer Demelee GlHeeoveele 20 ìkeÌkesÀ Jee{ nesle Demesue lej efmLej
ÒeceeCe HeÀuee®eer ÒeJe=Êeer Dee{Ules. GlHeeove keÀe³ee&le efJeefJeOe ÒekeÀej®es HeÀe³eos DeeefCe leesìs meejKes®e
nesleele lesJne efmLej ÒeceeCe HeÀuee®eer ÒeJe=Êeer Dee{Ules. GlHeeove keÀe³ee&le efJeefJeOe ÒekeÀej®es HeÀe³eos DeeefCe
leesìs meejKes®e nesleele lesJne efmLej ÒeceeCe HeÀuee®ee DevegYeJe ³eslees.
3) Ieìles ÒeceeCe HeÀue (Decreasing Returns to Scales)
GHleeovee®³ee IeìkeÀele p³ee ÒeceeCeele Jee{ kesÀueer peeles l³eeHes#ee SketÀCe GlHeeoveele keÀceer
ÒeceeCeele Jee{ nesles lesJne Ieìl³ee ÒeceeCe HeÀuee®ee efve³ece DevegYeJeeme ³eslees. mecepee meJe& GlHeeove
IeìkeÀ 10 ìkeÌkesÀ Jee{efJeues Demelee SketÀCe GlHeeoveele 5 ìkeÌkesÀ Jee{ Peeueer cnCepes Ieìles HeÀue
DevegYeJeeme ³esles. Jee{l³ee GlHeeovee®es J³eJemLeeHeve keÀjCes keÀefþCe peeles. l³eecegUs Ieìl³ee ÒeceeCe
HeÀuee®ee Òel³e³e ³eslees. efJeefMeä ce³ee&osHeueerkeÀ[s GlHeeove Jee{u³eeme ÒeceeCee®es DeveskeÀ leesìs Òeyeue yevetve
Ieìl³ee HeÀuee®ee DevegYeJe ³eslees.
efme×ebleeJejerue ìerkeÀe :
DeveskeÀ DeLe&le%eeb®³ee celes, GlHeeovee®es IeìkeÀ meejK³ee®e ÒeceeCeele Jee{efJeCes Deiej keÀceer
keÀjCes Heg{erue keÀejCeebcegUs MekeÌ³e nesle veener.
1) keÀener GlHeeokeÀ IeìkeÀ DeefJeYeep³e Demeleele. GlHeeove ceesþîee ÒeceeCeeJej kesÀu³eeme®e Demes
IeìkeÀ JeeHejlee ³esleele. GlHeeovee®es ÒeceeCe ueneve Demeu³eeme Demes IeìkeÀ JeeHejlee ³esle veenerle.
2) efJeefMeä HeefjefmLeleerle meJe& IeìkeÀ ogHHeì keÀjCes MekeÌ³e nesle veener. mecepee, keÀeceieejeb®eer mebK³ee
Jee{efJeueer lej DeewÐeesefiekeÀ efMemle efyeIe[tve ieeWOeU efvecee&Ce nesF&ue.
3) keÀener GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®ee HegjJeþe ce³ee&oerle Demelees lees Flej GlHeeokeÀ IeìkeÀebÒeceeCes Jee{efJelee
³esle veener. Goe. meb³eespekeÀ cnCetve ner keÀuHevee DeJ³eJene³e& Jeeìles.
41
4) Òee. ®eWyejefueve ³eeb®³ee celes, J³eJenejele Jee{les ÒeceeCe HeÀue DevegYeJeeme ³esCes DeefOekeÀ MekeÌ³e Demeles
keÀejCe ³eb$ee®es Je Þecee®es efJeMes<eerkeÀjCe MekeÌ³e Demeles.
JejerueÒeceeCes ³ee efme×ebleeJej keÀener efìkeÀe Peeu³ee Demeu³ee lejer DeeOegefvekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es
³ee efme×ebleeuee cenÊJee®es mLeeve Deens. keÀener GlHeeokeÀ IeìkeÀ DeefJeYeep³e Je ce³ee&efole Demeues lejer ³ee
efme×eblee®³ee mene³³eeves GlHeeokeÀeuee GlHeeoveefJe<e³ekeÀ ³eesi³e efveCe&³e Ieslee ³esleele.

1) efoIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀuevee®eer keÀesCeleerner oesve ie=nerles meebiee.
2) efoIe&keÀeUele GlHeeovee®es efmLej IeìkeÀ ner mebkeÀuHevee keÀe ueeiet nesle veener.
3) efoIe&keÀeUele GlHeeovee®ee keÀesCelee IeìkeÀ yeouelee ³esle veener.
3.6 mejue SkeÀefpevemeer GlHeeove HeÀueve (Linear Homogeneous

production function):
`meJe& GlHeeove IeìkeÀe®es ÒeceeCe efJeefMeä ÒeceeCeele Jee{efJeues Demelee lesJe{îee®e ÒeceeCeele
GlHeeoveele Jee{ Ie[tve ³esle Demesue lej l³eeme mejU SkeÀefpevemeer GlHeeove HeÀueve Demes cnCeleele.`
³ee®ee DeLe& ³ee ÒekeÀejele Deeoeveeb®³ee ÒeceeCeele pesJe{îee ÒeceeCeele Jee{ kesÀueer peeles
lesJe{îee®e ÒeceeCeele GlHeeoveele Jee{ nesles. Goe. Deeoeveeb®es ÒeceeCe 2 ìkeÌkesÀves Jee{efJeu³eeme
GlHeeoveelener 2ìkeÌkesÀves®e Jee{ Ie[tve ³esles. ns®e Heg{erue meg$ee®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHeä keÀjlee
³esF&ue.
Pf (a,b,c,d.......n)
   
mecepee Deeoevee®es ÒeceeCe `n` Heìerves Jee{efJeu³eeme Jejerue meceerkeÀjCeele Heg{erue ÒeceeCe yeoue
nesF&ue.
npf (na,nb,nc,nd.......
  )
³ee GlHeeovee®³ee HeÀueeme mejU SkeÀefpevemeer GlHeeove HeÀue eEkeÀJee Heneru³ee opee&®es (First
Degree) GlHeeove HeÀue Demes cnCeleele. pesJne GlHeeoveHeÀueve ns K opee&®es (Kth Degree)
Demeles. lesJne Jejerue meceerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes ³esF&ue.
nkpf (na,nb,nc,nd.......n)

42
pej K = 1 Demesue cnCepes®e K ®eer eEkeÀcele 1 Demesue lej Jejerue GlHeeoveHeÀue efmLej
GlHeeoveHeÀue (Constant returns to scale) Demeles. pej K ®eer eEkeÀcele 1 Hes#ee peemle
Demesue (K>1) lej GlHeeoveHeÀueve ns Ieìles GlHeeove HeÀueve (Decreasing returns to
scale) Demeles ns GlHeeove HeÀueve oesve ÒekeÀej®es Demeles. 1) pesJne Deeoeveeb®³ee mebK³esleerue Jee{er
SJe{er®e Jee{ GlHeeoveele nesle Demeles. lesJne l³eeme Heneru³ee opee&®es mejue SkeÀefpevemeer GlHeeove
HeÀueve Demes cnCeleele. ns GlHeeoveHeÀueve efmLej GlHeeove HeÀuee®ee efme×eble oMe&efJeles. 2) pesJne
GlHeeoveHeÀueve Heìer®³ee opee&®es Hejbleg SkeÀefpevemeer vemeles (Non Homogenous) Je l³ee®³ee
opee&®eer eEkeÀcele 1 Hes#ee keÀceer eEkeÀJee peemle Demeles. l³eeJesUsme Jee{les eEkeÀJee Ieìles GlHeeoveHeÀue
oMe&efJeles. cnCepes®e Jee{l³ee eEkeÀJee Ieìl³ee GlHeeove HeÀuee®ee efme×eble oMe&efJeles.
3.7 keÀe@ye – [iueme GlHeeove HeÀueve (Cobb–Douglas production

function):
keÀe@ye [iueme ³ee DecesefjkeÀve DeLe&Meem$e%eeves mebK³eeMeem$eer³e He×leer®ee JeeHej keÀªve

YeeweflekeÀ Deeoeves Je Òeoeves ³ee oesneWceOeerue mebyebOe mHeä kesÀuee Deens. l³eebveer DecesefjkeÀve keÀejKeev³eeb®ee
DeY³eeme keÀªve DevegYeJeefme× Demes efve<keÀ<e& keÀe{ues. keÀe@ye [iueme ³eeb®es GlHeeove HeÀueve ns SKeeÐee
GÐeesiemebK³es®³ee GlHeeove Òe¬eÀer³esMeer efveie[erle veener lej mebHetCe& keÀejKeeveoejer GÐeesieeMeer mebyebOeerle
Deens. l³eebveer DecesefjkesÀleerue keÀejKeeveoejer®ee DeY³eeme keÀ©ve Demee efve<keÀ<e& keÀe{uee Deens keÀer lesLeerue
keÀejKeev³eeb®³ee GlHeeoveeceO³es peer SketÀCe Jee{ Peeueer l³eeHewkeÀer 75 ìkeÌkesÀ Jee{ ner keÀeceieejebcegUs Je
25 ìkeÌkesÀ Jee{ ner Yeeb[JeueecegUs Ie[tve Deeueer. ogmeN³ee cene³eg×eveblej DeLe&Meem$e%eebceO³es ns GlHeeove
HeÀueve HeÀej ueeskeÀefÒe³e Peeues.
keÀe@ye [iueme®es GlHeeove HeÀueve ns mejU SkeÀ efpevemeer GlHeeove HeÀueve Deens. ³ee GlHeeove
HeÀueveeceO³es keÀeceieej Je Yeeb[Jeue ns oesve GlHeeove IeìkeÀ efJe®eejele Iesleues Deensle. ns GlHeeove
HeÀueve ieefCeleer meg$ee®³ee mene³³eeves Heg{erueÒeceeCes ceeb[ues Deens.
Q = kLac (1-a)
Q = SketÀCe GlHeeove
L= keÀeceieejeb®eer mebK³ee
C = Yeeb[Jeuee®es ÒeceeCe
K Je a Oeve efmLejebkeÀ
DeeefCe a < 1
mecepee, keÀeceieej (L) Je Yeeb[Jeue (C) ³ee oesve IeìkeÀele g SJe{er Jee{ kesÀueer Demelee
GlHeeoveele Heg{erueÒeceeCes Jee{ Ie[tve ³esF&ue.
1a
K  gL  gc 
a
-------------------- (I)
g a g1a KLac1a ----------------- (II)
g a g1a g Demes ceeveu³eeme
gKLac1a ----------------- (III)
QKLac1a cnCetve
gQ -------------------------- (IV)
43
Deµeeefjleerves keÀeceieej (L) Je Yeeb[Jeue (c) ³ee oesnesle g ves Jee{ kesÀu³eeme
GlHeeoveeleosKeerue g ves Jee{ nesles. cnCepes®e GlHeeoveIeìkeÀele (Yeeb[Jeue, keÀeceieej) pesJe{îee
ÒeceeCeele Jee{ kesÀueer lesJe{îee®e ÒeceeCeele GlHeeoveele Jee{ nesles.
1) SkeÀefpevemeer mejue GlHeeoveHeÀueve cnCepes keÀe³e?
2) keÀe@ye - [iueme ³eebveer DeeHeu³ee GlHeeove HeÀueveele keÀesCeles oesve GlHeeove IeìkeÀ efJe®eejele Iesleues
Deensle?
3) keÀe@ye - [iueme ³eebveer keÀesCel³ee osµeeleerue DeY³eeme keÀ©ve GlHeeove HeÀueve ceeb[ues?
3.8 efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀueve (CES-Constant

Elasticity of Substitution production function)
De@jes, ®esvesjer, efcevneme DeeefCe meesuees ³ee DeLe&le%eebveer 1961 ceO³es èfmLej Òeefle mLeeHeve
ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀuevee®eer` mebkeÀuHevee ceeb[ueer. ³ee GlHeeove HeÀueveele l³eebveer Q, C DeeefCe L
³ee leerve ®eueeb®ee Je A, a DeeefCe  ³ee leerve Òe®eueeb®ee (Parameters) meceeJesMe kesÀuee Deens. ns
GlHeeove HeÀueve Heg{erueÒeceeCes meg$eªHeeves meebielee ³esF&ue.
1/ 
QAc  (Ia)L
 
 
³esLes
Q= SketÀCe GlHeeove (Total Output)
C= Yeeb[Jeue (Capital)
L= Þece (Labour)
A= keÀe³e&#ece Òee®eue (Efficiency parameter)
= efJelejCe Òee®eue (DeuHeÀe) (Distribution parameter)
= ÒeeflemLeeHeve Òee®eue (efLeìe) (Substitution parameter)
Jejerue meceerkeÀjCeele À` ns Òe®euee®eer keÀe³e&#ecelee met®eerle keÀjles. leb$e%eevee®eer efmLeleer
DeeefCe GlHeeovee®es mebIeìveefJe<e³ekeÀ Hewuet À` ves J³ekeÌle nesleele. leb$e%eeve DeeefCe mebIeìveefJe<e³ekeÀ
yeoueecegUs keÀe³e&#ecelee Òe®eueeÜejs GlHeeove HeÀueveele yeoue neslees. SketÀCe GlHeeoveeleerue IeìkeÀeb®³ee
meeHes#e efnmm³eebMeer mebyebOeerle Yeeb[Jeue ÒekeÀef<e&le IeìkeÀ meniegCekeÀ (factor co-efficient)
44
cnCepes®e efJelejCe (DeuHeÀe)ves oeKeefJeues Deens.  ns ÒeeflemLeeHeve Òee®eue Demetve IeìkeÀeb®eer
ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee ³eeÜejs oeKeefJeueer Deens.
³esLes, A > 0, 0 <, > -1 Demes ceeveues Deens.
GlHeeove HeÀuevee®es iegCeOece& (properties of CES production function) :
efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee DeeCeKeer megmHeäHeCes
ceeb[C³eemeeþer l³ee®³ee iegCeOecee&®eer eEkeÀJee JewefMe<ìîeeb®eer ®e®ee& keÀª.
1) ÒeLece ÞesCeer®es megpeeleer³e HeÀueve :
ns GlHeeove HeÀueve ÒeLece ÞesCeer®es Je mepeeleer³e mJeªHee®es Deens. Yeeb[Jeue DeeefCe Þece ³ee
IeìkeÀebceO³es `n` FlekeÀer Jee{ kesÀueer Demelee SketÀCe GlHeeovemeg×e `n` FlekesÀ Jee{les.
2) Metv³e ÞesCeer®es mepeeleer³e GlHeeove :
³ee GlHeeove HeÀueveeleerue Yeeb[Jeue (C) DeeefCe Þece (L) ³ee IeìkeÀeb®es mejemejer DeeefCe
meerceeble GlHeeove Metv³e ÞesCeer®es Je mepeeleer³e mJeªHee®es Demeles. meeceev³eHeCes yengleskeÀ meJe& js<eer³e
mepeeleer³e GlHeeove HeÀueveeceO³es mejemejer Je meerceeble GlHeeove Metv³e ÞesCeer®es Demeles.
3) meceGlHeeove Je¬eÀe®ee yener&ieesue DeekeÀej :
efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀueveeÜejs meceGlHeeove Je¬eÀ keÀe{u³eeme l³ee®ee
DeekeÀej yenerieexue ³eslees. cnCepes®e Yeeb[Jeue DeeefCe Þece ³eeb®³eeleerue leebef$ekeÀ He³ee&³eles®ee meerceeble oj
(MRTS) Ieìle peeCeeje Demelees.
4)  (efLeìe) Üejs ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee efveefM®ele :
GlHeeove HeÀueveele efLeìeÜejs () ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee efveef½ele kesÀueer peeles.
5) IeìkeÀeb®eer meerceeble GlHeeokeÀlee :
pej Þece DeeefCe Yeeb[Jeue ns oesvner IeìkeÀ SkeÀceskeÀebvee He³ee&³eer Demeleerue, lej Yeeb[Jeuee®³ee
cee$esle Jee{ kesÀu³eeme Þecee®³ee cee$ee keÀceer keÀjeJ³ee ueeieleerue. HeefjCeeceer Þecee®eer meerceeble GlHeeokeÀlee
Jee{sue. DeMee ÒekeÀejs ogmeN³ee IeìkeÀe®³ee cee$eebceO³es Jee{ Peeu³eeme He³ee&³eer IeìkeÀe®³ee meerceeble
GlHeeokeÀlesle Jee{ nesles.
6) ³etuej®³ee Òeces³ee®eer efme×lee :
³etuej®³ee Òeces³ee®eer efme×lee oeKeefJeC³eemeeþer ns GlHeeove HeÀueve (CES) JeeHejues peeles.
SketÀCe GlHeeoveeleerue Yeeb[Jeue Je Þece ³ee IeìkeÀeb®es meeHes#e efnmmes þjefJeC³ee®³ee ¢äerves ceeb[uesues ns
Òeces³e ³ee GlHeeove HeÀueveeÜejs oeKeefJelee ³esles.
efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee HeÀuevee®³ee ce³ee&oe :
1) iegbleiegbleer®es efJeMues<eCe :
CES GlHeeove HeÀueveele oesve GlHeeove IeìkeÀeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees. leLeeefHe, oesvebHes#ee
peemle IeìkeÀeb®eener ³eeceO³es meceeJesMe keÀjlee ³eslees. HeCe Demes kesÀu³eeme ns efJeMues<eCe HeÀej iegbleeiegbleer®es Je
DeveekeÀueveer³e yeveles.
45
2) efJelejCe Òee®euee®es DeHegjs mHeäerkeÀjCe :
³ee GlHeeove HeÀueveeleerue efJelejCe Òee®eue eEkeÀJee Yeeb[Jeue ÒeCeerle IeìkeÀ meniegCekeÀ ³eeb®es
³eesi³e Je Hegjsmes mHeäerkeÀjCe efoues veener.
3) keÀe³e&#ecelee Òee®eue mJeleb$e keÀjlee ³esle veener :
³ee GlHeeove HeÀueveeleerue meJe& meeceûeer jerlemej Yejueer lejer `keÀe³e&#ecelee Òee®euee®es` cetu³e
Heemetve Deueie keÀjlee ³esle veener. lemes®e les SketÀCe GlHeeove, Yeeb[Jeue Je Þecee®³ee SkeÀkeÀeHeemetve
mJeleb$e keÀjlee ³esle veener.
4) meeJe&$eerkeÀjCe keÀjlee ³esle veener :
CES GlHeeove HeÀueveeÜejs SKeeÐee GÐeesie mebmLes®es GlHeeove HeÀueve keÀe{u³eeme les
mecesOeerle GÐeesieeleerue Flej GÐeesiemebmLeebvee ueeiet keÀjlee ³esle veener. cnCepes®e GlHeeove HeÀuevee®es Jee
efve<keÀ<ee&®es meeJe&ef$ekeÀerkeÀjCe keÀjlee ³esle veener.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee keÀesCeer Je kesÀJne ceeb[ueer.
2) efmLej GlHeeove HeÀueveele oesve Hes#ee peemle GlHeeove IeìkeÀeb®ee keÀe DeY³eeme kesÀuee peele veener.
3) efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀuevee®³ee mebkeÀuevesle keÀesCel³ee ®euee®ee JeeHej kesÀuee
peelees.
3.9 meejebMe
GlHeeovee®eer Òe¬eÀer³ee ner DeeHeesDeeHe Ie[Ceejer Òe¬eÀer³ee vemeles leer peeCeerJeHetJe&keÀ Ie[Jetve
DeeCeeJeer ueeieles. l³eecegUs GlHeeovee®³ee Òeef¬eÀ³esuee Je l³ee®³ee DeY³eemeeuee Devev³e meeOeejCe cenÊJe
Deens. l³ee¢äerves DeuHekeÀeU Je oerIe&keÀeU nesCeejs GlHeeove, l³eeceO³es JeeHejues peeCeejs GlHeeove
IeìkeÀ Je l³eeb®es ÒeceeCe ³ee®es meefJemlej efJeJes®eve yeouel³ee ÒeceeCee®ee efve³ece, HeefjceeCe Òel³e³e
efve³eceeceO³es kesÀues Deens. l³ee®eyejesyej mejue, SkeÀefpevemeer Je keÀe@ye [iueme ³eeb®³ee GlHeeove
HeÀuevee®esner meefJemlej efJeJes®eve Òemlegle ÒekeÀjCeele Deens. SketÀCe®e GlHeeove HeÀueve, l³ee®es ÒekeÀej,
JewefMeäîes ³eeb®es meefJemlej efJeJes®eve Òemlegle ÒekeÀjCeele kesÀues Deens.

1) GlHeeove HeÀueve : Deeoeve Je Òeoeve ³eeceOeerue menmebceOe
2) meerceeble GlHeÊeer : GlHeeovee®ee MesJeì®³ee IeìkeÀe®³ee JeeHeje®³eeveblej GlHeeoveele nesCeejer
SketÀCe Je=×er.
46
3) DeuHekeÀeU : p³ee keÀeUele GlHeeovee®es yeoueles IeìkeÀ yeouelee ³esleele.
4) Deeoeve : GlHeeoveemeeþer JeeHejues peeCeejs GlHeeove IeìkeÀ.
5) Ieìles HeÀue : GlHeeovee®³ee Òe¬eÀer³esle GlHeeove IeìkeÀ Jee{efJeues Demelee GlHeeoveele
Ieìl³ee ojeves Jee{ nesCes.

1) yeouel³ee ÒeceeCee®ee efve³ece Lees[keÌ³eele mHeä keÀje.
2) HeefjceeCe Òel³e³e efve³ecee®es efJeJes®eve keÀje.
3) mejue SkeÀefpevemeer GlHeeove HeÀuevee®es efJeMues<eCe keÀje.
4) efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀueve cnCepes keÀe³e meebietve l³ee®eer JewefMeäîes Je
ce³ee&oe meebiee.
1) met#ce DeLe&Meem$e - Òee. jece osMecegKe

2) met#ce DeLe&Meem$e - [e@. peer. Sve Peecejs.
3) G®®elej DeeefLe&keÀ efme×eble - Òee. ke=À<CejeJe Heeìerue
4) meg#ce DeLe&Meem$e- [e@. Smed. Jner. {ce{sjs
5) Modern Micro Economics – A Koutsoyiannis
6) Advanced Economic Theory – M. L. Jhingan
7) meg#ceue#eer DeLe&Meem$e - [e@. Sced. Sved. efMebos.


47
ÒekeÀjCe 2
IeìkeÀ-4
GlHeeove Ke®e& Je veHeÀe
(Production Cost and Profit)
IeìkeÀ j®evee :
4.1 GefÎ<ìîes
4.2 ÒemleeJevee
4.3 GlHeeove Ke®e&
4.4 DeuHekeÀeefueve Je oerIe&keÀeueerve GlHeeove Ke®e&
4.5 veHeÀe
4.6 meejebµe
4.7 HeeefjYeeef<ekeÀ µeyo
4.8 mejeJeemeeþer Òeµve
4.9 meboYe&met®eer
4.1 GefÎ<ìîes
GlHeeove Ke®e& Je veHeÀe ³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme Heg{erue iees<ìer ue#eele ³esleerue.
1. GlHeeove Ke®e& Je GlHeeove Ke®ee&®es ÒekeÀej mecepeleerue.
2. DeuHekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀuevee®³ee mebYeeJ³eles®es DeekeÀueve nesF&ue.
3. veHeÌ³ee®eer mebkeÀuHevee Je l³ee®es JesieJesieUs efme×eble mecepeleerue.
4.2 ÒemleeJevee
GlHeeovee®³ee ÒekeÀer³esceO³es GlHeeove JeJ³e³e Je veHeÀe ³ee oesve mebkeÀuHevee GlHeeokeÀe®³ee
¢<ìerves Del³eble cenÊJee®³ee Deensle, pesJe{e GlHeeove Ke®e& keÀceer efkebÀJee DeuHe Demesue lesJe{e
GlHeeokeÀe®ee veHeÀe Jee{lees Je GlHeeokeÀe®³ee veHeÀe Jee{uee lej iegbleJeCetkeÀ, jespeieej, GlHeVe ³ee meJe&®e
IeìkeÀele Jee{ nesles. l³eecegUs GlHeeove J³e³e Je veHeÀe ³ee mebkeÀuHeveeb®es Òemlegle ÒekeÀjCeele meefJemlej
efJeJes®eve keÀjC³eele Deeues Deens. ³eeceO³es GlHeeove J³e³ee®es ÒekeÀej, DeuHekeÀeueerve, Je efoIe&keÀeueerve
GlHeeove J³e³e, veHeÀe, veHeÌ³ee®es JesieJesieUs efme×eble ³ee mebkeÀuHeveeb®es meefJemlej efJeJes®eve keÀjC³eele Deeues
Deens ³eeJe©ve veHeÀe Je GlHeeove veHeÌ³ee®eer mebkeÀuHevee mecepeC³eeme ceole nesF&ue.
48
4.3 GlHeeoveJ³e³e (Cost of Production)
GlHeeove keÀe³ee&le meene³³e efJeefJeOe GlHeeove meeOeveebJej pees Ke®e& keÀjeJee ueeielees l³eeuee
GlHeeoveJ³e³e efkebÀJee GlHeeove Ke®e& Demes cnCeleele. ceeieCeer Je HegjJeþîee®³ee mene³³eeves keÀesCel³eener
Jemleg®eer efkebÀcele þjles. ceeieCeer®³ee yeepetves Jemleg®eer meerceeble GHe³eesieerlee cenÊJee®eer Demeles lej
HegjJeþîee®³ee yeepetves Jemlet®ee GlHeeoveJ³e³e cenÊJee®ee Demelees. keÀejCe Jemlet®ee GlHeeoveJ³e³e
cenÊJee®ee Demelees. keÀejCe Jemleg®ee HegjJeþe ne Jemleg®³ee GlHeeove J³e³eeJej DeJeuebyetve Demelees.
GlHeeoveJ³e³ee®eer keÀuHevee ³esC³eekeÀjerlee GlHeeoveJ³e³ee®es efvejefvejeUs ÒekeÀej efJe®eejele IesCes DeeJeµ³ekeÀ
Deens.
GlHeeoveJ³e³ee®es ÒekeÀej :
1) ceewefêkeÀ GlHeeoveJ³e³e (Money Cost of Production) :

[e@. ceeµe&ue ³eeb®³ee celes, ceewefêkeÀ GlHeeoveJ³e³e cnCepes SKeeoer Jemleg le³eej keÀjC³eekeÀjerlee
pesJe{e Hewmee efkebÀJee cegêe Ke®e& nesles lesJe{e l³ee Jemleg®ee ceewefêkeÀ GlHeeoveJ³e³e nes³e. ceewefêkeÀ J³e³eele
Heg{erue iees<ìeRJej Peeuesuee Ke®e& meceeefJe<ì kesÀuee peelees.
1. keÀ®®ee ceeue Kejsoer keÀefjlee ³esCeeje Ke®e&.

2. Jesleve, J³eepe, veHeÀe ³eeJej nesCeeje Ke®e&.
3. ³eb$ee®³ee IemeeN³ee®eer efkebÀcele.
4. efJecee Ke®e&
5. mejkeÀejuee ÐeeJes ueeieCeejs keÀj.
6. peeefnjeleerJejerue Ke®e& F.
ceewefêkeÀ GlHeeveJ³e³ee®es Heg{erue cegK³e oesve ÒekeÀejele JeieeakeÀjCe kesÀues peeles.
De) Òel³e#e efkebÀJee J³ekeÌle ceewefêkeÀ J³e³e (Direct or Explicit Cost) :
GlHeeokeÀe®³ee mJele:®³ee ceeuekeÀer®³ee vemeCeeN³ee meeOeveeJej pees Ke®e& neslees l³eeuee Òel³e#e
efkebÀJee J³ekeÌle ceewefêkeÀ J³e³e Demes cnCeleele. nîeele keÀ®®ee ceeue, cepetjer, J³eepe, Iemeeje JeenletkeÀ,
peenerjele, Sbpeì Fl³eeoerJej nesCeeN³ee Ke®ee&®ee meceeJesµe neslees.
ye) DeÒel³e#e efkebÀJee DeJ³ekeÌle ceewefêkeÀ J³e³e (Implicit Cost) :
GlHeeovee®³ee mJele:®³ee ceeuekeÀer®³ee GlHeeove meeOeveeb®ee JeeHej GlHeeoveele nesle Demeuee
lej l³eeJej nesCeeN³ee J³e³eeuee DeÒel³e#e efkebÀJee DeJ³ekeÌle J³e³e Demes cnCeleele. mJele:®³ee ceeuekeÀer®eer
meeOeves GlHeeokeÀeves Flej$e iegbleefJeueer Demeueer lej l³eeuee efkeÀleer ceesyeouee efceUeuee Demelee nîeeb®ee
efJe®eej keÀ©ve DeJ³ekeÌle ceewefêkeÀ J³e³e þjefJeC³eele ³esles.
2) JeemleefJekeÀ GlHeeoveJ³e³e (Real Cost of Production) :
JeemleefJekeÀ J³e³ee®eer keÀuHevee mHe<ì keÀjleevee [e@. ceeµe&ue cnCeleele `keÀesCel³eener Jemleg®³ee
efveefce&leerle efJeefYeVe ÒekeÀej®³ee ÞeceerkeÀebvee pes Òel³e#e Je DeÒel³e#e Òe³elve keÀjeJes ueeieleele lemes®e
Yeeb[Jeuee®eer ye®ele keÀjC³eemeeþer peer Òeefle#ee keÀjeJeer ueeieles l³ee meJe& l³eeie Òe³elveebvee Jemlet®ee
JeemleefJekeÀ J³e³e Demes cnCeleele.
49
cnCepes®e GlHeeoveJ³e³ee®ee efJe®eej Hewµee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve ve keÀjlee ceveg<³eeves kesÀuesu³ee
Þecee®³ee Je l³eeiee®³ee ©Heele kesÀuesuee Deens. peceerveoej, ÞeceerkeÀ, Yeeb[Jeueoej Je mebIeìkeÀ ns
GlHeeove keÀe³ee&meeþer efJeefµe<ì ÒekeÀejs HeefjÞece keÀ©ve l³eeie keÀjerle Demeleele. cnCetve Keje
GlHeeoveJ³e³e ne l³eeie Je Þece mJe©Heele ceespeuee Heenerpes. Hejbleg Þece Je l³eeiee®es J³eJenejele De®etkeÀ
ceespeceeHe keÀjlee ³esCes DeµekeÌ³e Demeu³eecegUs J³eeJenejerkeÀ GHe³eesiee®³ee ¢<ìerves JeemleefJekeÀ J³e³ee®eer
mebkeÀuHevee efJe©He³eesieer Deens.
3) JewkeÀefuHekeÀ GlHeeoveJ³e³e (Opportunity Cost of Production) :
jeefyevmeve ³eeb®³ee DeLe&µeem$ee®³ee J³eeK³esJej JewkeÀefuHekeÀ J³e³ee®eer mebkeÀuHevee DeeOeejerle
Deens. Òel³eskeÀ GlHeeove meeOevee®es JewkeÀefuHekeÀ GHe³eesie Demeleele. Hejbleg les meeOeve SkeÀe GHe³eesieele
DeeCeues lej l³eeJesUer l³ee meeOevee®ee ogmeje GHe³eesie keÀjlee ³esle veener. cnCepes®e les meeOeve SkeÀe
GHe³eesieele DeeCeues Demelee Flej JewkeÀefuHekeÀ GHe³eesieeb®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. ne l³eeie keÀjeJee
ueeieu³eecegUs peer neveer nesles lees efJeefµe<ì GHe³eesieeuee JewkeÀefuHekeÀ J³e³e nes³e.
Goe. mecepee SkeÀe J³ekeÌleerves keÀeHe[e®es ogkeÀeve keÀe{ues lees ³ee J³eJemee³eele He[uee vemelee lej
l³eeuee 1000 ©He³es ceefnv³ee®eer veeskeÀjer efceUeueer vemeleer. cnCetve l³ee efþkeÀeCeer l³ee J³ekeÌleer®³ee
OebÐeeuee Jew³eeqkeÌlekeÀ J³e³e 1000 ©He³es cenervee Deens. l³ee J³ekeÌleerves keÀeHe[e®es ogkeÀeve
®eeueefJeC³eekeÀefjlee 1000 © cenervee veeskeÀjer®ee l³eeie kesÀuee.
4) SketÀCe GlHeeove J³e³e (Total Cost of production) :

SketÀCe GlHeeovejeµeer le³eej keÀjC³eekeÀjerlee pees Ke®e& ³eslees l³eeuee SketÀCe GlHeeove J³e³e
Demes cnCeleele. mecepee 100 veie le³eej keÀjC³eemeeþer SketÀCe 5000 ©He³es Ke®e& Deeuee Demesue lej
³esLes 5000 ©He³es ne SketÀCe GlHeeove J³e³e nes³e.
5) mejemejer GlHeeoveJ³e³e (Average cost of production) :

SketÀCe GlHeeove J³e³eeuee SketÀCe GlHeeefole jeµeerves Yeeieues Demelee mejemejer GlHeeove J³e³e
efceUlees.
met$e †
SkeÀtCe GlHeeoveJ³e³e
mejemejer GlHeeoveJ³e³e =
SkeÀCte GlHeeefole jeµeer
me³evee, 100 veie GlHeeefole keÀjC³eemeeþer SketÀCe GlHeeove J³e³e 5000 ©He³es Deeuee Demesue
lej,
5000
mejemejer GlHeeoveJ³e³e  † 50 ©He³es
100
6) meerceeble GlHeeoveJ³e³e (Marginal Cost of Production) :

meerceeble J³e³ee®eer keÀuHevee mejemejer J³e³eeHes#ee cenÊJee®eer Deens SketÀCe GlHeeove SkeÀe veieeves
Jee{efJeC³eeme SketÀCe J³e³eele peer µeg× Jee{ nesles efleuee meerceeble GlHeeove J³e³e Demes cnCeleele.
50
meg$e †
SkeÀtCe J³e³eele neCseeje yeoue
meerceelbe J³e³e =
SkeÀCte jeµeerle nesCeeje yeoue
mecepee 16 veieeb®ee GlHeeove J³e³e 5000 ©He³es Deens Je veieeb®eer mebK³ee 100 Je©ve
105 kesÀueer Demelee SketÀCe GlHeeove J³e³e 5250 ©He³es Peeuee lej,
5250  500
meerceeble GlHeeove J³e³e 
105 100
250

5
 50 ©He³es

1) Jemleg®³ee HegjJeþîee®³ee yeepetveer keÀesCelee IeìkeÀ Del³eble cenÊJeHetCe& Demelees?
2) ceewefêkeÀ J³e³ee®es keÀesCeles oesve ÒekeÀej He[leele?
3) Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeeove J³e³ee®eer mebkeÀuHevee keÀesCeer ceeb[ueer?
4) meerceeble GlHeeove J³e³ee®es meg$e meebiee.
4.4 DeuHekeÀeueerve DeeefCe oerIe&keÀeueerve GlHeeove J³e³e
GlHeeove J³e³ee®es efJeµues<eCe keÀjleevee keÀeueeJeOeer®ee mebyeOeele GlHeeove J³e³ee®es efJeµues<eCe

keÀjCes DeLe&µeem$ee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®es Deens. keÀeueeJeOeer®es DeuHekeÀeU DeeefCe efoIe&keÀeU Demes oesve
ÒekeÀej ceeveues peeleele. DeuHekeÀeU DeeefCe efoIe&keÀeU ns Ie[îeeUer JesUs®³ee (Clock time)
SkeÀkeÀeJe©ve Hee[uesues ÒekeÀej veenerle. lej keÀeueeJeOeer®es JeieeakeÀjCe ns GlHeeovee®³ee keÀesCel³ee IeìkeÀele
yeoue nesT µekeÀlees ³eeJe©ve Hee[uesues Demeleele. GlHeeokeÀ IeìkeÀe®es yeoueles IeìkeÀ DeeefCe efmLej
IeìkeÀ Demes efvejefvejeUs oesve ÒekeÀej Deensle. yeouel³ee IeìkeÀeb®ee HegjJeþe DeuHekeÀeUele
menpee-menpeer yeouet µekeÀle veener. GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®³ee ³ee yeoueeJe©ve keÀeueeJeOeer®es JeieeakeÀjCe
nesles.
51
1) DeuHekeÀeU :
DeuHekeÀeU cnCepes Demee keÀeueeJeOeer keÀer p³ee keÀeueeJeOeerceO³es GlHeeokeÀ GlHeeovee®³ee
yeouel³ee IeìkeÀebceO³es HetCe&HeCes yeoue keÀ© µekeÀleele. Hejbleg GlHeeoveeleerue efmLej IeìkeÀ ns keÀe³ece
jneleele. DeuHekeÀeUeceO³es GlHeeovee®es keÀ®®ee ceeue, mLee³eer cepetjer, FbOeve Fl³eeoer IeìkeÀele yeoue
nesT µekeÀlees. cee$e Fceejleer, ³eb$emeeceûeer Fl³eeoer®³ee cee$eele HeÀjkeÀ nesT µekeÀle veener. ³ee
keÀeueeJeOeerle IeìkeÀ cee$es®ee SketÀCe GlHeVeeµeer pees mebyebOe Demelees l³eeme DeuHekeÀeueerve GlHeeove J³e³e
Demes cnCeleele.
2) oerIe&keÀeU :
oerIe&keÀeUeceO³es meJe& IeìkeÀ yeoueues peeT µekeÀleele. oerIe&keÀeU ne SJe{e keÀeueeJeOeer
Demelees keÀer, p³eele efmLej cnCetve ceeveues peeCeejs IeìkeÀmeg×e yeoueues peeT µekeÀleele cnCetve ³ee
oerIe&keÀeueerve GlHeeovee®ee pees J³e³e Demesue l³eeme oerIe&keÀeueerve GlHeeove J³e³e HeÀueve Demes cnCeleele.
DeuHekeÀeueerve DeeefCe oerIe&keÀeueerve GlHeeove J³e³e ns oesvnerner DeeHeeHeu³ee yeouee®eer
JesieJesieUîee ÒekeÀejs ÒeJe=Êeer oeKeefJele Demeleele DeeefCe cnCetve l³eeb®es efJeµues<eCe mJeleb$e jerleerves keÀjCes
DeeJeµ³ekeÀ Deens.
DeuHekeÀeueerve GlHeeove J³e³e (Short term production costs) :
DeuHekeÀeueerve GlHeeove J³e³ee®ee DeY³eeme keÀjleevee JesieJesieUîee He×leerbveer l³eeb®ee DeY³eeme
keÀjeJee ueeielees. SkeÀlej SketÀCe Ke®e& efJe®eejele IesTve efkebÀJee mejemejer DeeefCe meerceeble Ke®ee&®³ee
He×leerves DeuHekeÀeueerve Ke®ee&®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
De) DeuHekeÀeueerve SketÀCe GlHeeove J³e³e (Short term total costs) :
DeuHekeÀeUeceO³es SketÀCe GlHeeoveJ³e³e ns ÒekeÀejs efJe®eejele Iesleues peeleele ns oesve ÒekeÀej
DeuHekeÀeUele GlHeeove IeìkeÀeb®³ee ÒekeÀejeJe©ve þjuesues Deensle. ³ee oesve ÒekeÀejeHewkeÀer Heefnuee ÒekeÀej
cnCepes SketÀCe efmLej J³e³e DeeefCe ogmeje SketÀCe yeouelee J³e³e nes³e. SketÀCe efmLej J³e³e ne meceeve®e
Demelees. yeouel³ee IeìkeÀeJej ³esCeeje Ke®e& ne yeouelee J³e³e oµe&efJele Demelees. SketÀCe yeouel³ee
J³e³ee®eer cee$ee GlHeeovee®³ee Jee{eryejesyej Jee{le Demeles.
GlHeeovee®³ee SketÀCe yeouelee J³e³e DeeefCe GlHeeovee®ee SketÀCe efmLej J³e³e ³eeb®³ee yesjpesuee
DeuHekeÀeUeleerue meceûe J³e³e Demes cnCeleele. meceûe J³e³e (Aggregate cost) cnCeC³ee®es keÀejCe
keÀer, ³ee J³e³eele meJe& IeìkeÀebJej ³esCeeN³ee Ke®ee&®ee meceeJesµe kesÀuesuee Demelees. SketÀCe meceûe J³e³e
yeouee®eer efoµee ner SketÀCe yeouel³ee J³e³eeme meceeblej efoµesÒeceeCes®e Demeles. SketÀCe meceûe J³e³e ne
SketÀCe yeouee®ee J³e³eeme meceeblej Demelees. DeuHekeÀeUeleerue ns eflevnerner ÒekeÀej®es SketÀCe J³e³e Heg{erue
keÀes<ìkeÀeÜejs oeKeefJelee ³esleerue.
GlHeeovee®eer jeµeer SketÀCe efmLej J³e³e SketÀCe yeouelee J³e³e SketÀCe meceûe J³e³e
0 veie 20 © 0© 20 ©
1 veie 50 © 10 © 60 ©
2 veie 50 © 18 © 68 ©
3 veie 50 © 24 © 74 ©
4 veie 50 © 36 © 86 ©
52
Jejerue keÀes<ìkeÀele Demeuesuee efvejefvejeUîee J³e³ee®ee meyebOe ne Keeueerue Deeke=Àleerves DeefOekeÀ
®eebieu³ee jerleerves mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.

Jejerue Deeke=Àleerle SketÀCe efmLej J³e³e, SketÀCe yeouelee J³e³e DeeefCe SketÀCe meceûe J³e³e
oeKeefJeuee Deens. Deeke=Àleerle `#e' De#eeJej GlHeeovee®es HeefjceeCe ceespeuesues Deens DeeefCe `³e' De#eeJej
GlHeeove J³e³e oµe&efJeuee Deens. SketÀCe efmLej J³e³e ne meg©Jeeleeruee `DeesKe' SJe{e Demelees DeeefCe lees
GlHeeove efkeÀleerner Jee{ues lejer keÀe³ece jenlees. SketÀCe yeouelee J³e³e meg©Jeeleerme µetv³e Demelees DeeefCe
GlHeeovee®³ee HeefjceeCee yejesyej Jee{le peelees. SketÀCe meceûe J³e³ee®eer `DeesKe' ³esLetve meg©Jeele nesles.
DeeefCe lees yeouelee J³e³e DeeefCe efmLej J³e³e ³eeb®³ee yesjpesves Jee{le peelees. SketÀCe efmLej J³e³e Je
yeouelee J³e³e ³ee oesneW®eer yesjerpe SketÀCe meceûe J³e³ee®ee Je¬eÀ oµe&efJele Demeu³eeves lees yeouel³ee J³e³e
Je¬eÀeme meceeblej Demelees.
Deµee jerleerves DeuHekeÀeUeceO³es Demeuesu³ee SketÀCe J³e³eeb®es efJeµues<eCe mHe<ì keÀjlee ³esles.
SketÀCe J³e³ee®³ee efJeµues<eCeeHes#ee mejemejer DeeefCe meerceeble J³e³ee®es efJeµues<eCe DeefOekeÀ cenÊJee®es Demeles
les Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
ye) DeuHekeÀeueerve mejemejer DeeefCe meerceeble J³e³e (Short term average and
marginal costs) :
mejemejer J³e³e ³ee®ee DeLe& Demee keÀer, Jeke&ÀJej J³e³eeuee GlHeeovee®³ee SkeÀobj jeµeerves Yeeieues
Demeleele ³esCeejer jeµeer nes³e. ner yeeye DeeHeCeeme meg$e©Heeves Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
SkeÀtCe GlHeeove J³e³e
mejemejer J³e³e =
GlHeeovee®es SkeÀCte HeefjceeCe
mejemejer GlHeeoveJ³e³e ne GlHeeoveeceO³es nesCeeje yeoue DeefOekeÀ ®eebieu³ee jerleerves mHe<ì
keÀ© µekeÀlees. GlHeeove J³e³eele DemeCeeje yeoue ne mejemejer J³e³eecegUs DeefOekeÀ ®eebieu³ee jerleerves
oeKeefJeuee peeC³ee®es keÀejCe cnCepes ne J³e³e oj veieeJej ³esCeeje GlHeeoveJ³e³e oeKeefJele Demelees.
53
meerceeble J³e³e ne mebHetCe& J³e³eeleerue yeoue mHe<ì keÀjerle Demelees. GlHeeove cee$esleerue
yeoueecegUs SketÀCe GlHeeove J³e³eele efkeÀleer yeoue Peeuee ns meerceeble J³e³e oµe&efJelees. cnCetve meerceeble J³e³e
ne GlHeeove jeµeerle nesCeej³ee yeouee®es mebHetCe& GlHeeove J³e³eele nesCeeN³ee yeoueeme Yeeieerues Demelee
ÒeeHle neslees. met$e©Heeves ne J³e³e Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
SkeÀtCe J³e³eele neCseeje yeoue
meerceeble J³e³e =
GlHeeove cee$esle nesCeeje yeoue
mejemejer J³e³ee®es meg×e DeuHekeÀeUele SketÀCe J³e³eeÒeceeCes leerve ÒekeÀej He[leele. les cnCepes
mejemejer yeouelee J³e³e, mejemejer efmLej J³e³e DeeefCe mejemejer meceûe J³e³e nes³e.
³ee efvejefvejeUîee mejemejer J³e³ee®es l³ee®eÒeceeCes meerceeble J³e³ee®es mHe<ìerkeÀjCe Heg{erue
keÀes<ìkeÀe®³ee DeeOeejs keÀjlee ³esF&ue.
GlHeeovee®eer SketÀCe SketÀCe SketÀCe mejemejer mejemejer mejemejer meerceeble
jeµeer efmLej yeouelee meceûe efmLej yeouelee meceûe J³e³e
J³e³e J³e³e J³e³e J³e³e J³e³e J³e³e
0 20 0 20 -- 0 -- --
1 20 15 35 20 15 35 15
2 20 20 40 10 10 20 5
3 20 22.5 42.5 6.6 7.5 14.1 2.5
4 20 25 45 5 6.25 11.25 2.5
5 20 30 50 4 6 10 5
6 20 39 59 3.3 6.6 9.8 9
7 20 49 69 2.8 7 9.9 10
Jejerue lekeÌl³ee®³ee µesJeì®³ee ®eej keÀe@uececeO³es mejemejer DeeefCe meerceeble J³e³ee®eer Jele&CetkeÀ
oµe&efJeueer Deens. ³ee µesJeì®³ee ®eej keÀe@uececeO³es DeekeÀ[îee®³ee DeeOeejeJej keÀe{uesues ns mejemejer
DeeefCe meerceeble J³e³e Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.

54
Jejerue Deeke=Àleerle `#e' De#eeJej Jemlet®es HeefjceeCe DeeefCe `³e' De#eeJej mejemejer Je meerceeble
J³e³e ns cegêsle ceespeues Deensle. DeuHekeÀeueerve mejemejer efmLej J³e³ee®ee Je¬eÀ ne mejemejer efmLej J³e³e
js<esves oeKeefJeuee Deens. mejemejer yeouel³ee J³e³ee®ee Je¬eÀ mejemejer J³e³e ³ee Je¬eÀeves oµe&efJeuee Deens.
meerceeble J³e³ee®ee Je¬eÀ meerceeble J³e³e ne Je¬eÀeves oµe&efJeuee Deens. meerceeble J³e³ee®ee Je¬eÀ meerceeble J³e³e ³ee
Je¬eÀeves oeKeefJeuee Deens. ³ee efvejefvejeUîee J³e³eeb®eer ue#eCes Jeefjue lekeÌl³ee®³ee DeeefCe Deeke=Àleer®³ee
DeeOeejs Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) DeuHekeÀeueerve mejemejer efmLej J³e³e (Short term average fixed costs) :
DeuHekeÀeueerve mejemejer efmLej J³e³e ne GlHeeovee®³ee ³eb$emeeceûeer, Fceejleer F. efmLej
IeìkeÀebJej ³esCeeje J³e³e Demelees. DeuHekeÀeueerve mejemejer efmLej J³e³e ne meg©Jeeleerme ceespeCes DeµekeÌ³e
Demeles. HeCe Jemlegb®³ee veiee®eer mebK³ee peµeer Jee{le peeF&ue, lemee ne J³e³e GÊejesÊej keÀceer nesle peelees.
ne J³e³e oeKeefJeC³ee®ee Je¬eÀeme meceHejeJe=Êe Je¬eÀ (Rectangular Hyperbola) Demes cnCeleele
keÀejCe ³ee Je¬eÀeJejerue keÀesCel³eener efyebot®³ee efþkeÀeCeer `#e' DeeefCe `³e' De#eeJej uebye ìekeÀu³eeme p³ee
Dee³elee®es #es$eHeÀU meceeve jenerue. mejemejer efmLej J³e³e ne GlHeeove veieeb®³ee Jee{eryejesyej keÀceer nesle
peelees. ne J³e³e efkeÀleerner keÀceer Peeuee lejer µetv³e nesle vemelees.
2) mejemejer yeouelee J³e³e (Average Variable Cost) :
mejemejer yeouel³ee J³e³eeme ÒeOeeve J³e³e (Prime Cost) Demesner cnCeleele. ne J³e³e
GlHeeovee®³ee yeouel³ee IeìkeÀeJej ³esCeeje J³e³e Demelees. mejemejer yeouelee J³e³e ne meg©Jeeleerme
peemle Demelees. veblej ne J³e³e nUtnUt keÀceer nesle peelees. SkeÀe efJeefµe<ì ce³ee&osHe³e¥le mejemejer
yeouel³ee J³e³eele Ieì Peeu³eeveblej ne J³e³e nUtnUt Jee{t ueeielees. cnCepes®e ³ee J³e³ee®³ee Je¬eÀe®ee
DeekeÀej U (³et) De#eje meejKee Demelees efkebÀJee DeOe&®ebêeke=Àefle Demelees.
3) mejemejer meceûe J³e³e (Average Aggregate Cost) :
mejemejer yeouelee J³e³e DeeefCe efmLej J³e³e ³eeb®eer yesjerpe mejemejer meceûe J³e³eeves oµe&efJeueer
peeles. mejemejer meceûe J³e³ee®ee Je¬eÀ mejemejer yeouel³ee Je¬eÀe®³ee Jej®³ee yeepetme Demelees. mejemejer
yeouel³ee J³e³ee®ee Je¬eÀ DeeefCe mejemejer meceûe J³e³ee®ee Je¬eÀ ³eeb®³eeleerue Deblej mejemejer efmLej J³e³eeves
oµe&efJeues peeles. l³eecegUs ns Deblej meg©Jeeleerme peemle Demeles. HeCe veblej keÀceer nesle peeles. mejemejer
meceûe J³e³e Je¬eÀe®ee DeekeÀej U ³ee De#ejemeejKee Demelees. ³et DeekeÀej ÒeeHle nesC³ee®es keÀejCe cnCepes
ne Je¬eÀ yeouel³ee J³e³ee®³ee Je¬eÀeJej DeJeuebyetve Demelees. mejemejer yeouel³ee J³e³ee®ee Je¬eÀ ne ³eg
DeekeÀeje®ee Demeu³eecegUs meceûe J³e³e Je¬eÀeme ³eg DeekeÀej ÒeeHle neslees.
4) meerceeble J³e³e (Marginal Cost) :
meerceeble J³e³e ne GlHeeoveele meJee&le cenÊJee®ee J³e³e Deens keÀejCe ne J³e³e Jemleg®³ee efkebÀcele
efveefµ®eleerle DeveskeÀ ¢<ìîee cenÊJee®ee þjlees. meerceeble J³e³e ne GÐeesieeleerue cenÊece ueeYee®eer
HeefjefmLeleer oµe&efJele Demelees. meerceeble J³e³e peesHe³e¥le meerceeble ÒeeHleer Hes#ee keÀceer Demelees. leesHe³e¥le
Òel³eskeÀ veJ³eeves le³eej nesC³eeN³ee Jemleg®³ee SkeÀkeÀeJej veHeÀe ÒeeHle nesle Demelees. YeeJe pesJne meerceeble
J³e³e meerceeble ÒeeHleerHes#ee peemle nesT ueeielees lesJne Jemlet®³ee Òel³eskeÀ veJeerve veieeJej veHeÌ³ee SsJepeer
leesìe nesT ueeielees. meerceeble GlHeeove J³e³e peemleerle-peemle veHeÌ³ee®³ee ¢<ìerves keÀesCeleer GlHeeove
cee$ee Demesue les GlHeeoveeme meebiet µekeÀlees.
Deµee ÒekeÀejs DeuHekeÀeueerve GlHeeove J³e³ee®es mHe<ìerkeÀjCe keÀjlee ³esF&ue.
55
ye) oerIe&keÀeueerve GlHeeove J³e³e (Long Run Production Costs) :
oerIe&keÀeueerve J³e³ee®es efJeµues<eCe efJe®eejele IesC³eeHetJeea GlHeeokeÀ IeìkeÀe®³ee mJe©Heele nesCeeje
cegueYegle HeÀjkeÀ efJe®eejele Iesleuee Heeefnpes. GlHeeokeÀ IeìkeÀe®³ee mJe©Heele nesCeeje HeÀjkeÀ Demee
Demelees keÀer, oerIe&keÀeUDele GlHeeovee®ee efmLej IeìkeÀ ner meb%ee efµe}ÁkeÀ jenele veener. oerIe&keÀeUele
GlHeeovee®es meJe& IeìkeÀ ns yeoueles Demeleele. DeuHekeÀeUele Yetceer efkebÀJee Flej meeceûeer ns IeìkeÀ efmLej
Demeleele. HeCe oerIe&keÀeUeceO³es nsner IeìkeÀ yeouet µekeÀleele DeeefCe DeeJeµ³ekeÀlesvegmeej keÀceer peemle
keÀjlee ³esleele. oerIe&keÀeUele J³e³ee®ee efJeµues<eCeele HeÀkeÌle oesve ÒekeÀej®es J³e³e DeefmleÊJeele ³esleele.
1) oerIe&keÀeueerve mejemejer GlHeeove J³e³e.
2) oerIe&keÀeueerve meerceeble J³e³e.
oesvner J³e³ee®es meefJemlej efJeµues<eCe Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
1) oerIe&keÀeueerve mejemejer GlHeeove J³e³e :
oerIe&keÀeUele efvecee&Ce nesCeeje mejemejer J³e³e Je¬eÀ ne DeveskeÀ DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³e
Je¬eÀe®ee efceUtve yeveuesuee Demelees. keÀejCe oerIe&keÀeUele Jemleg®³ee GlHeeove Jee{ervegmeej GlHeeovee®³ee
efvejefvejeUîee ÒekeÀej®eer me³eb$es JeeHejueer peeleele. meJe& DeuHekeÀeUe®ee efceUtve SkeÀ oerIe&keÀeU yevele
Demelees. oerIe&keÀeUele JeeHejueer peeCeejer DeveskeÀ me³eb$es HetCe&HeCes JeeHejueer peele vemeleele. keÀejCe
GlHeeovee®eer cee$ee keÀceer Demeleevee JeeHejueer peeCeejer me³eb$es l³eeb®³ee ³eesi³e DeekeÀejeHes#ee keÀceer
DeekeÀeje®es JeeHejueer peeleele lej GlHeeove Jee{er®³ee µesJeì®³ee DeJemLesle ner me³eb$es l³eeb®³ee ³eesi³e
DeekeÀejeHes#ee keÀceer DeekeÀeje®es JeeHejueer peeleele lej GlHeeove Jee{er®³ee µesJeì®³ee DeJemLesle ner me³eb$es
l³eeb®³ee ³eesi³e DeekeÀejeHes#ee peemle GlHeeovee®³ee HeefjefmLeleerle JeeHejueer peele Demeleele. oerIe&keÀeueerve
mejemejer J³e³e ne efvejefvejeUîee DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³eebvee meJes<ìve keÀ©ve le³eej neslees. cnCetve
oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³ee®³ee Je¬eÀeme mebJes<ìve Je¬eÀ (Envelope Curve) Demes cnìues peeles.
oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³e ne DeuHekeÀeUeleerue mejemejer J³e³eemeejKee U (³et) ³ee De#ejemeejKee
DeekeÀeje®ee Demelees. cee$e `³eg' ne DeekeÀej DeuHekeÀeUeleerue DeekeÀejeHes#ee DeefOekeÀ Hemejì Demelees. lees
Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.

56
³ee Deeke=Àleerle Hes{er®es GlHeeove Jee{le Demeleevee efvejefvejeUer DeuHekeÀeueerve meb³e$es peer
HeW{îeeÜejs JeeHejueer iesueerle l³ee®es DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³e oµe&efJeues Deensle. ns DeuHekeÀeueerve
mejemejer J³e³e DemeJ³e1, DemeJ³e2, DemeJ³e3, DemeJ³e4, DemeJ³e5, ³ee Je¬eÀebveer oµe&efJeuesues Deensle.
DemeJ³e1 ne DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³e Je¬eÀ GlHeeovee®eer cee$ee keÀceer nesle Demeleevee JeeHeju³ee
peeCeeN³ee meb³e$ee®eer HeefjefmLeleer oµe&efJelees. GlHeeovee®eer cee$ee Deesce1 He³e¥le Jee{ueer Demelee DemeJ³e2 ns
meb³e$e JeeHejCes ³eesi³e Demeles. keÀejCe ³ee efmLeleerle `Deesce1' ns GlHeeove DemeJ³e1 ³ee meb³e$ee®³ee
meene³³eeves keÀe{u³eeme l³ee®ee mejemejer J³e³e ce1He1 ³ee ogmeN³ee meb³e$ee®es GlHeeove kesÀu³eeme ³esCeeN³ee
mejemejer J³e³eeHes#ee peemle Demesue cnCepes®e Hes{er®e GlHeeove Jee{le Demeleevee meb³e$es yeoueeJeer
ueeieleele. ceesþîee GlHeeovee®³ee cee$esmeeþer ceesþîee DeekeÀeje®eer meb³e$es JeeHejueer ueeieleele. Deµee
leNnsves efvejefvejeUer 5 meb³e$es ie=nerle ceeveueer Deensle. ³ee Hee®ener meb³e$eeb®³ee DeuHekeÀeueerve mejemejer
J³e³eeme mHeµe&js<ee DemeCeejer efomeJ³e js<ee oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³e Je¬eÀ Deens. ner js<ee DeuHekeÀeueerve
mejemejer J³e³eebvevee Deveg¬eÀces He, He1, He2, He3 DeeefCe He4 efyebot®³ee efþkeÀeCeer mHeµe& keÀjles. efomeJ³e
Je¬eÀe®ee DeekeÀej U (³et) ³ee De#ejemeejKee Deens. efoIe&keÀeueerve J³e³e ne DeuHekeÀeueerve
GlHeeoveJ³eeJejerue efJeefµe<ì mejemejer J³e³ee®eer cee$ee oµe&efJeCeeN³ee efyebot®ee HeJ³e Deens
oermeJ³e Je¬eÀ U (³et) DeekeÀeje®ee DemeC³ee®eer keÀejCes :
1) HeefjceeCe Òel³e³e efve³ecee®es keÀe³e& :

oerIe&keÀeUele pejer yeouel³ee ÒeceeCee®ee efve³ece keÀe³ee&vJeerle nesle vemeuee lejer HeefjceeCe Òel³e³e
efve³ece l³ee®eer peeiee Ye©ve keÀe{lees. HeefjceeCe Òel³e³e efve³eceevegmeej meg©Jeeleerme JeOeea Òel³e³e efve³ece,
veblej efmLej Òel³e³e efve³ece DeeefCe µesJeìer Nnemeceeve Òel³e³e efve³ece Demes 3 GlHeÊeer efve³ece Deveg¬eÀces
keÀe³e& keÀjleele. Deµee jerleerves meg©Jeeleerme GlHeeoveele Ieì Peeu³eecegUs DeeefCe veblej Jee{ Peeu³eecegUs
oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³ee®ee Je¬eÀ U (³et) DeekeÀej OeejCe keÀjlees.
2) GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®eer DeefJeYeep³elee :

GlHeeovee®es keÀener IeìkeÀ ns oerIe&keÀeUele meg×e DeefJeYeep³e Demeleele. IeìkeÀeb®³ee
DeefJeYeep³elescegUs GlHeeove keÀceer Demeleevee meg©Jeeleerme l³eeb®ee HegjsHegj GHe³eesie nesle veener l³eecegUs
meg©Jeeleerme GlHeeove J³e³e peemle ³esle Demelees. GlHeeove Jee{le Demeleevee ³ee DeefJeYeep³e IeìkeÀele
SkeÀoce Jeeo nesT µekeÀle veener. l³eecegUs DeefJeYeep³e IeìkeÀeb®ee Deefle GHe³eesie neslees. Deleer
GHe³eesiee®³ee leeCeecegUs IeìkeÀ ³eesi³e keÀe³e&#ecelesves keÀe³e& keÀ© µekeÀle veenerle. l³eecegUs efJeefµe<ì
efyebotveblej Peeuesuee GlHeeove Jee{er®ee HeefjCeece oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³e Jee{C³eeJej neslees.
meg©Jeeleerme J³e³e Ieì DeeefCe veblej J³e³e Jee{ Demeu³eeves oermeJ³e Je¬eÀeme U (³et) DeekeÀej ÒeeHle neslees.
3) J³eJemLeeHeve He×leer :
GlHeeove J³e³e Je¬eÀeme U (³et) DeekeÀej ÒeeHle nesC³ee®es DeeCeKeer SkeÀ keÀejCe cnCepes
J³eJemLeeHeve He×leer nes³e. GlHeeove keÀceer Demeleevee J³eJemLeeHeveeJej ³esCeeje Ke®e& ne peemle Demelees.
GlHeeovee®es HeefjceeCe Jee{le Demeleevee meg©Jeeleerme keÀener ce³ee&osHe³e¥le J³eJemLeeHevee®³ee Ke®ee&le DeeefCe
efmLej Deµee keÀener ³eb$emeeceûeer®³ee Ke®ee&le cegUer®e Jee{ keÀjeJeer ueeiele veener. HeefjCeecele: GlHeeove
Jee{eryejesyej J³eJemLeeHeveeJejerue Ke®e& keÀceer keÀceer nesle peelees. ³eeefµeJee³e GlHeeove Jee{eryejesyej
J³eJemLeeHeve He×leer®eer keÀe³e&#ecelee Jee{le peeles. keÀejve DeeOegefvekeÀ He×leer®es J³eJemLeeHeve leb$e DeeefCe
Jewefµe<ìîeerkeÀjCee®ee JeeHej kesÀuee peelees. HeefjCeecele: meg©Jeeleeruee GlHeeovee®eer cee$ee Jee{le Demeleevee
oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³e ne keÀceer nesT ueeielees.
57
GlHeeovee®ee J³eeHe peme pemee Jee{le peeF&ue lemelemes ÞeceefJeYeepeve Jee{le peeles Je µesJeìer
ns ÞeceefJeYeepeve SJe{îee Debeflece HejekeÀe<ìsuee peeTve Heesn®eles keÀer, J³eJemLeeHekeÀeme efvejefvejeU³ee
ÞeefcekeÀeb®³ee keÀe³ee&Jej ue#e þsJeCes keÀefþCe peeles. l³eecegUs GlHeeove ÒekeÀer³esle SkeÀ ÒekeÀej®eer efojbieeF&
efvecee&Ce nesles. keÀecee®ee Jesie keÀceer neslees. l³eecegUs GlHeeove mebmLesuee DeefceleJ³e³elee ÒeeHle nesT
ueeieleele DeeefCe oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³e ne µesJeìer Jee{le peelees.
2) oerIe&keÀeueerve meerceeble J³e³e (Long Run Marginal Cost) :

DeuHekeÀeUe ÒeceeCes®e oerIe&keÀeUele meerceeble J³e³ee®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles.
oerIe&keÀeUele efmeceeble J³e³e ne oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³e Je¬eÀeÒeceeCes U (³et) DeekeÀeje®ee Demelees.
oerIe&keÀeueerve meerceeble J³e³e ne oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³eele nesCeeN³ee yeoueeme Jemlet®³ee GlHeeoveele
nesCeeN³ee yeoueeves Yeeietve efceUlees. oerIe&keÀeueerve meerceeble J³e³e keÀe{C³eemeeþer Deeke=Àleer®eer ogmejer SkeÀ
efJeµes<e He×leer JeeHejueer peeles. ³ee He×leerle efvejefvejeUîee DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³e Je¬eÀe®³ee
mebyeOeele DeuHekeÀeueerve meerceeble Je¬eÀ keÀe{ues peeleele. lemes®e DeuHekeÀeueerve mejemejer Je¬eÀ p³ee
þerkeÀeCeer oerIe&keÀeueerve mejemejer Je¬eÀeme mHeµe& keÀjerle Demeleele l³ee GlHeeove cee$esle Demeuesuee
DeuHekeÀeueerve meerceeble J³e³e ne l³ee Jemleg®³ee cee$esle Demeuesu³ee oerIe&keÀeueerve meerceeble J³e³eeyejesyej
Demelees. l³eecegUs mejemejer J³e³e Je¬eÀe®³ee mHeµe& efyebot®³ee mebyeOeele Demeuesu³ee DeuHekeÀeueerve meerceeble
J³e³e Je¬eÀeJejerue efyebotvee pees[Ceejer js<ee oerIe&keÀeueerve meerceeble J³e³e oµe&efJeles. ner yeeye DeeHeCeeme Heg{erue
Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.

Jejerue Deeke=Àleerle oer.me.J³e. ne oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³e Je¬eÀ Deens. ³ee Je¬eÀeves DemeJ³e1,
DemeJ³e2 DeeefCe DemeJ³e3 ³ee DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³e Je¬eÀevee mebJes<ìve Iesleues Deens. DeuHekeÀeueerve
mejemejer J³e³e Je¬eÀe®³ee mebyeOeele Demeuesu³ee DeuHekeÀeueerve meeRceele J³e³ee®es DemeerJ³e1, DemeerJ³e2, Je
DemeerJ³e3 ³ee Je¬eÀebveer oµe&efJeuesues Deensle. ³ee DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³ee®es Je¬eÀ DeeefCe oerIe&keÀeueerve
mejemejer J³e³eeb®³ee Je¬eÀebvee p³ee efvejefvejeUîee efþkeÀeCeer DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³ee®es Je¬eÀ mHeµe&
58
keÀjleele. l³ee GlHeeove cee$es®³ee mebyeOeele Demeuesuee DeuHekeÀeueerve meeRceele J³e³e oeKeefJeCeejs efyebot
pees[tve efoIe&keÀeueerve meeRceele J³e³e Je¬eÀ keÀe{uesuee Deens.
Deeke=Àleerle He1, ³e DeeefCe He2 ns Deµee ÒekeÀej®es efyebot Deensle keÀer, ³ee efyebot®³ee mebyeOeeleerue
efyebot pees[tve oermeJ³e ne oerIe&keÀeueerve meeRceele J³e³ee®ee Je¬eÀ keÀe{uesuee Deens. oerIe&keÀeueerve meerbceele
J³e³ee®ee Je¬eÀ U (³et) DeekeÀeje®ee Deens.
1) DeuHekeÀeU Je efoIe&keÀeU ³eeleerue HeÀjkeÀ meebiee.
2) mejemejer GlHeeove J³e³ee®es meg$e meebiee.
3) DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³e oeKeefJeC³eeN³ee Je¬eÀeme keÀe³e cnCeleele?
4) mejemejer yeouee®ee J³e³ee®ee DeekeÀej keÀesCel³ee Fbûepeer De#ejemeejKee Demelees?
5) oerIe&keÀeueerve GlHeeove J³e³ee®es oesve ÒekeÀej keÀesCeles?
4.5 veHeÀe (PROFIT)
GÐeespekeÀ efkebÀJee meb³eespekeÀ ³ee GlHeeove ÒekeÀer³esleerue ®eewL³ee IeìkeÀe®es GlHeVe efkebÀJee efkebÀcele
cnCepes veHeÀe (profit) nes³e. Flej GlHeeokeÀ IeìkeÀebvee meecev³ele: HegJe&ceev³e keÀjejeÒeceeCes efkebÀcele
efoueer peeles meb³eespekeÀeuee cee$e ³ee leerve IeìkeÀeb®³ee efve³eespeerle efkebÀJee DeHesef#ele GlHeeokeÀlee Je Òel³e#e
GlHeeokeÀlee DeOeerkeÀ nesles. lesJne meb³eespekeÀeme veHeÀe efceUlees Je Òel³e#e GlHeeokeÀlee efve³eesefpele
GlHeeokeÀlesHes#ee keÀceer Peeu³eeme leesìe HelkeÀjeJee ueeielees.
meb³eespekeÀe®³ee mLetue l³eeb®³ee mJele:®³ee Yeeb[Jeuee®es J³eepe, l³eeb®³ee oQveefove keÀecee®es
DeefYeÒesle Jesleve Je l³eeb®³ee mJele:®³ee peceerveer®ee Keb[ ns IeìkeÀ Jepee kesÀu³eeme pees veHeÀe efMeuuekeÀ
jnelees, l³ee®e efveJJeU efkebÀJee Meg× veHeÀe Demes veeJe oslee ³esF&ue. HetCe& mHeOexle meeceev³ele: JeepeJeer veHeÀe
efceUt MekeÀlees, HeCe yeepeejHesþ DeHetCe& mHeOex®eer cnCepes JnsleeOeerkeÀej efkebÀJee cekeÌlesoejer mJe©Hee®eer
Demeu³eeme efceUCeeN³ee HeÀe³eÐee®ee yeje®e Yeeie mHeOex®³ee DeHetCe& mJe©HeecegUs efceUlees. veHeÀe DeefveefM®ele
Demelees, DemHe<ì Demelees Je lees keÀener JesUsme $eÝCe ef®evnelcekeÀ Demelees. lemes®e ieefleceeve DeJemLesle lees
efvecee&Ce nesle Demeuee lejer lees mebK³eelcekeÀ j®evescegUs efvecee&Ce nesle Demeu³eecegUs l³eeb®³eemebyebOeer
mew×ebeflekeÀ efJeJes®eve Flej IeìkeÀ efkebÀcele efme×ebleeÒeceeCes HeÀejmes Jesieeves Je mHe<ì De®etkeÀ mJe©Heele Òeiele
nesT MekeÀues veener. ogmejs cnCepes HegCe& mHeOex®³ee DeJemLesle efceUCeeje veHeÀe ne HeÀkeÌle meb³eespekeÀeb®³ee
DeefYeÒesle efkeÀceleer FlekeÀe®e DemeCeej cnCepes DeMee HetCe& mHeOex®³ee DeJemLesle Meg× efkebÀJee efveJJeU veHeÀe
MekeÌ³e veener. lemes®e meveeleveJeeoer DeLe&Meem$eer³e efJeJes®eveele efJeMues<eCe efmLej HeefjefmLeleerle ie=nerle
Oe©ve kesÀues Deens DeeefCe IeìkeÀeleerue yeoueeb®ee SkeÀceskeÀebJej nesCeeje HeefjCeece HetCe&le: leelkeÀeU neslees
59
Demes ie=nerle Deens. DeMee HeefjefmLeleerle ieefleceeveles®eer efkebÀcele cnCetve efkebÀJee leelkeÀeefuekeÀ HeÀjkeÀ ³ee
mJe©Heelener Meg× veHeÀe efvecee&Ce nesC³ee®es keÀejCe efomele veener. ns meJe& ue#eele IesTve®e veHeÀeefJe<e³ekeÀ
efme×eble Depetvener DeefveefM®ele DeÒeiele Je DemHe<ì keÀe Deensle ns mHe<ì nesT MekesÀue. veHeÌ³ee®es
mHe<ìerkeÀjCe keÀjCeeN³ee efJeefJeOe efme×eblee®ee Lees[keÌ³eele Dee{eJee Heg{erueÒeceeCes Ieslee ³esF&ue.
1) Òee. pes. Sced.keÌueeke&À ³eeb®ee veHeÌ³ee®ee ìeefleceeveles®ee efme×eble' (Dynamic Theory

of Profits) :
Òee. pes. Sced.keÌueeke&À ³eeb®³ee celes DeLe&J³eJemLes®³ee ieefleceevelescegUs cnCepes®e melele nesCeeN³ee
yeoueecegUs®e veHeÀe efvecee&Ce neslees. l³eeb®³ee celes, efJe¬eÀer efkebÀcele -GlHeeoveKe®e& † veHeÀe. Demee veHeÀe
HeÀkeÌle yeouel³ee HeefjefmLeleerle®e efvecee&Ce nesT MekeÀlees. Òee. keÌueeke&À ³eeb®³ee celes, DeLe&J³eJemLesle Heg{erue
Hee®e ÒekeÀej®es yeoue melele Ie[le Demeleele.
1) ueeskeÀmebK³ee Jee{le Demeles Je ueeskeÀeb®³ee meJe³eer melele yeouele Demeleele.
2) ueeskeÀeb®³ee iejpee Jee{leele.
3) Yeeb[Jeue meb®e³e Jee{le peelees.
4) leebef$ekeÀ yeoue nesle Demeleele.
5) GlHeeokeÀeb®³ee mebIeìveele yeoue nesle Demeleele.
³ee yeoueecegUs efJe¬eÀer efkebÀcele Je GlHeeove Ke®e& ³eeb®³eele HeÀjkeÀ He[lees Je veHeÀe efvecee&Ce neslees.
ns yeoue nesle vemeu³eeme efJe¬eÀer efkebÀcele †J³eepe Ke®e& + Keb[ Ke®e& + Jesleve Ke®e& + meb³eespekeÀeb®³ee
Þecee®es, Yeeb[Jeuee®es Je peceerveer®es DeefYeÒesle Ke®e& (cnCepes®e SkeÀe DeLee&ves meb³eespekeÀe®eer JeepeJeer
efkebÀcele) DeMeer DeJemLee nesCeej Je Meg× mJe©Hee®ee veHeÀe efceUCeej veener. Òee. veeF&ì ³eeb®³ee celes
veHeÌ³ee®ee ne efme×eble ef{metU Je ®egkeÀer®ee Deens keÀejCe meJe& yeoueecegUs veHeÀe efvecee&Ce nesle veener.
2) Òee. SHeÀ. yeer. ne@ues ³eeb®ee veHeÀeefJe<e³ekeÀ ÒeeskeÀe' efme×eble (Risk Bearing
Theory of Profits) :
Òee. ne@ues ³eeb®³ee celes, GlHeeove ÒekeÀer³esleerue Je He³ee&³eeves efJe¬eÀerleerue meJe& OeeskesÀ HelkeÀjCes ner
meb³eespekeÀe®eer cenÊJee®eer peyeeyeoejer Demeles. ns OeeskesÀ HelkeÀjC³eemeeþer ÒesjCee cnCetve meb³eespekeÀeme veHeÀe
efceUlees. Òee. ne@ues ³eeb®³ee celes, GlHeeoveeleerue ns OeeskesÀ ®eej ÒekeÀej®es Deensle.
1) Iemeeje Je Peerpe
Þe) Meg× OeeskeÀe
3) DeefveefM®elelee
4) keÀeueyeenîelee
Òee. ne@ues ³eeb®³ee celes, ³eeHewkeÀer Peerpe IeìkeÀ GlHeeove Ke®ee&le meceeefJe<ì keÀjlee ³eslees.
keÀeueyeenîeles®ee vescekeÀe Deboepe Ieslee ³esle veener. keÀejCe leebef$ekeÀ yeoue vemesue ueeskeÀeb®³ee meJe³eer keÀMee
Je keÀOeer yeoueleerue ³ee®ee Deboepe keÀjlee ³esle veener. Hejbleg Meg× OeeskeÀe ne Jemleg®³ee efJe¬eÀer®³ee yeeyeleerle
Je Flej DeveHes#eerle De%eele IeìkeÀeb®³ee meboYee&le efvecee&Ce neslees. ne OeeskeÀe HelkeÀjC³ee®eer efkebÀcele cnCetve
meb³eespekeÀeme veHeÀe efceUCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ns OeeskeÌ³ee®es ÒeceeCe efpelekesÀ DeefOekeÀ eflelekeÀe veHeÀe
DeefOekeÀ efceUeJee ueeielees. DeLee&le Òee. ne@ues ³eebveer veHeÌ³ee®³ee cegUeMeer DemeCeeje SkeÀ cenÊJee®ee IeìkeÀ
meebefieleuee Deens ³eele MebkeÀe veener. Hejbleg peemle veHeÀe efceUefJeC³eeN³eeme peemle OeeskeÀe HelkeÀjeJee
60
ueeielees Demes vesnceer®e Ie[le veener. Òee. keÀeJn&j ³eeb®³ee celes, veHeÀe ne OeeskeÀe HelkeÀjC³eemeeþer efceUlees
Demes ve cnCelee lees OeeskeÌ³ee®es ÒeceeCe keÀceer keÀjCeeN³ee meb³eespekeÀebme efceUlees Demes cnCeCes DeOeerkeÀ ³eesi³e
Deens.
3) Òee. S®ed. S. veeF&ì ³eeb®ee veHeÀeefJe<e³ekeÀ `DeefveefM®elelee ÒelkeÀjC³ee®ee' efme×eble
(Uncertainity Bearing Theory of Profit) :
Òee. veeF&ì ³eebveer 1940 ceO³es ‘Risk Uncertainty and Profit’ ³ee DeeHeu³ee
Debl³ele Òeefme× ûebLeele veHeÌ³ee®es DeefOekeÀ ³eesi³e, efJemle=le Je efyeve®etkeÀ mHe<ìerkeÀjCe keÀjC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee Deens.
DeeHeu³ee mHe<ìerkeÀjCeele Òee. veeF&ì ³eebveer Òee. ne@ues ³eeb®³ee OeeskeÀe efme×ebleele cegueYetle
megOeejCee kesÀu³ee. Òee. veeF&ì ³eeb®³ee celes, meb³eespekeÀeuee meJe&®e OeeskesÀ Deens lemes HelkeÀjeJes ueeiele
veenerle. keÀener OeeskesÀ meb³eespekeÀ SkeÀ$e Deeu³eecegUs ìeUlee ³esleele. keÀener OeeskesÀ Goe. Deeie, ®eesjer,
DeHeIeele, JeenlegkeÀ ³ee yeeyeleerle efJecee GlejJetve OeeskeÀe ìeUlee ³eslees. DeMee OeeskeÌ³eeb®eer peyeeyeoejer
keÀener efkeÀceble IesTve J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee HelkeÀjleele. DeMee efkebÀceleer®ee meceeJesMe vesnceer®³ee GlHeeove
Ke®ee&le keÀjlee ³eslees.
Hejbleg keÀener OeeskesÀ Demes Demeleele keÀer, p³eeb®³ee yeeyeleerle DeMee efJec³ee®eer J³eJemLee®e keÀjlee
³esle veener. Goe. GlHeeove leb$eeleerue yeoue, He³ee&³eer Jemlegb®es GlHeeove, Jemleg®es JesieJesieUs ÒekeÀej Je
ceeieCeer / meJe³eer /®eJeer ³ee mebyeOeeleerue yeoue. ns OeeskesÀ De%eele, Deboepe ve keÀjlee ³esCeejs Je efJec³ee®eer
J³eJemLee MekeÌ³e veener DeMee ÒekeÀej®es Deensle. Demes efJecee MekeÌ³e vemeCeejs OeeskesÀ cnCepes®e Òee. veeF&ì
³eeb®³ee Meyoele DeefveefM®elelee HelkeÀjC³ee®eer efkebÀcele cnCepes®e veHeÀe nes³e. cnCepes®e yeouee®ee
HeefjefmLeleerle p³ee OeeskeÌ³ee®³ee yeeyeleerle efJecee GlejefJeCes MekeÌ³e veener Je GlHeeoveele les HelkeÀjeJes
ueeieleele l³eebvee DeefveefM®elelee cnCeeJes ueeieles Je leer mJeerkeÀejC³ee®es Oee[me meb³eespekeÀ keÀjlees cnCetve
l³eeue veHeÀe efceUlees.
DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele Òee. Jesmìve ³eebveer Òee. veeF&ì ³eeb®³ee efme×eblee®es meceLe&ve keÀ©ve
DeefveefM®eleles®ee ne efme×eble DeefOekeÀ ÒeYeeJeer J³eeHekeÀ mJe©Heele ceeb[C³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. Òee.
Jesmìve ³eebveer Meg× veHeÀe cnCepes meb³eespekeÀeuee l³ee®³ee keÀceeue Jew³eeqkeÌlekeÀ Ke®ee&Hes#ee DeefOekeÀ efceUCeejs
GlHeVe DeMeer veHeÌ³ee®eer J³eeK³ee kesÀueer cnCepes®e veHeÀe Flej meJe& GlHeeove IeìkeÀeb®eer vekeÀejelcekeÀ
efkebÀcele osTve, lemes®e meb³eespekeÀe®ee Jew³ekeÌleerkeÀ Ke®e& YeeieJetve pes efMeuuekeÀ jenles l³ee DeefOekeÀeN³ee®³ee
mJe©Hee®ee Deens Je ns DeefOekeÀ®e meb³eespekeÀeme efceUles. keÀejCe lees Flej GlHeeove IeìkeÀeÒeceeCes
keÀjejelcekeÀ efkebÀcele ve Ieslee (cnCepes®e mebHetCe& OeeskesÀ ve ìeUlee) GlHeeove Je efJe¬eÀerleerue meJe&
DeefveefM®elelee mJele: HelkeÀjlees, Flej IeìkeÀeb®³ee efkebÀceleer þjefJeleevee meb³eespekeÀ Je l³ee l³ee IeìkeÀe®eer
DeHesef#ele GlHeeokeÀlee ue#eele Ieslees Je Òel³e#eele ner GlHeeokeÀlee peemle Peeu³eeme l³eeme veHeÀe efceUlees
keÀceer Peeu³eeme leesìe neslees.
cnCepes®e SkeÀe DeLee&ves pesJne veHeÀe efceUlees lesJne lees Flej GlHeeove IeìkeÀeb®³ee
GlHeeokeÀlesJej SkeÀ ÒekeÀej®ee keÀj®e ceevelee ³esF&ue, HeCe ne keÀjner ³eesi³e Deens, keÀejCe meb³eespekeÀeves
efveefM®ele Je DeefveefM®ele Demes meJe& OeeskesÀ meJee&®³eemeeþer HelkeÀjuesues Demeleele. lemes l³eeves ve kesÀu³eeme
ns OeeskesÀ Je ner DeefveefM®elelee vesnceer®³ee Flej GlHeeokeÀ IeìkeÀebvee HelkeÀjeJeer ueeiesue.
61
4) Òee. MetbHeerìj ³eeb®ee veHeÌ³ee®ee `veeJeerv³e efkebÀJee veJeÒeJele&ve efme×eble' (Innovation
Theory of Profit) :
Òee. MetHeeRìj ³eeb®³ee celes, meb³eespekeÀeuee efceUCeeje HeÀe³eoe ieefleceeve HeefjefmLeleerle l³eeves
GlHeeokeÀ efkebÀJee efJe¬eÀer J³eJemLesle kesÀuesues pes veeefJev³eHetCe& yeoue Demeleele, cnCepes®e l³eeves kesÀuesues pes
veJeÒeJele&ve Demeles l³ee®ee ceesyeouee l³eeuee efceUlees. efceUCeeN³ee HeÀe³eÐee®³ee DeHes#esves®e meb³eespekeÀ
DeeHeu³ee GlHeeove efkebÀJee efJe¬eÀer J³eJemLesle veJeÒeJele&ve keÀjC³eeme le³eej neslees. Òee. MegHeeRìj ³eeb®³ee
celes, `GlHeeove Ke®e& keÀceer keÀjC³eemeeþer efkebÀJee mejemejer ÒeeHleer Jee{efJeC³eemeeþer Je HeefjCeeceer mejemejer
ÒeeHleer Je mejemejer Ke®e& ³eeleerue HeÀjkeÀ keÀceeue keÀjC³eemeeþer GlHeeove Je efJe¬eÀerceO³es kesÀues peeCeejs meJe&
ÒekeÀej veJeÒeJele&ve þjleele'. DeLee&le veJ³ee keÀuHeves®ee Òel³e#e J³eeHeejer GHe³eesie Peeu³eeefMeJee³e HeefjCeece
keÀejkeÀ veJeÒeJele&ve Peeues Demes cnCelee ³esle veener. veJes GlHeeove, veJes GlHeeove ceb$e, veJes mebIeìve,
efJe<ìer®eer veJeer J³eJemLee, ³ee mJe©Heele veJeÒeJele&ve nesle Demeles. DeLee&le HeefjefmLeleer melele yeouele
jenCes Je HeefjCeecele: yeoueuesu³ee HeefjefmLeleerle Hegvne, veJeÒeJele&vee®eer iejpe Demeles. HeefjCeecele:
veJeÒeJele&ve peesHe³e¥le meJe&meeOeejCe nesle veener DeMee DeuHekeÀeueerve veHeÀe efceUlees. cnCetve®e meb³eespekeÀeuee
melele veHeÀe efceUefJeC³eemeeþer yeouel³ee HeefjefmLeleer®ee efJe®eej keÀ©ve GlHeeove leb$e, mebIeìve
J³eJemLee, Je efJe¬eÀer J³eJemLee ³eele yeoue, megOeejCee, veJeÒeJele&ve keÀjC³ee®ee melele Òe³elve keÀjeJee
ueeielees. cnCepes®e keÀener keÀeU veHeÀe efceUlees. veblej lees ve<ì neslees Je Hegvne veJeÒeJele&veeveblej efvecee&Ce
neslees.
5) Òee. kesÀjmìer[ ³eeb®ee veHeÀe efme×eble :
Òee. kesÀjmìer[ ³ee ke@Àves[er³eve DeLe&Meem$e%eeves ‘Capital, Interest and Profit’ ³ee
DeeHeu³ee 1959 ceO³es ÒekeÀeefMele Peeuesu³ee ûebLeele veHeÌ³ee mebyeOeer®³ee HetJeea®³ee meJe& efme×ebleeceO³es
mecevJe³e meeOeC³ee®ee Òe³elve kesÀuesuee Deens. Òee. kesÀjmìer[ ³eeb®³ee celes, `yeouel³ee ieefleceeve meceepeele
Dee{UCeeN³ee DeefveefM®ele HeefjefmLeeflele Deboepe keÀ©ve meb³eespekeÀeves peer ke=Àleer kesÀuesueer Demeles l³ee®ee
HeefjCeece cnCetve l³eeme veHeÀe efceUlees'.
l³eeb®³ee celes, veHeÌ³ee®³ee mebyeOe efmebceele GlHeeovelesµeer vemetve meerceeble GlHeeokeÀlee
efme×ebleeb®eer ie=nerles Je Òel³e#e JeemleJelee ³eeceO³es pees HeÀjkeÀ Deens l³eeletve veHeÀe efvecee&Ce neslees. p³ee®es
vescekesÀ ieefCele ve keÀjlee, meb³eespekeÀeves Deboepe keÀ©ve DeeefLe&keÀ efveCe&³e Iesleuesues Demeleele. l³eeletve pes
DeefOekeÌ³e efvecee&Ce nesles les®e veHeÌ³ee®es mJe©He Demeles. Òee. kesÀjmìer[ ³eeb®³ee celes, veHeÌ³ee®es mJe©He
efjkeÀe[ea³eve Keb[, DeHetCe& mHeOee& mJe©Hee®³ee yeepeejeleerue Ieìl³ee GlHeeove Ke®e& Je¬eÀecegUs efceUCeeje
veHeÀe, veJeÒeJele&vee®ee veHeÀe, Je efkebÀceleHeeUerleerue HeÀjkeÀecegUs efceUCeeje veHeÀe Deµee ®eej ÒekeÀej®es
Demeles. Hejbleg ns meJe&®e µeg× veHeÀe ceevelee ³esle veenerle lej l³eeHewkeÀer p³ee®ee mebyebOe meb³eespee®³ee
YeefJe<³ekeÀeueerve Deboepeeµeer ueeJelee ³eslees. l³eebvee®e µeg× veHeÀe cnCelee ³eslees. l³ee¢<ìerves Keb[
mJe©Hee®es GlHeVe þjeJeerkeÀ mJe©Hee®es Demeles Je l³ee®ee mecebOe Deboepeeµeer ³esle veener. p³ee ÒeceeCeele
cekeÌlesoejer efkebÀJee ¬esÀleeefOekeÀej HeefjefmLeleerle meb³eespekeÀ OeesjCe yeouet µekeÀlees, l³ee ÒeceeCeele l³ee®e
efvecee&Ce nesCeeje veHeÀe Deboepeeµeer mebyebefOele jnelees. veJeÒeJele&veeleerue Je efkebÀceleHeeleUerleerue yeoue HegCe&le:
Deboepeeµeer mebyeOeerle Demeleele cnCepes Òee. kesÀjmìer[ ³eeb®³ee celes, µeg× veHeÌ³ee®ee efJe®eej, cekeÌlesoejer
mJe©Hee®eer yeepeejHesþ, yeepeejeleerue efkebÀceleHeeleUerle nesCeeje yeoue Je veJeÒeJele&ve ³eeb®³ee yeeyeleerle®e
keÀjlee ³esT µekesÀue. Òee. kesÀjmìer[ ³ee Deboepee®es oesve ieìele JeieeakeÀjCe keÀjleele.
62
De) meJe&meeOeejCe Deboepe :
meceûe DeLe&J³eJemLesµeer mebyebefOele DemeCeeN³ee ®eueeceO³es, Goe. ueeskeÀmebK³ee, je<ìêr³e GlHeVe,
ye®ele, iegbleJeCetkeÀ, SketÀCe ceeieCeer lemes®e jespeieej Dee³eele Je efve³ee&le ³eeb®³eele melele yeoue nesle
Demeleele. l³eeJej mejkeÀej®³ee ®eueve, DeboepeHe$ekeÀer Je Flej OeesjCeeb®ee ÒeYeeJe He[le Demelees.
l³eeb®³eeceOeerue yeoueecegUs efkebÀceleHeeleUer yeouele Demeles. HeefjCeeceer meeþJeuesu³ee ceeuee®³ee cegu³eele
Jee{ efkebÀJee Ieì nesle Demeles Je l³eeletve®e De®eevekeÀ veHeÀe efkebÀJee leesìe neslees (Windfall gains
and losses). Deµee yeouee®ee Deboepe IesTve meb³eespekeÀ DeeHeues efveCe&³e DeeKele Demelees. ns
Deboepe meeOeejCele: SkeÀe Je<ee&®es Je meJe&®e meb³eespekeÀebvee meJe&meeOeejCe meejKes®e Demeleele keÀejCe les
mejkeÀejer OeesjCeeµeer mebceOeerle Demeleele.
ye) efJeµes<e Deboepe :
meb³eespekeÀeuee keÀener Deboepe mJele:®³ee GÐeesie mebmLesµeer mebyeOe DemeCeeN³ee GlHeeove Ke®e&,
efkebÀceleer, ceeieCeer, He³ee&³eer Jemlet Je Flej mHeOe&keÀ GÐeesiemebmLee®es OeesjCe ³eeyeeyeleerle keÀjeJes ueeieleele.
³eeceO³es®e ÒeecegK³eeves cekeÌlesoej Je ¬esÀleeOeerkeÀej Deboepe lemes®e veJeÒeJele&vee®³ee meboYee&leerue Deboepe
³eeb®ee meceeJesµe neslees keÀejCe Deµee yeeyeleerle yeepeejHesþsle GÐeesiemebmLes®ee efve³eb$eCeelcekeÀ nmle#esHe nesCes
µekeÌ³e Demeles. l³eecegUs yeebOeues peeCeejs Deboepe Kejs nesC³ee®eer µekeÌ³elee DeefOekeÀ Demeles Je Deµee JesUer
³ee Deboepee®³ee DeeOeejeves Jej G}ÁsKe kesÀuesu³ee IeìkeÀele Demee yeoue kesÀuee peelees keÀer, p³eecegUs
HeÀe³eoe efvecee&Ce nesT µekesÀue. DeLee&le Deµee DeboepeeceO³es J³ekeÌleerefve<þ lemes®e Jemlegefve<þ Kee$eer ³eeb®es
efceÞeCe Demeles. DeLee&le ³ee efveCe&³eeleerue SkeÀ cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes veJeÒeJele&ve nes³e. Deµee yeeyeleerle
mJele:®³ee efJeµJeemeeves veJeÒeJele&ve keÀ©ve Deboepe keÀjCeeN³ee meb³eespekeÀeuee DeefOekeÀ OeeskeÀe Je
Deefveefµ®elelee HelkeÀjeJeer ueeieles. efJeµes<e cnCepes veJeÒeJele&vee®³ee meboYee&le keÀjeJes ueeieCeejs Deboepe SkeÀe
Je<ee&Hes#ee DeefOekeÀ yengOee oerIe&keÀeUemeeþer keÀjeJes ueeieleele. l³eeÒeceeCeele l³eeleerue Deefveefµ®elelee
Jee{les.
meJe&meeOeejCe Deboepee®ee efJeµes<e DeboepeeJej Òel³e#e Je DeÒel³e#e Deµee oesvner mJe©Heele
HeefjCeece nesle Demelees. meJe&meeOeejCe efkebÀceleHeeleUer IeìCeej efkebÀJee Jee{Ceej Demee Deboepe Demeu³eeme
l³ee®ee HeefjCeece GÐeesiemebmLes®³ee GlHeeovee®³ee efkebÀceleerJej neslees®e. ³eeTueì mejkeÀejer Ke®e&,
jespeieej ³eeb®³eele Jee{ nesCeej Demesue lej l³eeb®ee GÐeesiemebmLes®³ee GlHeeovee®³ee efkebÀceleerJej
ÒeeslmeenkeÀ HeefjCeece nesT µekeÀlees. cnCepes®e meJe&meeOeejCe efkebÀceleHeeleUer efkebÀJee Flej meceûe
IeìkeÀeleerue yeoueeb®ee HeefjCeece GÐeesiemebmLes®es efJeµes<e Deboepe ®eebieues efkebÀJee JeeF&ì, DevegkegÀue efkebÀJee
ÒeefleketÀue keÀjC³eeJej nesT µekeÀlees. SkebÀojerle Heenlee veJeÒeJele&ve Je l³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ leer cekeÌlesoejer
³eeb®³ee ÒesjCesletve meb³eespekeÀ veHeÀe efceUJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
6) Òee. yee@vHesÀvyewVej ³eeb®ee veHeÀe efme×eble :
Òee. ceeefì&ve yee@vHesÀvyewVej ³eebveer veHeÌ³ee®³ee veJemeveeleveJeeoer Je veeF&ì ³eeb®³ee efme×eblee®es
SkeÀef$ekeÀjCe keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. l³eebveer DeeHeu³ee efme×ebleele Heg{erue ie=nerle ceeveueer Deensle.
1) efmLej DeLe&J³eJemLee
2) HegCe& mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþ
3) GlHeeove IeìkeÀ HetCe&le: ieefleceeve Je efJeYeepekeÀ
4) yeepeejeleerue Òe®eefuele efkebÀceleer®es mebHetCe& %eeve
5) Yeeb[Jeue meb®e³eele Jee{ efkebÀJee Ieì nesT µekeÀles.
6) YeefJe<³ee®eer efveefµ®ele ceenerleer veener.
63
JesieUîee µeyoele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, ³ee meceepeele veJeÒeJele&ve veener Hejbleg
Deefveefµ®elelee Deens. efvecee&Ce nesCeeN³ee Deefveefµ®eleles®eer oesve keÀejCes Deensle 1) Yeeb[Jeue meb®e³eeleerue
yeouee®es HeefjCeece 2) GlHeeove HeÀuee®es mJe©He Je l³ee®es meniegCekeÀ ³eeb®es mJe©He. DeLee&le ner
Deefveefµ®elelee HetCe&le: efve³eb$eCeeyeensj Deens efkebÀJee efle®eer leerJe´lee keÀceer keÀjlee ³esCeej veener Demes cee$e
veener. ³ee efme×ebleeÒeceeCes DeeefLe&keÀ mJe©Heeuee Deefveefµ®elelee oesve ÒekeÀej®³ee Demeleele.
1) veHeÀe efvecee&Ce keÀjCeeN³ee Deefveefµ®elelee.

2) Flej GlHeeove IeìkeÀeb®³ee efkeÀcebleerJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee Deefveefµ®elelee.
JesieUîee µeyoele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, GlHeVee®es mJe©He keÀjejelcekeÀ vemeu³eecegUs
efvecee&Ce nesCeeN³ee Deefveefµe®elescegUs veHeÀe efvecee&Ce neslees. keÀjejelcekeÀ mJe©Heele Flej GlHeeokeÀ
IeìkeÀeb®³ee efkebÀceleer efou³eeveblej Jemlet®³ee efkeÀcebleer®ee pees Yeeie µes<e jnelees, lees IesCeeN³eeb®es GlHeVe
cnCepes veHeÀe nes³e. GlHeeovee®³ee keÀener IeìkeÀebvee keÀjejelcekeÀ mJe©Hee®eer Deefveefµ®elelee Je keÀener
IeìkeÀebvee meb³eespeveelcekeÀ Deefveefµ®elelee HelkeÀjeJee ueeieleele. HeefjCeecele: Deefveefµ®ele mJe©Hee®es
GlHeVeeJej nkeÌkeÀ meebieC³ee®eer peyeeyeoejer HelkeÀjCes cnCepes meb³eespevee®es keÀece HelkeÀjCes Demee DeLe&
neslees.
Deefveefµ®eleles®³ee IeìkeÀecegUs meJe& Jemlet Je mesJeeb®³ee HegjJeþîee®³ee Je ceeieCeer®³ee HeefjefmLeleerle
yeoue Ie[lees. ns®e meb³eespeve mesJes®³ee yeeyeleerle Ie[les. meb³eespekeÀe®³ee ¢<ìerves l³ee®³ee #ecelesµeer mHeOee&
keÀjCeeje IeìkeÀ cnCepes DeHetCe& mHeOex®eer yeepeejHesþ nes³e. l³ee®³ee efkeÀceleerJej Flej DeveskeÀ efkeÀceleer®ee
HeefjCeece nesle Demelees. l³ee®eer efkebÀcele keÀjejelcekeÀ mJe©Heele þjJelee ³esle veener. l³eeuee efceUCeeN³ee
efkeÀceleer®eer SkeÀ efveefµ®ele DeJemLee Demet µekeÀle veener. lej l³ee®eer SkeÀ ce³ee&oe Demeles Je l³eeceO³es leer
DeKesjerme keÀesþsner Demet µekesÀue. Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 4.5 ceO³es meb³eespeve keÀewµeu³ee®eer efveefµ®ele efkebÀcele
þjefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.
De ye keÀ
Deeke=Àleer `De' ceO³es GÐeesiemebmLeeb Debleie&le ¢<ìîee meb³eespeve mesJesmeeþer DemeCeejer ceeieCeer Je
HegjJeþe Je SketÀCe ÒeeHleer (DeHes#eerle) ³eeb®ee mebyebOe oeKeefJeuee Deens. `ceHe' ne Je¬eÀ meb³eespeve mesJes®ee
HegjJeþe Je ceeieCeer Je¬eÀner Deens. keÀejCe ceeieCeer keÀjCeeje®e HegjJeþe keÀjCeeje Demelees. ne Je¬eÀ
[eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Jej ®e{Ceeje Deens. cnCepes®e DeOeerkeÀeefOekeÀ SketÀCe ÒeeHleer efkebÀJee SketÀCe
veHeÌ³ee®³ee ojeme meb³eespekeÀ DeeHeu³ee mesJesmeeþer DeOeerkeÀ ceeieCeer keÀjCeej Je lemee HegjJeþener keÀjCeej
efkebÀJee Deµee Jee{l³ee (DeHes#eerle) veHeÌ³ee®³ee ojeme meb³eespekeÀeb®eer mebK³ee Jee{Ceej. Debleie&le iegbleJeCetkeÀ
Jee{Ceej Je Flej IeìkeÀeb®eerner ceeieCeer Jee{Ceej.
64
Deeke=Àleer `ye' ceO³es meb³eespeve mesJes®ee yee¿e HegjJeþe `He1He2' Je yeenîe ceeieCeer `ce1ce2'
oeKeefJeueer Deens. Deelee ³esLes meb³eespeve mesJee HegjJeþe Je¬eÀ vesnceer®³ee HegjJeþe Je¬eÀemeejKee Je meb³eespeve
mesJee Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Keeueer mejkeÀCeeje Deens. l³eeb®³ee ísoveefyebotcegUs (F2) meceleesue
DeJemLesle SketÀCe veHeÀe oj þjlees lees `Deue1' FlekeÀe Deens.
Deeke=Àleer `keÀ' ceO³es Deeke=Àleer®³ee `De' Je `ye' Yeeiee®eer meceeblej yesjerpe Deens. DeLee&le
meb³eespeve mesJes®ee Debleie&le HegjJeþe Je Debleie&le ceeieCeer DeefOekeÀ ÒeYeeJeer Deensle Demes ceeveu³eecegUs
`ce2ce2' Je `He2He2' ns oesvner ceeieCeer Je HegjJeþe Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Jej mejkeÀCeejs Deensle.
ceeieCeer Je¬eÀ HegjJeþe Je¬eÀeHes#ee DeefOekeÀ leerJe´ mJe©Hee®ee Deens Je l³eecegUs efmLej meceleesuee®eer Deì HetCe&
nesles. Deelee DeeHeCe Demes mecepet keÀer, `Deue2' ner Deµee meb³eespeve mesJesme efceUt µekeÀCeejer Flej
OebÐeeleerue keÀjejelcekeÀ efkebÀcele Demesue Demes ceeveues lej ue2 Je ue1 ne efveJJeU veHeÀe neslees.
megjef#eleles®eer ÒeJe=Êeer Je pegieejer ÒeJe=Êeer ³eeb®³ee legueveelcekeÀ leerJe´lesJej ne efveJJeU veHeÀe µetv³e Demesue keÀe
Jepee Demesue keÀe DeefOekeÀ Demesue ns yejs®emes DeJeuebyetve jneles.
SkebÀojerle Heenlee veHeÌ³ee®es Demes HegCe& mHe<ìerkeÀjCe osCeeje SkeÀcesJe efme×eble meebieCes keÀþerCe
Deens. leLeeefHe OeeskeÀe, Deefveefµ®elelee, veJeÒeJele&ve Je ieefleceevelee ns veHeÀe efvecee&Ce keÀjCeejs cenÊJee®es
IeìkeÀ Deensle Demes efomeles. veJeÒeJele&ve efkebÀJee OeeskeÀe ³ee oesvner IeìkeÀeb®³ee cegUeµeer Hegvne Deefveefµ®elelee
Je ieleerceevelee ns IeìkeÀ ÒeYeeJeer Demeleele Je cnCetve®e veHeÀDee³ee®es mHe<ìerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer
Deefveefµ®elelee ³ee IeìkeÀe®es meJe&keÀ<e mJe©He Je Òe³elve Je keÀeuHeefvekeÀ mJe©He ue#eele IesCes DeeJeµ³ekeÀ
Deens.
veHeÌ³eecegUs meeceev³ele: Heg{erue keÀe³e& kesÀueer peeleele Je leer meeceeefpekeÀ ¢<ìîee cenÊJee®eer Demeleele.
1) veHeÀe efceUJeCeeN³ee GÐeesiemebmLeebvee Flej GÐeesiemebmLee OeesjCeelcekeÀ yeoue keÀjC³eemeeþer

ceeie&oµe&keÀ þjleele.
2) veHeÌ³ee®³ee DeHes#esves GÐeesiemebmLee veJeÒeJele&ve keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer þsJeleele. l³eecegUs DeeefLe&keÀ Òeieleer
Je HegCe& jespeieej þsJeC³eeme ceole nesles.
3) veHeÌ³ee®³ee DeYeeJeecegUs leµeer GÐeesiemebmLee mJele:®³ee OeesjCeele Je keÀe³e&He×leerle yeoue keÀjles.
4) veHeÌ³ee®³ee ÒesjCesves GÐeesieOebÐeele DeefOekeÀ GÐeesiemebmLee ÒeJesµe keÀjleele Je meeOevemebHeÊeer®ee DeefOekeÀ
keÀe³e&#ece Je Jee{lee JeeHej nesCes µekeÌ³e nesles.
1) GÐeespekeÀ efkebÀJee meb³eespekeÀe®es GlHeVe cnCepes keÀe³e?
2) veHeÌ³ee®³ee ieefleceeveles®ee efme×eble keÀesCeer ceeb[uee?
3) Òee.veeF&ì ³eeb®³ee ûebLee®es veeJe meebiee.
4) veJeÒeJele&ve cnCepes keÀe³e?
5) veHeÌ³ee®³ee veJemeveeleveJeeoer Je veeF&ì ³eeb®³ee efme×eblee®es SkeÀ$eerkeÀjCe keÀesCeer keÀ©ve veJeerve
veHeÌ³ee®ee efme×eble ceeb[uee?
65
4.6 meejebµe
Jemleg®eer efkebÀcele ceeieCeer Je HegjJeþîeeletve þjle Demeles Je Jemleg®eer efkebÀcele ner GlHeeokeÀ Je
ûeenkeÀ ³ee oesneW®³ee ¢<ìervesner cenÊJee®eer Demeles. keÀejCe ûeenkeÀ Jemlegb®eer efkebÀcele Je l³eeHeemetve
efceUCeejs meceeOeeve ³ee®ee efJe®eej keÀ©ve Jemleg®eer Kejsoer keÀjerle Demelees lej ûeenkeÀ Jemleg®ee GlHeeove
Ke®e& Je l³eeuee efceUCeejer efkebÀcele ³ee®ee efJe®eej keÀ©ve Jemleg®es GlHeeove Iesle Demelees. Òemlegle
ÒekeÀjCeele GlHeeove J³e³e Je veHeÀe ³ee®es efJeJes®eve kesÀues Deens. keÀejCe GlHeeove J³e³eeJej®e GlHeeokeÀe®ee
veHeÀe DeJeuebyetve Demelees. ³ee ÒekeÀjCeele GlHeeoveJ³e³ee®eer mebkeÀuHevee, ÒekeÀej, efoIe&keÀeueerve Je
DeuHekeÀeueerve GlHeeoveJ³e³e, veHeÀe, veHeÌ³ee®es JesieJesieUs efme×eble Fl³eeefo. meefJemlej efJeJes®eve kesÀues
Deens.
1) GlHeeoveJ³e³e - GlHeeovekeÀe³ee&le meene³³e keÀjCeeN³ee IeìkeÀeJej nesCeeje Ke®e&.

2) meerceeble ÒeeHleer - GlHeeovee®³ee µesJeì®³ee IeìkeÀeHeemetve efceUCeejs GlHeVe.
3) Keb[ - peceerveer®ee ceesyeouee cnCetve efoues peeCeejs cegu³e.
4) veJeÒeJele&ve - GlHeeove Òe¬eÀer³esleerue veeJeerv³eHetCe& yeoue.
5) cekeÌlesoejer - yeepeejHesþsceO³es SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demelees Deµeer HeefjefmLeleer.
1) GlHeeove J³e³ee®eer mebkeÀuHevee meebietve l³ee®es ÒekeÀej mHe<ì keÀje.

2) DeuHekeÀeueerve GlHeeove J³e³ee®es meefJemlej efJeJes®eve keÀje.
3) oerIe&keÀeueerve GlHeeove J³e³ee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve l³ee®ee DeekeÀej `³et' (U) DemeC³ee®eer
keÀejCes meebiee.
4) veHeÀe cnCepes keÀe³e meebietve ves. Sced. keÌueeke&À ³eeb®ee veHeÌ³ee®ee efme×eble mHe<ì keÀje.
5) veHeÌ³ee®ee Deefveefµ®eleles®ee efme×eble mHe<ì keÀje.
6) Òee. µegbHeerìj ³eeb®ee veHeÌ³ee®ee veJeÒeJele&ve efme×eble mHe<ì keÀje.
4.9 meboYe&met®eer (Reference Book)
1) meg#ce DeLe&Meem$e - Òee. jece osMecegKe

2) meg#ce DeLe&Meem$e - [e@. peer.Sve. Peecejs.
3) G®®elej DeeefLe&keÀ efme×eble - Òee. ke=À<CejeJe Heeìerue.
4) meg#ce DeLe&Meem$e - [e@. Smed. Jner. {ce{sjs.
5) Modern Micro Economics - A. Koutsoyiannis
6) Advanced Economic Theory - M.L. Jhingan
7) cegu³e Je efJelejCe mew×ebefvlekeÀ efJeJes®eve Yeeie - 1 - ie. Òe. efHebHejkeÀj.
8) meg#ceue#eer DeLe&Meem$e - [e@. Sced. Sved. efMebos.

66
ÒekeÀjCe 3
IeìkeÀ-5
efkebÀcele DeeefCe GlHeeove efveOee&jCe
IeìkeÀ j®evee :
5.1 GefÎ<ìîes
5.2 ÒemleeJevee
5.3 HetCe& mHeOex®eer JewefMe<ìîes
5.4 HetCe& mHeOexleerue efkebÀceleefveOee&jCe - [e@. ceeMe&ue®ee ¢<ìerkeÀesCe
5.5 HetCe& mHeOexleerue Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve meceleesue
5.6 HetCe& mHeOexleerue GÐeesiee®ee DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve meceleesue
5.7 meejebµe
5.1 GefÎ<ìîes
1. HetYe& mHeOex®³ee yeepeeje®eer Jewefµe<ìîes mecepeeJetve IesCes.

2. HetCe& mHeOexleerue efkebÀceleefveOee&jCeeyeeyele®ee ceeµe&ue®ee ¢<ìerkeÀesCe DeY³eemeCes.
3. HetCe& mHeOexleerue Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve meceleesue DeY³eemeCes.
4. HetCe& mHeOexleerue GÐeesiee®ee DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve meceleesue DeY³eemeCes.
5.2 ÒemleeJevee
yeepeejHesþs®eer mebj®evee cnCepes yeepeejHesþsle keÀe³e& keÀjerle Demeuesuee GÐeesiemebmLeebceOeerue
mHeOex®eer leerJe´lee mHe<ì keÀjCeejer j®evee nes³e. efkebÀceleerJej HeefjCeece keÀjC³ee®eer GÐeesiemebmLes®eer #ecelee,
GÐeesiemebmLeeb®eer mebK³ee DeeefCe HejmHejeJeuebefyelJe ³eeJej mHeOex®eer leerJe´lee DeJeuebyetve Demeles.
yeepeejHesþs®³ee mebj®evesJej ÒeecegK³eeves ûeenkeÀeb®eer mebK³ee, efJe¬esÀl³eeb®eer mebK³ee, Jemlet®es mJe©He,
yeepeejHesþsefJe<e³eer %eeve, yeepeejHesþsleerue ÒeJesµe, efJe¬esÀl³eeuee Dee{UCeeje ceeieCeerJe¬eÀ Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee
HeefjCeece neslees. yeepeejHesþeb®es ÒecegKe oesve ÒekeÀej Dee{Uleele. 1) HetCe& mHeOee& Je 2) DeHetCe& mHeOee&.
DeHetCe& mHeOexle cekeÌlesoejer, cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee&, DeuHeeefOekeÀej, Ü³eeefOekeÀej, GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer
DeeefCe ûeenkeÀeb®eer cekeÌlesoejer Fl³eeoer ÒekeÀej Dee{Uleele. J³eeJemeeef³ekeÀeuee yeepeejHesþsefJe<e³eer ceeefnleer
DemeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. GlHeeove keÀesCel³ee Jemlet®es keÀjeJe³ee®es? GlHeeovee®es ÒeceeCe efkeÀleer
þsJee³e®es? efkebÀcele keÀµeer DeekeÀejeJe³ee®eer F. meeþer yeepeejHesþs®es %eeve DeeJeµ³ekeÀ þjles. l³ee¢<ìerves ³ee
IeìkeÀeceO³es DeeHeCe HetCe& mHeOexleerue efkebÀcele efveOee&jCeeyeeyele ®e®ee& keÀjCeej Deenesle.
67
5.3 HetCe& mHeOex®eer Jewefµe<ìîes (Characteristics of Perfect

Competiton)
HetCe& mHeOee& ne yeepeeje®ee Demee ÒekeÀej Deens keÀer, p³eeceO³es ûeenkeÀ DeeefCe efJe¬esÀles ³eeb®³eele efvejesieer
Je HetCe&HeCes Kegueer mHeOee& Demeles. p³ee yeepeejHesþsle mece©Heer Jemletb®es DemebK³e ûeenkeÀ DeeefCe DemebK³e
efJe¬esÀles Demeleele cee$e keÀesCee®esner efkeÀcebleerJej efve³eb$eCe vemeles Deµee yeepeejHesþsme HetCe& mHeOee& cnCeleele.
Òee. veeF&ì ³eeb®³ee celes, ’p³ee yeepeejHesþsle ûeenkeÀ Je efJe¬esÀles ns yeepeejHesþs®es mebHetCe& %eeve Demeuesues,
GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®eer mebHetCe& ieefleµeeruelee Je efJeYeepevelee Demeles Deµee yeepeejHesþsme HetCe& mHeOex®eer
yeepeejHesþ Demes cnCeleele.“ efcemesme peesve je@efyevmeve®³ee celes, ’pesJneb Òel³eskeÀ GlHeeokeÀe®³ee
GlHeeoveekeÀefjlee Demeuesueer ceeieCeer HetCe&le: ueJeef®ekeÀ Demeles, lesJne HetCe& mHeOee& DeefmlelJeele ³esles.
cnCepes®e, efJe¬esÀl³ee®eer mebK³ee FlekeÀer ceesþer Demeles keÀer, l³eeHewkeÀer keÀesCel³eener SkeÀe efJe¬esÀl³ee®es
GlHeeove ns SketÀCe GlHeeovee®ee efJe®eej keÀjlee veieC³e Demeles DeeefCe ogmejs cnCepes ûeenkeÀ efJe¬esÀl³ee®eer
efveJe[ keÀjleevee meceeve ¢ef<ìkeÀesCe þsJeleele. l³eecegUs yeepeejeuee HetCe&lJe ³esles. HetCe& mHeOex®³ee yeepeeje®eer
keÀuHevee ³esC³eemeeþer DeeHeCe ³ee yeepeejHesþs®³ee Jewefµe<ìîeeb®ee DeY³eeme keÀ©.“
1) DemebK³e efJe¬eÀles :
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele efJe¬esÀl³eeb®eer mebK³ee DemebK³e Demeles. Òel³eskeÀ efJe¬esÀl³ee®ee Jemlet®ee
HegjJeþe ne yeepeejeleerue SketÀCe HegjJeþîee®³ee Del³eble DeuHe ÒeceeCeele Demelees. l³eecegUs efJe¬esÀl³eeves
Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee efkebÀJee DeeHeu³ee menkeÀeN³eeb®³ee meene³³eeves HegjJeþîeele Jee{ efkebÀJee Ieì kesÀu³eeme
l³ee®ee efkebÀceleerJej keÀenerner HeefjCeece nesle veener. yeepeejeleerue efkebÀcele ûeenîe ceevetve l³eeuee DeeHeuee
HegjJeþe efveefµ®ele keÀjeJee ueeielees. HetCe& mHeOexle Jemlet®³ee efkebÀceleerle yeoue keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej
keÀesCel³eener SkeÀe efJe¬esÀl³eeuee vemeu³eeves ³ee yeepeejHesþsleerue efkebÀceleer meJe&$e meejK³ee Demeleele.
2) DemebK³e ûeenkeÀ :
ûeenkeÀeb®eer mebK³ee HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele DemebK³e Demeu³eecegUs Òel³eskeÀ ûeenkeÀe®eer Jemletuee
Demeuesueer ceeieCeer ner yeepeejHesþs®³ee SketÀCe ceeieCeer®³ee Del³eble DeuHe ÒeceeCeele Demeles. keÀesCeleener
ûeenkeÀ DeeHeu³ee ceeieCeerle yeoue keÀ©ve Jemlet®³ee efkebÀceleerJej ÒeYeeJe Hee[t µekeÀle veener. mHeOexleerue
ûeenkeÀe®es mLeeve veieC³e Demeles. Lees[keÌ³eele HetCe& mHeOex®³ee ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe efveOee&jCeele Jemlet®eer
efkebÀcele ne®e cenÊJee®ee IeìkeÀ Demelees. ³ee mHeOexle efJe¬esÀlee DeeefCe ûeenkeÀ ns oesIesner efkebÀcele
mJeerkeÀejCeejs®e Demeleele.
3) SkeÀefpevemeer Jemlet :
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele GlHeeokeÀeb®eer mebK³ee DemebK³e Demeueer lejerner efYeVe GlHeeokeÀebveer
GlHeeefole kesÀuesu³ee Jemlet cee$e SkeÀefpeveµeer Demeleele. Òel³eskeÀ efJe¬esÀl³eekeÀ[t efJekeÀueer peeCeejer Jemlet,
jbie, DeekeÀej, ®eJe, Jesmìve, Jepeve ³ee meJe& iegCeOecee¥veer SkeÀ®e Demeles. ³esLes JemletefYeVeles®ee DeYeeJe
Demelees. l³eecegUs®e efkebÀceleeruee cenÊJe ÒeeHle nesles. lemes®e ûeenkeÀ DeeefCe efJe¬esÀlee ³eeb®es mebyebOe
DeJew³eeqkeÌlekeÀ Demeleele.
4) cegkeÌle ÒeJesµe :
³ee yeepeejHesþsle keÀesCeleener efJe¬esÀlee kesÀJnener ÒeJesµe keÀ© µekeÀlees lemes®e lees efveie&cevener keÀ©
µekeÀlees. l³ee®eyejesyej GlHeeove Jee{efJeCes DeLeJee keÀceer keÀjCes ³eeJej efveye¥Oe Demele veener, veHeÌ³ee®³ee
68
DeHes#esves keÀener GÐeesiemebmLee veJ³eeves yeepeejele ÒeJesµe keÀjleerue lej leesìe menve ve keÀ© µekeÀCeeN³ee
mebmLee yeepeejeletve yeensj He[leerue. l³eecegUs oerIe&keÀeUele GÐeesiemebmLeebvee Òemeeceev³e veHeÀe
(Normal Profit) efceUlees.
5) GlHeeove IeìkeÀeb®eer ieefleµeeruelee :
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejHesþsle GlHeeovee®es IeìkeÀ ns HetCe& ieefleµeerue Demeleele. GlHeeovee®es
IeìkeÀ keÀesCel³eener efþkeÀeCeer peeTve keÀece keÀjC³eeme le³eej Demeleele. GlHeeovee®es IeìkeÀ SkeÀe
GHe³eesieeletve ogmeN³ee GHe³eesieele menpeHeCes JeeHejlee ³esle Demeu³eeves GlHeeovemebmLes®³ee GlHeeove
j®evesle yeoue keÀjC³eele De[®eCeer ³esle veenerle.
6) yeepeejHesþsefJe<e³eer mebHetCe& %eeve :
ûeenkeÀ DeeefCe efJe¬esÀles ³eebvee yeepeejHesþsleerue HeefjefmLeleerefJe<e³eer mebHetCe& %eeve Demeles. l³eecegUs
yeepeejeleerue HegjJeþîee®eer efmLeleer, ceeieCeer®eer efmLeleer, He³ee&³eer Je HejmHejHetjkeÀ Jemlet, efkebÀcele
Fl³eeoerefJe<e³eer®es %eeve ûeenkeÀ Je efJe¬esÀles ³ee oesIeebveener Demeles. SKeeoe efJe¬esÀlee DeefOekeÀ ojeves Jemlet®eer
efJe¬eÀer keÀjerle Demeu³eeme ûeenkeÀ l³eeme ceeieCeer keÀjerle veener. lemes®e yeepeejeleerue Òe®eefuele
efkebÀceleerHes#ee keÀceer ojeme ûeenkeÀ ceeieCeer keÀ© µekeÀle veener.
7) peeefnjeleer®ee DeYeeJe :
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejeleerue Jemlet ³ee SkeÀefpeveµeer Demeleele l³eecegUs ³ee yeepeejHesþsle
peenerjeleKe®e& µetv³e Demelees. ³ee yeepeejele efJe¬esÀlee keÀesCel³eener ûeenkeÀeme Jemlet®eer efJe¬eÀer keÀ© µekeÀlees
lemes®e ûeenkeÀ keÀesCel³eener efJe¬esÀl³eekeÀ[tve Jemlet Kejsoer keÀ© µekeÀlees. l³eecegUs efJe¬eÀer Ke®e& µetv³e
Demelees.
8) meeOevemeeceûeer®eer efJeYeep³elee :
Òee. ®eWyejefueve ³eeb®³ee celes, meeOevemeeceûeer®eer mebHetCe& efJeYeep³elee ns HetCe& mHeOex®es Jewefµe<ìîe
Deens. GlHeeoveemeeþer JeeHejueer peeCeejer meeOevemeeceûeer ner efJeYeepeerle keÀjlee ³esle Demeu³eecegUs
GÐeesiemebmLesme ceesþîee ÒeceeCeeJejerue GlHeeovee®es ueeYe efceUleele.
9) mebHetCe& ueJeef®ekeÀ ceeieCeerJe¬eÀ :
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele efJe¬esÀles Je ûeenkeÀ ns oesIesner efkebÀcele mJeerkeÀejCeejs Demeleele.
yeepeejele ceeieCeer Je HegjJeþîeeletve efveefµ®ele Peeuesueer efkebÀcele oesIeebveener mJeerkeÀejeJeer ueeieles.
efJe¬esÀl³ee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve Dee{UCeeje ceeieCeerJe¬eÀ mebHetCe& ueJeef®ekeÀ Demelees. l³eecegUs ceeieCeerJe¬eÀ
OX De#eeuee meceeblej Demelees.

69
yeepeejele efveefµ®ele Peeuesu³ee efkebÀceleerHes#ee pej Lees[erµeer efkebÀcele efJe¬esÀl³eeves Jee{efJeu³eeme
l³ee®³eekeÀ[tve efJekeÀu³ee peeCeeN³ee Jemletb®eer ceeieCeer µetv³eeJej ³esT µekeÀles. DeeefCe Lees[erµeer efkebÀcele
keÀceer kesÀu³eeme meJe& Jemlet efJekeÀu³ee peeleerue. l³eecegUs efkebÀcele Jee{efJeCes efkebÀJee keÀceer keÀjC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee peele veener. Jejerue Deeke=Àleerle ‘OK’ ³ee efkebÀceleeruee efJe¬esÀlee nJ³ee lesJe{îee Jemletb®eer efJe¬eÀer keÀ©
µekeÀlees. DD ne ceeieCeer Je¬eÀ OX De#eeme meceeblej Deens. ne ceeieCeerJe¬eÀ mejemejer ÒeeHleer DeeefCe
meerceeble ÒeeHleer®³ee yejesyej Deens. lemes®e DD ner efkebÀcele js<eener Deens.
1) HetCe& mHeOex®eer Jewefµe<ìîes keÀesCeleer Deensle?
2) HetCe& mHeOexleerue ceeieCeerJe¬eÀe®ee DeekeÀej keÀmee Demelees?
5.4 HetCe& mHeOexleerue efkebÀcele efveOee&jCe - [e@. ceeµe&ue®ee ¢<ìerkeÀesCe (Price

Determination in Perfect Competition - Dr. Marshall’s
Approach)
meveeleveJeeoer DeLe&µeem$e%eebceO³es HetCe& mHeOexle Jemletb®³ee efkebÀcele efveOee&jCeeyeeyele oesve efJejesOeer

celeÒeJeen efometve ³esleele. SkeÀ efJe®eejÒeJeen Jemletb®³ee efkebÀceleer Jemlet®³ee ceeieCeerJej DeeOeejerle Demeleele
Demee neslee. lej ogmeN³ee efJe®eejÒeJeenevegmeej Jemletb®³ee efkebÀceleer Jemletb®³ee HegjJeþîeeJej DeeOeejerle
Demeleele. [e@. ceeµe&ue ³eeb®³ee celeevegmeej HetCe& mHeOexle Jemletmeeþer DemeCeejer ceeieCeer Je l³ee Jemlet®ee
HegjJeþe ³eeb®³ee meblegueveeves Jemlet®eer efkebÀcele þjles.
ceeieCeer®eer yeepet :
yeepeejHesþsle Jemletuee ceeieCeer keÀe DeeefCe keÀµeer Demeles ³eeyeeyele [e@. ceeµe&ue ³eebveer DeeHeu³ee
efme×ebleele efJeJes®eve kesÀues Deens. JemletceO³es J³eeqkeÌle®eer iejpe HetCe& keÀjC³ee®eer µekeÌleer Demeles cnCepes®e
GHe³eesefielee Demeles, cnCetve Jemletuee ceeieCeer Demeles. ûeenkeÀ Jemlet®eer ceeieCeer keÀjleevee l³ee Jemlet®eer
efkebÀcele DeeefCe efle®³eeHeemetve efceUCeejer GHe³eesefielee ³eeb®ee efJe®eej keÀjlees. Jemletuee ÐeeJ³ee ueeieCeeN³ee
efkebÀceleerHes#ee efle®³eeHeemetve efceUCeejer GHe³eesefielee pej peemle Demesue lej lees l³ee Jemlet®eer ceeieCeer
DeefOekeÀ keÀjlees. ³eeGueì HeefjefmLeleerle ceeieCeer keÀceer nesles. p³ee efkebÀceleeruee Jemlet®eer meerceeble
GHe³eesefielee Je efkebÀcele meceeve Demesue lesLes GHeYeeskeÌlee DeeHeueer ceeieCeer LeebyeefJelees. Lees[keÌ³eele Jemlet®³ee
DeefOekeÀ efkebÀceleeruee ceeieCeerle mebkeÀes®e neslees lej keÀceer efkebÀceleeruee ceeieCeer efJemleejles. l³eecegUs ceeieCeer®ee
Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Keeueer GlejCeeje $eÝCe mJe©Hee®ee Demelees.
70
HegjJeþîee®eer yeepet :
efJe¬esÀlee efkebÀJee GlHeeokeÀ Jemlet®ee HegjJeþe keÀjerle Demeleevee Jemlet®ee GlHeeoveKe®e& efJe®eejele
Ieslees. yeepeejeleerue efkebÀcele pej GlHeeoveKe®ee&Hes#ee DeefOekeÀ Demesue lej efJe¬esÀl³eeme veHeÀe ÒeeHle neslees.
Deµee efmLeleerle lees HegjJeþîeele Jee{ keÀjlees. yeepeejeleerue efkebÀcele GlHeeoveKe®ee&Hes#ee keÀceer Demeu³eeme
efJe¬esÀlee HegjJeþîeele Ieì keÀjlees keÀejCe l³eeme leesìe neslees. efmLej GlHeeoveKe®ee&uee Jemlet®eer efkebÀcele
pesJe{er peemle lesJe{e veHeÀe peemle Je efkebÀcele keÀceer cnCetve veHeÀe keÀceer Demelees. HetCe& mHeOexle
GlHeeokeÀe®ee HegjJeþe Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Jej mejkeÀCeeje OeveelcekeÀ Gleeje®ee Demelees.
HetCe& mHeOexle Jemlet®eer efkebÀcele efveefµ®ele nesle Demeleevee Jemlet®eer ceeieCeer Je HegjJeþe ³ee oesvener
yeeyeer efJe®eejele I³eeJ³ee ueeieleele. pesJneb yeepeejeleerue efkebÀcele GlHeeoveKe®ee&yejesyej Demeles lesJne l³ee
efkebÀceleeruee HegjJeþe ve Jee{efJelee l³ee®e Jemletb®eer efJe¬eÀer keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee peelees. HegjJeþîee®³ee
efme×ebleevegmeej Jemlet®³ee efkebÀceleJee{eryejesyej HegjJeþe efJemleejlees Je efkebÀcele Ieìeryejesyej HegjJeþîeele
mebkeÀes®e neslees. efkebÀcele DeeefCe HegjJeþe ³eeceO³es OeveelcekeÀ mebyebOe Demelees lej efkebÀcele Je ceeieCeer ³eeceO³es
$eÝCeelcekeÀ mebyebOe Demelees. p³ee efyebotme ceeieCeerJe¬eÀ DeeefCe HegjJeþeJe¬eÀ HejmHejebbyejesyej nesleele lesLes
Jemlet®eer efkebÀcele efveefµ®ele nesles. ner yeeye DeeHeCeeme Heg{erue keÀes<ìkeÀ DeeefCe Deeke=ÀleerJe©ve mHe<ì keÀjlee
³esF&ue.
efkebÀcele (©He³es) ceeieCeer (veie) HegjJeþe (veie)

5 150 75
7 100 100
10 75 150
Jejerue keÀes<ìkeÀele Jemlet®eer efkebÀcele 5 ©. Demeleevee ceeieCeer 150 veieeb®eer Deens Je HegjJeþe
75 veieeb®ee Deens. l³eecegUs ceeieCeer > HegjJeþe Deµeer efmLeleer Demeles. HeefjCeeceer Jemlet®³ee efkebÀceleerle Jee{
nesles. Jemlet®³ee efkebÀceleerleerue Jee{er®ee HeefjCeece Jemlet®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîeeJej neslees. Jee{uesu³ee
efkebÀceleercegUs ceeieCeerle Ieì nesles Je HegjJeþe Jee{lees. Jemlet®eer efkebÀcele ©. 10 Demeleevee ceeieCeer 75
veieeb®eer Je HegjJeþe 150 veieeb®ee Demelees. cnCepes®e HegjJeþe > ceeieCeer Deµeer efmLeleer efvecee&Ce nesles.
HeefjCeeceer efkebÀceleerle Ieì nesles. cnCepes®e pesJne efkebÀcele Ieìles lesJne ceeieCeerle Jee{ nesles Je HegjJeþe
keÀceer neslees. Jemlet®eer efkebÀcele pesJne ©. 7 nesles lesJne Jemlet®eer ceeieCeer Je HegjJeþe oesvnerner 100 veieeb®es
cnCepes®e meceeve Demeleele. DeµeeÒekeÀejs HetCe& mHeOexle Jemlet®eer ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe ³eeb®³ee
meblegueveeletve efkebÀcele efveefµ®ele nesles. ner®e yeeye DeeHeCeeme Het{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHe<ì keÀjlee
³esF&ue.
71

Jejerue Deeke=Àleerle -
1) DD = efYeVe efkebÀceleeruee DemeCeejer ceeieCeer oµe&efJeCeeje Je¬eÀ.
SS = efYeVe efkebÀceleeruee DemeCeeje HegjJeþe oµe&efJeCeeje Je¬eÀ
E = meceleesue (ceeieCeer Je HegjJeþe meceeve)
OK = efkebÀcele
OX = HegjJeþe
2) OK1 = efkebÀceleJee{. ³ee efkebÀceleeruee HegjJeþe peemle Je ceeieCeer keÀceer efn efmLeleer - (K1C
ceeieCeer  HegjJeþe K1B)
OK2 = efkebÀceleIeì - ³ee efkebÀceleeruee HegjJeþe keÀceer Je ceeieCeer peemle efn efmLeleer -
 K 2 A K 2 F 
HeefjCeeceer efkebÀcele OK1 efkebÀJee OK2 ³esLes efveefµ®ele nesle veener. leer OK ³ee
efkebÀceleHeeleUerJej®e efveefµ®ele nesles keÀejCe, ³ee efþkeÀeCeer Jemlet®eer ceeieCeer † Jemlet®ee HegjJeþe
 KE  OQ Demelees.
[e@. ceeµe&ue ³eebveer DeeHeu³ee efJeµues<eCeele keÀeUeuee DeefOekeÀ cenÊJe efoues Deens. keÀejCe
Jemlet®³ee HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeeje cenÊJee®ee IeìkeÀ keÀeU Demelees. Jemlet®³ee efkebÀceleer pejer
ceeieCeer - HegjJeþîeeJe©ve efveefµ®ele nesle Demeu³ee lejer keÀeueeJeOeer®ee efJe®eejner cenÊJee®ee þjlees.
Jemlet®ee HegjJeþe ne leebef$ekeÀ HeefjefmLeleer, GlHeeove IeìkeÀeb®eer GHeueyOelee, keÀ®®ee ceeue,
GÐeesiemebmLes®ee DeekeÀej Fl³eeoer efYeVe IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demelees. DeuHekeÀeUele ³ee meJe& IeìkeÀele
yeoue keÀjCes µekeÌ³e vemeles. l³eecegUs efkebÀcele efveefµ®eleerceO³es keÀeU ne IeìkeÀ cenÊJee®ee þjlees. ceeµe&ue
³eebveer keÀeUe®eer efJeYeeieCeer leerve ÒekeÀejebceO³es kesÀueer Deens.
1) Del³euHe keÀeU / yeepeej keÀeUele Jemlet®es efkebÀcele efveOee&jCe :
Del³euHe efkebÀJee yeepeej keÀeU ne keÀener leemeeb®ee efkebÀJee HeÀej lej SkeÀe efoJemee®ee Demelees. ³ee
keÀeueeJeOeerle GlHeeokeÀeuee Jemlet®³ee HegjJeþîeele Jee{ efkebÀJee Ieì keÀjlee ³esle veener. Deµee ÒekeÀej®ee
HegjJeþe ÒeecegK³eeves veeµeJeble Jemletb®ee Demelees. veeµeJeble Jemletb®ee meeþe keÀjlee ³esle veener. l³eecegUs ³ee
keÀeUele ceeieCeerle pemee yeoue neslees l³eevegmeej efkebÀceleerle yeoue neslees. Jemlet®ee HegjJeþe Je¬eÀ ne ‘OY’
De#eeuee meceeblej Demelees. cnCepes®e HegjJeþe Je¬eÀ DeueJeef®ekeÀ Demelees. l³eecegUs efkebÀceleefveefµ®eleerceO³es
ceeieCeer®ee ÒeYeeJe Demelees.
72
Deeke=Àleerle OX De#eeJej veeµeJeble Jemletb®eer ceeieCeer Je HegjJeþe lej ‘OY’ De#eeJej efkebÀcele
oµe&efJeueer Deens. ‘SQ’ ne HetCe& DeueJeef®ekeÀ HegjJeþe Je¬eÀ Deens. DD ceeieCeerJe¬eÀ ne SQ ³ee
HegjJeþeJe¬eÀeuee ‘E’ ³ee efyebotle ísolees. l³eecegUs OK efkebÀcele efveefµ®ele Peeueer Deens. ³ee efkebÀceleeruee®e
yeepeejYeeJe Demesner cnìues peeles.
mecepee keÀener keÀejCeeves ceeieCeerle Jee{ Peeu³eeme D2D2 ne ceeieCeerJe¬eÀ SQ ³ee
HegjJeþeJe¬eÀeme E2 efyebotle ísole Demeu³eeves veJeerve meblegueve E2 ³ee efyebotle nesTve efkebÀcele OK2
efveefµ®ele nesles. efn efkebÀcele HetJeeaHes#ee KK2 ves DeefOekeÀ Deens.
³eeGueì Jemlet®eer ceeieCeer keÀceer Peeu³eeme veJeerve ceeieCeer Je¬eÀ cetU ceeieCeer Je¬eÀe®³ee
Keeue®³ee HeeleUerJej D1D1 ne O1 HegjJeþeJe¬eÀeme E1 ³ee efyebotle ísole Demeu³eeves nîee efmLeleerle
OK1 ner meceleesue efkebÀcele efveefµ®ele nesles. Lees[keÌ³eele Del³euHe keÀeUele Q Jemlet®³ee efkebÀceleerJej
ceeieCeerleerue yeouee®ee HeefjCeece neslees.
2) DeuHekeÀeUeleerue efkebÀceleefveOee&jCe :
DeuHekeÀeU ne Demee keÀeueeJeOeer Demelees keÀer, ³ee keÀeUele GlHeeoveele keÀener ÒeceeCeele yeoue
keÀjCes µekeÌ³e nesles. GlHeeove keÀe³ee&le JeeHeju³ee peeCeeN³ee yeouel³ee GlHeeove IeìkeÀele keÀener ÒeceeCeele
yeoue keÀ©ve GlHeeoveele Jee{ keÀjlee ³esles. GlHeeoveeleerue ne yeoue keÀe³ecemJe©Heer Demele veener. ³ee
ie=nerleeJej DeeOeejerle [e@. ceeµe&ue cnCeleele keÀer, HetCe& mHeOex®³ee yeepeejHesþsle DeuHekeÀeUeleerue HegjJeþe
Je¬eÀ mebHetCe& DeueJeef®ekeÀ vemelees lej lees Del³euHe keÀeUeleerue efkebÀJee yeepeejkeÀeUeHes#ee peemle ueJeef®ekeÀ
DeeefCe oerIe&keÀeUeHes#ee peemle DeueJeef®ekeÀ Demelees. HeefjCeeceer DeuHe keÀeUeleerue Jemlet®³ee efkebÀceleer
yeepeejkeÀeUeHes#ee keÀceer DeeefCe oerIe&keÀeUeHes#ee peemle Demeleele. ner yeeye DeeHeCeeme Keeueerue
Deeke=ÀleerÜejs mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
73

Jejerue Deeke=Àleerle DD, DD1 Je D2D2 ns DeuHekeÀeueerve ceeieCeerJe¬eÀ lej SS ne HegjJeþe
Je¬eÀ Deens. DD ceeieCeerJe¬eÀ DeeefCe SS HegjJeþeJe¬eÀ HejmHejebvee E efyebotceO³es ísoleele, ³ee meceleesue
efyebotme OK efn efkebÀcele efveOee&jerle nesles Je OQ ner Jemlet®eer ceeieCeer Je HegjJeþîee®eer HeeleUer efveefµ®ele
nesles.
DeuHekeÀeUele pej ceeieCeerle Jee{ Peeueer lej veJeerve ceeieCeerJe¬eÀ D1D1 ne HetJeea®³ee
ceeieCeerJe¬eÀe®³ee Jej®³ee yeepetme GpeJeerkeÀ[s le³eej neslees Je lees HegjJeþe Je¬eÀeme E1 ³ee efyebotle ísolees.
³ee efþkeÀeCeer OK1 ner efkebÀcele efveefµ®ele nesles Je efkebÀceleerle Jee{ Peeu³eecegUs HegjJeþe OQ Heemetve
OQ1 He³e¥le Jee{lees. ³eeGueì HeefjefmLeleerle ceeieCeerle Ieì Peeu³eeme veJeerve ceeieCeer Je¬eÀ D2D2 ne
cetU ceeieCeer Je¬eÀe®³ee [eJeerkeÀ[s efvecee&Ce neslees. ne Je¬eÀ HegjJeþe Je¬eÀeme E3 ³ee efyebotle ísolees. ³esLes
OK3 ner efkebÀcele efveefµ®ele nesles. efkebÀcele Ieìu³eecegUs Jemlet®ee HegjJeþener OQ Heemetve OQ2He³e¥le
keÀceer neslees. Lees[keÌ³eele HetCe& mHeOexle DeuHekeÀeUele Jemlet®ee HegjJeþe ne DeuHekeÀeUeHes#ee efkebÀJee yeepeej
keÀeUeHes#ee DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ Demelees. l³eecegUs Jemlet®³ee ceeieCeerleerue yeouee®ee efkebÀceleerJej nesCeeje
HeefjCeece ne Del³euHekeÀeUeHes#ee keÀceer Demelees.
3) oerIe&keÀeueerve efkebÀcele efveefµ®eleer :
oerIe&keÀeU ne Demee keÀeueeJeOeer Demelees keÀer, ³ee keÀeueeJeOeerle GlHeeovee®³ee meJe& IeìkeÀebceO³es
yeoue keÀjCes µekeÌ³e Demeles. yeepeejHesþsleerue ceeieCeerleerue yeoueevegmeej HegjJeþîeele yeoue keÀjCes µekeÌ³e
nesles. ceeµe&ue®³ee celes GlHeeovee®³ee efmLej IeìkeÀeblener yeoue keÀjlee ³eslees. oerIe&keÀeUele ceeieCeerleerue
yeouee®ee Jemlet®³ee efkebÀceleerJej keÀener HeefjCeece nesle veener. oerIe&keÀeUele Jemlet®³ee ceeieCeerleerue
yeoueeÒeceeCes HegjJeþîeelener yeoue keÀjCes µekeÌ³e nesle Demeu³eeves Jemletb®³ee efkebÀceleer efmLej Demeleele.
oerIe&keÀeUele Jemlet®eer efkebÀcele efveefµ®eleer DeeHeCeeme Heg{erue Deeke=Àleer®³ee DeeOeejs mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleerle OX De#eeJej Jemlet®eer ceeieCeer Je HegjJeþe oµe&efJeuee Deens lej OX De#eeJej
efkebÀcele oµe&efJeueer Deens. DD, D1D1 Je D2D2 ns ceeieCeerJe¬eÀ lej SS, S1S1 Je S2S2 ns HegjJeþe
Je¬eÀ oµe&efJeues Deensle.
74
E ³ee efyebotle GÐeesiemebmLes®ee meceleesue neslees keÀejCe ³ee efyebotle ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe Je¬eÀ
SkeÀceskeÀebvee ísoleele. ³ee meceleesueele OK ner efkebÀcele efveefµ®ele nesles.
mecepee oerIe&keÀeUele Jemlet®³ee ceeieCeerle Jee{ Peeu³eeme veJeerve ceeieCeerJe¬eÀ D1D1 ne le³eej
neslees. GlHeeokeÀ ceeieCeerle Jee{ Peeu³eecegUs Jemlet®³ee HegjJeþener Jee{efJelees. l³eecegUs veJeerve HegjJeþe Je¬eÀ
S1S1 ne le³eej neslees. veJes ceeieCeer Je HegjJeþe Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee E1 ³ee efyebotle ísoleele. ³ee meceleesue
efyebotlener Jemlet®eer efkebÀcele HetJeea®eerle jenles. OK ³ee efkebÀceleeruee Jemlet®eer ceeieCeer Jee{u³eeves HeÀkeÌle
HegjJeþîeele Jee{ nesles.
³eeGueì oerIe&keÀeUele Jemlet®³ee ceeieCeerle Ieì Peeu³eeme veJeerve ceeieCeerJe¬eÀ D2D2 ne
le³eej neslees. l³eecegUs GlHeeokeÀner HegjJeþîeele Ieì keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. l³eecegUs veJeerve
HegjJeþeJe¬eÀ S2S2 le³eej neslees. veJeerve ceeieCeerJe¬eÀ Je HegjJeþeJe¬eÀ SkeÀceskeÀebvee E2 efyebotle ísoleele. ³ee
meceleesueemener Jemlet®eer efkebÀcele OK ner®e Demeles. Lees[keÌ³eele oerIe&keÀeUele Jemlet®³ee ceeieCeerle nesCeejer
Jee{ efkebÀJee Ieì ner HegjJeþîeele Jee{ efkebÀJee Ieì keÀjC³eeme keÀejCeerYetle þjles. l³eecegUs Jemlet®³ee
efkebÀceleer ³ee efmLej Demeleele.
1) Del³euHe keÀeU cnCepes keÀe³e?
2) Del³euHe keÀeUele Jemlet®ee HegjJeþe Je¬eÀ keÀmee Demelees?
3) DeuHekeÀeUeleerue HegjJeþe Je¬eÀe®ee DeekeÀej keÀmee Demelees?
75
5.5 HetCe& mHeOexleerue Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve meceleesue (Short Run

Equilibrium in perfect Competition)
DeuHekeÀeUele GÐeesiemebmLee meJe& GlHeeove IeìkeÀele yeoue keÀ© µekeÀle veener. GlHeeovee®³ee
yeouel³ee IeìkeÀele yeoue keÀjCes µekeÌ³e nesles. l³eecegUs DeuHekeÀeUele Hes{erme veHeÀe efceUlees®e Demes
veener. DeuHekeÀeUele Hes{er®³ee meceesj leerve µekeÌ³elee Demeleele. DeefleefjkeÌle veHeÀe, meeOeejCe veHeÀe Je
leesìe, HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele efJe¬esÀlee Je ûeenkeÀ ns oesIesner efkebÀcele mJeerkeÀejCeejs Demeleele. Jemlet®eer
ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe ³eeb®³ee meblegueveeletve efkebÀceleer efveefµ®ele nesleele.
GÐeesiemebmLes®³ee DeuHekeÀeueerve meceleesueemeeþer meerceeble ÒeeHleer † meerceeble Ke®e& ner Deì HetCe&
JneJeer ueeieles. p³ee GlHeeoveHeeleUerme ner Deì HetCe& nesles l³ee GlHeeoveeme GÐeesiemebmLesme DeefleefjkeÌle
veHeÀe efkebÀJee keÀceerle keÀceer leesìe neslees.

bJejerue Deeke=Àleerle -
OX = GlHeeove
OY = ÒeeHleer, Ke®e& Je efkebÀcele
MC = meerceeble Ke®e& @
AC = mejemejer Ke®e&
SVC = mejemejer yeouelee Ke®e&
SFC = mejemejer efmLej Ke®e&
E = meceleesue efyebot (meerceeble ÒeeHleer † meerceeble Ke®e&)
ON = meceleesueeleerue GlHeeove
OK = meceleesueeleerue efkebÀcele
NR = mejemejer Ke®e&
OK = NE ner efkebÀcele NR ³ee mejemejer Ke®ee&Hes#ee RE ves DeefOekeÀ Deens. cnCetve RE

ne oj veieeceeies efceUCeeje veHeÀe Deens. oj veHeÀeceeies efceUCeeje veHeÀe ƒ SketÀCe GlHeeove † SketÀCe
veHeÀe cnCetve RE × ON = KK1RE (DeefleefjkeÌle veHeÀe)
76
DeuHekeÀeUele GÐeesiemebmLesuee meceleesueele DeefleefjkeÌle veHeÀe efceUlees Demes veener.
meceleesueeJemLesle GÐeesiemebmLesuee meJe&meeOeejCe veHeÀe nesF&ue efkebÀJee leesìe nesF&ue.
meJe&meeOeejCe veHeÌ³ee®eer efmLeleer (Normal Profit) :
GÐeesiemebmLesuee GÐeesieele efìketÀve jenC³eemeeþer pees efkeÀceeve ceesyeouee efceUeJee ueeielees.
l³ee®ee meceeJesµe GlHeeove Ke®ee&le®e kesÀuee peelees. mebIeìkeÀe®³ee ³ee ceesyeou³eeme meJe&meeOeejCe veHeÀe
cnCeleele. cnCetve pesJne efkebÀcele ner mejemejer Ke®ee&yejesyej Demeles lesJne Hes{erme meJe&meeOeejCe veHeÀe
efceUlees. ner yeeye DeeHeCeeme Heg{erue Deeke=ÀleerÜeje mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.

OX = GlHeeove
SVC = mejemejer yeouelee Ke®e&
SFC = mejemejer efmLej Ke®e&
OK = NE = meceleesueeleerue efkebÀcele
efkebÀcele † mejemejer Ke®e&
cnCetve meJe&meeOeejCe veHeÀe.
efkebÀcelejs<ee (meÒee † meerÒee) mejemejer Ke®e& Je¬eÀeuee E efyebotle mHeµe& keÀjles.
leesìîee®eer efmLeleer (Losses) :

Hes{eruee pesJne mejemejer Ke®ee&Hes#ee efkebÀcele keÀceer Demeles Deµee HeefjefmLeleerle leesìe efvecee&Ce
neslees. ner efmLeleer DeeHeCeeme Heg{erue Deeke=Àleerle oµe&efJelee ³esles.
77

OX = GlHeeove
AVC = mejemejer yeouelee Ke®e&
AFC = mejemejer efmLej Ke®e&
OK = NE = meceleesueeleerue efkebÀcele
NR = mejemejer Ke®e&
OK = NE ner efkebÀcele mejemejer Ke®e& NR Hes#ee ER ves keÀceer Deens.
 ER ne oj veieeceeieerue leesìe Deens.

oj veieeceeieerue leesìe ƒ GlHeeove † SketÀCe leesìe.
ER × ON = K1KER (SketÀCe leesìe).
oerIe&keÀeueerve meceleesue (Long Run Equilibrium) :

oerIe&keÀeUele GÐeesiemebmLee GlHeeoveele DeeJeM³ekeÀ les meJe& yeoue keÀ© MekeÀles. lemes®e
GlHeeove He×leer Je j®eveslener yeoue keÀ© MekeÀles. oerIe&keÀeUele GÐeesiemebmLes®ee mejemejer Ke®e&
v³etvelece Demelees. leesìîeeleerue mebmLee yebo nesT ueeieleele efkebÀJee Òe®eefuele efkebÀceleerMeer DeeHeuee
GlHeeoveKe®e& pegUJetve IesC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. cetu³eefveefM®eles®³ee Òeef¬eÀ³esJej GÐeesiemebmLeeb®³ee cegkeÌle
ÒeJesMee®ee HeefjCeece neslees. HegjJeþîeeleerue yeoueecegUs pes cetu³e þjles l³eeuee òerIe&keÀeueerve meeOeejCe
cegu³e' Demes cnCeleele. oerIe&keÀeUele GÐeesiemebmLesuee DeveskeÀ mHeOe&keÀ efvecee&Ce Peeu³eecegUs
GÐeesiemebmLes®ee veHeÀe efJeefJeOe mebmLeebceO³es efJeYeeieuee peeTve meJe&®e mebmLee oerIe&keÀeUele meeOeejCe
veHeÀe efceUefJeleele. oerIe&keÀeUele keÀceerlekeÀceer GlHeeove Ke®e& Je peemleerle peemle GlHeeove DeMeer
DeJemLee Demeles. Het{erue Deeke=Àleerle GÐeesiemebmLes®es oerIe&keÀeueerve meblegueve mHe<ì kesÀues Deens.
78

OX = GlHeeove
OY = efkebÀcele, Ke®e& Je ÒeeHleer
AC = mejemejer Ke®e& (U DeekeÀeje®ee Je DeefOekeÀ Hemejì Deens)
AR = MR  oerIe&keÀeueerve mejemejer ÒeeHleer † meerceeble ÒeeHleer
E = meceleesue - ³ee efyebotle meerceeble ÒeeHleer † meerceeble Ke®e& DeeefCe mejemejer ÒeeHleer † mejemejer Ke®e&
³ee oesvner Deìer HetCe& nesleele.
ON =meceleesueeleerue GlHeeove
OK = NE ner meceleesueeleerue efkebÀcele
NE = mejemejer Ke®e&
 efkebbÀcele † mejemejer Ke®e&
 meJe&meeOeejCe veHeÀe
oerIe&keÀeUele GÐeesiemebmLesuee meJe&meeOeejCe veHeÀe®e keÀe efceUlees?
Jejerue Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes, pej efkebÀcele mejemejer Ke®ee&Hes#ee DeefOekeÀ Demeu³eeme
mejemejer ÒeeHleer † meerceeble ÒeeHleer®ee Je¬eÀ Jej mejkesÀue. Jemlet®eer efkebÀcele OK1 nesF&ue. efkebÀcele
mejemejer Ke®ee&Hes#ee DeefOekeÀ Demeu³eeves GÐeesiemebmLeebvee DeefleefjkeÌle veHeÀe efceUt ueeiesue. l³eecegUs
veHeÌ³ee®³ee DeeMesves veJeerve GÐeesiemebmLee GÐeesieele ÒeJesMe keÀjleerue. HeefjCeeceer Jemlet®ee HegjJeþe Jee{tve
l³ee®ee HeefjCeece efkebÀcele nUtnUt keÀceer nesC³eeJej nesF&ue. ner efkebÀcele mejemejer Ke®ee&yejesyej nesTve
GÐeesiemebmLeebvee meJe&meeOeejCe veHeÀe efceUt ueeiesue.
³eeGueì pej efkebÀcele mejemejer Ke®ee&Hes#ee keÀceer Peeu³eeme mejemejer ÒeeHleer † meerceeble ÒeeHleer
Je¬eÀ Keeueer mejkesÀue. efkebÀcele OK2 ner mejemejer Ke®ee&Hes#ee keÀceer Demeu³eeves GÐeesiemebmLesuee leesìe
nesF&ue. leesìe menve ve keÀ© MekeÀCeeN³ee GÐeesiemebmLee GÐeesieeletve yeensj He[leerue. l³eecegUs Jemletb®ee
HegjJeþe keÀceer nesF&ue. l³eecegUs efkebÀcele Jee{t ueeiesue Je leer Hegvne mejemejer Ke®ee&yejesyej nesF&ue. HeefjCeeceer
GÐeesiemebmLeebvee meJe&meeOeejCe veHeÀe ÒeeHle nesF&ue.
79
5.6 HetCe& mHeOexleerue GÐeesiee®ee DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve meceleesue

oerIe&keÀeU cnCepes Demee keÀeueeJeOeer Demelees keÀer, p³eeceO³es GÐeesieeme GlHeeovee®³ee efmLej Je
yeouel³ee oesvner IeìkeÀebceO³es yeoue keÀjlee ³eslees. lemes®e GlHeeove leb$eelener yeoue keÀjCes µekeÌ³e nesles.
oerIe&keÀeUele meJe& ÒekeÀej®³ee yeoueeb®eer µekeÌ³elee Demeu³eeves efJeefJeOe efveCe&³e Ieslee ³esleele. oerIe&keÀeUDele
HegjJeþe DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ Demelees. l³eecegUs ceeieCeeryejesyej®e HegjJeþîee®eener efkebÀceleerJej ÒeYeeJe He[lees.
p³ee efkebÀceleeruee yeepeejeleerue SketÀCe ceeieCeer DeeefCe SketÀCe HegjJeþe meejKes nesleele. l³ee efkebÀceleeruee
GÐeesiee®ee meceleesue meeOeuee peelees. meJe& GÐeesiemebmLeebveer efceUtve SkeÀe efJeefµe<ì efkebÀceleeruee kesÀuesu³ee
HegjJeþîee®eer yesjerpe cnCepes GÐeesiee®ee SketÀCe HegjJeþe nes³e. lemes®e yeepeejHesþsleerue meJe& ûeenkeÀeb®³ee
ceeieCeer®eer yesjerpe cnCepes GÐeesiee®eer SketÀCe ceeieCeer nes³e. DeuHekeÀeUele GÐeesiee®ee meceleesue Heg{erue
Deeke=Àleerle oµe&efJeuee Deens.

E = meceleesue efyebot (ceeieCeer † HegjJeþe)
SS = HegjJeþe Je¬eÀ
DD = ceeieCeer Je¬eÀ
ON = GlHeeove
OK = efkebÀcele
GÐeesiee®³ee meceleesuee®³ee efþkeÀeCeer Òel³eskeÀ GÐeesiemebmLee meceleesueeJemLesle Demeles.

oerIe&keÀeUele Jemlet®³ee ceeieCeerle Jee{ efkebÀJee Ieì nesT µekeÀles. l³eevegmeej GÐeesieeletve kesÀuee
peeCeeje HegjJeþener Jee{efJelee efkebÀJee IeìefJelee ³eslees. p³ee efkebÀceleeruee yeepeejHesþs®ee HegjJeþe Je ceeieCeer
oesvner meceleesueele ³esleele l³ee efkebÀceleeruee GÐeesiee®ee meceleesue efveefµ®ele nesles. ns Heg{erue Deeke=Àleerle
mHe<ì nesF&ue.
80

B
Jejerue Deeke=Àleerle -
DD = ceeieCeerJe¬eÀ
SS = HegjJeþe Je¬eÀ
E = cetU meceleesue
ON = GlHeeove
OK = efkebÀcele
yeepeejHesþsle pej ceeieCeerle Jee{ Peeueer lej veJeerve ceeieCeerJe¬eÀ (D1D1)DeeefCe cetU
HegjJeþeJe¬eÀ (SS) ³eeb®³eele R1 ³esLes meceleesue meeOeuee peeF&ue. ³ee efþkeÀeCeer OK1 ner DeefOekeÀ®eer
efkebÀcele efveefµ®ele nesF&ue. DeefleefjkeÌle veHeÀe efceUt ueeieu³eeves veJeerve GÐeesiemebmLee GÐeesieele ÒeJesµe
keÀjleerue. HeefjCeeceer HegjJeþe Jee{sue Je veJeerve HegjJeþe Je¬eÀ S1S1nesF&ue. veJeerve ceeieCeerJe¬eÀ Je HegjJeþe
Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee E1 ³ee efyebotle ísoleerue. l³eecegUs Ieì nesTve leer cetU efkebÀcele OK FlekeÀer efveefµ®ele
nesF&ue.
³eeGueì HeefjefmLeleerle ceeieCeerle Ieì Peeu³eeves veJeerve ceeieCeerJe¬eÀ D2D2 ne cetU
HegjJeþeJe¬eÀeuee R2 ³ee efyebotle ísosue Je veJeerve efkebÀcele OK2 FlekeÀer efveefµ®ele nesF&ue. efveefµ®ele
Peeuesueer veJeerve OK2 ner efkebÀcele GÐeesiee®³ee mejemejer Ke®ee&Hes#ee keÀceer Demeu³eeves GÐeesiemebmLeebvee
leesìe nesT ueeiesue. p³ee GÐeesiemebmLee leesìe menve keÀ© µekeÀCeej veenerle l³ee yeepeejeletve yeensj
He[leerue. l³eecegUs HegjJeþe keÀceer nesT ueeiesue. HeefjCeeceer Jemletb®³ee efkebÀceleerle nUtnUt Jee{ nesTve leer
cetU efkebÀcele OK FlekeÀer nesF&ue. veJeerve HegjJeþe Je¬eÀ S2S2 DeeefCe ceeieCeerJe¬eÀ D2D2 ³eeb®³eele E2
³ee efyebotle meceleesue meeOeuee peeF&ue.
Lees[keÌ³eele HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele GÐeesieeuee oerIe&keÀeUele meJe&meeOeejCe veHeÀe ÒeeHle
nesF&ue.
81
1) DeuHekeÀeUele Hes{ermeceesj keÀesCel³ee µekeÌ³elee Demeleele?
2) Hes{erme meJe&meeOeejCe veHeÀe keÀesCel³ee efmLeleerle ÒeeHle neslees?
3) Hes{erme leesìe keÀesCel³ee efmLeleerle menve keÀjeJee ueeielees?
4) oerIe&keÀeUele GÐeesiemebmLesuee meJe&meeOeejCe veHeÀe®e keÀe efceUlees?
5.7 meejebµe
yeepeejHesþsle HetCe& mHeOee& Je DeHetCe& mHeOee& Demes ÒecegKe oesve ÒekeÀej Demeleele. HetCe& mHeOex®ee
yeepeej ne SkeÀe efJeefµe<ì HeefjefmLeleerle efvecee&Ce neslees. HetCe& mHeOexleerue efkebÀceleefveefµ®eleer ner Jemlet®eer
ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. Jemlet®es mJe©He SkeÀefpeveµeer Demeu³eeves efJe¬esÀlee Je ûeenkeÀ ns
efkebÀcele efmJekeÀejCeejs Demeleele. HetCe& mHeOexle efJe¬esÀl³eeuee meJe&meeOeejCe veHeÀe ÒeeHle neslees. DeuHekeÀeUele
efkebÀceleerJej ceeieCeer®ee ÒeYeeJe Demelees. HetCe&mHeOexle DeuHekeÀeUeleerue HegjJeþeJe¬eÀ mebHetCe& ueJeef®ekeÀ vemelees
lej lees Del³euHekeÀeUeleerue HegjJeþeJe¬eÀeHes#ee peemle ueJeef®ekeÀ Je oerIe&keÀeueeJeOeerHes#ee peemle
DeueJeef®ekeÀ Demelees. l³eecegUs DeuHekeÀeUeleerue efkebÀceleer Del³eeuHekeÀeUeHes#ee keÀceer DeeefCe
oerIe&keÀeUeHes#ee peemle Demeleele.

1. yeepeejHesþ : Del³euHekeÀeU keÀener leemeeb®ee efkebÀJee SkeÀ efoJemeeHe³e¥le®ee keÀeU
2. oerIe&keÀeueerve meeOeejCe cetu³e : oerIe&keÀeUele Jemlet®³ee HegjJeþîeeleerue yeoueecegUs þjCeejs cetu³e.

1. HeCe& mHeOex®eer Jewefµe<ìîes mHe<ì keÀje.
2. HetCe& mHeOexleerue GÐeesiemebmLes®ee DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve meceleesue mHe<ì keÀje.
3. HetCe& mHeOexleerue efkebÀcele efveOee&jCeeyeeyele [e@. ceeµe&ue®ee ¢<ìerkeÀesCe efJeµeo keÀje.
1. K.K.Dewet, Modern Economic Theory, Shyam Lal Charitable

Trust, New Delhi, 1995, ISBN - 81-219-0531-1
2. H,L. Ahuja, Modern Economics, S. Chand and Company, New
Delhi, 1996, ISBN - 81-219-0452-3
82
3. Dr. D.M. Mithani, Managerial Economics, Himalaya Publishing
House, New Delhi, 2011
4. R.N. Malhotra, Micro Economics, Alfa Publications, New Delhi,
2009, ISBN - 978 - 93 - 80096 - 01 - 8.
5. ke=À<CejeJe Heeìerue, G®®elej DeeefLe&keÀ efme×eble, cebiesµe ÒekeÀeµeve, veeieHetj, 2007.
6. [e@. peer. Sve. Peecejs, met#ce DeLe&µeem$e, efHebHeUeHetjs De@C[ kebÀ. Heefyueµeme&, veeieHetj, 2011.
7. [e@. Sce. Sve. efµebos, met#ceue#eer DeLe&µeem$e, Deefpele HeefyuekesÀµevme, FmueeceHetj (meebieueer),
2003.

83
ÒekeÀjCe 3
IeìkeÀ-6
meJe&meeOeejCe meceleesue DeeefCe
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e
(General Equilibrium and Welfare
Economics)
IeìkeÀ j®evee :
6.1 GefÎäîes
6.2 ÒemleeJevee
6.3 meJe&meeOeejCe mebceleesue DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e
6.4 Jee@uejme ³eeb®ee mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue meceesue yeeyele®ee ¢äerkeÀesCe
6.5 HetCe& mHeOee& DeeefCe GlHeeove Je efJeefvece³e ³eeb®³eeleerue meJe&meeOeejCe meceleesue.
6.6 meceleesueeleerue efmLejlee DeeefCe DeefmlelJe
6.7 He@jsìes keÀe³e&#ecelee DeeefCe mHeOeelcekeÀ yeepeejHesþe
6.8 meejebMe
6.1 GefÎäîes
³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeveblej DeeHeCeeme :

1. meJe&meeOeejCe mebleglesJej®eer mebkeÀuHevee DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®eer mebkeÀuHevee
mecepesue.
2. Jee@uejme ³eeb®es mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue meblegueveeyeeyele®es efJe®eej mecepeleerue.
3. HetCe& mHeOee& DeeefCe GlHeeove Je efJeefvece³e ³eeb®³eeleerue meJe&meeOeejCe meceleesuee®eer ceeefnleer
efJeMeo keÀjlee ³esleerue.
4. meblegueveeleerue efmLejlee DeeefCe DeefmlelJe ue#eele ³esF&ue.
5. He@jsìes keÀe³e&#ecelee DeeefCe mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþe ³eeceOeerue mebyebOe mHeä keÀjlee ³esF&ue.
84
6.2 ÒemleeJevee
IeìkeÀ ¬eÀceebkeÀ 3ceO³es DeeHeCe eEkeÀcele DeeefCe GlHeeovee®eer efveef½eleer keÀmes nesles ³ee®es efJeJes®eve
kesÀues. ³eeceO³es HetCe&mHeOee&, JewefMeäîes, eEkeÀcele efveef½eleer GÐeesie Je Hesþîee®es DeuHekeÀueerve Je oerIe&keÀeueerve
meblegueve, cekeÌlesoejerceOeerue eEkeÀcele DeeefCe GlHeeove efveef½eleer, ner cekeÌlesoejer ³eemeejK³ee efJeefJeOe
mebkeÀuHevee®ee DeY³eeme kesÀuee. Òemlegle ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe meJe&meeOeejCe meblegueve DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer
DeLe&Meem$e ³eeb®³eeleerue DemeCeeN³ee menmebyebOee®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. ³eeceO³es Jee@uejme ³eeb®eer
mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³eJemLesle meblegueve keÀmes nesles, ³eeyeeyele ceeb[uesues efJe®eej, HetCe&mHeOee& DeeefCe GlHeeove,
efJeefvece³e ³eeb®³eeleerue meJe&meeOeejCe meceleesue, meblegueveeleerue mLeerjles®es DemleerlJe, He@jsìes®eer
keÀe³e&#ecelee DeeefCe mHeOee&¬eÀce yeepeejHesþe Fl³eeoer Dee{eJee IesCeej Deenesle.
6.3 meJe&meeOeejCe meceleesue DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e (General

Equilibrium and welfare Economics)
meJe&meeOeejCe meceleesuee®ee efme×eble meew×ebeflekeÀ DeLe&Meem$ee®ee SkeÀ Yeeie Deens. ³eeceO³es

HegjJeþîeeleerue yeoue, ceeieCeer DeeefCe eEkeÀcele ³eeb®³eeleerue efJeefJeOe mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþsle DemeCeejer
ÒeJe=Êeer, efJeefJeOe yeepeejHesþsle efveef½ele nesCeejer eEkeÀcele HeeleUer®es meblegueve ³eeb®es efJeJes®eve ³ee ceeO³eceeletve
mHeä nesles. meJe&meeOeejCe meceleesue ne SkeÀeeflcekeÀ meceleesuee®³ee efJeª× meblegue mebkeÀuHevee Deens.
SkeÀeeflcekeÀ meceleesueeceO³es HeÀkeÌle SkeÀe®e IeìkeÀe®³ee meceleesuee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
meJe&meeOeejCe meblegueve efme×ebleeceO³es DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe meceleesuee®³ee mebkeÀuHevee

DeeefCe meblegueve ÒemLeeefHele nesC³eemeeþer ie=nerle Oejuesu³ee efJeefJeOe mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
meJe&meeOeejCe meblegueve efme×eblee®eer meJe&ÒeLece ceeb[Ceer ÖeWÀ®e DeLe&Meem$e efueDeesve Jee@uejme ³eebveer 1894
ceO³es efueefnuesu³ee ’Elements of Pure Ecomomics” ³ee ûebLeele kesÀueer. efJemleejerle
mJeªHeele meebieeJe³ee®es Peeu³eeme meJe&meeOejCe meblegueve mebkeÀuHevee mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®eer ceeefnleer osT
MekeÀles. ³eeuee®e DeeHeCe ’Bottom to Top” efme×eble Demes cnCelees. ³eeceO³es J³ekeÌleeriele IeìkeÀeb®ee
eEkeÀJee J³ekeÌleeriele Jele&CegkeÀer®ee DeY³eeme keÀªve l³eeb®es efve<keÀ<e& mebHetCe& DeLe&J³eJemLesuee ueeiet kesÀuee
peelees. mLetue DeLe&Meem$ee®³ee efJekeÀeme Òee. kesÀvme ³eebveer ceesþîee ÒeceeCeele kesÀuee. Òee. kesÀvme ³eebveer
1936 ceO³es ’The General lheory of Employment, Interest and money”
³ee ûebLeeceO³es ’Top to Bottom” mebkeÀuHevee ceeb[ueer. kesÀvme ³eebveer DeLe&J³eJemLesleerue J³eeHekeÀ
IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀuee. l³ee®³eeDeeOeejs DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe mebkeÀuHeeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee. mLetue DeLe&Meem$ee®³ee ceeO³eceeletve meceûe DeMee J³eeHekeÀ ÒeMveeb®eer mees[JeCetkeÀ keÀMeer
keÀjeJeer ³eeyeeyele efJeJes®eve kesÀues. l³eeb®³ee celes DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCee®ee cegK³e GÎsMe SkeÀe J³ekeÌleer®es
efnle vemetve mebHetCe& meceepee®es keÀu³eeCe Deens. ³eeJeªve kesÀvme®eer efJe®eej mejCeer efkeÀleer J³eeHekeÀ nesleer
³ee®eer keÀuHevee ³esles.
DeLe&Meem$ee®³ee Feflenemeele meJe&meeOeejCe meblegueve ner mebkeÀuHevee met#ce DeLe&Meem$ee®ee SkeÀ

Yeeie cnCetve DeesUKeueer peeles. yeepeej J³eJemlesceO³es eEkeÀcele DeeefCe GlHeeove ³eeb®ee peJeU®ee mebyebOe
Demelees. SkeÀe Jemletb®³ee eEkeÀceleerleerue yeouee®ee HeefjCeece mebHetCe& meceepeJ³eJemLesJej nesle Demelees. Goe.
85
ieJne®³ee eEkeÀceleerle yeoue Peeuee lej ieJneJej DeeOeeefjle DemeCeeN³ee Òel³eskeÀ GÐeesieeJej l³ee®ee
HeefjCeece Ie[tve ³esle Demeles. pemes ieJneHeemetve Heerþ-HeerþeHeemetve ye´s[ F. ®³ee eEkeÀceleerle yeoue Ie[tve
³eslees. cnCepes®e SKeeÐee Jemletb®³ee eEkeÀceleerleerue yeouee®ee DeLe&J³eJemLesJej efoIe&keÀeueerve HeefjCeece Ie[tve
³esle Demelees.
meJe&meeOeejCe mebkeÀueve mebkeÀuHeves®eer Heeée&Yetceer:
meJe&meeOeejCe mebkeÀueve mebkeÀuHevee DeLe&Meem$eele meJe&ÒeLece veJemeveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%e
efueDee@ve Jee@uejme ³eebveer DeeHeu³ee megÒeefme× DeMee ’Elements of Pure Economics” ³ee
ûebLeele ceeb[ueer. meJe&meeOeejCe mebkeÀueve mebkeÀuHeves®ee efJekeÀeme keÀjerle Demeleevee l³eebveer DeveskeÀ met®evee
kesÀu³ee. ³eeceO³es J³eJemee³eerkeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe kesÀuee. ³eeceO³es J³eJeneefjkeÀ
DeLe&Meem$ee®³ee DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe kesÀuee. p³eeceO³es oesve Jemlet, DeveskeÀ Jemlet, GlHeeove Je=×er,
Hewmee F. Jee@uejme ne 20 J³ee MelekeÀeleerue Heefnuee DeLe&Meem$e%e nes³e keÀer, p³eeves ieefCeleer He×leer®ee
JeeHej keÀªve meJe&meeOeejCe mebkeÀuevee®eer mebkeÀuHevee Meem$eer³e Hee³eeJej ceeb[Ceer keÀjC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee.
J³ekeÌleeriele mebleguevee®³ee mebkeÀuHevesceO³es Flej Jemletb®³ee eEkeÀceleer mLeerj þsJetve SkeÀe Jemletb®³ee
eEkeÀceleerleerue yeoueecegUs meblegueveeJej keÀmee He×leerves yeoue neslees ³ee®ee DeY³eeme keÀjC³eele Deeuee.
J³ekeÌleeriele mebleguevee®es GoenjCe cnCepes [e@. ceeMe&ue ³eebveer ceeieCeer Je HegjJeþe meboYee&le kesÀuesues
efJeJes®eve nes³e.
meJe&meeOeejCe meblegueve mebkeÀuHeves®ee efJekeÀeme Jee@uejme veblej 1920 Je 1930 ®³ee
oMekeÀele efLeDejes Mee@keÀe ³eebveer keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. 1950 ®³ee oMekeÀele meJe&meeOeejCe meblegueve
mebkeÀuHeves®ee efJekeÀeme kesÀveer³e-ce@jes, iesje[ [syet DeeefCe efueDeesve [yuet ce&keÀvesPeerpe ³eebveer kesÀuee.
l³eeveblej ieefCeleer He×leerves meJe&meeOeejCe mebleguevee®eer ceeb[Ceer Meem$eer³e Hee³eeJej keÀjleevee Òe³elve Òee.
yeésTj yeekeÀer ³eebveer kesÀuee.
meJe&meeOeejCe mebkeÀueve DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e :
meJe&meeOeejCe meblegueve mebkeÀuHevee ner JeemleefJekeÀ eEkeÀJee meew×eeflekeÀ DeLe&Meem$ee®es SkeÀ Yeeie
cnCetve DeesUKeues peeles. ogefce&U mebmeeOevee®ee keÀeUpeerHetJe&keÀ JeeHej keÀjCes ne JeemleefJekeÀ/mew×ebeflekeÀ
DeLe&Meem$ee®ee cegK³e efJe<e³e Deens. lej ceeveJeer keÀu³eeCe ne keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee ieeYee Deens.
JeemleefJekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es Jemlet®es GlHeeove, GHe³eesie DeeefCe efJeefvece³e ³ee Yeeieeb®ee DeY³eeme kkesÀuee
peelees, HeCe ceeveJe ne IeìkeÀ ogue&#eerle jenlees. ³eeGueì keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eele mebHeÊeeruee meeO³e
veener lej meeOeve cnCetve Heeefnues peeles. YeeweflekeÀ keÀu³eeCe DeeefCe SsefnkeÀ megKe ns cegK³e ceeveJee®es meeO³e
Deens. ceeveJeer keÀu³eeCee®ee DeY³eeme keÀjCeeN³ee Meem$eeme keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e Demes cnìues peeles.
meceepee®es efnle meeOeCes ns keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee cegK³e nsleg Deens. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eele
meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe cenÊece keÀjC³eemeeþer ceeveJeer J³eJenejele ³eesi³e lees yeoue meg®eefJeuee peelees.
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®es cegK³e keÀe³e& cnCepes DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®es ceeHeveob[ þjefJeCes Je lees
efceUefJeC³eemeeþer ³eesi³e les DeeefLe&keÀ OeesjCe þjefJeCes ns Deens. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e efJeefMeä
DeeoMee&®³ee DeeOeejeJej keÀu³eeCeemebyebOeer efveCe&³e Iesle Demeu³eeves l³eeme DeeoMe&Jeeoer Meem$e Demes cnìues
peeles.
86
DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee PeHeeìîeeves efJekeÀeme Peeuee.
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme DeefYeceleHebLeer³e DeLe&Meem$e%e [e@. ceeMe&ue, efHeiet, je@yeervmeve
³eebveer kesÀuee. lemee®e lees DeOegefvekeÀ DeLe&Meem$e%e Òee. efnkeÌme, ke@Àu[esj, yejpesve, me@c³egDeuemeve ³eebveer
kesÀuee. GHe³eesefielesuee ÒeeOeev³e osCeejs DeLe&Meem$e%e peemleerle peemle ueeskeÀeb®es peemleerle peemle
meceeOeeve cnCepes meeJe&peefvekeÀ keÀu³eeCe ceeveleele. keÀesCee®³eener keÀu³eeCeele Ieìve neslee SKeeÐee®³ee
keÀu³eeCeele Jee{ nesCes cnCepes KeN³ee DeLee&ves keÀu³eeCe nes³e Demes He@jesìes ceevelees, ³ee Gueì DeeOegefvekeÀ
DeLe&Meem$e%e YejHeeF& lelJee®eer mebkeÀuHevee ceev³e keÀjleele lej ogmeN³ee yeepetuee DeLe&Meem$e%e yejpeve,
me@c³egDeuemeve ns DeLe&Meem$e%e meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe HeÀuevee®eer keÀuHevee ceeb[leele.
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®eer J³eeK³ee keÀjleevee mìerìesJnemkeÀer ceevelees keÀer, keÀu³eeCekeÀejer

DeLe&Meem$e ns Oeeefce&keÀ efme×eblee®ee Yeeie Demetve ns ÒeecegK³eeves DeeefLe&keÀ OeesjCee®eer efveie[erle Deens.
(“Welfare economics is that part of general body of economic
lheory which is concenred primarily with policy.”)
efHeiet®³ee celes, keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e ns HewMee®³ee ceespeceeHeevesner ceespelee Deeues Heeefnpes

(“be brought directly into relation with measuring rod of money”)
efJeiet®³ee keÀu³eeCee®³ee ¿ee J³eeK³esJej DeveskeÀebveer efìkeÀe kesÀueer. ìerkeÀekeÀejeb®³eeceles, HewMee®es cegu³e
Jemletb®³ee eEkeÀceleerle nesCeeN³ee yeoueevegmeej yeoueCeejs Demeles, l³eecegUs Hewmee ns keÀu³eeCe ceespeC³ee®es
De®etkeÀ ceeHekeÀ Demet®e MekeÀle veener.
DeefYecele HebLeer³e DeLe&Meem$e ceeMe&ueves keÀu³eeCee®ee DeY³eeme keÀjerle Demeleevee GHe³eesefieles®ee
GHe³eesie kesÀuee Deens. l³eeb®³eeceles, J³ekeÌleeruee Jemlet®³ee GHeYeesieeHeemetve efceUCeejer GHe³eesefielee Deevebo,
meceeOeeve cnCepes®e keÀu³eeCe nes³e. ns keÀu³eeCe J³ekeÌleer DeeHeues GlHeVe keÀmes efceUefJeleele Je keÀmes Ke®e&
keÀjleele ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. Lees[keÌ³eele ceeMe&ue®es keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e GHe³eesieslesJej
DeeOeejerle Deens.
³eeJeªve keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e%ee®³eeceles ceeveJeer peerJeveele mebHeÊeer ns Debeflece meeO³e
veener lej l³ee SsJepeer YeeweflekeÀ keÀu³eeCe Je SsefnkeÀ megKe ns ÒecegKe meeO³e Deens. ceveg<³ee®³ee keÀu³eeCee®³ee
DeeOeejeJej ceeb[Ceer kesÀuesu³ee DeLe&Meem$eeuee keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e cnìues peeles. ³ee DeLe&Meem$eele
keÀu³eeCee®ee efJe®eej kesÀuee peelees. cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeOeC³eemeeþer ³egkeÌle OeesjCeeb®ee JeeHej
keÀmee keÀjeJee ³ee®ee DeY³eeme keÀjles. DeeefLe&keÀ efJeMues<eCee®eer peer MeeKee keÀu³eeCee®³ee ÒeMveebMeer
efveie[erle Demeles, efleuee keÀu³eeCe®es DeLe&Meem$e Demes mebyeesOeues peeles.
1) meJe&meeOeejCe meblegueve cnCepes keÀe³e?
2) meJe&meeOeejCe mebleguevee®eer mebkeÀuHevee DeLe&Meem$eele meJe&ÒeLece keÀesCeer ceeb[ueer?
87
6.4 Jee@uejme ³eeb®ee mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue meceleesueeyeeyele®ee ¢äerkeÀesve

(Walrasian Equilibriom incompetative economy)
Jee@ueje@me ne meerceebleJeeoer mebÒeoe³eeleerue SkeÀ cenÊJee®ee DeLe&Meem$e%e cnCetve DeesUKeuee

peelees. Jee@ueje@meves DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCe ieefCeleer³e He×leerves keÀªve ieefCeleer³e mebÒeoe³ee®ee Hee³ee
Ieeleuee. l³eeves DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCeele ieefCeleer³e He×leer®ee JeeHej kesÀuee. l³ee®³ee celes, ieefCelee®es
%eeve vemeuesu³ee J³ekeÌleeruee keÀesCel³eener ÒekeÀej®es YeefJe<³e veener. l³ee®³eeceles, DeLe&Meem$e cnCepes ogmejs
eflemejs keÀener vemetve keÀener ie=nerleeJej DeeOeeefjle HetCe& mHeOex®³ee DeJemLesle eEkeÀcele efveef½eleer DeMeer nesles.
³ee®es efJeMues<eCe keÀjCeeje efme×eble Deens. l³eeves GHe³eesefielesJej DeeOeeefjle cegu³e efme×eble Je ieefCeleer
efme×eblee®es SkeÀ$eerkeÀjCe keÀªve veJeerve efme×eble ceeb[uee. l³eeves yeerpeieCeefle Je Yetefceleer ³ee oesvneR®ee
JeeHej DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCeele kesÀuee.
Jee@uejme DeeefCe mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³emLesleerue meblegueve :
efnDee@ Jee@uejme ³eebveer 1874 ceO³es efueefnuesu³ee Elements of pure Economics
³ee ûebLeele mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³emLesle meblegueve keÀmes ÒemLeeefHele nesles ³ee®es efJeJes®eve ieefCeleer He×leer®ee
JeeHej keÀªve kesÀues. Jee@uejme ³eeb®³eeceles, DeeefLe&keÀ J³eJenej Je Ieìvee ³eeb®es efJeJes®eve keÀjleevee
J³ekeÌleeR®es ceveesJ³eeHeej, J³ekeÌleeruee Jemletb®³ee GHeYeesieeHeemetve ÒeeHle nesCeejs meceeOeeve Fl³eeoer keÀuHeveeb®ee
DeeOeej I³eeJee ueeielees. cegu³eemebyebOeer J³ekeÌleerefveä Deiej meerceebleJeeoer efme×eble Jee@uejmeves mJeleb$eHeCes
ceeb[uee. ieefCeleer He×leer®ee JeeHej kesÀu³eeme DeLe&Meem$eeuee efveefMle mJeªHe ÒeeHle nesles Demes ÒeefleHeeove
kesÀues. ³ee He×leer®ee JeeHej keÀªve l³eeves GHe³eesefielee efme×eble Je meeJe&ef$ekeÀ meceleesue ³eeb®ee HejmHej
mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee.
Jee@uejme ³eebveer ogefce&Ulee ne Meyo efJeefMeä DeLee&ves JeeHejuee l³ee®³eeceles ogefce&Ulee Meyoe®ee
DeLe& cnCepes meJee&le keÀceer meceeOeeve osCeeN³ee veieeHeemetve efceUCeejer GHe³eesefielee nes³e. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer
peemleerle peemle meceeOeeve ÒeeHle keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves osJeIesJeer®es eEkeÀJee efJeefvece³ee®es J³eJenej keÀjerle
Demeles. ³eeyeeyeerves oesve Jemletb®ee efJeefvece³e Je DeveskeÀ Jemletb®ee efJeefvece³e Demes JeieeakeÀjCe keÀªve Jemlet®es
cegu³e Demes þjles ³ee®es efJeJes®eve kesÀues. yeepeejele mHeoe& Demeles Demes ie=erle Oeªve, DeveskeÀ J³ekeÌleer
DeeHeu³ee Jemlet efJekeÀC³eemeeþer yeepeejele ³esleele. l³ee DeeHeu³ee Jemletb®³ee efvejefvejeÈ³ee eEkeÀceleer
meebieleele. l³ee eEkeÀceleer osTve efJekeÀu³ee iesu³eeme ceeieCeer Je HetjJeþe meceeve nesTve yeepeejele meceleesue
ÒemLeeefHele neslees. cee$e yeepeejele ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeceO³es meceevelee ve Peeu³eeme eEkeÀceleerle yeoue
nesT ueeieleele. DeeefCe yeoueeceeHe&Àle meceevelee ÒemLeeefHele kesÀueer peeTve meceleesue meeOeuee peelees.
DeMee ÒekeÀejs Jee@uejme®³ee celes, meerceeble GHe³eesieerlee meceeve keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves J³eJenej kesÀues
peeleele. l³eecegUs yeepeejele Jemletb®es cegu³e DeMee ÒekeÀejs þjles keÀer, l³eecegUs Jemleguee Demeuesueer ceeieCeer
Je HegjJeþe nesTve yeepeejHesþsle meceleesue efvecee&Ce neslees. Jee@uejme®eer meerceeble GHe³eesefieles®eer mebkeÀuHevee
ner pesJne@vme Je iee@mesve ³eeb®³eeHes#ee JesieUer Je Þesÿ nesleer. keÀejCe Jee@uejme®³ee ÒeefleHeeoveele
HegjJeþîeeuee mLeeve efoues peeles. l³ee®eÒeceeCes ns efJeJes®eve oesve J³ekeÌleer Je oesve Jemlet SJe{îeeHetjles®e
ce³ee&efole ve þsJelee yeepeejHesþsleerue DeveskeÀ Jemlet DeveskeÀ J³ekeÌleeR®ee l³eele meceeJesMe kesÀuesuee neslee.
88
ieefCeleer³e meceerkeÀjCee®ee JeeHej keÀªve Jee@uejmeves oeKeJetve efoues keÀer, DeLe&J³eJemLesleerue
Jemlet yeepeejHesþe Je IeìkeÀ yeepeejHesþe ³ee SkeÀceskeÀebMeer mebueive Demeleele Je ³ee yeepeejeceO³es SkeÀe®e
JesUer meceleesue meeO³e neslees. DeMee meceleesueeme ‘meeJe&ef$ekeÀ meceleesue’ Demes cnCeleele.
Jee@uejme®³ee celes, HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele meeJe&ef$ekeÀ meceleesue meeO³e nesC³eemeeþer Keeueerue
DeìeR®eer Hetle&lee JneJeer ueeieles.
1) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®ee Òel³eskeÀ Jemletmeeþer®ee GHe³eesefielee Je¬eÀ ne mJeleb$³e Demelees.

2) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer efJeefvece³eeÜejs meceeOeeve cenÊece keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
3) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es meceeOeeve cenÊece nesC³eemeeþer eEkeÀcele ner meerceeble GHe³eesefieles®³ee ÒeceeCeele
DemeeJeer.
4) Òel³eskeÀ Jemlet®eer ceeieCeer ner l³ee Jemlet®³ee HegjJeþîee FlekeÀer DemeeJeer ueeieles.
Jee@uejmeves GlHeeove IeìkeÀe®³ee yeepeejeleerue meceleesuee®es efJeMues<eCe kesÀues Deens l³eeves

ieefCeleer³e meceerkeÀjCee®³ee Deeoejs Jemlet yeepeej Je IeìkeÀ yeepeej ³eeb®³eeleerue DeeblejmebyebOe mHeä kesÀuee
Deens. l³eeves meJe&meeOeejCe mebleguevee®es efJeMues<eCe keÀjleevee ÒeecegK³eeves oesve yeepeejHesþeb®ee efJe®eej kesÀuee
Deens.
1) Jemlet yeepeej : ³ee yeepeejele GlHeeove mebmLee ³ee efJe¬esÀles Demeleelee lej Flej J³ekeÌleer ³ee ûeenkeÀ
Demeleele. GlHeeove mebmLee Jemlet®es GlHeeove keÀªve ³ee yeepeejele efJe¬eÀermeeþer DeeCele Demeleele lej
meJe&meeceev³e ueeskeÀ ns ûeenkeÀ cnCetve ³ee Jemlet Kejsoer keÀjle Demeleele.
2) IeìkeÀ yeepeej : ³ee yeepeejele p³ee®³eekeÀ[s peceerve, Þece, Yeeb[Jeue Je Flej IeìkeÀ Deensle DeMee
J³ekeÌleer ³ee GlHeeove IeìkeÀeb®es efJe¬esÀles Demeleele, lej GlHeeove mebmLee ³ee GlHeeove IeìkeÀeb®eer Kejsoer
keÀjerle Demeleele.
Jee@uejme®³ee celes Jemlet yeepeej Je IeìkeÀ yeepeej ³ee oesvnerceO³es SkeÀe®e JesUer meceleesue
ÒemLeeefHele nesle Demelees.
HetCe& mHeOee& DeeefCe meJe&meeOeejCe meblegue (Perfect competation and General
equilibriom):
pesJne Jemlet yeepeej Je IeìkeÀ yeepeejele HetCe&mHeOee& Demeles lesJne meJe&meeOeejCe meblegueve keÀmes
ÒemLeeefHekeÀ nesles ³ee®es efJeJes®eve Heg{erueÒeceeCes HetCe& mHeOee& cnCepes DeMeer mHeOee& p³ee mHeOexceO³es DemebK³e
ûeenkeÀ Je DemebK³e efJe¬esÀles SkeÀefpevmeer Jemlet®es GlHeeove keÀjleele Je p³ee yeepeejele ûeenkeÀ Je
efJe¬esÀl³eeuee yeepeejHesþs®es HetCe& %eeve Demeles. ûeenkeÀ Je efJe¬esÀles ³eeb®³eeceO³es efvejesieer Je HetCe&HeCes Kegueer
mHeOee& Demeles. efJe¬esÀl³eeb®eer mebK³ee FlekeÀer ceesþer Demeles keÀer, l³eeHewkeÀer keÀesCeueener efJe¬esÀl³ee®es GlHeeove
ns SketÀCe GlHeeovee®ee efJe®eej keÀjlee veieC³e Demeles DeeefCe ogmejs cnCepes ûeenkeÀ efJe¬esÀl³eeb®eer efveJe[
keÀjleevee meceeve ¢äerkeÀesve þsJeleele. l³eecegUs yeepeejeuee HetCe&lJe ÒeeHle neslees. HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele
keÀesCeleener ûeenkeÀ DeLeJee efJe¬esÀlee eEkeÀcele HeeleUerJej ÒeYeeJe ìeketÀ MekeÀle veener.
89
6.5 HetCe& mHeOee& DeeefCe GlHeeove Je efJeefvece³e ³eeb®³eeleerue meJe&meeOeejCe

meceleesue. (Perfect competition and Geneequilibrium of
production and Exchange)
pesJne oesve Jemlet, oesve IeìkeÀ DeeefCe oesve J³ekeÌleeR®³eeceO³es efJeefvece³ee®es J³eJenej Kejsoer
efJe¬eÀer®³ee meewosyeepeerletve nesle Demelees. oesve J³ekeÌleerceO³es pesJne J³eJenej Ie[tve ³esle Demeleele, lesJne
l³ee®³eeceO³es GlHeeove Je efJeefvece³eceO³es DeeHeesDeeHe meceleesue Ie[tve ³esleele. Keeueerue met$ee®³ee DeeOeejs
ns mHeä keÀjlee ³esles.
MRTS xy MRS xy
A
MRSBxy
oesve Jemletleerue meerceeble ªHeevlejCe oj ne oesve Jemletleerue meerceeble GlHeeove Ke®ee&FlekeÀe

Demelees.
MCx
MRTxy 
MCy
pesJne Jemlet yeepeejeceO³es HetCe& mHeOee& DemleerlJeele Demeles. lesJne SKeeoer GÐeesie mebmLee
eEkeÀcele ³eb$eCesJej ÒeYeeJe Hee[t MekeÀle veener. DeMee JesUer leer GÐeesie mebmLee meerceeble GlHeeove Ke®e&
Yeªve FlekeÀer®e eEkeÀcele DeekeÀejles.
MCx Px DeeefCe MCy Py
Keeueerue Deeke=Àleer®³ee DeeOeejs GlHeeove DeeefCe efJeefvece³e ³eeb®³eeceO³es meJe&meeOeejCe meceleesue
keÀmee ÒemLeeefHele neslees ³ee®es efJeJes®eve keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.

90
GlHeeove ªHeevlejCe Je¬eÀ ne meerceeble GHeevlejCe oje®es efJeMues<eCe keÀjlees. ( MRTxy )

HetCe& mHeOex®³ee HeefjefCeleerle p³ee efþkeÀeCeer GlHeeove ªHeevlejCe Je¬eÀ meerceeble ªHeevlejCe Je¬eÀeuee mHeMe&
keÀjlees l³eeefþkeÀeCeer Jemletb®eer eEkeÀcele efveef½ele nesles. Keeueerue He×leerves HetJe& mHeOexle meJe&meeOeejCe
mebkeÀueve ÒemLeeefHele nesF&ue.
MCx Px
MRTxy   --------------------------------(1)
MCy Yy
Deeke=Àleerle PP ner eEkeÀcele js<ee Deens. lej TT ªHeevlejCe Je¬eÀ Deens. TT ªHeevlejCe
Je¬eÀ `Q’ eEyeot®³ee efþkeÀeCeer eEkeÀcele js<esuee mHeMe& keÀjles l³eecegUs ³ee efþkeÀeCeer meJe&meeOeejCe meceleesue
ÒemLeeefHele neslees. ³ee mebkeÀueve eEyeot®³ee efþkeÀeCeer x Jemlet®es peemleerle peemle OXo He³e¥le Je y Jemlet®es
OYo He³e¥le G®eueve efveef½ele nesles.
GHeYeeskeÌlee ne Jemletb®eer efveJe[ keÀjerle Demeleevee cenÊece meceeOeeve Je oesve JemletceOeerue

DemeCeejer efmeceeble He³ee&³elee oje®ee efJe®eej keÀjlees.
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele GHeYeeskeÌlee DeeHeuee meceleesue keÀmee efveef½ele keÀjlees ³ee®es efJeJes®eve
Heg{erue meg$ee®³ee DeeOeejeves IesC³eele Deeuee Deens.
Px P
xy 
MRS A DeeefCe MRSGxy  x õõõõõõõõ(bb2)
Yy Yy
DeMee ÒekeÀejs meceerkeÀjCe (1) Je meceerkeÀjCe (2) Jeªve GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eebvee
meceeve eEkeÀcele ÒeceeCeele meeceesjs peeJes ueeieles.
Px
MRTxy MRS xy
A
MRSBxy 
Yy
1) mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³eJemLee cnCepes keÀe³e?
2) Jee@uejme ³eebveer 1874 ceO³es keÀesCel³ee ûebLeele mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue meblegueveeefJe<e³eer
efJeMues<eCe kesÀues Deens?
6.6 meceleesueeleerue efmLejlee DeeefCe DeefmlelJe

(Existence and stability of equilibrium)
Jee@uemeves meblegueveele mLeerjlee keÀMeer ÒeeHle nesles ³ee®es efJeJes®eve meeJe&ef$ekeÀ meceleesuee®³ee
DeeOeejs ceeb[C³ee®ee Òe³elve kesÀuee. yeepeejHesþsle meblegueveele mLeerjlee ÒeeHle nesleevee meJe& ÒekeÀej®³ee
91
Jemletb®³ee yeepeejHesþsle meceleesue ÒemLeeefHele JneJee ueeielees. Jee@uejmeves ieefCeleer meceerkeÀjCee®³ee DeeOeejs
meblegueveeleerue mLeerjlee DeMeer ÒemLeeefHele nesles ³eeyeeyele efJeJes®eve kesÀues. meblegueveele mLeerjlee ÒemLeeefHele
nesC³eeme Heg{erue Deìer®eer Hetle&lee JneJeer ueeieles.
1) efJeefvece³ee®³ee ceeiee&ves J³ekeÌleer DeeHeues meceeOeeve peemleerle peemle Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
2) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer Òel³eskeÀ Jemlet keÀefjlee mJele: GHe³eesefielee Je¬eÀ le³eej keÀjerle Demeles.
3) Òel³eskeÀ Jemlet®ee HegjJeþe Je l³ee JemletkeÀefjlee DemeCeejer ceeieCeer ³ee oesvnerle meceevelee Demeles.
4) p³eeJesUer JemletkeÀefjlee efoueer peeCeejer eEkeÀcele meerceeble GHe³eesefieles®³ee ÒeceeCeele Demeles.
l³eeJesUer Òel³eskeÀeuee peemleerle peemle meceeOeeve efceUles.
Jejerue ®eej Deìer HetCe& Peeu³eeJej meblegueveele mLeerjlee ÒemLeeefHele nesles. Jee@uejmeves Jemlet®³ee
yeepeejHesþe Je G®eejkeÀ IeìkeÀeb®³ee yeepeejHesþe ³eeb®³eele HejmHej mebyebOe Demelees Demes oeKeefJeues Deens.
GlHeeokeÀ IeìkeÀebvee pees ceesyeouee efceUlees. l³ee®³ee mene³³eeves les l³eebvee ueeieCeeN³ee Jemlet efJekeÀle Iesle
Demeleele. GlHeeokeÀ DeMee Jemlet efJekeÀle Demeuesu³ee HewMee®³ee mene³³eeves GlHeeoveemeeþer ueeieCeejs
IeìkeÀ Kejsoer keÀjleele. SkebÀojerle DeLe&J³eJemLes®ee efJe®eej keÀjlee, DeLe&J³eJemLee ner DeveskeÀ
yeepeejHesþeb®eer efceUtve Demeles. DeMee yeepeejHesþsleerue ceeieCeer HegjJeþe Je eEkeÀcele ³eeb®ee SkeÀceskeÀebJej
ÒeYeeJe He[le Demelees. DeMee ÒekeÀejs mHeOee&³egkeÌle DeLe&J³eJemLesleerue Jemlet Je GlHeeokeÀ IeìkeÀ ³eebvee
DemeCeejer ceeieCeer Je HegjJeþe l³eele yejesyej l³eeb®³ee eEkeÀceleer ³eeb®ee HejmHejeMeer Del³eble peJeU®ee mebyebOe
Demelees.
Jee@uejme ³eeb®³eeceles meblegueveele mLeerjlee ÒemLeeefHele nesC³eeme Je mLeerjlee efìketÀve jenC³eeme
mejkeÀej®eer YetefcekeÀener cenÊJee®eer Demes ÒeefleHeeove kesÀues. mHeOee& ³egkeÌle DeLe&J³eJemLesleerue eEkeÀcele ³eb$eCee
Je meceepeJeeÐeebvee DeHes#eerle Meemevee®eer peyeeyeoejer ³ee oesneW®ee ³eesi³e mecevJe³e meeOeC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee. osMeele Kegu³ee mHeOex®eer HeefjefmLeleer efìkeÀefJeCes Je DeeefLe&keÀ mLew³e& ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer
Meemevee®eer YetefcekeÀe cenlJeHetCe& þjles keÀejCe ®eueve mebmLee Je ®eueve efJe<e³ekeÀ OeesjCe ³ee mebyebOeer
peyeeyeoejer mejkeÀej®eer Demeles. mejkeÀjves jsuJes, efMe#eCe, v³ee³e, megjef#elelee Fl³eeefo yeeyeleerle
nmle#esHe keÀªve l³ee®es ³eesi³e mecevJe³e Ie[Jetve DeeCeues Heeefnpes. MesDej yeepeejeleerue meÆsyeepeeruee
DeeUe Ieeleuee Heeefnpes Je keÀeceieejebvee JeepeJeerHes#ee peemle keÀecee®ee leeCe He[lee keÀecee ve³es. osMee®³ee
efnlee®³ee Jemletb®³ee GlHeeoveele Meemeveeves menYeeie I³eeJes eEkeÀcele ³eb$eCesleerue DemLeerjlee otj keÀjC³ee®es
keÀe³e& Meemeveeves keÀjeJes Demes ÒeefleHeeove Jee@uejves kesÀues.
meejebMe
Jee@uej®³ee megmHeä efJeJes®eveeves DeLe&MeeKeeleerue cenÊJee®³ee DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®es HejmHej
mebyebOe mecepeC³eeme ceesuee®eer ceole Peeueer. Jee@uejmeves meerceeble mebÒeoe³ee®³ee Hee³eeYetle DemeCeeN³ee
J³ekeÌleerefveä ¢äerkeÀesvee®ee efnjsjerves HegjmkeÀej kesÀuee. meeJe&ef$ekeÀ meblegueveeceO³es ûeenkeÀeb®³ee
GHe³eesieeefJe<e³eer Je mebIeìkeÀeb®es Yeeb[Jeue iegbleJeCegkeÀer mebyebOeer®es meJe& efveCe&³e meeceev³ele: J³ekeÌleeriele
¢äerkeÀesveeletve Iesleues peeleele Demes cele ceeb[ues. GlHeeove IeìkeÀeb®es ceeuekeÀ efJeefve³eesie keÀjleevee
J³ekeÌleerefveä ¢äerkeÀesve®e mJeerkeÀejleele. ceeuekeÀ kesÀJeU nesCeeN³ee veHeÌ³ee®ee®e efJe®eej keÀjerle veenerle
lej mJele:®³ee DemeCeeN³ee GHe³eesi³eles®eener efJe®eej keÀjleele. ÒeeHleer Je GHe³eesielee ³ee®ee mecevJe³e
meeOeC³ee®ee Òe³elve Jee@uejmeve ³eebveer kesÀuee, efJeefvece³e, GlHeeove, GlHeeokeÀ, Yeeb[Jeue, Hewmee ³ee meJe&®e
#es$eele meeJe&ef$ekeÀ meceleesue keÀmes ÒemLeeefHele nesles ³ee®es efJeJes®eve kesÀues. cegkeÌle DeLe&J³eJemLes®eer efMeHeÀejme
keÀjleevee DeLe&J³eJemLes®³ee efJeefJeOe #es$eele nmle#esHee®eer keÀMeer iejpe Deens ³ee®es efJeJes®eve kesÀues.
Jee@uemeveves ieefCeleerHe×leer®ee JeeHej keÀªve DeLe&Meem$e Go³eeme ³esT MekeÀles ³ee®es efJeJes®eve kesÀues.
92
6.7 He@jsìes keÀe³e&#ecelee DeeefCe mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþe

(Pareto Efficiency and competiative markets)
DeLe&le%e He@jsìes ne DeeOegefvekeÀ keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee HegjmkeÀlee& ceeveuee peelees.
efJeuÖesÀ[ He@jsìes (1848-1923) ne Fìeefue³eve DeLe&Meem$e%e Demetve l³eeves keÀu³eeCeelcekeÀ
efJeMues<eCee®ee SkeÀ efme×eble ceeb[uee. l³eeceO³es meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeleerue Jee{ Je Ieìermeeþer efJeOee³ekeÀ
keÀmeesìer efvecee&Ce kesÀueer. DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®es ceeHeve keÀjC³ee®³ee nslegves SkeÀ efveefM®ele ceeHe meebefieleues.
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®³ee Feflenemeele He@jesìes ³eeb®ee efme×eble cewuee®ee oie[ cnCetve ceeveuee peelees.
He@jesìes®eer mebkeÀuHevee Deelceefveÿ, keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eeleerue cenÊJee®eer Ieìvee Deens. l³eeb®³ee
efme×eleebves veJemeveeleveJeeoer keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eele DemeCeejs oes<e otj Peeues. keÀejCe veJe
meveeleveJeeoer mebkeÀuHevesceO³es efveleerMeem$eeuee cenÊJee®es mLeeve efoues nesles Je mebkeÀuHevee GHe³eesefielesJej
DeeOeejerle nesleer. ³eecegUs DeLe&Meem$ee®es Meem$eer³e mJeªHe veä nesC³ee®ee OeeskeÀe neslee. DeMee
HeefjefmLeleerle efJeuÖesÀ[ He@jesìes ³eebveer keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®eer GYeejCeer GHe³eesefieles®³ee mebK³eelcekeÀ
ceeHeve He×leer SsJepeer ¬eÀceJee®ekeÀ He×leerJej kesÀueer. He@jsìer®eer keÀmeesìer veJeerve keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e
cnCeve mebyeesOeueer peeles.
He@jesìes®eer keÀe³e&#ecelee (Pareto’s Efficiency) :
He@jesìes®eer keÀe³e&#ecelee efJeefJeOe veeJeeveer DeesUKeues peeles. ³eeuee®e He@jesìes®eer keÀmeesìer,
meeceeefpekeÀ cegkeÌlelece, He@jesìes DeefmLelJe, He@jesìes SkeÀcele efve³ece, He@jesìes keÀu³eeCee®ee ceeHeveob[ F.
He@jesìes®eer keÀe³e&#ecelee ³ee mebkeÀuHevesceO³es keÀu³eeCe®eer keÀuHevee ceeb[leevee leerve cenÊJee®eer

GefÎäs meebefieleues Deensle.
1) mejkeÀejer OeesjCes Meem$eer³e DemeeJeerle efle®³eele DeeoMe&Jeeoer keÀuHevee vemeeJeer.
2) DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®eer keÀuHevee efJeMeo keÀªve efle®³eeceO³es ceeHeve #ecelee efJekeÀmeerle keÀjCes.
3) DeLe&Meem$e%eeb®eer meeJe&peefvekeÀ OeesjCeeefJe<e³eer YetefcekeÀe efJeMeo keÀjCes.
He@jsìes keÀe³e&#eceles®eer J³eeK³ee (Defination of Pareto Efficiency):
cenÊece keÀu³eeCee®³ee HeefjefmLeleer®eer DeeHeCe DeMeer J³eeK³ee keÀª MekeÀlees keÀer, efpe®³eeceO³es
keÀesCel³eener ÒekeÀej®es HeefjJele&ve keÀjCes DeMekeÌ³e Demeles. keÀejCe meJe& J³ekeÌleeR®es meceeOeeve efmLej Demeles
l³eeme mees[tve DeMekeÌ³e Demeles. keÀejCe meJe& J³ekeÌleeR®es meceeOeeve efmLej Demeles l³eeme mees[tve meceeOeeve
Jee{les Deiej Ieìles. l³eeb®³ee celes, meceepee®³ee keÀu³eeCee®eer cenÊece efmLeleer DeMeer Demeles keÀer,
Jemlet®³ee GlHeeoveele DeLeJee efJeefvece³eele SKeeÐee®es keÀu³eeCe keÀceer kesÀu³eeefMeJee³e ogmeN³ee®es keÀu³eeCe
Jee{efJelee ³esle veener. keÀu³eeCee®eer cenÊece efmLeleer ieeþu³eeveblej DeLe&J³eJemLesle keÀesCel³eener ÒekeÀej®es
DeeefLe&keÀ Hegve:mebIeìve kesÀues Demelee meceepee®³ee keÀu³eeCeele Jee{ keÀjCes MekeÌ³e vemeles GlHeeove
IeìkeÀeb®³ee ³eesi³e meb³eesiee®eer efveJe[ cnCepes®e He@jesìes®eer keÀe³e&#ecelee nes³e.
He@jsìes®eer keÀe³e&#eceles®eer mebkeÀuHevee (Concept of pareto Efficency) :
meeceeefpekeÀ keÀe³e&#ecelee cnCepes DeMeer efmLeleer keÀer, pee efveleerve meceepeeleerue keÀesCeleener
mejme®e ogmeN³ee meom³eeuee vekeÀes Demeuesu³ee HeefjefmLeleerle {keÀueueeefMeJee³e l³eeuee Heeefnpes l³ee
HeefjefmLeleerle ÒeJesMe keÀª MekeÀle veener.
93
ogmeN³ee Meyoele meebieeJe³ee®es Peeu³eeme DeMeer efmLeleer keÀer, p³eeceO³es DeeefLe&keÀ meeOevee®³ee
HegveefJe&lejCeecegUs keÀesCel³eener meom³ee®eer efmLeleer efyeIe[u³eeefMeJee³e ogmeN³ee meom³eeb®eer efmLeleer megOeejCes
MekeÌ³e nesle veener. DeMee efmLeleeruee He@jesìes®eer keÀe³e&#eceles®eer mebkeÀuHevee cnCeleele.
efHeiet®eer DeeoMe& GlHeeovee®eer mebkeÀuHevee Je He@jsìes®eer keÀe³e&#ecelee mebkeÀuHevee ³eeb®³eele Heg<keÀU
meec³e Deens. He@jesìes ³eeb®eer keÀe³e&#ecelee mebkeÀuHevee efHeietÜejs mHeä kesÀuesu³ee DeeoMe& GlHeeovee®³ee
mebkeÀuHeves®es ÒeefleªHe Deens. oesvner mebkeÀuHevesle efMeKej efmLeleer mHeä kesÀueer Deens Je oesvner mebkeÀuHevesle
efMeKej efmLeleer mHeä kesÀueer Deens Je oesvner mebkeÀuHevesle Debleie&le meeceeefpekeÀ keÀuHeveele Jee{ nesles.
He@jesìes ³eeb®eer keÀe³e&#ecelee mebkeÀuHevee meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeMeer mebyebOeerle efve:mebosn efmLeleer
oMe&efJelees Hejbleg Demee SkeÀ G®®elece eEyeot vemetve DeveskeÀ G®®elece eEyeot Demeleele Je Òel³eskeÀ G®®eÊece
efyebot vemetve DeveskeÀ G®®eÊece eEyeot Demeleele Je Òel³eskeÀ G®®eÊece eEyeot DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®eer SkeÀ
efveef½ele cee$ee oMe&efJelees? ³ee efJeMues<eCee Debleie&le DeveskeÀ ³egkeÌlelece efmLeer efveceeCe nesleele Je Òel³eskeÀ
efmLeleer DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®eer SkeÀ efveef½ele cee$ee oMe&efJeles. DeLe&J³eJemlesceO³es DeMee DeveskeÀ cenÊece
keÀu³eeCee®³ee efmLeleer Demeleele. l³eeHewkeÀer keÀesCeleer SkeÀ efmLeleer mecepeC³eemeeþer meJeexÊece efmLeleer
jenerue. ³ee ÒeMvee®es GÊej MekeÌ³e Deens. pesJne GHe³eesefieles®eer Deble: Jew³eefkeÌlekeÀ leguevee kesÀueer peeF&ue.
He@jesìes®³ee keÀe³e&#ecelee efme×eleeb®eer ie=nerles (Assumptions)
He@jesìes®³ee keÀe³e&#ecelee efme×eble Heg{erue ie=nerleeJej DeeOeeefjle Deens.
1) Òel³eskeÀ GHeYeeskeÌlee DeeHeues Hewmes meceefmeceeble GHe³eesefieles®³ee efve³eceeÒeceeCes Ke®e& keÀjlees.
2) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer mJele:®es meceeOeeve cenÊece keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
3) GlHeeove mebmLes®³ee GlHeeove leb$eevegmeej ªHeeblejCe HeÀueve þjuesues Demeles.
4) J³ekeÌleer®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleerle HeÀjkeÀ He[uee lej efle®³ee efJeefJeOe JemletHeemetve ÒeeHle nesCeejs
GHe³eesefieles®es Gcejµeea HeÀue mLeerj Demeles.
5) Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ Òeefle veie v³egveÊece mejemejer Ke®ee&ves GlHeeove keÀjlees lesJne®e meceleesue
efmLeleerle Demelees Je cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjlees.
6) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ner Òel³eskeÀ GlHeeove IeìkeÀe®³ee keÀener efnMM³ee®eer DeeefCe efJeefvece³eeleerue
Òel³eskeÀ Jemlet®³ee Lees[îee efnMM³eeb®eer ceeuekeÀ Demeles.
He@jsìes ³eeb®ee meJe&mebceleer®ee efve³ece DeeefCe keÀe³e&#ecelee (Pareto’s Unanimity Rule
& Efficiency)
He@jesìes ³eebveer meebefieleuesuee meJe& mebceleer®ee efve³ece ne cenÊece meeceeefpekeÀ J³eJemLes®es

DeefJeYeep³e Debie nes³e. ³ee efve³eceeÜejs meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeele Peeuesu³ee HeefjJele&vee®es cegu³eceeHeve keÀjlee
³esles. ³ee efve³eceeÜejs DeeefLe&keÀ keÀu³eeCeele Jee{ Peeueer keÀer, Ieì Peeueer ³ee®eer keÀuHevee ³esles. ³ee
efve³eceeÜejs meceepee®³ee cenÊece keÀu³eeCee®³ee efmLeleer®eer J³eeK³ee keÀjlee ³esles. He@jesìes ³eebveer
efJelejCee®³ee mecem³esJej ue#e keWÀêerle kesÀues veener. l³eeb®³eeceles “meceepeeceO³es GlHeVee®es efJeYeepeve
meceep³eeves mJeerkeÀejuesu³ee efve³eceevegmeej neslees He@jesìes ³eeb®³eeceles meceepee®es keÀu³eeCe GlHeeovee®³ee
HeefjCeeceeJej DeJeuebyetve Demeles. l³eebveer efJelejCee®³ee mecem³es®ee l³eeie kesÀuee DeeefCe efJeefvece³e efJejnerle
GlHeeovee®³ee cegkeÌle meb³eesiee®³ee DeeOeejs meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®ee ceeHeveob[ efvecee&Ce kesÀuee.”
94
He@jesìer®³ee keÀe³e&#ecelee efme×eblee®es Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves efJeJes®eve :
He@jesìes ³eeb®³eeceles SkeÀe J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele Jee{ kesÀueer Demelee ogmeN³ee keÀesCel³eener
J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCe HeeleUerle ieì nesle vemesue lej SketÀCe meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®³ee HeeleUerle Jee{
nesles. He@jsìes®eer keÀe³e&#ecelee Keeueerue Deeke=Àleer®³ee DeeOeejs mHe<ì keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.
Deeke=Àleerleer C ¿ee eEyeotHeemetve AB ¿ee Je¬eÀeJejerue D, F eEkeÀJee E ¿ee efyebotJej Peeuesuee

yeoue Òeieleer oMe&efJelees. ner Òeieleer oesneW®³ee keÀu³eeCeele Òeieleer oMe&efJele Demesue eEkeÀJee keÀesCee®³ee
keÀu³eeCee®³ee HeeleUerle yeoue ve neslee SKeeÐee J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele Jee{ oMe&efJele. ner Òeieleer
oesneW®³ee keÀu³eeCeele Òeieleer oMe&efJele Demesue eEkeÀJee keÀesCee®³ee keÀu³eeCee®³ee HeeleUerle yeoue ve neslee
SKeeÐee J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele Jee{ oMe&efJele Demesue lej leer Òeieleer Demeles He@jsìMees ceevelees. HeCe C,
D, F ®³ee yeensj®ee keÀesCeleener eEyeot He@jesìes®³ee keÀmeesìer®es mHeäerkeÀjCe keÀª MekeÀle veener.
GoejCeeLe&, pej DeLe&J³emLes®eer Òeieleer C Heemetve D ®³ee ceeiee&ves Peeueer lej Q eEyeotJej B ®³ee
keÀu³eeCeele Jee{ Peeuesueer Demeueer lejer À’ ®es keÀu³eeCe Ieìuesues Deens lue#eele ³esles. SKeeÐee
J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele Ieì keÀªve ogmeN³ee J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele Jee{ keÀjerle Demesue He@jesìesuee ns
DeHes#eerle veener.
meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe ÒeeHleer®³ee Deìer :
Fìeefue³eve DeLe&Meem$e%e He@jesìes ³eebveer keÀu³eeCe cenÊece keÀjC³ee®³ee ¢äerves DeeJeM³ekeÀ
ceeHeveob[e®es mHeäerkeÀjCe Fìeefue³eve Yee<else kesÀues Deens Jee Deìer®es FbûepeerkeÀjCe keÀjC³ee®es keÀe³e& Òees.
S.Heer.®ebo, pes. Deej. efnkeÌme, Dee@keÌmej ueeBies ne@ìsefuebie F. DeLe&Meem$e%eeveer kesÀues Deens. Òees. ueve&j
³eebveer GHeYeesie, GlHeeove Je efJeefvece³ee®³ee Deìer efvejefvejeÈ³ee meerceeble meceeveleeb®³ee Yee<ee ns mHeä
kesÀu³ee Deensle. ³ee cenervee “meeceeefpekeÀ cenÊecee®³ee efmeceeble” Deìer Demes cnìues peeles.
meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe Deìer mHe<³e keÀjC³eemeeþer Heg{erue cenÊJee®³ee ie=nerlekesÀ efJe®eejele

Iesleueer peeleele.
95
1) Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ Hes{er®es mJeleb$³e GlHeeove Heueve Demeles Je efJeJes®eve keÀeUele leebef$ekeÀ %eevee®eer
HeeleUer keÀe³ece jenles.
2) GlHeeove IeìkeÀ ÒeeflemLeeHeve keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
3) J³ekeÌleer®³ee Hemebleerle yeoue nesle veener lemes®e Òel³eskeÀ J³ekeÌleerpeJeU Jemletb®eer eEkeÀJee GlHeeokeÀ
meeOeveeb®eer SkeÀ efJeefMeä cee$ee Demeles.
4) GlHeeove IeìkeÀ Je Jemlet efJeYeepeveMeerue Je ieefleMeerue Demeleele.
5) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es ¬eÀceJee®eve GHe³eesefielee HeÀuele ns mJeleb$³e Demeles.
6) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer DeeHeues GlHeVe Ke®e& keÀjerle Demeleevee meceefmeceeble GHe³eesefielee efve³ecee®ee DeeOeej
Iesles lej Hes{îee GlHeeove IeìkeÀe®ee JeeHej keÀjerle Demeleevee meerceeble ÒeeHleer Je meerceeble Ke®e&
meceeve keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
7) Òel³eskeÀ Hes{er G®eejve keÀjerle Demeleevee veHeÀe cenÊece keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles lej J³ekeÌleer
meceeOeeve cenÊece keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
³ee ie=nerlekeÀeb®³ee DeeOeejs meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe cenÊece keÀjC³eemeeþer p³ee Deìer meebefieleues
Deensle l³ee®es DeO³e³eve ³esLes keÀjCeej Deenesle.
1) efJeefve³ecee®eer meJeexke=Àä/cegkeÌlelece efmLeleer (Optimom Condition of

exchange):
efJeefvece³ee®eer meJeexke=Àä efmLeleer lesJne®e Demeles pesJne efvejefvejeÈ³ee GHeYeeskeÌl³eebceO³es Jemlet®es

JeeìHe ³eesi³e He×leerves Peeuesues Demeles. ³ee efþkeÀeCeer oesve Jemletb®es JeeìHe ³egkeÌlelece Demeles.
2) G®eejkeÀ IeìkeÀeb®³ee cegkeÌlelece GHe³eesiee®eer efmLeleer (condition of option

Utilisation of factor) :
³ee Deìerle peer GlHeeove He×leer Òel³eskeÀ GlHeeove IeìkeÀe FlekeÀer®e cee$ee JeeHejele DeeCeles
keÀer, l³ee ceeiesHeemetve ÒeeHle nesCeejer meerceeble YeeweflekeÀ GHe³eesieerlee l³ee®e IeìkeÀe®ee GHe³eesie keÀªve leer®e
Jemlet GlHeeove keÀjCeeN³ee Flej GlHeeove IesC³ee®³ee yejesyej Deens.
3) efJeMes<eerkeÀjCee®³ee DevegkegÀuelece ÞesCeer®eer efmLeleer (Condition of optionon
Degree of Specialisation):
Òel³eskeÀ GlHeeove Hes{eruee DeeHeu³ee GlHeeove ceeies®eer efveef½eleer keÀjleevee DeMee ÒekeÀejs keÀjeJes
ueeieles keÀer, leer cee$ee GlHeeove Hes{ermeeþer ³eesi³e DeMee JewefMeäerkeÀjCee®eer efmLeleer ÒeeHle nesF&ue. ³eesi³e
JewefMeäkeÀjCe lesJne®e nesF&ue pesJne SKee®³ee GlHeeove Hes{erme GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®³ee ceeiesle meceeve Jee{
keÀªve GlHeeovee®³ee ceeiesle meceeve Jee{ keÀjCes MekeÌ³e nesCeej veener. DeMee ÒekeÀej®eer efmLeleer lesJne®e
ÒeeHle nesles keÀer, pesJne oesve meceeve Jemletb®es GlHeeove keÀjCeeN³ee keÀesCel³eener oesve GlHeeokeÀ Hes{îeebmeeþer
l³ee oesve JemlebtceOeerue meerceeble ªHeeblejCe oj ne meceeve jenerue.
96
4) GlHeeovee®³ee DevegkegÀuelece efve³eb$eCee®eer efmLeleer (Optiomum Direction
of production) :
cenÊece keÀu³eeCee®³ee ÒeeHleermeeþer Jemletb®es efvejefvejeÈ³ee GHe³eeskeÀl³eebceO³es DeMee ÒekeÀejs

DemeeJes keÀer, l³ee JeeìHeecegUs GHeYeeskeÌl³eebvee cenÊece meceeOeeve ÒeeHle nesF&ue DeeefCe GlHeeoveele cenÊece
keÀe³e&#ecelee ÒeeHle nesF&ue. oesvner Deìerb®eer Hetle&lee nesC³eemeeþer GlHeeovee®es efve³eb$eCe ³eesi³e ÒekeÀejs
DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. GlHeeovee®es efve³eb$eCe DeMee®e ÒekeÀejs DemeeJes keÀer, GHeYeeskeÌles DeeefCe GlHeeokeÀ
ns meblegueveeJemLesle Demeleerue.
5) GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®³ee ³egkeÌle DeeJeìvee®eer efmLeleer (condition of
optiomum allocation of factors of production) :
keÀesCel³eener GÐeesieele GlHeeove IeìkeÀe®eer GlHeeokeÀlee cenÊece lesJne®e Demeles keÀer, pesJne
l³ee IeìkeÀe®es GÐeesieele JeeHejues peeCeejs IeìkeÀ ³eesi³e Demeleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀe®es GÐeesieele HegjsHetj
JeeHej neslees. pej SKeeÐee IeìkeÀeb®es HeefjCeece iejpesHes#ee peemle Demeleerue lej l³ee IeìkeÀeb®eer
GlHeeove #ecelee l³ee GÐeesieele keÀceer nesle Demeles. cnCetve DeMee HeefjefmLeleerle GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®eer
keÀener cee$ee l³ee GÐeesieeletve ogmeN³ee GÐeesieele mLeeveeblejCe kesÀu³eeme GlHeeokeÀlee Jee{les. ns
mLeeveeblejCe DeMee DeJemLesHe³e¥le DemeeJes keÀer, GlHeeove IeìkeÀeb®eer GlHeeove #ecelee cenÊece nesF&ue.
GlHeeove IeìkeÀeb®eer GlHeeove #ecelee cenÊece nesC³ee®eer efmLeleer meerceeble Deìervegmeej DeMeer Deens keÀer,
pesJne GlHeeokeÀ IeìkeÀe®es Òel³eskeÀ GÐeesieeleerue JeeìHe kesÀuesues HeefjCeece FlekesÀ®e Demeles keÀer, l³ee
IeìkeÀe®eer meerceeble GlHeeokeÀlee meJe& GÐeesieemeeþer meceeve nesF&ue.
6) mebHeÊeer®es DeeblekeÀeueerve cegkeÌle Deeyebìve (Optiomum Inter-temporal
allocation of Assets) :
mebHeÊeer®ee Jele&ceevekeÀeUeleerue JeeHej Je YeefJe<³ekeÀeUeleerue JeeHej ³eeceOeerue JeeìHe cegkeÌle

DemeeJee ueeielees. ns JeeìHe lesJne®e ³eesi³e nesles pesJne oesve JesUer MeesOeveoe³eer mebHeÊeerceO³es oesve
J³ekeÌleermeeþer Demeuesuee meerceeble ÒeeflemLeeHeve oj meceeve Demesue. ner Deì ÒeecegK³eeves keÀpee&®³ee
J³eJenejeJej keÀe³ee&efvJele nesleevee Dee{Utve ³esleele. Tpee&®³ee J³eJenejebceO³es cenÊece meeceeefpekeÀ
keÀu³eeCe lesJne®e ÒeeHle nesles keÀer, pesJne $eÝCekeÀes Je OevekeÀes ³ee oesIeebmeeþer cegês®eer meerceeble GHe³eesefielee
meceeve Demesue ner meerceeble GHe³eesefielee lesJne®e meceeve nesles keÀer, pesJne GlHeeokeÀebvee Yeeb[Jeuee®³ee
JeeHejeHeemetve efceUCeeN³ee meerceeble GlHeeokeÀles®ee oj ne Òe®eefuele J³eepeojeyejesyej Demelees. DeMee
jerleerves mebHeÊeer®es Jele&ceeve DeeefCe YeefJe<³ekeÀeueerve GHe³eesieele ³eesi³e ÒekeÀejs JeeìHe kesÀu³eeme meeceeefpekeÀ
keÀu³eeCe DevegkegÀuelece efceUles.
7) GlHeeokeÀ IeìkeÀe®³ee SkeÀkeÀe®³ee JesUs®e cevekegÀuelece DeeJebìve (Optiomum
allocation of Factor units time) :
cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®³ee ¢äerves GlHeeokeÀ IeìkeÀ Je Hes{îee yeeyeleerleerue meerceebleoj

meceeve DemeeJesle, cnCepes®e ³ee Deìervegmeej meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe cenÊecee®eer ÒeeHleer JesieÈ³ee SkeÀkeÀe®es
JeeìHe cegkeÌle Demesue lesJne®e nesles. ner cenÊece keÀu³eeCee®eer efmLeleer lesJne®e Demeles keÀer, pesJne Òel³eskeÀ
GlHeeokeÀ IeìkeÀe®³ee yeeyeleerle Demeuesuee keÀece DeeefCe Deejeceeleerue meerceeble ÒeeflemLeeHevee®ee oj mebHetCe&
97
meceepeemeeþer Demeuesu³ee keÀece DeeefCe Jemletb®es HeefjCeece ³eeb®³eeleerue meerceeble ªHeeblejCe ojeyejyejesyej®e
Demelees.
He@jesìes ³egkeÌleÊece efmLeleer DeeefCe mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþ (Pereto efficiency and
competative markets) :
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®eer ceeb[Ceer ÒeecegK³eeves DeeefLe&keÀ OeesjCe þjefJeC³eele ceeie&oMe&keÀ

JneJes ³ee®e GÎsMeeves Peeuesueer Deens. mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþsle cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®eer efveef½eleer
keÀMeer nesles ³ee®es efJeJes®eve He@jesìes ³eebveerkesÀues. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e HetCe& mHeOex®es meceLe&ve keÀjles.
HetCe& mHeOex®eer efmLeleer Demesue lej He@jsìer³eve cegkeÌlelece ÒeeHleer nesT MekeÀles. Je He@jesìes®es cegkeÌlelece efmLeleer
Demesue lej®e GHe³eeskeÌleebvee cenÊece meceeOeeve DeeefCe GlHeeokeÀebvee cenÊece veHeÀe efceUt MekeÀlees.
GlHeeokeÀ Je GYeeskeÌles ns DeMee cenÊece HeÀe³eÐee®³ee DeJemLesle Demeleerue lej®e meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe
cenÊece jenerue. l³eecegUs mejkeÀejves cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeOeC³eemeeþer HetCe& mHeOex®eer efmLeleer
efvecee&Ce nesF&ue Demes Òe³elve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
1) efJeuÖesÀ[ He@jsìes ne keÀesCel³ee jeäêleerue DeLe&Meem$e%e Deens?
2) He@jsìes ³eebveer keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®eer ceeb[Ceer keÀesCel³ee He×leerJej kesÀueer?
3) He@jsìes®eer keÀe³e&#ecelee cnCepes keÀe³e?
6.8 meejebMe
meJe&meeOeejCe meceleesuee®ee efme×eble mewOoebeflekeÀ DeLe&Meem$ee®ee SkeÀ Yeeie Deens. ³eeceO³es
HegjJeþîeeleerue yeoue, ceeieCeer DeeefCe eEkeÀcele ³eeb®³eeleerue efJeefJeOe mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþsle DemeCeejer
ÒeJe=Êeer, efJeefJeOe eEkeÀcele HeeleUer®es meblegueve ³eeb®es efJeJes®eve ³eeceeO³eceeletve mHeä nesles. meJe&meeOeejCe
meceleesue ne SkeÀeeflcekeÀ meceleesuee®³ee efJeª× meblegueve mebkeÀuHelee Deens. SkeÀeeflcekeÀ meceleesueeceO³es
HeÀkeÌle SkeÀe®e IeìkeÀeb®³ee meceleesuee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. lej meJe&meeOeejCe meblegueve efme×ebleeceO³es
DeLe&J³eJemLesleerue meceleesuee®³ee mebkeÀuHevee DeeefCe meblegueve ÒemLeeefHele nesC³eemeeþer ie=nerle Oejuesuee
efJeefJeOe mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
ceeveJeer keÀu³eeCe ne keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee ieeYee Deens. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eele
mebHeÊeeruee meeO³e veener lej meeOeve cnCetve Heeefnues peeles. meceepee®es efnle meeOeCes ns keÀu³eeCekeÀejer
DeLe&Meem$ee®ee cegK³e nsleg Deens. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme [e@. ceeMe&ue, efHeiet, je@yeervmeve
³ee meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eeyejesyej Òee. ef[ume, ke@Àu[esj, yejpesve, me@c³egwue meve ³ee DeeOegveerkeÀ
DeLe&Meem$e%eebveerner kesÀuee. cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeOeC³eemeeþer cegkeÌle OeesjCee®ee keÀmee keÀjeJee
³ee®es efJeJes®eve ³ee DeLe&Meem$e%eeveer kesÀues.
98
Jee@uejme ³eebveer DeLe&Meem$eer³e efJeuebyeve ieefCeleerHe×leerves keÀªve ieeþerleerue mebÒeoe³ee®ee Hee³ee
Ieeleuee. Jee@uejme ³eebveer DeeefLe&keÀ J³eJenej Je Ieìvee ³eeb®es efJeJes®eve keÀjleevee J³ekeÌleer®es ceveesJ³eeHeej,
J³ekeÌleeruee Jemletb®³ee GHeYeesieeHeemetve ÒeeHle nesCeejs meceeOeeve Fl³eeoer keÀuHeveeb®ee DeeOeej Iesleuee.
ieefCeleer He×leer®ee JeeHej keÀªve GHe³eesefielee efme×ble Je meeJe&ef$ekeÀ meceleesue ³eeb®ee HejmHej mebyebOe
ÒemLeeefHele keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. pesJne Jemlet yeepeej Je IeìkeÀ yeepeejele HetCe& mHeOee& Demeles lesJne
meJe&meeOeejCe meblegueve keÀmes ÒemLeeefHele nesles ³ee®es efJeJes®eve kesÀues. mebleguevee®³ee Deìer®³ee Deeoejs
meblegueveele mLeerjlee ÒemLeeefHele keÀjlee ³esles ³ee®es efJeJes®eve kesÀues.
He@jesìes ne DeeOegveerkeÀ keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee HetjmkeÀlee& ceeveuee peelees. He@jesìesves
DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®es ceeHeve keÀjC³ee®³ee nslegves SkeÀ efveef½ele ceeHe meebefieleues. keÀu³eeCekeÀejer
DeLe&Meem$ee®eer GYeejCeer GHe³eesefieles®³ee mebK³eelcekeÀ ceeHeve He×leerSsJepeer ¬eÀceJee®ekeÀ He×leerJej kesÀueer.
He@jesìes ³eebveer keÀe³e&#ecelee ner mebkeÀuHevee meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeMeer mebyebOeerle efve:mebosn efmLeleer oMe&efJelees.
HeCe Demee G®®eÊece eEyeot vemetve DeveskeÀ G®®eÊece eEyeot Demeleele Je Òel³eskeÀ G®®eÊece eEyeot DeeefLe&keÀ
keÀu³eeCee®eer SkeÀ efveef½ele cee$ee oeKeefJeueer. meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe ÒeeHle keÀjC³eemeeþer meele cenÊJee®³ee
Deìer meebefieleu³ee. mHeOee&lkeÀce yeepeejHesþsle cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®eer efveef½eleer keÀMeer nesles ³ee®es
efJeJes®eve keÀjleevee HetCe& mHeOex®es
1. JeemleJeJeeoer DeLe&Meem$e : p³ee DeLe&Meem$eele ogefce&U meeOevemebHeÊeer®es J³eJemLeeHeve,

Jemlet®es GlHeeove, efJeefvece³e Je GHeYeesie, eEkeÀcele efveef½eleer ³eemeejKee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme
kesÀuee peeles. l³eeme JeemleJeeoer DeLe&Meem$e cnCeleele.
2. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e : ceeveJeer keÀu³eeCee®³ee DeeOeejJe[ ceeb[uesu³ee DeLe&Meem$eeme
keÀu³eeCekeÀejer keÀe³e&Meem$e Demes cnCeleele.
3. Jemlet yeepeej : Jemlet yeepeej ³ee mebkeÀuHevesle GlHeeove meb%ee ³ee efJekeÀle Demeleele lej Flej
J³ekeÌleer ûeenkeÀ Demeleele.
4. IeìkeÀ yeepeej : IeìkeÀ yeepeejele l³eekeÀ[s peceerve, keÀece, Yeeb[Jeue Je Flej IeìkeÀ Deensle
DeMee J³ekeÌleer ³ee GlHeeove IeìkeÀeb®es efJe¬esÀles Demeleele. lej GlHeeove meb%ee ³ee GlHeeove
IeìkeÀeb®eer Kejsoer keÀjerle Demeleele.
5. He@jesìes®eer keÀe³e&#ecelee : GlHeeove IeìkeÀeb®³ee ³eesi³e meb³eesiee®eer efveJe[ cnCepeCes®e
He@jesìes®eer keÀe³e&#ecelee nes³e.
1) meJe&meeOeejCe meblegueve DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e ³eeleerue mebyebOe mHeä keÀje.

2) Jee@uejme®ee mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue meblegueveeyeeyele®ee ¢äerkeÀesCe mHeä keÀje.
3) HetCe& mHeOee& DeeefCe GlHeeove Je efJeefvece³e ³eeb®³eeleerue meJe&meeOeejCe meceleesue mHeä keÀje.
4) meblegueveeleerue efmLejlee DeeefCe DeefmlelJe ³eeJej efìHHeCe efuene.
5) He@jsìes®eer keÀe³e&#ecelee DeeefCe mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþe Òeefleceeve mHeä keÀje.
99
1. M. L. Ahuja : Advanced Economic theory, S. Chand & Co. Ltd.,

New Delhi.
2. M. L. Seth : Micro Economics, Lakshmi Narain Agarwal Edn.
Publishers, Agra.
3. M. L. Jhingen : Micro Economic Theory, Vrinda Publication
(p) Ltd.
4. Dewelt K. K. : Modern Economic theory, S. Chand & Co.,
New Delihi.
5. J. K. Mehta and Mahash Chand : A guide to modern
Economic, Somaya Publications, Bombay.
6. I.M.D. Little, A Critique of Welfax Economics, Oxford
University Press, 2nd Edition, 1957.
7. M. W. Reder : Studies in the Theory of Welfare Economics,
(dumbia University Press, New York, 1947, P. 24
8. Om Prakash (2010) : Public Economics – Theory and
Practice, Vishal Publishing Company, New Delhi.
9. ke=À<CejeJe Heeìerue (2002), G®®eÊej DeeefLe&keÀ efme×eble, Þeer cebiesMe ÒekeÀeMeve veeieHetj,
efÜleer³e DeeJe=Êeer 2002.
10.jece osMecegKe : G®®eÊej DeeefLe&keÀ efme×eble, Heeve 336-354
11.Òee. pe. ³eMeJeble PejeJeerkeÀj, Òee. efJe. pe. iees[yeesues, Òee. pee@vmeve yeespexme : `[e³ecebn
DeLe&Meem$ekeÀesMe`, Diamond Publication, HegCes.
12. Wikipedia, the free encyclopedia.
13.Òee. [e@. pes. SHeÀ. Heeìerue : `meeJe&peefvekeÀ DeLe&keÀejCe` HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj.
14.[e@. pes. SHeÀ. Heeìerue : `DeeefLe&keÀ efJe®eeje®ee Fefleneme` HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj.
15.Òee. Yeesmeues Je keÀebìs : DeeefLe&keÀ keÀuHeveeb®ee Fefleneme, HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj.


100
ÒekeÀjCe 3
IeìkeÀ-7
yeepeej DeHe³eMe DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e
(Market Failure and Welfare Economic)
IeìkeÀ j®evee :
7.1 GefÎäîes
7.2 ÒemleeJevee
7.3 yeepeej DeHe³eMe
7.4 efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble
7.5 eEkeÀceleerleerue yeouee®es keÀu³eeCeeJej nesCeeN³ee HeefjCeecee®es efJeJes®eve.
7.6 meejebMe
7.9 meboYe&met®eer
7.1 GefÎäîes
³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeveblej DeeHeCeeme Heg{erue yeeyeeR ue#eele ³esleerue.

1. yeepeej DeHe³eMee®eer mebkeÀuHevee mecepesue.
2. efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble ue#eele ³esF&ue.
3. eEkeÀceleerleerue yeouee®es keÀu³eeCeeJej nesCeejs HeefjCeece ue#eele ³esleerue.
4. meblegueveeleerue efmLejlee DeeefCe DeefmlelJe ue#eele ³esF&ue.
5. He@jsìes keÀe³e&#ecelee DeeefCe mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþe ³eeceOeerue mebyebOe mHeä keÀjlee ³esF&ue.
7.2 ÒemleeJevee
yeepeej DeHe³eMe ner mebkeÀuHevee meJe& ÒekeÀej®³ee yeepeejHesþsle DevegYeJeeme ³esles. l³eecegUs ³ee
mebkeÀuHeves®ee DeLe&, meeJe&peefvekeÀ Jemlet®³ee yeeyeleerleerue yeepeej DeHe³eMe, yee¿elee DeeefCe yeepeej DeHe³eMe
³ee yeeyeeR®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®³ee ¢äerves yeepeej DeHe³eMe,
efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble DeeefCe eEkeÀcele yeouee®ee keÀu³eeCeeJej nesCeeje HeefjCeece DeY³eemeCes
cenÊJee®es þjles. ³ee meJe& IeìkeÀeb®eer ®e®ee& DeeHeCe Òemlegle ÒekeÀjCeeceO³es keÀjCeej Deenesle.
101
7.3 yeepeej DeHe³eMe (Market Failures)

DeeefLe&keÀ efme×ebleeceO³es yeepeej DeHe³eMe ner mebkeÀuHevee Del³eble cenÊJee®eer ceeveueer peeles.
Kegu³ee yeepeejeleerue Jemlet Je mesJeeb®eer efJeYeeieCeer keÀe³e&¬eÀce He×leerves ve Peeu³eeves yeepeej-DeHe³eMe ³esles.
yeepeej DeHe³eMe ner mebkeÀuHevee DeLe&Meem$eele ÒeLecele: 1958ceO³es JeeHejueer iesueer.
yeepeej DeHe³eMe ner mebkeÀuHevee efyeiej mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþe, yee¿e efceleJ³e³elee,
meeJe&peefvekeÀ Jemlet, He³ee&JejCe DeMee DeveskeÀ efJe<e³eeMeer mebyebOeerle Deens. pesJne yeepeej DeHe³eMe ³esles lesbJne
yeepeejeleerue DeHe³eMe otj keÀjC³eemeeþer mejkeÀej®es nmle#esHeeyeeyele efJeJes®eve kesÀues peeles.
DeLe&Meem$eeleerue met#ce DeLe&Meem$eeceO³es efJeefJeOe mebkeÀuHevesle yeepeej DeHe³eMeeyeeyele Je l³eeJejerue
Ghee³eeyeeyele efJeJes®eve kesÀues peeles. mejkeÀej®³ee keÀener OeesjCeeyeeyele p³eeceO³es efJeMes<ele: keÀj, Devegoeve,
Jesleve, eEkeÀcele ³eb$eCee DeeefCe keÀu³eeCe Je megJ³eJemLee ³eeceO³es DekeÀe³e&#ecelee ³esles lesJne yeepeej DeHe³eMe
Ie[tve ³esles. yeepeej DeHe³eMe otj keÀjC³eemeeþer mejkeÀej®ee nmle#esHe DeJeM³ekeÀ Deens. ³eeyeeyele efJeJes®eve
veJemeveeleveJeeoer Je kesÀvmeer³eve DeLe&Meem$e%eeves kesÀues Deens.
yeepeej DeHe³eMee®eer mebkeÀuHevee (Concept of Market Failure):
yeepeej DeHe³eMe ner meJe&meeOeejCeHeCes Òel³e³eeme ³esCeejer Ieìvee Deens. leer HeÀkeÌle
cekeÌlesoejer®³ee meboYee&le®e efometve ³esles Demes veener lej Flej mHeOex®³ee meboYee&lener efometve ³esles.
YeefJe<³ekeÀeueerve DeefmLejlee, leebef$ekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ ceeefnleer®eer DeHetCe&lee DeeefCe efJe¬eÀer keÀewMeu³eeÜejs
yeepeejeleerue IeìkeÀeJej efJe¬esÀl³eeves peeCeerJeHetJe&keÀ kesÀuesueer keÀeceefiejer ³eeletve ne ÒeMve efÜiegefCele neslees.
Òee. cemeûesJn ³eeb®³eeceles yeepeej ³eb$eCesleerue DemeceeOeevekeÀejkeÀ keÀe³e& ÒeJe=Êeerme íso osC³eekeÀefjlee
mejkeÀejves megefveefM®ele kesÀu³eeÒeceeCes JeeìHe DeeefCe OeesjCe ³eeb®³ee mebyebOeer kesÀuesueer ke=Àleer cnCepes
DeHetCe&lesJej keÀe{uesuee lees[iee nes³e. ogmeN³ee yeepetves efJe®eej kesÀu³eeme yeepeej DeHe³eMeeJejerue lees[iee
cnCepes efJelejCeke=Àleer nes³e. ner ke=Àleer GlHeVe DeeefCe mebHeÊeer ³eeb®³ee efJelejCeeyejesyej®e meg³eesi³e ceeiee&Jej
DeeefLe&keÀ meÊes®es keWÀêerkeÀjCe keÀªvener jep³eele ne Òe³elve keÀjlee ³eslees. DeLe&J³eJemLesleerue Deefve³ebef$ele
yeepeejHesþecegUs GlHeVe, jespeieej, eEkeÀceleer DeeefCe GlHeeove ³ee ieesäerle DeefmLejlee ³esles. DeMee mLew³e&
efvecee&Ce keÀjCeeN³ee ke=Àleer keÀe³eosMeerj ceeiee&ves LeebyeJetve DeLe&J³eJemLesuee mebj#eCe osCes ns mejkeÀej®es keÀe³e&
Deens.
meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe yeepeejHesþs®es DeHe³eMe :
meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe yeepeej DeHe³eMe SkeÀe GoenjCee®³ee mene³³eeves mHeä keÀjlee ³esles.
SkeÀe meb³eespekeÀeves [eme ÒeefleyebOekeÀ keÀe³e&¬eÀce efouee Deens. ne keÀe³e&¬eÀce DeLe&J³eJemLesle jeyeJeleevee ³ee
keÀe³e&¬eÀcee®ee ueeYe eEkeÀJee mesJee osMeeleerue meJe& veeieefjkeÀebvee osC³eeefMeJee³e jeyeefJelee ³esCes MekeÌ³e veener.
efMeJee³e meceepeeleerue p³ee kegÀìgbefye³eebvee ne keÀe³e&¬eÀce HegjefJeuee iesuee Deens. l³eebvee l³ee®eer eEkeÀcele
ceespeeJeer ueeieCeej veener. cnCepes meceepe ³ee keÀe³e&¬eÀcee®³ee eEkeÀceleer®es eEkeÀJee Ke®ee&®es HeefjCeece efJe®eejele
ve Ieslee Ke®e&cegkeÌle ueeYe IesT MekeÀleerue.
meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle DeMee ceesHeÀle ueeYe IesCeeN³ee ueeYeOeejkeÀeb®eer GHeefmLeleer
De[®eCe efvecee&Ce keÀjles. SJe{s®e veJns lej yeepeejele keÀe³e&cecelesves Jemlet HegjefJeCes DeMekeÌ³e nesles.
DeLe&J³eJemLesleerue keÀener ueeskeÀ ³ee keÀe³e&¬eÀceeMeer efveie[erle Demetve keÀe³e&¬eÀce leguevesves Ke®eeakeÀ Demesue
lej keÀoeef®ele mJes®ísves Ke®ee&ceO³es menYeeieer nesC³ee®eer kegÀìgbye ÒecegKeekeÀ[tve le³eejer oMe&efJeueer peeF&ue.
Hejbleg ³ee keÀe³e&¬eÀceeceO³es menYeeieer nesCeeN³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee DeefOekeÀ Demesue lej Ss®íerkeÀ Keepeieer
102
J³eJemLeeHeve ns vesnceer®e efve<ÒeYe þjles. cnCetve meeJe&peefvekeÀ JemletJej DebMeoeves I³eeJeer ueeieleerue eEkeÀJee
keÀe³e&#ece GlHeeoveemeeþer l³ee Jemletb®ee HegjJeþe mejkeÀejkeÀ[tve keÀjeJee ueeiesue. Goe. mJe®í
He³ee&JejCee®es ueeYe ceespeC³eemeeþer meg×e nJes®ee ceeieCeer Je¬eÀ leHeemelee ³esF&ue. Meg× nJes®ee meeJe&peefvekeÀ
Jemlet®³ee mJeªHeeleerue ceeieCeer Je¬eÀ leHeemeeJee ueeiesue. SKeeÐee #es$eeleerue Meg× nJes®eer iegCeJeÊee
þjefJeC³eemeeþer nJeeceeve, iee[îee ®eeueJeC³ee®eer He×leer DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ Òeot<eCe ³ee IeìkeÀeb®ee efJe®eej
keÀjeJee ueeiesue. SKeeÐee ÒeosMeeceOeerue mJe®í nJesmeeþer kesÀuesues Òe³elve ns l³ee ÒeosMeeleerue mJe®í
nJes®ee opee& megefveef½ele keÀjleerue. Meg× nJee keÀesCel³eener J³ekeÌleeruee GHeYeesielee ³esCeej veener Demes veener.
SKeeÐee J³ekeÌleeruee l³ee meceeOeeveeHeemetve DeeHeCeeuee HejeJe=Êe keÀjlee ³esCeej veener. Del³eble cenÊJee®eer
yeeye cnCepes Meg× nJee ner meeJe&peefvekeÀ Jemlet Deens DeeefCe Meg× nJes®eer ueeskeÀeb®eer ceeieCeer þjefJeCes
DeJeIe[ Deens. Meg× nJesmeeþer efvejHes#e yeepeej ³eb$eCee veener DeeefCe keÀesCel³ee yeepeejYeeJeeves ueeskeÀ Meg×
nJes®ee J³eeHeej keÀjeJe³eeme le³eej Deensle ns meebielee ³esCeej veener.
cee$e p³ee Yeeieeletve Meg× nJes®ee HegjJeþe nesle veener DeMee Yeeieele jenC³eemeeþer leguevesves
DeefOekeÀ eEkeÀcele osC³eeme le³eej nesleerue. keÀejCe p³ee efþkeÀeCeer DeMeg× nJes®ee HegjJeþe neslees l³ee
efþkeÀeCeer jenC³eeme leguevesves ueeskeÀ veeKetMe Demeleerue. meeJe&peefvekeÀ Jemlet cnCetve Meg× nJes®ee HegjJeþe ns
yeepeej DeHe³eMe ceeveues peeles. Lees[keÌ³eele, Meg× nJesmeeþer Flej meJe& meeJe&peefvekeÀ JemletmeejKee Meg×
nJee ³ee Jemlet®eer ceeieCeer ner l³ee ÒeosMeeleerue Meg× nJes®³ee HegjJeþîeeJej DeeefCe ûeenkeÀeb®³ee J³ekeÌleeriele
DeeJe[er-efveJe[erJej DeJeuebyetve jenerue.
yee¿elee DeeefCe yeepeej ³eb$eCesleerue DeHe³eMe :
GlHeeokeÀ DeeHeu³ee efnMeesyeele Keepeieer Ke®e& keÀceerle keÀceer þsTve peemleerle peemle veHeÀe
efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. ne Ke®e& keÀjleevee keÀejKeeveoej mJeefnlee®ee efJe®eej keÀªve keÀeìkeÀmej
keÀjlees HeCe Flejeb®ee efJe®eej keÀjerle veener. l³eecegUs Keepeieer Ke®e& keÀceer neslees. Hejbleg keÀejKeev³eecegUs
Goe. keÀeHe[ jbiekeÀece keÀjCeeN³ee Òeef¬eÀ³ee keÀejKeev³eecegUs nesCeeN³ee Òeot<eCee®ee meceepeeuee $eeme neslees.
HeeCeer Òeog<eCe, nJee Òeog<eCe, Fl³eeefocegUs jesiejeF&, meeLeer®es jesie, MJemevee®es efJekeÀej Fl³eeoer mecem³ee
efvecee&Ce nesleele. ³eecegUs meceepeeuee Deew<eOe GHe®eejeJej ceesþîee ÒeceeCeele Ke®e& keÀjeJee ueeielees ³ee®ee
HeefjCeece peveles®³ee GlHeeokeÀlesJejner neslees. mejkeÀejuee Devegoeve osTve oJeeKeeves ®eeueJeeJes ueeieleele.
ne meJe& Ke®e& Keepeieer Ke®ee&le ue#eele Iesleuee peele veener. lej ne Ke®e& meeceeefpekeÀ Ke®ee&le cees[lees.
³eecegUs ³ee yeenîelesle yeepeej³eb$eCes®es DeHe³eMe o[uesues Deens.
¿ee yee¿elescegUs yeepeej³eb$eCesle ³esCeejs DeHe³eMe otj keÀjC³eemeeþer Kee$eer®³ee Ghee³e ³eespevee
meg®eefJeu³ee peeleele.
1) mejkeÀejkeÀ[tve keÀje®eer DeekeÀejCeer keÀjCes :
yeenîeles®ee ÒeMve mejkeÀejer keÀjecegUs megìt MekeÀlees ³ee®es efJeJes®eve ³esLes keÀjCeej Deenesle.
³eemeeþer keÀebner ieesäer ie=nerle OejCes DeHes#eerle Deens.
1) GlHeeove mebmLes®ee meerceeble Ke®e& ne Keepeieer meerceeble Ke®e& þjefJelees.
2) yeepeejele HetCe& mHeOee& Deens.
3) meerceeble Keepeieer Ke®e& ne eEkeÀceleer FlekeÀe Demelees.
4) keÀejKeev³eecegUs efvecee&Ce nesCeejs Òeot<eCe ceespelee ³esles.
5) meerceeble Keepeieer Ke®e& + yee¿elee Ke®e& = meeceeefpekeÀ Ke®e&
103

meerceeble meeceeefpekeÀ Ke®e& ceespelee ³esle Demeu³eeves veJeerve Je¬eÀ ne meerceeble meeceeefpekeÀ Je¬eÀ
Demesue Je lees [eJ³ee yeepetme Jej®³ee yeepetuee Demesue les Deeke=ÀleerceO³es oMe&efJeues Deens. GlHeeove
mebmLes®eer meblegueve eEkeÀcele DekeÀ1 Je GlHeeove HeeleUer De[1 Deens. GÐeesiemebmLes®ee efJe®eej kesÀuee lej
`cece` DeeefCe `HeHe1` ³ee Je¬eÀe®ee ísove eEyeot `þ1` FLes meblegueve nesF&ue. Deelee yeenîe Ke®e& DeeefCe
He³ee&JejCe Ke®e& ³ee®ee efJe®eej keÀjlee Deelee veJeerve Ke®e& Je¬eÀ ne meerceeble meeceeefpekeÀ Ke®e& SJe{e
GlHeeove mebmLesmeeþer Demesue DeeefCe GÐeesiee®³ee ¢äerves HegjJeþe Je¬eÀ `He1` Jeªve `He2` FlekeÀe nesF&ue.
l³eeb®ee ísove eEyeot `þ2` ne veJeerve meceleesue Demesue Je GlHeeove `[2` FlekesÀ meceleesue GlHeeove
Demesue. pej mejkeÀejves He³ee&JejCe Ke®e& Òeefle veieeme `j` yemeefJeuee lej veJeerve meerceeble Keepeieer Ke®e&
Je¬eÀ ne meerceeble meeceeefpekeÀ Ke®e& Je¬eÀe FlekeÀe nesF&ue. GÐeesieeb®ee HegjJeþe Je¬eÀ ne meJe& GlHeeove
mebmLes®³ee meerceeble Ke®e& Je¬eÀe®eer yesjerpe Demeu³eecegUs GÐeesie HegjJeþe Je¬eÀ `He2` FlekeÀe nesF&ue Je veJeerve
meceleesue eEkeÀcele `DekeÀ2` Je meceleesue GlHeeove `De[2` FlekesÀ nesF&ue. ³ee keÀje®ee Yeej GlHeeokeÀ Je
ûeenkeÀeceO³es `keÀ1 JeLeþ` Je `keÀ1keÀ2þ2þ` Demee efJeYeeieeuee peeF&ue. ³eecegUs He³ee&JejCe neveer HetCe&le:
otj nesle veener. Hejbleg ³ee efþkeÀeCeer l³eeJejerue Ke®e& HejJe[sue FlekeÀe Deens.
2) ceeueceÊee nkeÌkeÀ Je l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer :
DeveskeÀ DeLe&Meem$e%eeb®³eeceles, yeenîeKe®e& mecem³ee meoes<e ceeueceÊes®³ee nkeÌkeÀecegUs efvecee&Ce
nesle Demeles. efvemeiee&ves efouesu³ee HeeCeer, nJee Fl³eeoer Jemlet cegyeuekeÀ Demeleele l³eeJej SkeÀe efJeefMeä
J³ekeÌleer®eer ceeuekeÀer vemeles. l³eecegUs veoer, veeues,Dees{s ³eele DeewÐeesefiekeÀ meeb[HeeCeer, DeJeMes<e Fl³eeefo
ìekeÀues peeleele Je Òeot<eCeele Jee{ nesles. l³eecegUs peueÒeJeene®³ee Keeue®³ee yeepetuee DemeCeeN³ee
ueeskeÀebvee $eeme menve keÀjeJee ueeielees. ³ee ueeskeÀebvee mJe®í Je Meg× HeeCeer JeeHejC³ee®ee ceeuekeÀer nkeÌkeÀ
efceUeu³eeme GÐeesie mebmLesle l³eebvee vegkeÀmeeve YejHeeF& ÐeeJeer ueeiesue Je Deelee ne Ke®e& yeenîe ve jenlee
Debleie&le Ke®e& neslees Je keÀe³e&#ece GlHeeove nesCes ³eemeeþer mejkeÀejuee keÀj, Devegoeve eEkeÀJee nmle#esHe
keÀjeJee ueeiele veener.
104
3) yeenîe Ke®ee&meeþer nkeÌkeÀemeeþer efJe¬eÀer eEkeÀJee efueueeJe :
DeeefLe&keÀ Je=×er DeeefCe peueo DeewÐeesefiekeÀjCe ³eemeeþer mebHetCe& Òeot<eCe efveceg&ueveeSsJepeer keÀener
ce³ee&osHe³e¥le Òeot<eCe keÀjC³eeme mejkeÀejkeÀ[tve mebceÊeer efceUles. keÀejKeev³eebvee ìekeÀeT HeoeLe&
ìekeÀC³eeme, keÀejKeeveeletve Oetj mees[C³eeme, ieoealetve jml³eeJej peeC³eeme Jeenveebvee HejJeeveieer efoueer
peeles. l³eecegUs keÀener ce³ee&efole ÒeceeCeele He³ee&JejCeneveer nesle Demeles. mejkeÀejkeÀ[tve He³ee&JejCe keÀj
Jemegue kesÀuee peelees eEkeÀJee ceeuekeÀer nkeÌkeÀ efouee peelees.
4) Òel³e#e mejkeÀejer efve³eb$eCe :
DeÒel³e#e Ghee³e HeÀejmes HeefjCeecekeÀejkeÀ þjle vemeu³eecegUs yeenîe Ke®ee&Jej mejkeÀej®es
Òel³e#e efve³eb$eCe þsJeCes ne Òel³e#e Ghee³e Hemeble kesÀuee peelees. mejkeÀejkeÀ[tve Òeot<eCe efve³eb$eCeemeeþer
efJeefMeä keÀe³eos kesÀues peeleele. nJee DeeefCe HeeCeer ³eele ceev³elee ÒeeHle HeeleUerHe³e¥le®e meeb[HeeCeer, Oetj
mees[Ces, meeb[HeeCeer Je DeJeMes<e ³ee®eer efJeefMeä ÒekeÀejs efJeunsJeeì, keÀejKeev³eele Òeot<eCe efve³eb$eCe meeOeve
yemeefJeC³eeefJe<e³eer keÀe³eos keÀjCes, Òeot<eCe efve³eb$eCe keÀe³eos, keWÀefê³e Òeot<eCe efve³eb$eCe yees[& Fl³eeoer®eer
mLeeHevee keÀjC³eele ³esles.
1) yeepeej DeHe³eMe cnCepes keÀe³e?
2) meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe yeepeej DeHe³eMe mHeä keÀje.
3) yee¿elee cnCepes keÀe³e?
7.4 efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble (Theory of second Best)

keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eeceO³es ``LesDejer Dee@HeÀ meWkeÀ[ yesmì`` ner cenÊJee®eer mebkeÀuHevee
cnCetve DeesUKeueer peeles. pebsJne GHeYeeskeÌl³ee®es SkeÀe efþkeÀeCeer cenÊece meceeOeeve meeO³e nesles. lesJne
GHeYeeskeÌlee Heefnu³ee meceleesue eEyeotHes#ee DeefOekeÀ meceeOeeve ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ogmeN³ee meceleesue
eEyeotkeÀ[s peeC³ee®eer l³ee®eer ÒeJe=Êeer Demeles. ogmeN³ee meceleesue eEyeotkeÀ[s peeC³ee®eer GHeYeeskeÌl³ee®eer peer
ÒeJe=Êeer Demeles ³ee®es efJeJes®eve keÀjC³ee®ee Òe³elve efÜleer³e ÞesÿlJee®³ee efme×ebleekeÀ[s kesÀuee Deens.
efme×eblee®eer mebkeÀuHevee :
DeeefLe&keÀ efme×eblee®³ee mebkeÀuHevesle GHeYeeskeÌlee cenÊece meceeOeevee®eer HeeleUer meeO³e
keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees ³ee®es efJeJes®eve kesÀuesues Demeles. HeCe efÜleer³e ÞesÿlJee®³ee efme×ebleeceO³es
GHeYeeskeÌlee ne SkeÀe cenÊece HeeleUerJej meceeOeeveer vemelees lej lees l³eeHes#ee DeefOekeÀ meceeOeevee®eer
HeeleUer meeO³e keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees cnCepes®e Heefnu³ee meceeOeeveeHes#ee ogmeN³ee
meceeOeevee®eer HeeleUer cenÊece keÀjC³ee®ee l³ee®ee Òe³elve Demelees.
105
mecepee, yeepeej J³eJemLesle SkeÀe #es$ee®³ee DeHe³eMeecegUs mebHetCe& yeepeej J³eJemLesle DeHe³eMe
³esle Demesue Je ogmeN³ee #es$eeleerue ³eMeecegUs yeepeej J³eJemLesle mekeÀejelcekeÀ yeoue nesle Demeleerue Je
l³eeletve efJekeÀeme Ie[tve ³esle Demesue. DeMee J³eJemLesme efJekeÀeme cnCelee ³esle veener. cnCepes®e SkeÀe
#es$eeleerue DeHe³eMeecegUs meJe&®e #es$eele efJekeÀeme Ie[tve ³esle Demesue lej l³eeuee efJekeÀeme cnCelee ³esle
veener. lej DeLe&J³eJemLesleerue SkeÀe #es$eeleerue efJekeÀeme ve Ieìlee meJe&®e #es$eele efJekeÀeme nesle Demesue
lej l³eeuee yeepeej J³eJemLesleerue ³eMe cnCelee ³esF&ue. HeCe pesJne SkeÀe #es$eele DeHe³eMe ³esTve Flej
#es$eele ³eMe efceUle Demesue lej cee$e efJekeÀeme yeepeejJ³eJemLesuee ³eMemJeer yeveJet MekeÀle veener. DeMee
JesUer mejkeÀejves p³ee #es$eele DeHe³eMe ³esle Deens DeMee #es$eele mejkeÀejer OeesjCee®eer efveef½eleer keÀjeJeer Je
l³ee #es$ee®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³ee®ee Òe³elve keÀjeJee. ³eeletve yeepeej J³eJemLee HetCe&lJeeme peeC³eeme
ceole nesF&ue.
Jee@uejme ³eeb®ee meJe&meeOeejCe meceleesue efme×eble Je efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble :
Jee@uejme ³eeb®³ee meJe&meeOeejCe meceleesue efme×ebleeJej efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble DeeOeeefjle
Deens. ³ee efme×eblee®ee JeeHej J³ekeÌleeriele meblegueveemeeþerner kesÀuee peelees. Goe. KeeCe GÐeesieele KeeCe
GÐeespekeÀeb®eer cekeÌlesoejer Demeles. KeeCe GÐeesieeletve Keefvepes GlKeveve keÀjerle Demeleevee Òe®eb[ ÒeceeCeele
Òeot<eCee®eer efveefce&leer nesle Demeles. KeeCe GlKeveveeb®³ee JesUer OegUer®es keÀCe keÀeceieejeb®³ee veekeÀe leeW[ele
peele Demeleele. l³eeletve keÀeceieejeb®³ee Deejesi³eeJej IeelekeÀ Demes HeefjCeece Ie[tve ³esle Demeleele.
Òeot<eCee®³ee ceeO³eceeletve keÀeceieejeb®es Deejesi³e OeeskeÌ³eele ³esle Demesue lej mejkeÀej KeeCe ceeuekeÀeb®³ee
cekeÌlesoejerJej efve³eb$eCe DeeCet MekeÀles. ³eeJeªve SkeÀe IeìkeÀeb®es vegkeÀmeeve keÀªve ogmeN³ee IeìkeÀeb®ee
efJekeÀeme Ie[tve DeeCeuee peele Demesue DeMee efJekeÀemeeuee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme cnCelee ³esle veener. pesJne
yeepeejHesþsle mHeOee& Jee{le Demeles. lesJne GlHeeokeÀekeÀ[tve GlHeeove Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
GlHeeoveeceO³es pesbJne Jee{ nesles lesbJne Òeot<eCeelener ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Ie[tve ³esle Demeles. ³eeJeªve
cekeÌlesoej GlHeeove J³eJemLesceO³es keÀe³e&#ecelee Jee{Jet MekeÀlees. keÀesUmee GlHeeove keÀjleevee
KeesokeÀecee®³ee keÀeceeceO³es, J³eeHeejeceO³es, cekeÌlesoejercegUs keÀe³e&#ecelee ³esT MekeÀles. HeCe KeeCe
KeesokeÀecee®³ee GÐeesieecegUs yeenîe DeefceleJ³e³elee ceesþîee ÒeceeCeele efvecee&Ce nesleele. ³eeJeªve SKeeÐee
GÐeesieeb®³ee GYeejCeercegUs pej Òeot<eCeele Jee{ nesTve meceepee®es ceesþîee ÒeceeCeele vegkeÀmeeve nesle
Demesue lej l³ee efJekeÀemeeme efJekeÀeme cnCelee ³esle veener. DeMee JesUer efJekeÀemee®ee Demee SkeÀ eEyeot
efveJe[eJee ueeiesue p³ee efþkeÀeCeer DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je He³ee&JejCe ³ee oesneW®ee meceleesue efveef½ele nesF&ue.
efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble DeeefCe DeeefLe&keÀ OeesjCe (Theory of Second Best &
Economic policy):
efueHmes DeeefCe ueevmekeÀejìj ³eebveer efÜleer³e ÞesÿlJee®³ee efme×ebleele DeeefLe&keÀ OeesjCeeyeeyele

cegÎs ceeb[ues Deensle. ³ee efme×ebleele èfvejLe&keÀlee` DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eeleerue DebMele:
JesieUsHeCee oeKeefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. He@jesìe ³eeb®ee efme×eble DeLe&J³eJemLesleerue SkeÀe #es$eeleerue
cenÊece meceeOeeve HeeleUer oMe&efJelees HeCe ner meceeOeevee®eer HeeleUer Heg{s mejketÀ MekeÀles ns efÜleer³e
ÞesÿlJee®³ee efme×eblee®³ee DeeOeejs efme× keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.
mecepee DeLe&J³eJemLesceO³es Keepeieer cekeÌlesoejer, mHeOee&lcekeÀ GÐeesiemebmLee DeeefCe meeJe&peefvekeÀ
ceeuekeÀer®³ee GÐeesiemebmLee Deensle DeMee JesUer DeLe&J³eJemLesle eEkeÀcele efveef½eleer keÀMeer nesles? ³eeletve
cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe keÀmes ÒeeHle nesles? ³ee efJeefJeOe ÒeMveeb®eer mees[JeCetkeÀ keÀjC³ee®ee Òe³elve
efueHmes DeeefCe ueevmekeÀejìj ³eebveer kesÀuee.
106
yeepeejJ³eJemLesle pesJne mHeOee&lcekeÀlee Demeles. DeMeeJesUer yeepeej cegu³e efveef½eleeryeeyele
DeefmLejlee Demeles. DeMee DemLeerjles®³ee JesUer efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble GHe³egkeÌle þjlees. keÀesCelesner
OeesjCe keÀener IeìkeÀemeeþer ®eebieues lej keÀener IeìkeÀebmeeþer JeeF&ì Demeles. pesJne yeepeejJ³eJemLesceO³es
meeJe&peefvekeÀ ceeuekeÀer®es GÐeesie Je cekeÌlesoejer keÀe³e&jle Demeles DeMee JesUer He@jesìes®eer cenÊece efmLeleer
DeeCeCes keÀþerCe Demeles.
efÜleer³e ÞesÿlJee®³ee efme×eb®³ee DeeOeejs meeJe&peefvekeÀ GÐeesieebvee ³eesi³e DeejeKe[îeeceO³es
yeebOeCeer keÀªve F®íerle O³es³e meeO³e keÀjlee ³esles. HeCe Kegu³ee yeepeejele Je mHeOee&lcekeÀ efmLeleerle ns
DeMekeÌ³e Demeles.
efueHmes DeeefCe ueevmekeÀejìj ³eebveer efueefnuesu³ee uesKeeves DeveskeÀ DeLe&Meem$e%eebvee
Dee½e³e&®ekeÀerle kesÀues. ne efme×eble keÀesCel³eener OeesjCeeJej ÒeYeeJe Hee[t MekeÀlees ns oeKeJetve efoues.
efueHmes DeeefCe ueevmekeÀejìj ³eeb®³ee efme×elee®³ee efJeJes®eveele veJeerve Demes keÀenerner veJnles HeCe
³ee efme×ebleeves JeemleJeJeeoer keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eele DeeHeues ÞesÿlJe keÀe³ece þsJeues.
efÜleer³e ÞesÿlJee®es meceerkeÀjCee®³ee DeeOeejs efJeJes®eve :
efueHmes ueevmekeÀejìj ³eebveer efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble Keeueerue meceerkeÀjCee®³ee DeeOeejs
mHeä kesÀuee.
F x1,.........x
 n  ......................................................... (1)
 x1,.........x
 n  0 ....................................................... (2)
F keÀ
 Fi  keÀi 0,i1,n ................... (3)
xi  xi
Fi keÀ
 i i 1,,n1 ......................................... (4)
Fn keÀn
Fi keÀ
K i K1 ....................................................... (5)
Fn keÀn
F1keÀ-F1  Fn KkeÀ1  keÀn  .................................... (6)
Fi 1keÀi
 F F F F keÀ keÀ  keÀ keÀ 
  n 1i 2 1 ni K n i 2 1 ni   0, .................... (7)
 Fn keÀn 
i = 1, - - - -, n – 1
Fn F1i F1Fni keÀn keÀ1i  keÀ1keÀni
Qi  ,Ri 
Fn2 keÀn2
DeJeM³ekeÀ cenÊece Deì efJeMues<eCe
Fi keÀi   1Qi KRi 
 , ,i 1,......n
   1  (8)
Fn keÀn   1Qn KRn 
107
efÜleer³e ÞesÿlJee®³ee efme×eblee®eer meew×ebeflekeÀ ceeb[Ceer :
He@jsìer³eve Fälecelee Deìer ner meJeexke=Àä mees[JeCetkeÀ mecepeueer peeles. HeCe keÀener
mebmLeelcekeÀ De[LeÈ³eecegUs Goe. cekeÌlesoejer, yee¿elee, Deiej DeefJeYeep³elee F. keÀejCeeves He@jsìer³eve
meerceeble Deìer cenÊece keÀu³eeCeemeeþer meceeOeevekeÀejkeÀ þjle veenerle. DeMee HeefjefmLeleerle cenÊece
(meJeexke=Àä) keÀu³eeCee®eer efmLeleer ÒeeHle nesle veener. ³ee MeesOeele efÜleer³e Þesÿlee®³ee efme×eblee®eer efueHmes
DeeefCe HueBkesÀmìj ³eebveer oeKeJetve efoues keÀer, He@jsìes meerceeble Deìerves jeefnuesu³ee meceeOeevee®eer iejpe veener
les meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe megOeeª MekeÀles. ³eeme®e meJeexlke=Àäles®³ee efme×eble cnìues peeles. ³ee efme×ebleele
pej SkeÀ Jee DeefOekeÀ Heefnu³ee ¬eÀcee®³ee Deìerves He@jsìes Fälecelee meceeOeeve keÀª MekeÀle veener. keÀejCe
mebmLeelcekeÀ De[®eCeer, cee$e ns meJe&meeOeejCe DeeJeM³ekeÀ veener Deiej Fälece veener keÀer He@jesìes Deìer®es
jeefnuesues meceeOeeve HetCe& keÀjles.
efme×eblee®es Deeke=Àleer®³ee DeeOeejs mHeäerkeÀjCe

Jejerue Deeke=Àleerle He@jesìes®³ee FälecelesKeeueer GHeYeesie DeeefCe GlHeeove keÀe³e&#ecelee GlHeeove
meercesJej meeO³e keÀjlee ³esles. HeCe l³eeb®³eeceO³es keÀe³e&#ecelee ÒeeHle keÀjCes MekeÌ³e nesle veener keÀejCe keÀener
mebmLeelcekeÀ De[LeUs Demeleele. ns De[LeUs efoues Demelee meJeexlke=Àäles®³ee KeeueesKeeue®es efvejmeve
GlHeeove meerces®³ee Deele neue®eeue keÀjles. Deeke=Àleer `PP1` GlHeeove meercee js<ee Demetve `D` les `B`
³ee keÀesCel³eener eEyeotJej oMe&efJeles. meceepee®³ee x Je y ³ee oesve Jemletb®eer GlHeeove meercee `PP1` ner
js<ee oMe&efJeles. Je¬eÀ Ìc1`, Ìc2`, Ìc3` ns meceepee®es meceJe=Êeer Je¬eÀ Deensle. He@jsìes®ee Fälece eEyeot
`D` Deens. keÀejCe ³ee eEyeotuee MRTxy MRSxy meceepee®³ee meJe& J³ekeÌleermeeþer Deensle. `D`
eEyeotuee meceepe Ìc3` ³ee meJee&le Jej®³ee Je¬eÀeJej Deens DeeefCe òx` Je òy` ³ee oesvner Jemlet®es
cenÊece HeefjCeece GlHeeove keÀjlees DeeefCe GHeYeesie Ieslees.
108
mecepee, keÀener De[LeUs yee¿ele: Deiej cekeÌlesoejer®³ee mJeªHeele efvecee&Ce Peeues lej les
Fälece eEyeot `D` ns meeO³e keÀªve osle veenerle. Deµee ÒekeÀej®es De[LeUs `KR` js<ee oeKeefJeles. ne
De[LeUe efouee Demelee Fälece eEyeot PP1 ³ee GlHeeove µekeÌ³elee meercesJej DemeC³ee®eer iejpe veener.
pej mecepee, meceepe `B` eEyeotceO³es pees KR De[LeUe js<esJej `PP1` ³ee meercesJej Deens. pesLes l³eeme
`x` Jemlet keÀceer efceUleerue (ox1 < ox) DeeefCe `y` Jemlet DeefOekeÀ efceUleerue (oy1 < oy) `D`
eEyeot®³ee efJeª× ³ee Jemlet GlHeeove kesÀuîee peeleerue. Deµee HeefjefmLeleerle pej meeOeve meeceûeer®es `K`
eEyeotle HegveJee&ìHe Peeues lej `D` eEyeotHes#ee ®eebieues Demesue. pejer leer `PP1` ³ee meercee js<esJej vemeueer
lejer. keÀejCe `K` ne eEyeot Ìc2` ®³ee Jej®³ee meeceeefpekeÀ meceJe=Êeer Je¬eÀeJej Deens.
pesLes `B` ne eEyeot `K` ³ee meJeexlke=Àäles®³ee Keeue®eer efmLeleer oMe&efJelees. ³eecegUs meceepee®es
O³es³e pes Fälece DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe Demeles les meeO³e nesles. `D` ner meJeexke=Àä efmLeleer HetCe& keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ veener pesJne DeLe&J³eJemLesle HetCe& mHeOex®eer efmLeleer DeefmlelJeele vemeles.
efme×eblee®es cenÊJe :
³ee efme×ebleeves DeeefLe&keÀ OeesjCeele cenÊJee®es mLeeve ÒeeHle kesÀues Deens. He@jsìes®eer keÀe³e&#ecelee
HetCe& mHeOexceO³es Jee{les; HeCe pesJne DeHetCe& yeepeej Demelees lesJne leer Ieìles. cnCetve DeLe&Meem$e%e Demee
¢äerkeÀesCe mJeerkeÀejleele keÀer pej mejkeÀejves yeepeej DeHetCe&le: otj keÀjC³eemeeþer OeesjCeelcekeÀ Ghee³e
mJeerkeÀejsue. Goe. keÀj DeekeÀejCes eEkeÀJee Devegoeve osCes p³eeÒeceeCes yeenîelee Demeleerue l³eevegmeej lej
DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe Jee{les. HeCe meJeexlke=Àäles®³ee KeeueesKeeue®ee efme×eble ueeiet He[lees. pesJne yeepeej
efvekeÀì®es mebyebefOele Demeleele. Goe. peWJne ye´s[ Je yeìjmeejK³ee HetjkeÀ Jemleg GlHeeove kesÀu³ee peeleele
Je GHeYeesie Iesleuee peelees, Deiej pesJne Flej yeepeejemeeþer yeepeej Deble:efmLele Jemletb®ee HegjJeþe
keÀjlees. Goe. ceeªleer GÐeesieemeeþer Deble:efmLele Jemletb®ee HegjJeþe cnCetve GlHeeokeÀ ìe³ej Je
SkeÌmemejerpe®ee HegjJeþe. DeMee efjleerves pejer Jemletmeeþer DeHetCe& yeepeej Demeuee lejer DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe
cenÊece nesles.
1) meskebÀ[ yesmì efLeDejer keÀesCel³ee DeLe&Meem$e%eeves ceeb[ueer?
2) meskebÀ[ yesmì efLeDejer keÀesCel³ee IeìkeÀeMeer mebyebOeerle Deens?
7.5 eEkeÀcele yeouee®ee keÀu³eeCeeJej nesCeeN³ee HeefjCeecee®es ceespeceeHe

(Measuring the welfare effects of price changes)
Jemletb®³ee eEkeÀceleerleerue yeouee®ee osMeeleerue meJe&meeceev³e ueeskeÀeb®³eeJej ceesþîeeÒeceeCeele
HeefjCeece Ie[tve ³eslees Je l³ee®ee HeefjCeece meceepee®³ee cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeJej Ie[tve ³esle
Demelees. He@jesìes®³eeceles SkeÀe J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele Jee{ eEkeÀJee Ieì kesÀueer Demelee ogmeN³ee
109
keÀesCeel³eener J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeHeeleUerle yeoue nesle vemesue lej SketÀCe meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®³ee
HeeleUerle Jee{ nesless. eEkeÀcele HeeleUer Je keÀu³eeCe ³eeb®ee peJeU®ee mebyebOe Deens. eEkeÀcele HeeleUer efJe<e³eer
efJeefJeOe DeLe&Meem$e%eebveer efJeefJeOe DeLe&keÀe{C³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. keÀener DeLe&Meem$e%eeb®³eeceles
HewMee®³ee mebK³esleerue Jee{ercegUs eEkeÀcele Jee{ Ie[tve ³esles lej keÀener DeLe&Meem$e%ee®³ee celes ÒeYeeJeer
ceeieCeerleerue yeoueecegUs eEkeÀcele HeeleUerle yeoue Ie[tve ³eslees. 1950 veblej eEkeÀcele HeeleUer®es
ceeieCeerpev³e eEkeÀceleJee{ Je Ke®e&pev³e eEkeÀceleJee{ Demes celeÒeJeen Heg{s Deeues.
eEkeÀceleHeeleUer Jee{er®³ee meg©Jeeleer®³ee keÀeUele mebLe ieleerves eEkeÀceleJee{ nesle Demeles DeMee
JesUer osMeeleerue meJe& IeìkeÀebvee ner eEkeÀceleJee{ GHe³egkeÌle þjle Demeles. keÀejCe DeMeer YeeJeJee{
GÐeespekeÀebvee, J³eeHeejer, ceO³ece MeslekeÀjer ³eebvee HeÀe³eosMeerj þjlees. lemes®e ûeenkeÀebveemeg×e ³ee eEkeÀcele
Jee{er®eer PeU HeÀejMeer peeCeJele veener l³eecegUsner ³ee eEkeÀceleJee{ercegUs meceepeeves keÀu³eeCe cenÊece
meeOeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. keÀejCe ³ee eEkeÀcele Jee{erves keÀesCee®³eener keÀu³eeCeele Ieì nesle veener.
pesJne DeLe&J³eJemLesle ce³ee&osHes#ee DeefOekeÀ eEkeÀceleerle Jee{ nesles lesJne ner eEkeÀcele Jee{ keÀener
IeìkeÀebvee HeÀe³eosMeerj þjles. efJeMes<ele: MeslekeÀjer, J³eeHeejer, GÐeespekeÀ, iegbleJeCegkeÀoej ³eebvee HeÀe³eosMeerj
þjles HeCe keÀeceieej, veeskeÀjoej, Meslecepetj DeMee efJeefJeOe GlHeeove IeìkeÀebvee vegkeÀmeevekeÀejkeÀ þjles.
³eeJe©ve keÀu³eeCee®³ee DeLe&Meem$eeÒeceeCes SkeÀe J³ekeÌleer®³ee efnlee®ee efJe®eej keÀªve meceepee®es ceesþîee
ÒeceeCeele vegkeÀmeeve Ie[tve ³esle Demesue lej l³ee eEkeÀcele Jee{eruee ³eesi³e eEkeÀcele Jee{ cnCelee ³esle veener.
³eeletve cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeO³e nesle veener.
eEkeÀcele Jee{er®ee iejeryeeb®³ee keÀu³eeCeeJej keÀmee HeefjCeece Ie[tve ³eslees ³ee®es efJeJes®eve
GoenjCee®³ee mene³³eeves Heent. mecepee, DeLe&J³emLesle `De` peefceveceeuekeÀ, `ye` ÞeceerkeÀ `keÀ`
Yeeb[Jeueoej DeeefCe `[` meb³eespekeÀ Demesue. eEkeÀcele Jee{ercegUs ®eej ner GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®³ee
keÀu³eeCeele yeoue nesle Demeleele. pesJne DeLe&J³eJemLesle meelel³eeves eEkeÀcele HeeleUerle Jee{ nesle iesu³eeme
`De` peefceveceeuekeÀ, `keÀ` Yeeb[Jeueoej `[` meb³eespekeÀeme veHeÀe®³ee mJeªHeele ceesþîeeÒeceeCeele GlHeVe
efceUsue. HeCe `ye` ÞeefcekeÀeb®³ee JeemleJeerkeÀ GlHeeoveele Ieì Ie[tve ³esF&ue Je ÞeceerkeÀeb®³ee keÀu³eeCeele
ceesþîee ÒeceeCeele Ieì Ie[tve ³esF&ue. ³eeJeªve SkeÀe J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele Ieì keÀªve Flejeb®³ee
keÀu³eeCeele Jee{ Ie[tve cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe ÒeeHle keÀjlee ³esle veener.
Jemletb®³ee eEkeÀceleer mebyebOeer®³ee mejkeÀejer OeesjCeele keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e cenÊJee®es þjles,
keÀejCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®³ee efme×eblee®³ee DeeOeejeJej Jemletb®³ee eEkeÀceleer DeMee DeekeÀejeJ³eele
keÀer, l³ee Jemlebt®³ee meerceeble GlHeeove Ke®ee&yejesyej Demeleerue. pesJne Jemletb®³ee eEkeÀceleer meerceeble
Ke®ee&yejesyej Demeleerue, lesJne meceepeeme efceUCeejs meceeOeeve cenÊece jeefnue. l³eecegUs GÐeesieeceO³es
Jemletb®³ee eEkeÀceleer meerceeble Ke®ee&yejesyej Demeleerue ³ee®eer keÀeUpeer mejkeÀejves IesCes DeJeM³ekeÀ Deens. pej
Jemletb®³ee eEkeÀceleer meerceeble Ke®ee&Hes#ee peemle Demeleerue lej DeMee GÐeesieeJej efve³eb$eCe ìekeÀeJes eEkeÀJee
l³ee GÐeesieeJej mejkeÀejer ceeuekeÀer ÒemLeeefHele keÀjCes meceepee®³ee efnlee®³ee ¢äerves ³eesi³e jenerue.
meerceeble Ke®ee&Jej DeeOeejerle eEkeÀceleer vemeu³eeme SkeÀeefOekeÀej³egkeÌle mHeOexleerue DeHeJ³e³ee®es oes<e efvecee&Ce
nesleele. l³eecegUs mejkeÀejves eEkeÀceleer meerceeble Ke®ee&yejesyej þsJeeJ³eele ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e keÀjles.
eEkeÀcele HeeleUerle Jee{ Ie[tve DeeCeC³eeme cenÊJee®ee IeìkeÀ ne DeÒel³e#e keÀj ceeveuee peelees.
pesJne mejkeÀej DeÒel³e#e keÀjeceO³es Jee{ keÀjles lesJne Jemletb®³ee eEkeÀceleerceO³es Jee{ Ie[tve ³esles Je l³ee®ee
HeefjCeece J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeeJej nesle Demelees. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e DeÒel³e#e keÀj keÀceer
110
DemeeJesle Demes meg®eefJeles. keÀejCe DeÒel³e#e keÀjecegUs GHeYeeskeÌl³ee®³ee meblees<eeefOekeÌ³ee®ee nesCeeje veeMe
Òel³e#e keÀjeHes#ee peemle Demelees. pej SKeeÐee J³ekeÌleer peJeUtve meejKeer®e jkeÌkeÀce DeÒel³e#e keÀjebÜejs
Jemetue kesÀueer lej Òel³e#e keÀje®eer jkeÌkeÀce osTvemeg×e J³ekeÌleer®es meblegueve DeÒel³e#e keÀj efou³eecegUs
nesCeeN³ee meblegueveeHes#ee Jej®³ee leìmLelee Je¬eÀeJej nesles. cnCepes Òel³e#e keÀj keÀu³eeCee®³ee ¢äerves
³eesi³e Deens Demes cnCelee ³esF&ue. Hejbleg Òel³e#e keÀj meg×e SkeÀe ce³ee&osHe³e¥le®e DemeeJesle. Dev³eLee
DeefleefjkeÌle Òel³e#e keÀje®ee HeefjCeece J³ekeÌleer®³ee keÀece keÀjC³ee®³ee F®ísme ceejkeÀ þªve, Deejecee®³ee
F®ísme ÒesjkeÀ þjsue. cnCetve keÀje®eer ce³ee&oe DeMeer DemeeJeer l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³eebJej ÒeefleketÀue
HeefjCeece nesCeej veener Demes ceeie&oMe&ve keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®³ee efme×ebleeHeemetve efceUles. keÀj
eEkeÀcele HeeleUer DeeefCe keÀu³eeCe efveef½eleer yeeyele efJeJes®eve keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e keÀjerle Demeles.
1) eEkeÀcele yeouee®eer ÒecegKe keÀejCes keÀesCeleer Deensle?
7.6 meejebMe
DeeefLe&keÀ efme×ebleele yeepeej DeHe³eMe ner mebkeÀuHevee Del³eble cenÊJee®eer ceeveueer peeles. Kegu³ee
yeepeejele Jemlet Je mesJeeb®eer efJeYeeieCeer keÀe³e&#ece He×leerves ve Peeu³eeves yeepeej-DeHe³eMe ³esles. yeepeej
DeHe³eMe ner mebkeÀuHevee efyeiej mHeOee&lkeÀ yeepeejHesþe, yeenîe efceÊeJ³e³elee, meeJe&peefvekeÀ Jemlet Je
He³ee&JejCe DeMee efJeefJeOe efJe<e³eeMeer mebyebOeerle Deens. ns yeepeejeleerue DeHe³eMe otj keÀjC³eeceO³es cenÊJee®eer
YetefcekeÀe mejkeÀej®eer Deens. mejkeÀej keÀj, Devegoeve, Jesleve, eEkeÀcele ³eb$eCee DeeefCe keÀe³eoe megJ³eJemLee
³ee meeOeveeb®ee JeeHej keÀªve yeepeejeleerue DeHe³eMe otj keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
efÜleer³e ÞesÿlJee®³ee efme×eblee®eer ceeb[Ceer efj®e[& efueHmes DeeefCe kesÀuJnerve ueevmekeÀejìj ³eebveer
1956 ceO³es ceeb[ueer. GHeYeeskeÌlee DeeefCe l³ee®es meJe&meeOeejCe meceleesue meeO³e keÀjC³ee®eer peer ÒeJe=Êeer
Demeles ³ee®es efJeJes®eve ³ee efme×ebleele keÀjC³eele Deeues. peWJne GHeYeeskeÌlee®es SkeÀe efJeefMeä efþkeÀeCeer
cenÊece meceeOeeve meeO³e nesles lesJne GHeYeeskeÌlee Heefnu³ee meceleesue eEyeotHes#ee DeefOekeÀ meceeOeeve ÒeeHle
keÀjC³eemeeþer ogmeN³ee meceleesue eEyeotkeÀ[s peeC³ee®eer peer ÒeJe=Êeer Demeles ³ee®es efJeJes®eve keÀjC³ee®ee Òe³elve
efÜleer³e ÞesÿlJee®³ee efme×ebleele kesÀuee Deens.
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eele eEkeÀcele yeouee®ee keÀu³eeCeeJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®ee DeY³eeme
kesÀuee peelees. Jemletb®³ee eEkeÀceleerleerue yeoueele DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Demelees. ³ee IeìkeÀe®³ee
yeoueecegUs DeLe&J³eJemLesle eEkeÀcele HeeleUerle yeoue Ie[tve ³esle Demeleele. Je l³ee®ee HeefjCeece J³ekeÌleeriele
keÀu³eeCeeJej lemes®e meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeJej Ie[tve ³esle Demelees. eEkeÀceleHeeleUerleerue mebLe Jee{
Demesue, mejkeÀej®es efve³eb$eCe Demesue, keÀjeb®³ee j®evesceO³es ce³ee&oe Demesue lej meceepee®es cenÊece
meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeO³e nesT MekeÀles.
111

1. yeepeej DeHe³eMe : Kegu³ee yeepeejeleerue Jemlet Je mesJeeb®eer efJeYeeieCeer keÀe³e&#ece He×leerves ve
nesCes.
2. meeJe&peefvekeÀ Jemlet : p³ee Jemlet®³ee GHeYeesieeHeemetve GHeYeeskeÌl³eeme HejeJe=Êe keÀjlee ³esle
veener DeMeer Jemlet.

1) yeepeej DeHe³eMe ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
2) meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe yeepeejHesþs®es DeHe³eMe ³eeJej efìHHeCe efuene.
7.9 meboYe&met®eer
1. H. L. Ahuja : Advanced Economic Theory, S. Chand & Co. Ltd.,

New Delhi.
2. M. L. Seth : Micro Economics, Lakshmi Narain Agarwal Edn.
Publishers, Agra.
3. M. L. Jhingen : Micro Economic Theory, Vrinda Publication (p)
Ltd.
4. Dewelt K. K. : Modern Economic Theory, S. Chand & Co., New
Delihi.
5. J. K. Mehta and Mahash Chand : A guide to modern
Economic, Somaya Publications, Bombay.
6. I.M.D. Little, A Critique of Welfax Economics, Oxford
University Press, 2nd Edition, 1957.
7. M. W. Reder : Studies in the Theory of Welfare Economics,
(dumbia University Press, New York, 1947, P. 24
8. Om Prakash (2010) : Public Economics – Theory and
Practice, Vishal Publishing Company, New Delhi.
9. ke=À<CejeJe Heeìerue (2002), G®®eÊej DeeefLe&keÀ efme×eble, Þeer cebiesMe ÒekeÀeMeve veeieHetj,
efÜleer³e DeeJe=Êeer 2002.
10.jece osMecegKe : G®®eÊej DeeefLe&keÀ efme×eble, Heeve 336-354
11.Òee. pe. ³eMeJeble jejeJeerkeÀj, Òee. efJe. pe. iees[yeesues, Òee. pee@vmeve yeespexme : `[e³eceb[
DeLe&Meem$ekeÀesMe`, Diamond Publication, HegCes.
12. Wikipedia, the free encyclopedia.
13.Òee. [e@. pes. SHeÀ. Heeìerue : `meeJe&peefvekeÀ DeLe&keÀejCe` HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj.
14.[e@. pes. SHeÀ. Heeìerue : `DeeefLe&keÀ efJe®eejeb®ee Fefleneme` HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj.
15.Òee. Yeesmeues Je keÀeìs : DeeefLe&keÀ keÀuHeveeb®ee Fefleneme, HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj.

112
ÒekeÀjCe 4
IeìkeÀ-8
cekeÌlesoejer (Monopoly)
IeìkeÀ j®evee :
8.1 GefÎ<ìîes
8.2 ÒemleeJevee
8.3 cekeÌlesoejer®eer Jewefµe<ìîes
8.4 cekeÌlesoejerleerue efkebÀcele Je GlHeeove efveOee&jCe
8.5 cetu³eYeso
8.6 GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer
8.7 meejebµe
8.1 GefÎ<ìîes
1. cekeÌlesoejer®ee DeLe& mecepeeJetve IesCes.

2. cekeÌlesoejer®eer Jewefµe<ìîes DeY³eemeCes.
3. cekeÌlesoejerleerue efkebÀcele efveefµ®eleer®ee DeY³eeme keÀjCes.
4. cetu³eYesoe®eer mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes.
5. GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer®ee DeY³eeme keÀjCes.
8.2 ÒemleeJevee
yeepeeje®es JeieeakeÀjCe mHeOex®³ee DeeOeejeJej kesÀues Demelee SkeÀeefOekeÀej efkebÀJee cekeÌlesoejer ne

SkeÀ cenÊJee®ee ÒekeÀej Deens. HetCe& mHeOee& DeeefCe cekeÌlesoejer ³ee oesvner ìeskeÀe®³ee yeepeejHesþe Deensle.
cekeÌlesoejerle mHeOex®ee DeYeeJe Demelees. cekeÌlesoejer ne DeHetCe& mHeOex®ee SkeÀ Yeeie Deens. cekeÌlesoejermeeþer
Fbûepeerle Monopoly ne µeyo JeeHejuee peelees. Fbûepeerleerue Mono cnCepes SkeÀìe (single)
DeeefCe poly cnCepes efJe¬esÀlee (seller) nes³e. ³ee®ee DeLe& p³ee yeepeejHesþsleerue SKeeÐee Jemlet®ee
HegjJeþe SkeÀ®e efJe¬esÀlee efve³ebef$ele keÀjlees l³eeme cekeÌlesoej cnCeleele. cekeÌlesoejer mJe©Hee®³ee yeepeejele
Jemletuee He³ee&³e Demele veener. yeepeejele SkeÀìe®e efJe¬esÀlee Demeu³eeves HegjJeþîeeyejesyej®e efkebÀceleerJejner
113
l³ee®es efve³eb$eCe Demeles. veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe ns l³ee®es cegK³e GefÎ<ì Demeles. Òee. ®eWyejueerve ³eeb®³ee
celes, ’yeepeejele He³ee&³eer Jemletb®ee DeYeeJe DemeCeejer DeeefCe GlHeeovee®es efkebÀceleerJej HetCe&le: efve³eb$eCe
DemeCeejer efmLeleer cnCepes cekeÌlesoejer nes³e“. yeepeejele vewmeefie&keÀ cekeÌlesoejer, keÀe³eosµeerj cekeÌlesoejer,
meeJe&peefvekeÀ mesJee cekeÌlesoejer, µeemekeÀer³e cekeÌlesoejer lemes®e DeeefLe&keÀ cekeÌlesoejer Demes ÒekeÀej
Dee{Uleele.
8.3 cekeÌlesoejer®eer Jewefµe<ìîes
cekeÌlesoejer®³ee Jewefµe<ìîeebJe©ve ³ee yeepeejHesþs®es mJe©He DeeHeu³ee ue#eele ³esF&ue.
1) SkeÀ®e efJe¬esÀlee : cekeÌlesoejer mJe©Hee®³ee yeepeejHesþsle SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demelees. SkeÀ efJe¬esÀlee
cnCepes SKeeoer J³ekeÌleer efkebÀJee keÀener J³ekeÌleeR®ee mecetn efkebÀJee SKeeoer mebmLee Demet µekeÀles. efJe¬esÀlee
SkeÀ®e Demeu³eeves Jemlet®³ee HegjJeþîeeJej l³ee®es mebHetCe& efve³eb$eCe Demeles. l³ee®eyejesyej efkebÀcelekeÀlee&ner
efJe¬esÀlee®e Demelees, efJe¬esÀlee HegjJeþîeele Jee{ efkebÀJee Ieì keÀ© µekeÀlees. cee$e lees SkeÀe®e JesUer HegjJeþe
DeeefCe efkebÀcele ³ee oesvneRJej efve³eb$eCe þsJet µekeÀle veener, keÀejCe l³ee®es ûeenkeÀeb®³ee ceeieCeerJej efve³eb$eCe
Demele veener.
2) DemebK³e ûeenkeÀ : cekeÌlesoejerleerue ûeenkeÀeb®eer mebK³ee DemebK³e Demeles. Òel³eskeÀ ûeenkeÀe®eer

Jemletuee Demeuesueer ceeieCeer yeepeejHessþsleerue SketÀCe ceeieCeer®³ee Del³euHe ÒeceeCeele Demeles. l³eecegUs
SKeeoe ûeenkeÀ Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee DeLeJee DeeHeu³ee menkeÀe³ee&Üejs ceeieCeerle yeoue keÀ©ve ceeieCeerJej
HeefjCeece keÀ© µekeÀle veener. cekeÌlesoejerle ûeenkeÀ ne efkebÀcele mJeerkeÀejCeeje Demelees. lees peemleerle peemle
ceeieCeer Heg{s {keÀuet µekeÀlees cee$e efkebÀceleerJej HeefjCeece keÀ© µekeÀle veener.
3) mHeOe&keÀ vemeleele : ³ee yeepeejHesþsle veJeerve mHeOe&keÀebvee ÒeJesµeeJej efveye¥Oe Demeleele. cekeÌlessoeje®es
mebHetCe& efve³eb$eCe yeepeejHesþsJej Demeu³eeves lees HegjJeþîeeleerue yeouee®³ee meene³³eeves efkebÀceleerle yeoue
Ie[Jetve DeeCet µekeÀlees. l³ee®eyejesyej Hesìbì, keÀe@Heer jeF&ì, ì^s[ ceeke&À ³eemeejK³ee DeefOekeÀejeb®ee JeeHej
keÀ©ve lees mHeOe&keÀebvee otj þsJet µekeÀlees. keÀener JesUe keÀ®®³ee ceeueeJej mebHetCe& ceeuekeÀer ÒemLeeefHele
keÀ©vener mHeOe&keÀebvee yeepeejHesþsleerue ÒeJesµe veekeÀejuee peelees. keÀe³eÐee®³ee DeeOeejsner mHeOe&keÀebvee ÒeJesµe
veekeÀejuee peelees. Goe. Heesmì, jsuJes JeenletkeÀ mesJee F.
4) cetu³eYeso : cekeÌlesoejer®es cenÊJee®es Jewefµe<ìîe cnCepes cetu³eYeso nes³e. cekeÌlesoej ûeenkeÀHejlJes

Jemlet®³ee JesieJesieUîee efkebÀceleer DeekeÀe©ve cenÊece veHeÀe efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees.
5) He³ee&³eer Jemlet®ee DeYeeJe : yeepeejele cekeÌlesoeje®³ee Jemletbvee He³ee&³eer Jemlet GHeueyOe vemeleele.
pee@Suce [erve®³ee celes, cekeÌlesoejer mJe©Hee®es GlHeeove ns ef®ejkeÀeue efYeVelJe DeLeJee Keeme Jewefµe<ìîe
jenCeejs GlHeeove nes³e. ns Keeme Jewefµe<ìîe efkeÀl³eskeÀ Je<ex jent µekeÀles. keÀejCe Deµee GlHeeoveeuee
peJeU®ee He³ee&³e GHeueyOe vemelees.
114
6) veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe : yeepeejele mHeOe&keÀ efJe¬esÀlee GHeueyOe vemeu³eeves DeeefCe HegjJeþîeeJej mebHetCe&
efve³eb$eCe Demeu³eeves cekeÌlesoej vesnceer®e peemleerle peemle veHeÀe ns GefÎ<ì [esUîeemeceesj þsJetve Jemlet®eer
efJe¬eÀer keÀjerle Demelees.
7) peeefnjele Ke®ee&®ee DeYeeJe : yeepeejele SkeÀ®e efJe¬esÀlee GHeueyOe Demelees, l³eeme mHeOe&keÀ Demele
veener, lees GlHeeove keÀjerle Demeuesueer Jemlet efkebÀJee efleuee He³ee&³eer mece©Heer Jemlet yeepeejele GHeueyOe
Demele veener. l³eecegUs DeeHeueer Jemlet FlejebHes#ee efYeVe Deens, efkebÀcele keÀceer Deens ³eemeejK³ee yeeyeeR®eer
peenerjele keÀjC³ee®eer DeeJeµ³ekeÀlee vemeles. l³eecegUs cekeÌlesoejerle peenerjele Ke®e& µetv³e Demelees.
8) DeefleefjkeÌle #ecelee : cekeÌlesoej ne veHeÀe cenÊeceerkeÀjCeemeeþer Jemlet®eer efkebÀcele ner mHeOexleerue

efkebÀceleerHes#ee peemle DeekeÀejlees. l³ee®eyejesyej Jemlet®³ee HegjJeþîeele Ieì keÀ©vener efkebÀceleJee{er®ee ueeYe
neslees. cekeÌlesoej GÐeesiee®³ee HetCe& #eceles®ee JeeHej keÀjerle veener. HeefjCeeceer GÐeesiee®eer GlHeeovee®eer
#ecelee efµe}ÁkeÀ jenles. ³eeuee®e DeefleefjkeÌle #ecelee cnCeleele.
9) cekeÌlesoejeuee Dee{UCeeje $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee ceeieCeerJe¬eÀ : cekeÌlesoeje®es HegjJeþîeeJej

efve³eb$eCe Demeles cee$e ceeieCeerJej keÀesCelesner efve³eb$eCe vemeles. lees pejer peemleerle peemle efkebÀcele DeekeÀe©
µekeÀle Demeuee lejer lees lemes keÀjerle veener. Gueì efkebÀcele keÀceer DeekeÀe©ve peemleerle peemle Jemlet
efJekeÀC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees. l³eecegUs cekeÌlesoejeuee Dee{UCeeje ceeieCeerJe¬eÀ ne $eÝCeelcekeÀ
Gleeje®ee Demelees. ne Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Glejl³ee mJe©Hee®ee Demelees. Heg{erue Deeke=Àleer®³ee
meen³³eeves DeeHeCeeme ceeieCeerJe¬eÀe®ee Gleej oµe&efJelee ³esF&ue.
8.4 cekeÌlesoejerleerue efkebÀcele Je GlHeeove efveOee&jCe (PRICE AND

OUTPUT DETERMINATION IN MONOPOLY)
cekeÌlesoejerle SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demeu³eeves GÐeesiemebmLee DeeefCe GÐeesie ne HeÀjkeÀ veenermee neslees.
cekeÌlesoejer yeepeejele Jemlet®eer efkebÀcele DeefOekeÀeefOekeÀ þsJeCes efkebÀJee efJe¬eÀer cenÊece keÀjCes ns cekeÌlesoeje®es
115
GefÎ<ì vemetve veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe ns cegK³e GefÎ<ì Demeles. cekeÌlesoejeme p³ee GlHeeoveeuee meerceeble
ÒeeHleer † meerceeble Ke®e& ner Deì HetCe& nesles l³ee GlHeeoveeme meceleesueeJemLee ieeþueer peeles. cekeÌlesoejerle
GlHeeove DeeefCe efkebÀcele ³ee®ee efveCe&³e efJeefµe<ì keÀeUeleerue GlHeVe DeeefCe GlHeeove Ke®e& ³eeJe©ve þjle
Demeu³eeves DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve efkebÀcele Demee Yeso ve<ì neslees.
GlHeeove Ke®ee&®³ee yeeyeleerle GlHeeoveele Jee{ nesle Demeleevee meg©Jeeleeruee ÞeceefJeYeeieCeer

DeeefCe Debleie&le ye®eleer efceUle Demeu³eeves mejemejer Ke®e& Ieìle peelees. efJeefµe<ì ce³ee&osHes#ee GlHeeove
Jee{u³eeme ÞeceefJeYeeieCeerme ce³ee&oe He[leele. ceesþîee ÒeceeCeeJejerue GlHeeovee®es leesìs efomet ueeieleele Je
mejemejer Ke®e& Jee{le peelees. HeefjCeeceer mejemejer Ke®e& Je¬eÀe®ee DeekeÀej Fbûepeerleerue `³et' (U)
De#ejemeejKee Demelees. GlHeeoveeleerue Jee{eryejesyej mejemejer Ke®e& keÀceer neslees. cee$e l³ee®eJesUer
meerceeble Ke®e& Jesieeves keÀceer nesle Demeu³eeves meerceeble Ke®e& Je¬eÀ mejemejer Ke®e& Je¬eÀeHes#ee Keeue®³ee
HeeleUerJej Demelees. mejemejer Ke®ee&le pesJne Jee{ nesles, lesJne meerceeble Ke®e& l³eenerHes#ee Jesieeves Jee{lees.
l³eecegUs mejemejer Ke®ee&®ee Je¬eÀ Jej mejkeÀle Demeleevee meerceeble Ke®ee&®ee Je¬eÀ l³eenerHes#ee Jesieeves Jej
mejkeÀlees.
Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves cekeÌlesoejerleerue efkebÀcele Je GlHeeove efveOee&jCe mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
meceleesuee®eer Deì : meerceeble ÒeeHleer † meerceeble Ke®e& (cenÊece veHeÀe)

OX = GlHeeove
OY = ÒeeHleer, efkebÀcele
AR = mejemejer ÒeeHleer Je¬eÀ
MR = meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀ
AC = mejemejer Ke®e& Je¬eÀ
MC = meerceeble Ke®e& Je¬eÀ
116
OK = NP = meceleesueeleerue efkebÀcele
NS = mejemejer Ke®e&
efkebÀcele OK = (NP) mejemejer Ke®e& NS Hes#ee SP ves DeefOekeÀ Deens.

 SP oj veieeceeies veHeÀe.
SketÀCe veHeÀe † oj veieeceeieerue veHeÀe ƒ SketÀCe GlHeeove
 SP  ON  KKISP
SketÀCe veHeÀe  KKISP
DeµeeÒekeÀejs cekeÌlesoejeuee efceUCeeje KKISP ne DeefleefjkeÌle veHeÀe Demelees. GlHeeokeÀeves

ON Hes#ee GlHeeove keÀceer efkebÀJee DeefOekeÀ kesÀu³eeme l³ee®³ee veHeÌ³eele Ieì nesles. l³eecegUs cekeÌlesoej
ON FlekesÀ GlHeeove keÀ©ve OK SJe{er efkebÀcele efveefµ®ele keÀjlees. cekeÌlesoej DeeHeu³ee veHeÀe
cenÊeceerkeÀjCee®es GefÎ<ì HetCe& keÀjerle Demeleevee lees Jemlet®³ee ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®ee efJe®eej keÀjlees,
p³ee Jemlet®eer ceeieCeer ueJeef®ekeÀ Demeles l³ee Jemlet®eer efkebÀcele lees keÀceer DeekeÀe©ve peemleerle peemle veie
efJeketÀve DeeHeueer ÒeeHleer Jee{efJelees. ³eeTueì efmLeleerle peemle efkebÀcele DeekeÀe©ve keÀceer Jemlet efJeketÀve
cenÊece ÒeeHleer efceUefJelees.
8.5 cetu³eYeso (Price Discrimination)

cekeÌlesoejer®es SkeÀ cenÊJee®es Jewefµe<ìîe cnCepes cetu³eYeso nes³e. cetu³eYeso cnCepes SkeÀe®e
ÒekeÀej®³ee Jemletmeeþer JesieJesieUîee ûeenkeÀebvee JesieJesieUer efkebÀcele DeekeÀejCes nes³e. Þeerceleer peesve
je@efyevmeve ³eeb®³ee celes, ’SkeÀe®e efve³eb$eCeeKeeueer GlHeeove kesÀu³ee peeCeeN³ee SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee
Jemletmeeþer JesieJesieUîee ûeenkeÀebkeÀ[tve JesieJesieUer efkebÀcele IesCes cnCepes cetu³eYeso nes³e“. cekeÌlesoeje®es
Jemlet®³ee HegjJeþîeeJej HetCe&HeCes efve³eb$eCe Demeu³eeves lees GlHeeoveKe®e& meceeve DemeCeeN³ee SkeÀe®e
ÒekeÀej®³ee Jemlet Je mesJee JesieJesieUîee efþkeÀeCeer DeLeJee SkeÀe®e efþkeÀeCeer JesieJesieUîee efkebÀceleeruee
efJekeÀlees.
cetu³eYesoe®es ÒekeÀej :
cetu³eYesoe®es efJeefJeOe ÒekeÀej DeeHeCeeme Het{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esleerue .
1) J³eeqkeÌlemeeHes#e cetu³eYeso :
SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee Jemlet Je mesJeebmeeþer JesieJesieUîee ûeenkeÀebvee efkebÀcele DeekeÀejueer peeles Goe.
SKeeoe [e@keÌìj SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee Dee@Hejsµevemeeþer Þeerceble Hesµebìuee DeefOekeÀ lej iejerye Hesµebìuee keÀceer
HeÀer DeekeÀejsue. DeµeeJesUer l³eeme J³eeqkeÌlemeeHes#e cetu³eYeso cnCeleele. l³ee®eyejesyej yeme, jsuJes
Fl³eeoer®eer Yee[s DeekeÀejCeer keÀjleevee efJeÐeeLeea, pes<þ veeieefjkeÀ, mJeeleb$³e mesveeveer F. vee efJeefJeOe
ÒekeÀej®³ee meJeueleer efou³ee peeleele.
2) mLeevemeeHes#e cetu³eYeso :
SkeÀe®e ÒekeÀej®eer Jemlet efvejefvejeUîee Òeosµeele efvejefvejeUîee efkebÀceleerme efJekeÀCes cnCepes
mLeevemeeHes#e cetu³eYeso nes³e. Goe. DeemeececeO³es GlHeeefole Peeuesuee ®ene DeemeececeO³es mJemle ojele
lej ceneje<ì^, keÀvee&ìkeÀ, iegpejele ³eemeejK³ee jep³eele DeefOekeÀ ojeves efJekeÀuee peelees. Deeblejje<ìêr³e
HeeleUerJej yeepeejHesþsle efìketÀve jenC³eemeeþer SKeeoer Jemlet Debleie&le yeepeejHesþsHes#ee keÀceer ojeves
117
Deeblejje<ìêr³e yeepeejHesþsle efJekeÀeJeer ueeieles. keÀener JesUe Yeejleeleerue meeKejs®³ee yeeyeleerle ³ee
OeesjCee®ee DevegYeJe ³eslees.
3) J³eeHeejmeeHes#e cetu³eYeso :
GÐeesieeletve GlHeeoerle nesCeeN³ee Jemlet Je mesJee cekeÌlesoejer mebmLee pesJne efJeefJeOe GHe³eesieemeeþer
efvejefvejeUîee efkebÀceleeRvee efJekeÀleele lesJne l³eeme J³eeHeejmeeHes#e cetu³eYeso cnCeleele. Goe.
µeemeveeceeHe&Àle Iejiegleer JeeHejemeeþer DeuHe ojeves JeerpeHegjJeþe kesÀuee peelees lej ke=À<eer Je DeewÐeesefiekeÀ
JeeHejemeeþer DeefOekeÀ ojeves kesÀuee peelees. lemes®e jsuJes JeenletkeÀerle ueebye He}Áîee®³ee ceeue JeenletkeÀermeeþer
DeuHe ojeves lej keÀceer Deblejemeeþer peeoe ojeves oj DeekeÀejCeer kesÀueer peeles.
4) keÀeueefvene³e cetu³eYeso :
keÀeueefvene³e cetu³eYesoeceO³es cekeÌlesoej mesJes®³ee JesUsvegmeej JesieJesieUer efkebÀcele DeekeÀejle
Demelees. Goe. ì^bkeÀ keÀe@uemeeþer efoJemee JesieUe oj Je je$eer 11 les mekeÀeUer 5 JeepesHe³e¥le JesieUe oj
DeekeÀejuee peelees. lemes®e efLeSìj®es ceeuekeÀner ce@efìveer KesUe®ee oj JesieUe Je efve³eefcele KesUemeeþer
JesieUe oj DeekeÀejleele.
5) Flej :
³eeefµeJee³e efuebieHejlJes cetu³eYeso, mesJeeHejlJes cetu³eYeso, Je³eHejlJes cetu³eYeso Fl³eeoer mJe©Hee®es
cetu³eYesoe®es ÒekeÀej Dee{Uleele.
cetu³eYesoeleerue meceleesue (Equilibrium under Price Discrimination) :
cekeÌlesoejerÒeceeCes®e cetu³eYesoe®³ee cekeÌlesoejerleerue meceleesueemeeþer meerceeble ÒeeHleer † meerceeble
Ke®e& ner Deì HetCe& JneJeer ueeieles. cetu³eYesoeleerue meceleesueemeeþer Het{erue oesve Deìer SkeÀe®e JesUer HetCe&
nesC³ee®eer DeeJeµ³ekeÀlee Demeles.
1) Òel³eskeÀ yeepeejHesþsleerue meerceeble ÒeeHleer SkeÀmeejKeer Demeueer Heeefnpes.
2) Òel³eskeÀ yeepeejHesþsle meerceeble ÒeeHleer ner cekeÌlesoeje®³ee meerceeble Ke®ee&yejesyej Peeueer Heeefnpes.
³ee oesvner Deìer HetCe& Peeu³eeme cetu³eYeso keÀjCeeN³ee cekeÌlesoeje®ee veHeÀe cenÊeceerkeÀjCee®ee nslet
meeO³e nesTve meceleesue meeOeuee peelees.

118
Jejerue Deeke=Àleerle `De' DeeefCe `ye' ³ee oesve yeepeejHesþe Deensle. cekeÌlesoej DeeHeueer Jemlet oesve
efYeVe yeepeejHesþsle efJe¬eÀer keÀjerle Deens. oesvner yeepeejHesþsleerue ceeieCeer®es mJe©He efYeVe Deens. `De'
yeepeejeleerue ceeieCeer keÀceer ueJe®eerkeÀ Deens lej `ye' yeepeejeleerue ceeieCeer DeefOekeÀ ueJe®eerkeÀ Deens. `De'
yeepeejeleerue mejemejer ÒeeHleer®ee Je¬eÀ peueo ieleerves Keeueer ³eslees. lej `ye' yeepeejeleerue mejemejer
ÒeeHleer®ee Je¬eÀ cebo ieleerves Keeueer Glejle Deens.
cekeÌlesoejer mebmLes®ee meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀ ne `De' DeeefCe `ye' yeepeejHesþeb®³ee MR1 DeeefCe
MR2 ³ee meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀeb®³ee yesjpesJe©ve yeveuee Deens. cnCetve ne Je¬eÀ yeekeÀoej Deens. meerceeble
Ke®ee&®ee Je¬eÀ (MC) ne Fbûepeer U DeekeÀeje®ee Demelees. oesvner yeepeejeleerue meerceeble Ke®e& DeeefCe
meerceeble ÒeeHleer pesLes SkeÀceskeÀebvee ísoleele. lees cekeÌlesoeje®ee meceleesue efyebot nes³e. Deeke=Àleer `keÀ' ceO³es
'E ' efyebot®³ee efþkeÀeCeer meerceeble ÒeeHleer Je meerceeble Ke®ee&®ee Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee ísolees lesLes
GÐeesiemebmLes®ee meceleesue meeOeuee peelees. cekeÌlesoej `De' yeepeejele OQ1 ns GlHeeove OP1 ³ee
efkebÀceleeruee efJekesÀue lej `ye' yeepeejele OQ2 ns GlHeeove OP2 ³ee efkebÀceleeruee efJekesÀue. `De'
yeepeejeleerue ceeieCeer keÀceer ueJe®eerkeÀ Demeu³eeves lesLes HegjJeþe keÀceer keÀ©ve peemle efkebÀcele DeekeÀejueer
peeF&ue. ³eeGueì `ye' yeepeejeleerue ceeieCeer peemle ueJe®eerkeÀ Demeu³eeves lesLes efkebÀcele keÀceer keÀ©ve
DeefOekeÀ veieeb®eer efJe¬eÀer keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peeF&ue. Deeke=Àleerle E1 ne De yeepeeje®ee meceleesue
Deens lej E2 ne ye yeepeeje®ee meceleesue Deens. keÀejCe ³ee oesvnerner efþkeÀeCeer meerceeble ÒeeHleer † meerceeble
Ke®e& Deµeer efmLeleer Deens. OQ1 `De' yeepeejHesþsleerue HegjJeþîeeHes#ee OQ2 ne `ye' yeepeejHesþsleerue
HegjJeþe DeefOekeÀ Deens. lemes®e OP1 ner `De' yeepeejHesþsleerue efkebÀcele `ye' yeepeejHesþsleerue OP2 ³ee
efkebÀceleerHes#ee DeefOekeÀ Deens. `De' yeepeejHesþsleerue veHeÀe ne ' A1E1C' DeeefCe `ye' yeepeejHesþsleerue veHeÀe
' AE2C' ne Deens. ³esLes `De' yeepeejHesþsleerue veHeÀe ne DeefOekeÀ Deens. cekeÌlesoejer GÐeesiemebmLes®es
SketÀCe GlHeeove ns OQ Deens.  OQ1  OQ2  DeeefCe ' AEM'  A1E1C  A 2E2C  ne SketÀCe
veHeÀe Deens.
Jejerue efJeJes®eveeJe©ve Demes cnCelee ³esles keÀer, `De' yeepeejeleerue ceeieCeer keÀceer ueJe®eerkeÀ
Demeu³eeves cekeÌlesoejeme Jemletb®ee HegjJeþe keÀceer keÀ©ve efkebÀcele peemle DeekeÀejlee ³esles. lej `ye'
yeepeejeleerue ceeieCeer DeefOekeÀ ueJe®eerkeÀ Demeu³eeves cekeÌlesoej Jemletb®ee HegjJeþe DeefOekeÀ keÀjlees Je efkebÀcele
keÀceer DeekeÀejlees.
cetu³eYeso keÀesCel³ee efmLeleerle µekeÌ³e Demelees?
cekeÌlesoejerceO³es cetu³eYeso µekeÌ³e neslees Demes cnCelee ³esle veener. keÀejCe cekeÌlesoejer ner
cetu³eYesoemeeþer DeeJeµ³ekeÀ Deì Demeueer lejer HeefjHetCe& Deì Demele veener. cetu³eYesoemeeþer cekeÌlesoejeme
keÀener yeeyeeR®eer o#elee IesCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. cekeÌlesoejeme oesve efkebÀJee DeefOekeÀ yeepeejHesþe
SkeÀceskeÀebHeemetve mJeleb$e jeKelee Deeu³ee Heeefnpesle. mJemle yeepeejHesþsleerue Jemlet Je ceneie
yeepeejHesþsleerue Jemlet mJeble$e þsJelee Deeu³ee Heeefnpesle lemes®e ûeenkeÀner l³ee-l³ee yeepeejele®e efmeefcele
jeneruee Heeefnpes. yeepeejHesþe mJeleb$e jeKeC³eemeeþer DeefOekeÀ Ke®e& ³eslee keÀecee ve³es. mejkeÀej®es
efkebÀceleerJej efve³eb$eCe vemeeJes.
DeLe&J³eJemLes®³ee ¢<ìerkeÀesCeeletve cetu³eYeso ³eesi³e keÀer De³eesi³e ns þjefJeCes DeJeIe[ Demeles.
DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe, meeJe&peefvekeÀ GHe³egkeÌleles®³ee mesJee, meeceev³e iejpeeb®eer Hetle&lee, GlHeeoveele Jee{
Ie[Jetve DeeCeCes Fl³eeoer ¢<ìerkeÀesCeeletve cetu³eYesoe®es meceLe&ve kesÀues peeles. cee$e cetu³eYesoecegUs GlHeeove
119
meeOeveeb®ee JesieJesieUîee JeeHejemeeþer og©He³eesie nesle Demesue, GlHeeoveele Ieì nesle Demesue lej
cetu³eYesoe®es OeesjCe De³eesi³e ceeveeJes ueeiesue.
1) cekeÌlesoejer®eer Jewefµe<ìîes meebiee.
2) cekeÌlesoejerleerue meceleesueemeeþer®eer Deì meebiee.
3) cetu³eYeso cnCepes keÀe³e?
4) cetu³eYeso keÀesCel³ee efmLeleerle µekeÌ³e Demelees?
8.6 GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer (Bilateral Monopoly)
GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerceO³es Jemlet®eer efJe¬eÀer keÀjCeeje efJe¬esÀlee DeeefCe Kejsoer keÀjCeeje ûeenkeÀ ns
oesIesner SkeÀìs®e Demeleele, cnCepes®e efJe¬esÀl³ee®³ee yeepetves Je Kejsoeroeje®³ee yeepetvesner cekeÌlesoejer
Demeles. DeLe&µeem$eer³e efJeµues<eCeele GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer ne Jeeoe®ee efJe<e³e Deens. GYe³eHe#eer
cekeÌlesoejerle efJe¬esÀl³eeuee ûeenkeÀe®³ee yeeyeleerle ogmeje He³ee&³e Demele veener. l³eecegUs efJe¬esÀl³eeuee l³ee®e
ûeenkeÀeme Jemlet efJekeÀCes DeeJeµ³ekeÀ þjles. lemes®e ûeenkeÀeueener l³ee®e efJe¬esÀl³eekeÀ[tve Jemlet Kejsoer
keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ þjles. Deµeer cekeÌlesoejer Jemlet yeepeejele DeYeeJeeves®e Dee{Ules.
GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer yeepeejele oesve J³eeqkeÌleleerue Jemletb®ee efJeefvece³e p³eeÒekeÀejs neslees l³ee®e
He×leerves Jemlet®eer efkebÀcele efveOee&jerle nesles. ³ee Kejsoer-efJe¬eÀer®³ee J³eJenejele Jemlet DeeefCe Hewmee ³eeb®es
nmleeblejCe nesles. efJe¬esÀlee Jemlet oslees Je l³ee®³ee ceesyeou³eele ûeenkeÀ Hewmee oslees. GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerle
Jemlet®es efkebÀcele efveOee&jCe keÀmes nesles les DeeHeCeeme Heg{erue Deeke=Àleer®³ee DeeOeejs mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.

120
Jejerue Deeke=Àleerle OX De#eeJej GlHeeove lej OY De#eeJej Jemlet®eer efkebÀcele Je Ke®e&
oµe&efJeuee Deens. MR  meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀ.
AR = mejemejer ÒeeHleer Je¬eÀ (ceeieCeer Je¬eÀ)

MC = meerceeble Ke®e& Je¬eÀ (HegjJeþe Je¬eÀ)
E = meceleesue efyebot (³esLes meerceeble ÒeeHleer (MR) Je¬eÀ Je meerceeble Ke®e& (MC) Je¬eÀ HejmHejebvee
ísoleele.
OK = efkebÀcele
³ee meceleesueeme efJe¬esÀl³eeme DeefleefjkeÌle veHeÀe ÒeeHle neslees. keÀejCe ³ee efþkeÀeCeer mejemejer
ÒeeHleer ner meerbceele Ke®ee&Hes#ee DeefOekeÀ Deens. cekeÌlesoejer yeepeejeÒeceeCes ³ee meceleesueeme DeefleefjkeÌle veHeÀe
ÒeeHle neslees.
³eeGueì pesJne Kejsoeroej ne DeefOekeÀ µekeÌleerµeeueer Je cekeÌlesoej Demesue lej lees Jemlet®eer
efkebÀcele osleevee l³eeuee efceUCeeN³ee meceeOeevee®ee efJe®eej keÀjlees. l³eemeeþer l³ee®eer meeRceele HegjJeþe
efkebÀcele oµe&efJeCeeje (MSP) Je¬eÀ keÀe{uee Deens. mejemejer ÒeeHleer (AR) Je¬eÀ ne ceeieCeer Je¬eÀ
Demeu³eeves lees l³ee®eer meerceeble GHe³eesefielee Je l³eemeeþer osC³eeme le³eej Demeuesueer efkebÀcele oµe&efJelees. ³ee
efmLeleerle Kejsoeroej pesJne ON1 Jemlet®es veie Kejsoer keÀjlees, lesJne l³eeuee cenÊece meceeOeeve ÒeeHle
nesles. ceeieCeerJe¬eÀ (AR) DeeefCe HegjJeþe Je¬eÀ (MSP) HejmHejebvee ‘S’ efyebotle ísoleele lesJneb
Jemlet®eer efkebÀcele OK1 SJe{er efmLej nesles. DeµeeÒekeÀejs GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer®³ee yeepeejele pesJne
cekeÌlesoej efJe¬esÀlee DeefOekeÀ ÒeyeU Demelees lesJne l³eeme DeeHeu³ee Jemlet®eer efkebÀcele ‘OK’ DemeeJeer Je l³ee
efkebÀceleerme ON veieeb®eer efJe¬eÀer keÀjC³eeme lees le³eej Demelees. pebsJne ³ee yeepeejele cekeÌlesoej Kejsoeroej
pej DeefOekeÀ ÒeyeU Demesue lej lees ‘OK1’ ³ee efkebÀceleerme ON veie Kejsoer keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
³ee®ee DeLe& GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerle efJe¬esÀlee Je Kejsoeroej oesIesner DeeHeuee HeÀe³eoe keÀ©ve cenÊece
meceeOeeve efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. l³eecegUs Jemlet®eer efkebÀcele OK efkebÀJee OK1 ner efveefµ®ele
nesle veener.
GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerle efJe¬esÀlee Je Kejsoeroej oesIesner efkebÀcelekeÀlex Demeu³eeves les efYeVe

efkebÀceleerJej þece Demeleele. cee$e oesIeebveener ogmeje He³ee&³e GHeueyOe vemeu³eeves SkeÀ$e ³esTve
HejmHejebceO³es mecevJe³e meeOetve efkebÀceleerefJe<e³eer lees[iee keÀe{eJee ueeielees. oesIeebceO³es meewoe neslees Je SkeÀ
efJeefµe<ì efkebÀcele efveefµ®ele nesles. ner efkeÀbcele OK Je OK1 ³ee oesve efkebÀceleer®³ee ceO³es efveefµ®ele nesles.
cee$e vescekeÀer keÀesCel³ee efyebotme efkebÀcele efveefµ®ele nesF&ue ns meebielee ³esle veener, Jemlet®eer efveefµ®ele nesCeejer
efkebÀcele ner efJe¬esÀlee Je Kejsoeroeje®³ee meewoeµekeÌleeryejesyej®e l³eeb®³ee keÀewµeu³eeJejner DeeOeeefjle Demeles.
keÀjej Je¬eÀe®³ee meene³³eeves GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerle Jemlet®eer efkebÀcele efveOee&jCe keÀjCes DeefOekeÀ meesHes
þjles. ns DeeHeCeeme Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
121
Jejerue Deeke=Àleerle
OX = ‘X’ Jemlet®es veie (efJe¬esÀlee)
OY = GlHeVe / Hewmee (ûeenkeÀ)
D, D1, D2 meceJe=Êeer Je¬eÀ (ns Je¬eÀ ‘X’ Jemlet®eer Hewµee®³ee meene³³eeves nesCeejer Jemlet®eer Kejsoer
oµe&efJeleele.
Deeke=Àleerleerue D, D1, Je D2 ns meceJe=Êeer Je¬eÀ Jemlet DeeefCe Hewmee ³eeb®es efYeVe ieì
oµe&efJeleele. ³ee leervener meceJe=Êeer Je¬eÀeJejerue meJe& ieìebHeemetve GHeYeeskeÌl³eeuee efceUCeejs meceeOeeve
meejKes®e Demeles. lemes®e Òel³eskeÀ Jej®³ee yeepetuee meceJe=Êeer Je¬eÀeJejerue ieìebHeemetve efceUCeejs meceeOeeve
DeefOekeÀ Demeles. OX Jemlet®³ee Kejsoermeeþer ûeenkeÀekeÀ[s HeÀkeÌle OY SJe{s GlHeVe Deens. ³ee
GlHeVee®³ee meene³³eeves ûeenkeÀ X Jemlet®es efJeefJeOe veie Kejsoer keÀ© µekeÀlees. ûeenkeÀ pesJne X Jemlet®es
ON1 veie Kejsoer keÀjlees lesJne lees l³eemeeþer YY1 Hewmes Ke®e& keÀjlees. pesJne ‘B’ efyebot®³ee efþkeÀeCeer
meblegueve nesles lesJne lees Jemlet®es X ON2 SJe{s veie Kejsoer keÀjlees Je l³eemeeþer lees YY2 SJe{s GlHeVe
Ke®e& keÀjlees.
DeeHeCeeme veHeÌ³ee®ee meceJe=Êeer Je¬eÀ efkeÀbJee meceveHeÀe Je¬eÀ keÀe{lee ³eslees. ³ee Je¬eÀe®³ee
meene³³eeves efJe¬esÀl³eeuee efceUCeejs GlHeVe DeeefCe lees efJe¬eÀer keÀjC³eeme le³eej Demeuesues Jemleg®es veie
³eeleerue mebyebOe oµe&efJeleele. ³ee HeefjefmLeleerle GlHeeokeÀekeÀ[s Demeuesuee HegjJeþe ON ie=efnle Oejlee
GlHeeokeÀ DeeHeu³ee Jemleg®eer efJe¬eÀer Deµee He×leerves keÀjlees keÀer l³eeHeemetve l³eeuee peemleerle peemle veHeÀe
ÒeeHle Peeuee Heeefnpes. Deµee ÒekeÀej®es Je¬eÀ SpeJeLe&®³ee [yee Deeke=Àleerle keÀe{ues peeleele. les mJeleb$eHeCes
oµe&efJeues peele veenerle. SpeJeLe&®eer [yee Deeke=Àleer DeeHeCeeme Heg{erueÒeceeCes oµe&efJelee ³esles.
122

Deeke=Àleerle efJe¬esÀlee Je ûeenkeÀe®es meceJe=Êeer Je¬eÀ oµe&efJeues Deensle. efJe¬esÀlee cekeÌlesoeje®ee SketÀCe
HegjJeþe O1N Demelees lej OM SJe{e Hewµee®ee HegjJeþe ûeenkeÀekeÀ[s Demelees. D, D1, D2 DeeefCe
D3 ns ûeenkeÀe®es meceJe=Êeer Je¬eÀ Deensle. lej S, S1, S2 DeeefCe S3 ns efJe¬esÀl³ee®es meceveHeÀe Je¬eÀ
keÀe{ues Deensle. l³eecegUs pes O1 efyebotuee yeefnieexue Deensle. ³eeleerue keÀesCel³eener efyebotuee efJe¬esÀlee DeeefCe
ûeenkeÀ ³eeb®³eele nesCeeje meewoe Je l³eeletve efceUCeejs GlHeVe ns ³eeJe©ve ue#eele ³esles.
mecepee Deeke=Àleerle K efyebotle efJe¬esÀlee Je ûeenkeÀ ³eeb®³ee mebewÐee®es meblegueve Peeues lej K
efyebotuee Kejsoeroej X Jemlet®es ‘OB’ veie Kejsoer keÀjlees Je l³eemeeþer lees ‘ML’ efkebÀcele oslees cnCepes®e
lees mJele:peJeU OLHewmee yeeUielees. cnCepes®e efJe¬esÀlee X Jemlet®es NH veie efJekeÀlees Je lees l³eeHeemetve
ML GlHeVe efceUefJelees. cnCepes®e l³ee®³eekeÀ[s O1H GlHeeove efµe}ÁkeÀ jenles.
Deeke=Àleerle D1, D2 Je D3 ns Kejsoeroeje®es lej S2, S3 Je S4 ns efJe¬esÀl³ee®es veHeÀe

meceJe=Êeer Je¬eÀ Deensle. ³ee oesvner meceJe=Êeer Je¬eÀe®³ee mHeµe& efyebotvee pees[ues Demelee PP1 ne Je¬eÀ
efceUlees. l³eeuee®e `keÀjej Je¬eÀ' Demes cnCeleele. keÀjej Je¬eÀeJejerue Òel³eskeÀ efyebot efJe¬esÀlee DeeefCe ûeenkeÀ
³eebceOeerue keÀjej mHe<ì keÀjlees. Deeke=Àleerleerue W efyebot®³ee efþkeÀeCeer D1 DeeefCe S2 ns oesvner Je¬eÀ
HejmHejebvee ísoleele. cee$e ne eEyeot PP1 ³ee keÀjej Je¬eÀe®³ee yeensj®ee Deens. Deeke=Àleerleerue F Je G ns
efyebot PP1 ³ee keÀjejJe¬eÀeJejerue Deensle. ³ee efyebotJej efJe¬esÀlee DeeefCe ûeenkeÀ ³eeb®eer efmLeleer W efyebotHes#ee
®eebieueer Deens, keÀejCe efJe¬esÀlee Je ûeenkeÀ ns oesIesner G®®e meceJe=Êeer Je¬eÀeJejerue Deensle. l³eecegUs les F
DeeefCe G ³eeceOeerue keÀesCel³eener efyebotJej SkeÀ$e ³esT µekeÀleele. DeµeeÒekeÀejs F DeeefCe G ceOeerue
keÀesCel³eener efyebotuee l³eeb®ee keÀjej nesTve l³eeb®³eele efkebÀceleeryeeyele SkeÀcele nesles. cekeÌlesoej efJe¬esÀlee
pesJne P Heemetve P1 keÀ[s mejkeÀlees lesJne Kejsoeroejeuee DeefOekeÀ HeÀe³eoe neslees lej pesJne lees P1
keÀ[tve P keÀ[s mejkeÀlees lesJne efJe¬esÀl³eeme DeefOekeÀ ueeYe ÒeeHle neslees. cee$e ³ee efþkeÀeCeer Jemlet®eer
vescekeÀer efkeÀleer efkebÀcele efveOee&efjle nesF&ue Je Jemlet®ee ceeieCeer-HegjJeþe efkeÀleer Demesue ³ee®es vescekesÀ
mHe<ìerkeÀjCe oslee ³esle veener. keÀjejJe¬eÀeJejerue keÀesCel³eener SkeÀe efyebotJej efJe¬esÀlee DeeefCe Kejsoeroej
³eeb®³eele efkebÀceleeryeeyele SkeÀcele nesles.
123
1) GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer cnCepes keÀe³e?
8.7 meejebµe
DeHetCe& mHeOex®ee SkeÀ cenÊJee®ee ÒekeÀej cnCepes cekeÌlesoejer nes³e. DemebK³e ûeenkeÀ Je SkeÀ®e
efJe¬esÀlee ns cekeÌlesoejer®es ÒecegKe Jewefµe<ìîe Deens. cekeÌlesoejerle peenerjele Ke®ee&®ee DeYeeJe Demelees.
meerceeble ÒeeHleer Je meerceeble Ke®e& pesLes meceeve nesleele lesLes cekeÌlesoejer yeepeejele meceleesue meeOeuee peelees.
³ee meceleesuee®³ee efmLeleerle cekeÌlesoejeme DeefleefjkeÌle veHeÀe ÒeeHle neslees. cekeÌlesoejer yeepeejele J³ekeÌleer,
J³eeHeej, keÀeU, mLeevemeeHes#e cetu³eYeso kesÀuee peelees. GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerle efJe¬esÀlee DeeefCe ûeenkeÀ
oesIesner SkeÀìs®e Demeleele. cekeÌlesoejer yeepeejeÒeceeCes GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerlener DeefleefjkeÌle veHeÀe ÒeeHle
neslees.
1) cekeÌlesoejer : p³ee yeepeejHesþsle SkeÀ®e efJe¬esÀlee Je DemebK³e ûeenkeÀ Demeleele.

2) GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer : yeepeejele efJe¬esÀlee Je ûeenkeÀ oesIesner SkeÀìs®e Demeleele.
3) cetu³eYeso : SkeÀ®e Jemlet efJeefJeOe ûeenkeÀebvee JesieJesieUîee efkebÀceleerme efJekeÀCes.
1 cekeÌlesoejer®eer Jewefµe<ìîes mHe<ì keÀje.

2) cekeÌlesoejerleerue efkebÀcele Je GlHeeove efveOee&jCe mHe<ì keÀje.
3) cetu³eYesoe®es ÒekeÀej meebiee.
4) cetu³eYesoe®eer HeefjefmLeleerleerue efkebÀceleefveOee&jCe efJeµeo keÀje.
5) GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerleerue efkebÀceleefveOee&jCe mHe<ì keÀje.
124
1. K.K.Dewet, Modern Economic Theory, Shyam Lal Charitable

Trust, New Delhi, 1995, ISBN - 81-219-0531-1
2. H,L. Ahuja, Modern Economics, S. Chand and Company, New
Delhi, 1996, ISBN - 81-219-0452-3
3. Dr. D.M. Mithani, Managerial Economics, Himalaya Publishing
House, New Delhi, 2011
4. R.N. Malhotra, Micro Economics, Alfa Publications, New Delhi,
2009, ISBN - 978 - 93 - 80096 - 01 - 8.
5. ke=À<CejeJe Heeìerue, G®®elej DeeefLe&keÀ efme×eble, cebiesµe ÒekeÀeµeve, veeieHetj, 2007.
6. [e@. peer. Sve. Peecejs, met#ce DeLe&µeem$e, efHebHeUeHetjs De@C[ kebÀ. Heefyueµeme&, veeieHetj, 2011.
7. [e@. Sce. Sve. efµebos, met#ceue#eer DeLe&µeem$e, Deefpele HeefyuekesÀµevme, FmueeceHetj (meebieueer),
2003.


Ma I Sem I Economics Paper I Microeconomics I Marathi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ma I Sem I Economics Paper I Microeconomics I Marathi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

31

ÒeeO³eeHekeÀ jefJebê o. kegÀuekeÀCeea ÒeeO³eeHekeÀ ÒekeÀeMe ceneveJeej

He´keÀuHe mecevJe³ekeÀ ë : Òee. jepeÞeer Hebef[le

ÒekeÀjCe ¬eÀ. 1 : GHeYeeskeÌl³ee®eer Jele&CetkeÀ

ÒekeÀjCe ¬eÀ. 2 - GlHeeove, Ke®e& DeeefCe HegjJeþe

ÒekeÀjCe ¬eÀ. 3 - efkebÀcele DeeefCe GlHeeove efveOee&jCe, meJe&meeOeejCe meceleesue DeeefCe

ÒekeÀjCe ¬eÀ. 4 cekeÌlesoejer

Òemlegle ÒekeÀjCee®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme Heg{erue yeeyeer ue#eele ³esleerue.

DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCeeceO³es Debµeue#eer (met#ce) DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCe Je meceûeue#eer

1.3 efJeJeskeÀer efveJe[ Je ÒekeÀì Hemebleer

1.4 ÒekeÀì Hemebleer efme×eble (Revealed Preference Theory)

GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&vee®es JeemleJeJeeoer efJeMues<eCe keÀjC³ee®³ee nsletves Òee. Heer. S.

Òee. me@c³egDeuemeve ³eeb®³ee celes Òel³eskeÀ efJeJeskeÀer GHeYeeskeÌlee DeeHeu³eemeceesj GHeueyOe

Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.1

1.5 GHe³eesefielee cenÊeceerkeÀjCe mecem³ee (Utility Maximization

GHe³eesefielee efJeMues<eCeeceO³es GHeYeeskeÌl³ee®³ee GHe³eesieerles®³ee cenÊeceerkeÀjCee®ee ÒeMve ne SkeÀ

 DeboepeHe$ekeÀ js<ee (Budget Line) : DeboepeHe$ekeÀ js<ee ner x Je y De#eeuee pees[Ceejer

Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.2

 DeboepeHe$ekeÀ js<esleerue yeoue (Change in Budget Line) : DeboepeHe$ekeÀ js<ee ner

Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.3

Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.4

GHe³eesieerlee cenÊeceerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee :

GHeYeeskeÌl³ee®eer DeboepeHe$ekeÀ js<ee DeeefCe GHeYeeskeÌl³ee®es x Je y Jemletyeeyele®es efJeefJeOe

Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.5

cnCepes®e [ Jemletmeb®eeHeemetve GHe³eesieerlee Jee{Ceej Demeueer lejer ne meb®e Òemlegle

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1.6 He³ee&³elee HeefjCeece (Substitution Effect)

Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.6

Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.7

1.7 F&-F&-mueìmkeÀer ³eeb®ee He³ee&³elee HeefjCeece (The E, E slutsky’s

Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.8

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1.8 GlHeVe HeefjCeece (Income Effect)

GHeYeeskeÌl³ee®es KejsoerefJe<e³ekeÀ Jele&ve Jemletb®³ee eEkeÀceleerleerue yeoueeyejesyej®e GHeYeeskeÌl³ee®³ee

Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.9

De) GlHeVeele Jee{ :

2) efieHesÀve Jemlet Je GlHeVe HeefjCeece :

Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.10

1.9 Ke®e& HeÀueve eEkeÀJee J³e³e HeÀueve (Expenditure Function)

Ke®e& HeÀueveeceO³es efouesu³ee eEkeÀcele HeeleUerceO³es DeHesef#ele GHe³eesieerlee meeO³e keÀjC³emeeþer

Ke®e& HeÀueveeleerue cenÊJeHetCe& yeeyeer

1.10 Hejes#e GHe³eeefielee HeÀueve (Indirect Utility Function)

GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&veeyeeyele®³ee DeeOegefvekeÀ efme×ebleeceO³es efJeefJeOe efme×eble Je ¢äerkeÀesvee®ee

2) Non-Increasing in prices and non-decreasing in income (if

1.11 je@³e®eer Dee³e[Wìerìer (Roy’s Identity)

1.12 mueìmkeÀer meceerkeÀjCe (Slutsky Equation)

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

GHeYeeskeÌlee vesnceer DeeHeu³ee DeboepeHe$ekeÀ js<es®³ee ce³ee&osle DeeHeueer GHe³eesefielee cenÊece

1.14 HeeefjYeeef<ekeÀ Meyo

1.15 mejeJeemeeþer ÒeMve

1. Singla R. K. (2010) Business Organization, V. K. Enterprises,

He´mletle He´keÀjCee®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme Het{erue yeeyeer ue#eele ³esleerue.

2.3 DeefveefM®elelesceOeerue GHeYeeskeÌl³ee®es Jele&ve (Consumer’s

efJeÐeeLeea efce$enes DeeleeHe³e¥le DeeHeCe meJe&meeOeeejCe HeefjefmLeleerceO³es GHeYeeskeÌl³ee®es Jele&ve keÀmes

meWì Heerìmeyeie& efJejesOeeYeeme ne SkeÀ DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCeeceOeerue DeLe&Meem$eer³e Je

Heerìmeyeie& efJejesOeeYeeieeceOeerue cegueYetle mebkeÀuHevee / mecem³ee

Deeke=Àleer ¬eÀ. 2.1

Deeke=Àleer ¬eÀ. 2.2

2.3.2 v³egceve – cee@ieXmìve& GHe³eesieerlee efveoxMeebkeÀ

1) GHeYeeskeÌlee®³ee efveJe[er®es HeÀueerle vesnceer®e DeefveM®eerle Demeles Hejblet GHeYeeskeÌl³eeme GHeueyOe

³eeceOegve GHe³eesieerles®³ee efveos&MeebkeÀe®³ee DeeOeejs ³eesi³e efveJe[ keÀjlee ³esles.

2.3.3 efÖeÀ[ceve – me@Jnspe ie=efnlekeÀ (Friedman – Savage Hypathesis )

2) GlHevvee®³ee meerceeble GHe³eesieerlesleerue ®e{Gleej