FYBA Rural Development Marathi Semester 1 PDF

31
ÒeLece Je<e& keÀuee

DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. 1
me$e - 1
ûeeceerCe efJekeÀeme
efJe<e³e keÀes[ : ³etyeerS 1.29
© UNIVERSITY OF MUMBAI
[e@. megneme Hes[CeskeÀj
kegÀueiegª,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
Òee. ÒekeÀeMe ceneveJeej Òee. Deefveue Deej. yevekeÀj,

meb®eeuekeÀ, men³eesieer ÒeeO³eeHekeÀ Fefleneme DeeefCe mene³³ekeÀ meb®eeuekeÀ Je
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, ÒeYeejer DeO³e³eve meeefnl³e efJeYeeie,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF& otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
He´keÀuHe mecevJe³ekeÀ : Òee. Deefve} Deej. yevekeÀj

men³eesieer ÒeeO³eeHekeÀ DeeefCe
ÒeYeejer DeO³e³eve meeefnl³e efJeYeeie,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
DeY³eeme mecevJe³ekeÀ ë [e@. efo}erHe µeb. Heeìer}
mebHeeokeÀ Je uesKekeÀ meb®ee}keÀ, DeepeerJeve DeO³e³eve DeeefCe
efJemleej efJeYeeie, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ
efJe. efJe. YeJeve, ®e®e&iesì, cegbyeF& -20
uesKekeÀ ë : Þeerceleer efmcelee YeesF&j
®eebieg keÀevee, þeketÀj ceneefJeÐeeue³e,
HeveJesue, efpe. je³eie[
: efJeJeskeÀ ®eJneCe
ye@. yeeUemeensye Ke[xkeÀj ceneefJeÐeeue³e,
Jesbieguee&, efpe. efmebOegogie&
: [e@. keÌuescesvìeF&ve efjyesuees
meble peesmesHeÀ ceneefJeÐeeue³e,
melHeeUe, efJejej, efpe. HeeueIej
ef[meWyej 2020, ÒeLece Je<e& keÀuee, DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. 1, ûeeceerCe efJekeÀeme
He´keÀeµekeÀ ë ÒeYeejer meb®eeuekeÀ, otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ,

efJeÐeeveiejer, cegbyeF& -400 098.
De#ej pegUCeer ë Deeféeveer Deeì&med,

ipin Enterprises ieg©ke=ÀHee ®eeU, Sced. meer. íieuee ceeie&, yeeceCeJee[e,
efJeuesHeeuexTantia
(HetJe&), Jogani
cegbyeF& - 400 099. Estate, Unit No. 2,
Industrial
cegêCe ë Ground Floor, Sitaram Mill Compound,
J.R. Boricha Marg, Mumbai - 400 011
Devegke´ÀceefCekeÀe
ke´ÀceebkeÀ DeO³ee³e He=<þ ke´ÀceebkeÀ
me$e - 1
1) ûeeceerCe efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee 01
2) ûeeceerCe efJekeÀemee®es keÀe³e&¬eÀce 16

3) ûeeceerCe meceepe 29
4) ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebbmLee - 1 45
5) ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebbmLee - 2 62
6) meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve 89
7) meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeleerue ueeskeÀmenYeeie 101

I
(megOeeefjle DeY³eeme¬eÀce)
ÒeLece Je<e& keÀuee, DeY³eemeHeef$ekeÀe - 1
ûeeceerCe efJekeÀeme
me$e - 1
1) ûeeceerCe efJekeÀeme (12 leeefmekeÀe)

- mebkeÀuHevee
- mJe©He
- J³eeHleer
- GefÎ<ìs
- cenÊJe
2) ûeeceerCe meceepe (12 leeefmekeÀe) (15 iegCe)
- mebkeÀuHevee
- mJe©He
- ûeeceerCe meceepee®eer JewefMe<ìîes
3) ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebmLee (9 leeefmekeÀe) (15 iegCe)
- kegÀìgbye mebmLee Je peeleJ³eJemLee
- ûeeceerCe Jeie&J³eJemLee
4) ûeeceerCe DeLe&J³eJemLee
1. ûeeceerCe efJekeÀemeele Mesleer®eer YetefcekeÀe
2. YegOeejCee Deeke=ÀefleyebOe
3. Meslecepegjeb®es ÒekeÀej Je l³eeb®³ee mecem³ee
4. vewmeefie&keÀ meeOevemebHelleer Je ke=À<eerHegjkeÀ / pees[J³eJemee³ee®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue cenlJe

1
IeìkeÀ - 1
ûeeceerCe efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee
- [e@. efmcelee YeesF&j
Heeþe®eer j®evee :
1.0 Gefodoäîes
1.1 ÒemleeJevee
1.2 ûeeceerCe efJekeÀemee®eer J³eeK³ee
1.3 ûeeceerCe efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee
1.4 ûeeceerCe efJekeÀemee®es mJeªHe DeeefCe J³eeHleer
1.5 ûeeceerCe efJekeÀemee®eer DeesUKe
1.6 ûeeceerCe efJekeÀemee®es cenÊJe
1.7 ûeeceerCe efJekeÀemee®eer GefÎäîes
1.8 meejebMe
1.9 mJeeO³ee³e
1.10 meboYe&met®eer
1.0 GefÎäîes
1) ûeeceerCe efJekeÀemee®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.

2) ûeeceerCe efJekeÀemee®ee mebkeÀuHevee mecepeeJetve Ieslee ³esF&ue.
3) ûeeceerCe efJekeÀemee®eer mJe©He DeeefCe J³eeHleer ue#eele Ieslee ³esF&ue.
4) ûeeceerCe efJekeÀemee®eer DeesUKe nesF&ue.
5) ûeeceerCe efJekeÀemee®es cenÊJe ue#eele ³esF&ue.
6) ûeeceerCe efJekeÀemee®³ee efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀceeb®eer ceeefnleer nesF&ue.
1.1 ÒemleeJevee ë-
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeele ûeeceerCe efJekeÀemeeuee Del³eble cenÊJee®es mLeeve ÒeeHle

Peeues Deens. osMee®³ee DeLe&J³eJemLesJej ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®ee ceesþe Heie[e Deens. ûeeceerCe Yeeieele
oeefjêîe, yeskeÀejer, efvej#ejlee ³eeb®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Deens. l³eecegUs ûeeceerCe efJekeÀemeeuee DeeefLe&keÀ
efkekeÀeme ceeveues peeles. ûeeceerCe efJekeÀeme cnCepes osMeeleerue ûeeceerCe Yeeiee®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer
Òeef¬eÀ³ee nes³e. ûeeceerCe efJekeÀeme ne SkeÀ ke=Àleer keÀe³e&¬eÀce Deens. l³ee®eyejesyej ûeeceerCe mecegoe³e DeeefCe
2
l³eeb®³ee mecem³eeb®ee DeY³eeme keÀjCeejs SkeÀ meeceeefpekeÀ Meem$e Deens. Flej meeceeefpekeÀ Meem$eeb®eer
J³eeHleer meeceeefpekeÀ peerJevee®³ee efJeefMeä HewuetbHegjleer ce³ee&oerle Deens. lej ûeeceerCe efJekeÀeme ³ee meeceeefpekeÀ
Meem$ee®eer J³eeHleer DeefleMe³e J³eeHekeÀ mJe©Hee®eer Deens. ûeeceerCe peerJevee®³ee meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e Je
DeeefLe&keÀ Hewuetb®ee ³ee efJe<e³eele meceeJesMe kesÀuee peelees.
Yeejleer³e meeceeefpekeÀ peerJeveele ûeeceerCe peerJeveeuee cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. Yeejleele
peJeUHeeme 6,27,000 Kes[er Deensle. Yeejle ne Kes[îeeb®ee osMe mecepeuee peelees. SketÀCe
ueeskeÀmebK³esHewkeÀer peJeUHeeme 70 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ ûeeceerCe Yeeieele JeemleJ³e keÀjleele. Kes[er DeekeÀejceeveeves
ueneve-ceesþer Deensle. keÀener Kes[er MenjebHeemetve ueebye [eWiej oN³eebceO³es Jemeuesueer Deensle. osMee®³ee
YeewieesefuekeÀ efYeVelesvegmeej JeeUJebìer Yeeieele efnceeue³ee®³ee HeJe&le jebieebceO³es, meeiejer efkeÀveejer Yeeieele
efJeKegjuesueer Deensle. l³eeb®ee Flej YeeieebMeer mebHeke&À ner nesT MekeÀle veener. DeMee meJe& Kes[sieeJeeb®es
meeceeefpekeÀ peerJeve DeefleMe³e keÀäce³e Je ceeieeme mJe©Hee®es Deens.
osMeeuee mJeeleb$³e efceUtve meÊej Je<ex Peeueer Demeueer lejer efkeÀceeve cegueYetle iejpee ûeeceerCe
meceepeeuee ÒeeHle Peeuesu³ee veenerle. ûeeceerCe pevelesuee efkeÀceeve ÒeeLeefcekeÀ iejpeeb®eer mees³e GHeueyOe
keÀ©ve osCes. ³eeceO³es efkeÀceeve efHeC³ee®³ee HeeC³ee®eer J³eJemLee, efMe#eCe, Deejesi³e, Hegjsmee efveJeeje
J³eJemLee, Deenejeleerue cegueYetle IeìkeÀ Fl³eeoer owvebefove peerJeveeJeM³ekeÀ ieesäer GHeueyOe nesleerue ³ee
¢äerves Òe³elve keÀjCes cnCepes ûeeceerCe efJekeÀeme nes³e. Kes[er cnCepes Yeejlee®ee Deelcee Deens. iegªosJe
jefJebêveeLe ìeieesjeb®es cele Demes nesles keÀer, Kes[s efìkeÀefJeCes cnCepes ceeveJeer JebMe mebieesHeve keÀjCes. cenelcee
ieebOeerpeeR®³ee celes Kes[sieeJee®ee veeMe Peeuee lej Yeejlee®ee veeMe nesF&ue. cnCetve ûeeceerCe Yeeieeleerue megHle
meeOeve meeceûeer®ee MeesOe IesTve leer efJekeÀefmele keÀjCes, ûeeceerCe efJekeÀemeele DeHes#eerle Deens.
1.2 ûeeceerCe efJekeÀemee®eer J³eeK³ee ë-
ûeeceerCe efJekeÀemee®³ee meboYee&le efveefM®ele DeMee J³eeK³ee Dee{Ule vemeu³ee lejer {esyeU ceveeves
KeeueerueÒeceeCes keÀener J³eeK³ee keÀjlee ³esC³eemeejK³ee Deensle ë-
1) ûeeceerCe Yeeieele jenCeeN³ee ueeskeÀeb®es oeefjêîe, yeskeÀejer, efvej#ejlee Je jesiejeF& ns ®eej Me$eg veä
keÀ©ve l³eeb®³ee jenCeerceevee®eer HeeleUer Gb®eeJeCes DeeefCe l³eekeÀefjlee ûeeceerCe Yeeiee®³ee meJee¥ieerCe
efJekeÀemeeJej Yej osCes cnCepes ûeeceerCe efJekeÀeme nes³e.
2) ûeeceerCe efJekeÀeme ner HeefjJele&vee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. ns HeefjJele&ve ûeeceerCe meceepee®³ee HeejbHeeefjkeÀ
ceeiee&letve jenCeerceevee®³ee ÒeeieeflekeÀ ceeiee&ceO³es keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. ns HeefjJele&ve nesC³eemeeþer
ûeeceerCe pevelesuee mJeleë®³ee #ecelesves Je mebmeeOeveebveer mJeleë®³ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer meene³³e
keÀjeJe³ee®es Deens. ûeeceerCe efJekeÀeme ne ûeeceerCe peveles®³ee keÀu³eeCeeMeer mebyebOeerle DeMee #es$eeleerue
keÀener GHe¬eÀceeb®³ee Hetle&les®ee keÀe³e&¬eÀce Deens.
3) meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e, efMe#eCe, Mesleer DeeefCe ®eUJeU ³ee mJe©Heele ûeeceerCe meceepeeceO³es JesieJesieUs
yeoue Ie[Jetve DeeCeCes cnCepes ûeeceerCe efJekeÀeme nes³e.
4) ûeeceerCe pevelesuee efkeÀceeve ÒeeLeefcekeÀ iejpeeb®eer mees³e menpeemenpeer GHeueyOe keÀ©ve owvebefove
peerJeveeJeM³ekeÀ ieesäer GHeueyOe nesleerue ³ee ¢äerves Òe³elve keÀjCes cnCepes ûeeceerCe efJekeÀeme nes³e.
3
5) ûeeceerCe pevelesves mJeleë GHe¬eÀceMeerue jentve MekeÌ³elees mJeeJeuebyeer peerJeve peieC³ee®ee Òe³elve keÀjCes,
ûeeceerCe peveles®³ee ³ee Òe³elveebkeÀefjlee leebef$ekeÀ Je Flej mesJee ³eeb®eer lejlego keÀjCes DeeefCe
DeeHeu³eeceO³es HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeCes cnCepes ûeeceerCe efJekeÀeme nes³e.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.

ÒeMve ûeeceerCe efJekeÀemee®³ee efJeefJeOe J³eeK³ee meebiee.
1.3 ûeeceerCe efJekeÀeme mebkeÀuHevee ë-
ûeeceerCe efJekeÀemee®eer efveef½ele DeMeer mebkeÀuHevee Dee{Ule vemeueer lejer efJe®eejJebleebveer {esyeU
ceveeves DeveskeÀ mebkeÀuHevee kesÀu³ee Deensle. Hejbleg ûeeceerCe efJekeÀeme ner mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesC³eeHetJeea
ûeeceerCe Je efJekeÀeme ³ee oesve Meyoeb®ee DeLe& mecepeeJetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
ûeeceerCe ë ûeeceerCe ne Meyo ûeeceerCe mecegoe³eeMeer efveie[erle Deens. YeewieesefuekeÀ¢äîee efJeefMeä mJe©Hee®eer
JewefMeäîes DemeCeeN³ee mecegoe³eeme ûeeceerCe Yeeie Demes mebyeesOeues peeles. keÀener meceepeMeem$e%eeb®³ee celes pes
Menj veener les ieeJe nes³e. l³eeuee®e Kes[s osKeerue mebyeesOeues peeles. pees peefceve keÀmelees l³eeuee Kes[tle
Demes cnCeleele DeeefCe DeMee Kes[tleeb®³ee mecegoe³eeme Kes[s Demes cnCeleele. p³ee ÒeeosefMekeÀ #es$eeleerue
mecegoe³ee®ee ÒecegKe J³eJemee³e DeeefCe GojefveJee&ne®es meeOeve Mesleer Deens lees ûeeceerCe mecegoe³e nes³e. p³ee
YeewieesefuekeÀ #es$eeleerue HeVeeme ìkeÌkeÌ³eentve DeefOekeÀ ueeskeÀmebK³ee Mesleer ³ee ÒecegKe J³eJemee³eeJej DeJeuebyetve
Deens l³ee #es$eeuee `ûeeceerCe' mecepeues peeles.
efJekeÀeme ë efJekeÀeme ne Meyo DeLe&Meem$eele DeefOekeÀ Òe®eefuele Deens. ûeeceerCe efJekeÀemee®³ee meboYee&le
efJekeÀeme ³ee Meyoele leerve IeìkeÀeb®ee meceeJesMe keÀjlee ³eslees. ³eeceO³es ke=À<eer efJekeÀeme, DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je
ûeeceerCe mecegoe³ee®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme ns IeìkeÀ cenÊJee®es ceeveues peeleele. DeeefLe&keÀ¢äîee ogye&ue
IeìkeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerle megOeejCee keÀjCes cnCepes efJekeÀeme nes³e.
ûeeceerCe efJekeÀeme ë-
1) ûeeceerCe Yeeieeleerue ogye&ue IeìkeÀ cnCepes íesìs MeslekeÀjer, Yetceernerve Meslecepetj DeeefCe ûeeceerCe
keÀejeieerj ³eeb®³ee efJekeÀemeeJej Yej osTve ûeeceerCe Yeeiee®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme keÀjCes cnCepes ûeeceerCe
efJekeÀeme nes³e.
Þeer. je@yeì& ce@keÀveeceeje
2) ûeeceerCe Yeeieeleerue ogye&ue IeìkeÀebvee me#ece keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepes ûeeceerCe efJekeÀeme nes³e.
[e@. mJeeceerveeLeve
4
3) ûeeceerCe efJekeÀeme HeÀkeÌle Mesleer efJekeÀemeeHegjlee ce³ee&oerle vemetve ueIegGÐeesie, MeeUe, ÒeefMe#eCe keWÀê,
Òeiele oUCeJeUCe, Kes[îeeleerue efJeoîegle HegjJeþe, meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e, ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCe keWÀê
³eeb®eer Je=odOeer keÀjCes DeeefCe ûeeceerCe mebmke=Àleeruee GÊespeve osCes cnCepes ûeeceerCe efJekeÀeme nes³e.
®esmìj yeesume
4) ûeeceerCe pevelesves mJeleë GHe¬eÀceMeerue jengve mJeeJeuebyeer peerJeve peieC³ee®ee Òe³elve keÀjCes, ûeeceerCe
peveles®³ee ³ee Òe³elveebkeÀefjlee leebef$ekeÀ Je Flej mesJee ³eeb®eer lejlego keÀjCes DeeefCe DeeHeu³eeceO³es HeefjJele&ve
Ie[Jetve DeeCeCes cnCepes ûeeceerCe efJekeÀeme nes³e.
5) ûeeceerCe Yeeieele jenCeeN³ee ueeskeÀeb®es oeefjêîe, yesjespeieejer, efvej#ejlee Je Deejesi³e ³ee ®eej mecem³ee
mees[Jetve l³eeb®³ee jenCeerceevee®eer HeeleUer Gb®eeJeCes DeeefCe ûeeceerCe Yeeiee®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeeJej Yej
osCes cnCepes ûeeceerCe efJekeÀeme nes³e.
6) ûeeceerCe Yeeieeleerue vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee ³eesi³e Je He³ee&Hle JeeHej keÀ©ve ieefjyeeleerue ieefjye
DeMee ogye&ue IeìkeÀeb®ee efJekeÀeme meeOeCes cnCepes ûeeceerCe efJekeÀeme nes³e.
Jejerue mebkeÀuHeveebJe©ve Demes mHeä nesles keÀer, ûeeceerCe efJekeÀeme ner ûeeceerCe Yeeieeleerue
DeeefLe&keÀo=äîee ogye&ue IeìkeÀeb®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. ³eemeeþer oeefjêîe efvecet&ueve DeeefCe
jespeieej efveceealeer®es keÀe³e&¬eÀce neleer IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee®eyejesyej efkeÀceeve iejpeeb®eer mees[JeCetkeÀ
keÀjC³eemeeþer Òe³elveMeerue meceepe yeveefJeC³ee®eer iejpe Deens. ûeeceerCe peerJeve, ûeeceerCe ueeskeÀmecegoe³e,
ûeeceerCe Yeeiee®³ee mecem³ee Je ³eeb®es efvejekeÀjCe DeeefCe ûeeceerCe efJekeÀeme Òeef¬eÀ³es®ee DeY³eeme keÀ©ve
efJekeÀemee®es ceeie& MeesOetve keÀe{Ces Je l³ee®ee DeJeuebye keÀjC³eeme ûeeceerCe meceepeeuee ÒeJe=Êe keÀjCes DeefYeÒesle
Deens.
ûeeceerCe efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee DeefOekeÀ efJemleejeves mHeä keÀjC³ee®³ee ¢efäves l³eeceO³es
Heg{erue ieesäeR®ee meceeJesMe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
1) ÒeeLeefcekeÀ iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjCes. ³eeceO³es Meg× efHeC³ee®es HeeCeer Òel³eskeÀ ieeJeele GHeueyOe keÀ©ve
osCes, ®eebieu³ee Òeleer®es Je Hegjsmes Oeev³e ³eesi³e efkebÀceleerle GHeueyOe keÀ©ve osCes, efveJeeje J³eJemLee, ûeeceerCe
efJeoîegleerkeÀjCe, Mew#eefCekeÀ megefJeOee, Deejesi³e efJe<e³ekeÀ megefJeOee Fl³eeoer mees³eer efvecee&Ce keÀjCes.
2) MesleerJej DeeOeeefjle Goîeesieeb®eer ieeJeHeeleUerJej efveefce&leer keÀjCes, Goîeesieebmeeþer cegueYetle megefJeOee
efvecee&Ce keÀjCes, efkeÀceeve keÀewMeu³ee®³ee megefJeOee efvecee&Ce keÀjCes, JeenletkeÀ, oUCeJeUCe yeepeejJ³eJemLee
efvecee&Ce keÀjCes.
3) ieeJeHeeleUerJej efkebÀJee ieeJee®³ee Heefjmejele jespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOe keÀªve osCes Je l³ee
ceeO³eceeletve keÀe³ecemJeªHeer Je GlHeeokeÀ ceeueceÊee efvecee&Ce keÀjCes.
4) ieeJe, Jee[er, Hee[e ³ee efþkeÀeCeer ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®³ee megefJeOee efvecee&Ce keÀjCes, ieeJeeb®³ee ceO³eJeleea
efþkeÀeCeer ceeO³eefcekeÀ MeeUe MekeÌ³e efleLes keÀefveÿ ceneefJeoîeeue³eeb®eer mees³e keÀjCes DeeefCe l³eeÜejs ûeeceerCe
peveles®ee Mew#eefCekeÀ opee& megOeejCes.
5) meceepe HeefjJele&veemeeþer Je meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀemeemeeþer ieeJe HeeleUerJej Jee®eveeue³es, ogjoMe&ve
meb®e, ke=À<eer efJemleej keWÀê Fl³eeoer mees³eer GHeueyOe keÀ©ve osCes.
5
6) ceeveJeer mebHeÊeer®eer keÀe³e&#ecelee kee{efJeC³eemeeþer Je efJekeÀeme keÀe³ee&le HegjsHegj JeeHej keÀ©ve
IesC³eemeeþer Deejesi³e keWÀêe®eer – efveefce&leer keÀjCes, ceesHeÀle efkebÀJee meJeueleer®³ee ojele Deejesi³e mesJeeb®ee
HegjJeþe keÀjCes, DebOeÞe×e efvecet&ueve keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeCes.
7) mJeeJeuebyeve, menkeÀe³e& Je vesle=ÊJe iegCeeb®ee efJekeÀeme meeOetve mJeleë®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer
Òe³elveMeerue jenC³ee®eer efMekeÀJeCe osCes.
8) ûeeceerCe Yeeieele jml³eeb®es peeUs efvecee&Ce keÀjCes. keÀ®®³ee jml³eeb®es HekeÌkeÌ³ee jml³eele ©Heeblej
keÀjCes, JeenlegkeÀ meeOeveeb®ee efJekeÀeme meeOeCes Je ûeeceerCe Yeeieeleerue GlHeeoves Menjer Yeeieeleerue ceesþîee
yeepeejHesþebceO³es efJe¬eÀermeeþer megefJeOee efvecee&Ce keÀjCes.
9) vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee efJekeÀeme meeOeCes, megHle DeJemLesle Demeuesu³ee meeOevemebHeÊeer®ee
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer GHe³eesie keÀ©ve IesCes, DeeJeM³ekeÀ l³ee IeìkeÀeb®eer Hegve:efveefce&leer keÀjCes.
10) Mesleer, MesleerHegjkeÀ Je pees[J³eJemee³eeb®ee efJekeÀeme meeOeCes ³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee cegueYetle
megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve osCes, Hegjsmes DeLe&mene³³e keÀjCes.

1) ûeeceerCe efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
1.4 ûeeceerCe efJekeÀemee®es mJeªHe ë-
ûeeceerCe efJekeÀemee®es mJeªHe mHeä keÀjleevee ûeeceerCe efJekeÀeme ³ee meeceeefpekeÀ Meem$ee®es mJeªHe
Je ûeeceerCe efJekeÀeme Òeef¬eÀ³es®es mJeªHe mJeleb$eHeCes mecepeeJetve IesCes DeefOekeÀ meb³egefkeÌlekeÀ þjsue.
ûeeceerCe efJekeÀeme SkeÀ meeceeefpekeÀ Meem$e ë-

1) ûeeceerCe mecegoe³e Je l³eeb®³ee mecem³eeb®ee DeY³eeme ë
ûeeceerCe efJekeÀeme ³ee efJeoîeeMeeKesle ûeeceerCe He³ee&JejCe Je l³eeleerue ueeskeÀmecegoe³e ³eeb®³eeleerue
Deeblejef¬eÀ³es®ee DeY³eeme keÀjC³eele ³eslees. ûeeceerCe He³ee&JejCeele ûeeceerCe Yeeieeleerue meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ,
jepeefkeÀ³e Je meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleer®ee meceeJesMe nesle Demelees. ûeeceerCe mecegoe³eele oeefjêîe,
efvej#ejlee, DebOeÞe×e, Deveejesi³e, ieefleMeerueles®ee DeYeeJe, owJeJeeoer Je=Êeer, meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeme
nesCeeje efJejesOe efkebÀJee l³eeyeeyele Demeuesueer DeveglmegkeÀlee ³ee mecem³ee efometve ³esleele. ûeeceerCe efJekeÀeme
³ee meeceeefpekeÀ Meem$eele Jej efouesu³ee mecem³eeb®es efJeJes®eve keÀjC³eele ³esles.
6
2) DeeoMe&Jeeo ë-
ûeeceerCe mecegoe³e Je l³eeb®³ee mecem³eeb®ee DeY³eeme keÀjle Demeleevee ³ee mecem³ee
mees[efJeC³eemeeþer keÀesCel³ee Ghee³e³eespevee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens ³ee®es ner efJeJes®eve keÀjC³eele ³esles.
ûeeceerCe efJekeÀemeemeeþer ûeeceerCe efJeefJeOeerkeÀjCe, ûeeceerCe yesjespeieejer efveceg&ueveemeeþer mJe³ebjespeieej
efveefce&leer, ûeecemeYes®³ee ceeO³eceelegve ûeecemlejeJejerue efve³eespeve Òeef¬eÀ³esle ûeecemLeeb®ee meef¬eÀ³e menYeeie,
mJe³ebmesJeer mebIeìveebÜeje pevepeeie=leer, menkeÀejeb®³ee ceeO³eceelegve ogye&ue IeìkeÀeb®ee efJekeÀeme Fl³eeoer
ÒekeÀej®³ee Ghee³e³eespevee meg®eefJeu³ee peeleele. cenelcee ieebOeerpeeR®eer ûeece-mJejep³ee®eer mebkeÀuHevee,
yeueJebleje³e cesnlee ³eeb®eer ueeskeÀMeener efJekeWÀêerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee ³ee ûeeceerCe meceepeemeeþer DeeoMe&
mebkeÀuHevee Deensle. meo³e HeefjefmLeleer yeoueCes DeeefCe DeeoMe&Jeeo HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer
ceeie&oMe&ve keÀjCes ner peyeeyeoejer ûeeceerCe efJekeÀeme ³ee meeceeefpekeÀ Meem$eele Heej Hee[ueer peeles.
3) mew×ebeflekeÀ DeeefCe GHe³eesefpele Hewuet ë

ûeeceerCe efJekeÀeme ³ee meeceeefpekeÀ Meem$eeleerue GHe³eesefpele Hewuet DeefOekeÀ cenÊJeHetCe& Deensle
keÀejCe ûeeceerCe efJekeÀeme ns SkeÀ ke=ÀleerMeerue meeceeefpekeÀ Meem$e Deens. ûeeceerCe efJekeÀeme ³ee meeceeefpekeÀ
Meem$ee®ee pevce®e ûeeceerCe mecegoe³ee®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³ee®³ee GodosM³eeves Peeuee Deens.
l³eecegUs ûeeceerCe efJekeÀemeemeeþer neleer Iesleu³ee peeCeeN³ee efJeefJeOe MeemeefkeÀ³e Je efyeiej MeemeefkeÀ³e
GHe¬eÀceeb®ee DeY³eeme ³ee meeceeefpekeÀ Meem$eele keÀjC³eele ³eslees.
4) Deeblej efJeoîeeMeem$eer³e ë
ûeeceerCe efJekeÀeme ns SkeÀ meeceeefpekeÀ Meem$e Demeues lejer JeemleJe DeLee&ves ³ee Meem$ee®es Hewuet
YeeweflekeÀ, pewefJekeÀ Je meeceeefpekeÀ Meem$eer³e Deensle. Mesleer DeeefCe ûeeceerCe DeLe&Meem$e, pewefJekeÀ
DeefYe³eebef$ekeÀer DeeefCe Heefjmej DeefYe³eebef$ekeÀer Demes ³ee DeeblejefJeoîeeMeem$eer³e Meem$eeb®es efJeefJeOe Hewuet
Deensle. l³ee®es mJe©He meJe&meceeJesMekeÀ Deens.
1.4.1 ûeeceerCe efJekeÀeme SkeÀ Òeef¬eÀ³ee ë-

ûeeceerCe efJekeÀeme ner ûeeceerCe mecegoe³eele meJee¥ieerCe HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee
Deens. ³ee Òeef¬eÀ³es®es mJe©He KeeueerueÒeceeCes Deens.
1) ueeskeÀ®eUJeU ë
meecegefnkeÀ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce ûeeceerCe efJekeÀemee®³ee GodosMeeves meg© keÀjC³eele Deeuee.
keÀeueeblejeves meecegefnkeÀ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce SkeÀ ueeskeÀ®eUJeU Peeueer. keÀejCe ûeeceerCe efJekeÀeme ne
ueeskeÀeb®ee, ueeskeÀebmeeþer DeeefCe ueeskeÀebÜejs jeyeefJeuee peeCeeje keÀe³e&¬eÀce Deens. ûeeceerCe efJekeÀemee®³ee
Òeef¬eÀ³esle ueeskeÀmecegoe³eele efJekeÀemee®eer DeekeÀeb#ee DemeCes DeeefCe l³ee DeekeÀeb#es®³ee Hetleeameeþer efJekeÀeme
Òeef¬eÀ³esle ueeskeÀeb®ee GmHegÀle& DeeefCe meef¬eÀ³e menYeeie efceUefJeC³ee®³ee GodosMeeves yeueJebleje³e cesnlee ³eebveer
ueeskeÀMeener efJekeWÀêerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee ceeb[ueer DeeefCe ef$emlejer³e Heb®ee³eleer jepe J³eJemLes®eer efMeHeÀejme
kesÀueer. l³eevegmeej ef$emlejer³e ³eb$eCee DeefmlelJeele Deeueer. ûeeceerCe efJekeÀemeemeeþer mJe³ebmesJeer mebIeìvee
Heg{s Deeu³ee. menkeÀeje®³ee ceeO³eceeletve efJekeÀeme Òeef¬eÀ³ee ieefleceeve nesle iesueer DeeefCe ûeeceerCe efJekeÀemee®es
mJe©He meJe& meceeJesMekeÀ Peeues.
7
2) J³eeHekeÀ Godoeräîes ë
ûeeceerCe efJekeÀemee®eer Godoeräîes J³eeHekeÀ mJe©Hee®eer DeeefCe ûeeceerCe peerJevee®³ee meJe& Hewuetb®ee
meceeJesMe keÀjCeejer Deensle. ke=À<eer efJekeÀeme, peuemeeOeveeb®ee efJekeÀeme, mebj®eveelcekeÀ mees³eeR®ee efJekeÀeme,
ceeveJeer meeOevemebHeÊeer®ee efJekeÀeme, vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®es mebJeOe&ve Je He³ee&Hle JeeHej, DeeefLe&keÀ
efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Fl³eeoer meJe&meceeJesMekeÀ Godoeräîes þsJeC³eele Deeueer Deensle. ³ee
Godoeräîeeb®³ee Hetleeameeþer keÀe³e&¬eÀce, ³eespevee, GHe¬eÀce Je ÒekeÀuHe neleer IesC³eele Deeues Deensle. cnCetve
ûeeceerCe efJekeÀemee®es mJe©He J³eeHekeÀ nesle Deens.
3) Òeef¬eÀ³ee Goîeesie ë
ûeeceerCe Yeeieele MesleceeueeJej Òeef¬eÀ³ee keÀjCeejs Goîeesie efJekeÀefmele keÀ©ve ûeeceerCe
DeewoîeesieerkeÀjCeeuee ®eeuevee osCes, menkeÀejer leÊJeeJej Goîeesie ÒemLeeefHele keÀ©ve GlHeeovee®es DeefOekeÀ
HeÀe³eos meJe&meeceev³e MeslekeÀN³eeuee efceUJetve osCes.
4) mebj®eveelcekeÀ mees³eer megefJeOee ë

ûeeceerCe JeenletkeÀ Je oUCeJeUCee®eer meeOeves GHeueyOe keÀ©ve osCes, efHeC³ee®³ee HeeC³ee®³ee
megefJeOee efvecee&Ce keÀjCes, ûeeceerCe efJeoîegleerkeÀjCe keÀjCes, Mew#eefCekeÀ megefJeOeeb®ee efJekeÀeme meeOeCes,
Deejesi³ee®³ee mees³eer GHeueyOe keÀ©ve osCes DeeefCe SkebÀojerle ceeveJeer mebHeÊeer®³ee efJekeÀemeeuee Hees<ekeÀ
JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjCes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ûeeceerCe efJekeÀemee®es mJe©He mHeä keÀje.
1.4.2 ûeeceerCe efJekeÀemee®eer J³eeHleer ë-

Yeejle ne DeekeÀejceeveeves efJeMeeue osMe Deens, osMee®es #es$eHeÀU 32,87,263 ®eew.efkeÀ.
Deens. osMee®eer SketÀCe ueeskeÀmebK³ee 120 keÀesìer®³ee Jej Demegve ûeeceerCe Yeeieele JeemleJ³e keÀjCeejer
ueeskeÀmebK³ee peJeUpeJeU 70… Deens. ûeeceerCe Yeeieeleerue YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer efYeVe-efYeVe
mJe©Hee®eer Deens. nJeeceeve, Hepe&v³eceeve, peefceveer®ee opee&, vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer Je ûeeceerCe Yeeieele
kesÀues peeCeejs J³eJemee³e ³eeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele efYeVelee Deens. ûeeceerCe Yeeieele JesieJesieUîee Yeeieele
JesieJesieUîee mecem³ee Deensle. l³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer mJeeleb$³e ÒeeHleerveblej DeveskeÀ Òe³elve
nesTvener mecem³ee HetCe&HeCes megìuesu³ee veenerle. cnCetve ³ee mecem³ee mees[efJeC³ee®³ee ¢efäves ûeeceerCe
efJekeÀemeeuee cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. l³eecegUs ûeeceerCe efJekeÀemee®eer J³eeHleer ceesþer Deens. ner ûeeceerCe
efJekeÀemee®eer J³eeHleer DeeHeu³eeuee Keeueerue cegodoîeeJeªve mHeä keÀjlee ³esF&ue.
8
1) ûeeceerCe J³eJemee³eeb®ee efkekeÀeme ë
Mesleer ne ûeeceerCe Yeeieeleerue cegK³e J³eJemee³e Deens. osMeeleerue SketÀCe ueeskeÀmebK³esHewkeÀer
64.5… ueeskeÀmebK³ee Òel³e#e Mesleer J³eJemee³eele iegbleuesueer Deens. Hejbleg yengleebMeer MeslekeÀjer DeuHe Je
Del³euHe Yet-OeejkeÀ Demeu³eecegUs HejbHejeiele HeodOeleerves Mesleer keÀjleele. l³eecegUs Mesleer J³eJemee³ee®ee
efJekeÀeme Peeuesuee veener. DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleercegUs ³ee kegÀìgbyeevee Mesleerle Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ keÀ©ve
Mesleer®ee efJekeÀeme meeOelee ³esle veener, cnCetve Mesleer J³eJemee³eeuee Yeeb[Jeue HegjJeþe, HeeCeer HegjJeþîee®³ee
mees³eer Je Deeoeveeb®ee HegjJeþe keÀ©ve Mesleer yejesyej®e pees[ Je HegjkeÀ Goîeesieeb®ee efJekeÀeme cenÊJee®ee
Deens. ³ee GoîeesieebceOetve ûeeceerCe kegÀìgbyeebvee efve³eefcele GlHeVe efceUC³eemeeþer l³eeb®ee efJekeÀeme meeOeCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. cnCetve ûeeceerCe Yeeieeleerue J³eJemee³eeb®ee efJekeÀeme meeOeC³ee®³ee ¢efäves ûeeceerCe
efJekeÀemee®eer J³eeHleer ceesþer Deens.
2) cegueYetle megefJeOee ë
ûeeceerCe efJekeÀemeeuee Hees<ekeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce nesC³eemeeþer ûeeceerCe Yeeieele cegueYetle
megefJeOeeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. ³eeceO³es JeenletkeÀ, oUCeJeUCe, yeepeejHesþe, efJeoîegleHegjJeþe, HeeCeer
HegjJeþîeeb®³ee megefJeOeeb®ee HegjsM³ee ÒeceeCeele efJekeÀeme meeOeC³ee®³ee ¢efäves ûeeceerCe efJekeÀemee®eer J³eeHleer
Jee{ueer Deens.
3) DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme ë
ûeeceerCe Yeeieele kesÀues peeCeejs meJe& J³eJemee³e ÒeeLeefcekeÀ mJe©Hee®es Deensle. ³ee J³eJemee³eebceOetve
keÀ®®³ee ceeuee®eer efveceealeer kesÀueer peeles. cee$e keÀ®®³ee ceeueeJej Òeef¬eÀ³ee keÀjCeejs Goîeesie Menjer Yeeieele
DeefOekeÀ ÒeceeCeele Deensle. l³eecegUs GlHeeovee®es DeefOekeÀ HeÀe³eos Menjer Yeeieeleerue J³eeHeejer Jeiee&uee
efceUleele, HeefjCeeceer ûeeceerCe Yeeiee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme nesle veener, cnCetve ûeeceerCe Yeeieele GlHeeoerle
nesCeeN³ee keÀ®®³ee ceeueeJej Òeef¬eÀ³ee keÀjCeejs Goîeesie ûeeceerCe Yeeieele meg© keÀ©ve ûeeceerCe
DeewÐeesieerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer ceesþer mebOeer Deens.
4) meeceeefpekeÀ efJekeÀeme ë
ûeeceerCe Yeeieele DeveskeÀ peeleer – Oecee&®es ueeskeÀ JeemleJ³e keÀjerle Demetve HejbHejsves ®eeuele
Deeuesu³ee DeveskeÀ Deefveä ÒeLee ûeeceerCe meceepeele Dee{Utve ³esleele. l³eecegUs l³eeb®³ee efJekeÀemeeJej
l³ee®ee efJeHejerle HeefjCeece nesle Deens. ûeeceerCe meceepe efJeKegjuesu³ee mJe©Heele Demegve ogie&ce Yeeieele
JeemleJ³e keÀjCeeN³ee Deefleceeieeme meceepeele DeveskeÀ mecem³ee Deensle. ³ee mebHetCe& meceepee®ee efJekeÀeme
meeOeC³eemeeþer l³eebvee efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esle meeceeJetve IesC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. cnCetve ³ee meceepee®³ee
cegueYetle mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer Je meeceeefpekeÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer ûeeceerCe efJekeÀemee®eer
J³eeHleer Jee{ueer Deens.
5) ceeveJeer mebHeÊeer®ee efJekeÀeme ë

ûeeceerCe ceeveJeer meeOeve mebHeÊeer®ee efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esle HegjsHegj JeeHej keÀ©ve IesC³eemeeþer ÒeLece
ceeveJeer meeOeve mebHeÊeer®ee efJekeÀeme meeOeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eemeeþer ûeeceerCe Yeeieele efMe#eCee®ee Òemeej
keÀ©ve G®®e efMe#eCee®³ee megefJeOee efvecee&Ce keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ceeveJeer meeOeve mebHeÊeerceO³es keÀewMeu³e
efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer ÒeefMe#eCe megefJeOeeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. ceeveJeer keÀe³e&#ecelee Jee{efJeC³eemeeþer Je
keÀe³e&#ecelee efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer Deejesi³e megefJeOeeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. lej®e ceeveJeer MekeÌleer®ee
9
HegjsHegj JeeHej efJekeÀeme keÀe³ee&le keÀ©ve Ieslee ³eslees. cnCetve ûeeceerCe ceeveJeer meeOevemebHeÊeer®ee efJekeÀeme
meeOetve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ieleer ÒeeHle keÀ©ve osC³eemeeþer ûeeceerCe efJekeÀemee®eer J³eeHleer DeefOekeÀ Deens.
6) vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee efJekeÀeme ë

ûeeceerCe Yeeieele ceesþîee ÒeceeCeele vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer GHeueyOe Deens. Hejbleg ³ee vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeÊeer®ee HegjsHegj efkekeÀeme ve meeOeu³eecegUs ner meeOevemebHeÊeer megHle DeJemLesle He[tve Deens. DeMee
meeOevemebHeÊeer®ee efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. lej®e ³ee
meeOevemebHeÊeer®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer GHe³eesie keÀ©ve Ieslee ³eslees. cnCetve YetmebHeÊeer, peuemebHeÊeer,
Keefvepe mebHeÊeer, HeMegmebHeÊeer, meeiejer mebHeÊeer Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee ³eesi³e ÒeceeCeele efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer
Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele Ghe³eesie keÀ©ve IesC³eemeeþer ûeeceerCe efJekeÀemee®eer J³eeHleer Jee{ueer Deens.
7) ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCe :
ûeeceerCe Yeeieeleerue peueo ieleerves Jee{Ceejer ueeskeÀmebK³ee ne ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue cenÊJee®ee
De[mej Deens. ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee Jesie lemee®e þsTve DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es efkeÀleerner Òe³elve kesÀues,
lejer les DeHegjs He[Ceejs Deensle. ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCe ne cenÊJee®ee IeìkeÀ Demeu³eecegUs ûeeceerCe
efJekeÀemee®eer J³eeHleer DeefOekeÀ Deens.

1) ûeeceerCe efJekeÀemee®eer J³eeHleer mHeä keÀje.
1.5 ûeeceerCe efJekeÀemee®eer DeesUKe ë-
meeceeefpekeÀ Meem$eebceO³es meceeefJeä keÀjC³eele ³esCeeje ûeeceerCe efJekeÀeme ne Deeblej

efJeoîeeMeem$eer³e efJe<e³e Deens. vewmeefie&keÀ (YeeweflekeÀ) Meem$es, pewefJekeÀ Meem$es DeeefCe meeceeefpekeÀ Meem$es
³eeceOeerue keÀener yeeyeer ûeeceerCe mecegoe³e DeeefCe l³eeb®³ee efJekeÀemeeMeer efveie[erle Deensle. l³eeb®ee DeY³eeme
³ee efJe<e³eele keÀjC³eele ³eslees. Mesleer ne ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®ee keWÀêefyebog Deens. Mesleer®ee mebyebOe peceerve,
ce=oe, jemee³eefvekeÀ Keles, peueefmeb®eve, DeJepeejs ³ee DeYeeweflekeÀ yeeyeeRMeer ³esle Demeu³eecegUs YetmeJebOe&ve,
peuemebJeOe&ve, peue-J³eJemLeeHeve, ke=À<eer DeefYe³eebef$ekeÀer ³ee vewmeefie&keÀ efkebÀJee YeeweflekeÀ Meem$eeleerue yeeyeer
³ee efJe<e³eele meceeefJeä Deensle. l³ee®eÒeceeCes Mesleer®ee mebyebOe efJeefJeOe efHekeÀebMeer ³esle Demeu³eeves, efHekeÀ
Meem$e, efkeÀìkeÀ Meem$e, pewefJekeÀ DeefYe³eebef$ekeÀer ³ee pewefJekeÀ Meem$eeleerue yeeyeeR®eener DeY³eeme ûeeceerCe
efJekeÀeme ³ee efJe<e³eele keÀjC³eele ³eslees. ûeeceerCe meceepe, ûeeceerCe DeLe&J³eJemLee, ûeeceerCe Meemeve DeeefCe
ÒeMeemeve ³ee yeeyeer meceepeMeem$e, DeLe&Meem$e, jep³eMeem$e DeeefCe ueeskeÀÒeMeemeveeMeer efveie[erle yeeyeeR®ee
DeY³eeme `ûeeceerCe efJekeÀeme' ³ee efJe<e³eele keÀjC³eele ³eslees.
10
ûeeceerCe efJekeÀeme ³ee efJe<e³ee®es JewefMeäîe cnCepes ns meeceeefpekeÀ Meem$e kesÀJeU mew×ebeflekeÀ
Meem$e vemegve les GHe³eesefpele Meem$e Deens. ³ee efJe<e³ee®es %eeve ns ûeeceerCe peerJeveeleerue Òel³e#e
J³eJenejebJej DeeOeeefjle Demeu³eecegUs MewlekeÀjer lemes®e mJe³ebjespeieej keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeRvee ceeie&oMe&keÀ
þ© MekesÀue. ³ee efJe<e³ee®³ee DeY³eemeeÜejs DeeHeCeeme osMeeleerue ûeeceerCe mecegoe³e, l³eeb®eer peerJeveHeodOeleer
DeeefCe l³eeb®³ee mecem³ee ³eeb®eer peeCeerJe nesF&ue.
Yeejle ne Kes[îeeb®ee osMe Deens, peesHe³e¥le Yeejleeleerue Kes[îeeb®ee efkekeÀeme nesT MekeÀle veener
leesHe³e¥le DeeHeu³ee osMee®ee efJekeÀeme nesT MekeÀle veener Demes mJeieer&³e cenelcee ieebOeeRveer cnCeeues Deensle.
Yeejleer³e meeceeefpekeÀ peerJeveele ûeeceerCe meceepeeuee DeefleMe³e cenÊJee®es mLeeve Deens. Yeejleeleerue
DeveskeÀ Kes[er DeekeÀejeves ueneve Deensle. keÀener Kes[er [eWiejoN³eebceO³es Jemeuesueer Deensle. lej keÀener
Kes[er JeeUJebìer Yeeieele, keÀener efncee®íeefole HeJe&leeb®³ee jebieebceO³es Deensle. mecegêefkeÀveejer Yeeieele
DemeCeejer Kes[er Kee[îeebveer efJeYeeieuesueer Deensle. DeMee meJe& Kes[sieeJeeb®es peerJeve Ke[lej Deens DeMee
Kes[îeeb®ee efJekeÀeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
HeejbHeeefjkeÀ Yeejleer³e meceepe mJe³ebHetCe&, mJee³eÊe Je yeueMeeueer neslee. ieeJeiee[e mJe³ebMeeefmele

nesle. mJe³ebHetCe& Mesleer DeLe&J³eJemLee Òe®eefuele nesleer. meb³egkeÌle kegÀìgbye, peeleerJ³eJemLee, Òee®eerve
ûeeceHeb®ee³eleer ³eeb®es meceepepeerJeveeJej ÒeYeeJeer efve³eb$eCe nesles. HeejbHeeefjkeÀ ûeeceerCe meceepee®ee YetlekeÀeU
cnCepes megJeCe&keÀeU cnCetve mebyeesOeuee iesuee Deens. F. me. 18J³ee MelekeÀeHe³e¥le Yeejleer³e ûeeceerCe
meceepee®es JesieUs ef®e$e DeeHeCeebme HeeneJe³eeme efceUle nesles. efye´ìerMe keÀeUele ns ef®e$e yeouele iesues.
F. meve 1875 les 1901 ³ee keÀeUele Yeejleele DeveskeÀ og<keÀeU He[ues. l³eecegUs efye´ìerMe
mejkeÀejuee osKeerue ûeeceerCe Yeeiee®³ee ÒeebleekeÀ[s ue#e osCes Yeeie He[ues. l³eeJesUer mejkeÀejves ûeeceerCe
Yeeiee®³ee efJekeÀemeemeeþer keÀener ³eespevee neleer Iesleu³ee Hejbleg mLeeefvekeÀ iejpee, l³ee-l³ee efJeYeeieeb®³ee
vescekeÌ³ee mecem³ee Je GHeueyOe meeOeve mebHeÊeer ³ee IeìkeÀeb®ee Hegjsmee efJe®eej ve keÀjlee DeeKeuessues
keÀe³e&¬eÀce, lemes®e efve³eespevee®ee DeYeeJe Je mLeeefvekeÀ peveles®³ee menkeÀe³ee&efJe<e³eer oeKeJeuesueer
Goeefmevelee ³eecegUs mejkeÀejves DeeKeuesu³ee ³ee keÀe³e&¬eÀceeb®ee HeÀe³eoe ûeeceerCe pevelesuee HeÀejmee efceUt
MekeÀuee veener.
Yeejleeleerue keÀener mJe³ebmesJeer mebmLeeveerner ûeeceerCe peveles®³ee keÀu³eeCeemeeþer Je ûeeceerCe

Yeeieele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer keÀener GHe¬eÀce neleer Iesleues nesles. HegCes ³esLeerue `meJn¥ìme
Dee@HeÀ Fbef[³ee meesmee³eìer' ³ee mebmLesves Mesleer Je Iejiegleer GoîeesieOebos ³eemebbyebOeer ÒeefMe#eCe osC³eemeeþer
ÒeefMe#eCe keWÀê meg© kesÀueer nesleer. ef¸emleer Oece& Oece&ÒemeejkeÀebveer osKeerue ³esLeerue ûeeceerCe peveles®³ee
efnleemeeþer efMe#eCe, Deejesi³e, Mesleer efJekeÀeme Fl³eeoer #es$eele DeefleMe³e GHe³egkeÌle keÀeces efþkeÀefþkeÀeCeer
kesÀueer nesleer. meve 1952 HetJeea efyevemejkeÀejer HeeleUerJej ûeeceerCe Hegvej&®evesmeeþer DeeCeKeer keÀener Òe³eesie
keÀjC³eele Deeues nesle. ³eeceO³es jefJebêveeLe ìeieesj ³eeb®es MeebleerefvekesÀleve, iegjieeJe ³esLeerue Òe³eesie, FìeJee
Hee³eueì ÒeespeskeÌì, efveueesKesjer ³esLeerue Òe³eesie, efHeÀjlee efJekeÀeme ÒekeÀuHe Fl³eeoer meejK³ee efJeefJeOe
ÒekeÀuHeeb®ee GuuesKe keÀjlee ³esF&ue.
³ee ÒekeÀuHeebcegUs ûeeceerCe meceepee®³ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, Mew#eefCekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ,

#es$eeceO³es efJeefJeOe ÒekeÀej®es yeoue Ie[tve ³esC³eeme Lees[erHeÀej ceole Peeueer. mJeeleb$³eesÊej keÀeUele
ûeeceerCe efJekeÀemeeuee peer ®eeuevee efceUeueer l³ee®es Þes³e Jejerue Òe³eesieebvee efoues peeles. mJeeleb$³eesÊej
11
keÀeueeJeOeerceO³es ûeeceerCe efJekeÀemee®³ee meboYee&le meecegefnkeÀ efJekeÀeme ³eespevesHeemegve les jespeieej nceer
³eespevee, peJeenj ûeecemece=odOeer ³eespevee, mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevee DeMeer keÀe³e&¬eÀceeb®eer
DeeKeCeer Je DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eele Deeueer. ³eeceeieerue cegK³e GodosMe cnCepes ûeeceerCe Yeeiee®ee Je
meceepee®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme JneJee. cenelcee ieebOeeR®es ûeeceerCe efJekeÀemee®es mJeHve Òel³e#eele meekeÀej
JneJes.
cenejeäêceO³es mLeeefvekeÀ Heg{ekeÀejelegve lemes®e Meemevee®³ee mene³³eeves ûeeceerCe efJekeÀemee®es

efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeC³eele Deeues. peuemebOeejCe, ce=oemebOeejCe, pebieueeb®es mebj#eCe, Je=#eejesHeCe,
mJe®ílee DeefYe³eeve, meWêer³e Mesleer, ves$eoeve, cenelcee ieebOeer lebìecegkeÌle ieeJe ³eemeejKes cenÊJeHetCe&
GHe¬eÀce jeyeefJeC³eele Deeues l³eeleerue cenÊJee®eer Je ÒeeefleefveefOekeÀ Òee©Hes Heg{erueÒeceeCes ë-
1) jeUsieCeefmeodOeer, Denceoveiej ë
cenejeäêleerue Denceoveiej efpeunîeele jeUsieCeefmeodOeer ns íesìs Kes[sieeJe Deens. DeeoMe&
ieeJe Demee veeJeueewefkeÀkeÀ ³ee ieeJeeves efceUefJeuee Deens. 1975 ceO³es ns ieeJe oeefjêîe Je
J³emeveeefOevelesceO³es iegjHeÀìuesues nesles. DeCCee npeejWveer ³ee ieeJee®³ee HeefjJele&veeme meg©Jeele kesÀueer.
Deepe ns ieeJe osMee®³ee efJeefJeOe efJekeÀemekeÀe³ee&HewkeÀer SkeÀ cenÊJee®es GoenjCe Deens. oe©yeboer,
kegÀNne[yeboer Je vemeyeboer ³ee ieeJeele keÀjC³eele Deeueer. `HeeCeer De[Jee, HeeCeer efpejJee' ne GHe¬eÀce jeyeJetve
HeeCeer ìb®eeF&Jej ceele keÀjC³eele Deeueer. ³egJekeÀ ceb[Uebveer ngb[eyeboer, peeleerYeso DeeefCe DemHe=M³elee veä
keÀjCes ner keÀe³ex neleer Iesleueer. Deee|LekeÀ, meeceeefpekeÀ Je jepeefkeÀ³e ¢efäves ³ee ieeJee®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme
Peeuesuee efomelees. Deepe ³ee ieeJeele HeeC³ee®eer efJeHeguelee Deens. jeUsieCeefme×erceOeerue Mesles peesceoej
efHekeÀebveer yenjueer Deensle. jeUsieCeefme×er ns osMeeleerue mJe³ebHetCe& SkeÀ JesieUs ÒeeflekeÀ Deens.
2) efnJejs yeepeej, Denceoveiej ë

Denceoveiej efpeunîeeleerue efnJejs yeepeej ns ieeJe SkeÀ efJeMes<e ÒeeflekeÀ cnCetve DeesUKeues
peeles. 1989 Heemegve HeefjJele&vee®eer Deeme Oejuesu³ee ieeJeeceeieerue ÒesjCee HeesHeìjeJe HeJeej ns Deensle.
peuemebJeOe&ve Je ce=oemebOeejCe ³ee mebkeÀuHeveslegve ûeeceerCe efJekeÀeme kesÀuee Deens. DevveOeev³e
GlHeeoveeyejesyej®e HeÀueeslHeeove, HegÀueMesleer, ogiOe J³eJemee³e Fl³eeoer GlHeeoveele ieeJe DeeIee[erJej
Deens. meecegoeef³ekeÀ Mesleermeeþer ns ieeJe Òe®eefuele Deens. DeeoMe& ieeJe DemeCeeN³ee efnJejs yeepeejves ogefce&U
JevemHeleeR®³ee mebj#eCe Je mebJeOe&veemeeþer peefceveer®ee keÀener Yeeie jeKeerJe þsJeuee Deens.
3) KegoeJee[er, Gmceeveeyeeo ë
KegoeJee[er ns Gmceeveeyeeo efpeunîeeleerue legUpeeHegj leeuegkeÌ³eele Deens. ieeJekeÀN³eebveer
meeb[HeC³ee®es efve³eespeve keÀ©ve l³ee®ee JeeHej YeepeerHeeuee IesC³eemeeþer kesÀuee. ieeb[tUKele efveefce&leer kesÀueer.
mJe®íles®³ee yeeyeleerle ns ieeJe DeûemLeeveer Demegve meble iee[iesyeeyee ûeece mJe®ílee DeefYe³eeveeceO³es
HegjmkeÀej ÒeeHle kesÀuee Deens.
4) ieesOee&, DekeÀesuee – peuemJejep³e ë

ieeJeele ueeskeÀeb®³ee menYeeieeletve ûeeceefJekeÀemee®eer keÀeces kesÀueer peeleele. ieeJekeÀN³eebceO³es SkeÀer
Demeu³eecegUs mebIe<e& efvecee&Ce nesle veenerle. ûeecemJe®ílee DeefYe³eeveele ieeJeeves efJeYeeieele Heefnuee ¬eÀceebkeÀ
efceUefJeuee Deens. ieeJeeleerue HeeCeer ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer peuemJejep³e ÒekeÀuHe jeyeefJeues peeleele.
12
5) oejHeÀU – meesueeHegj – ueeskeÀmenkeÀe³ee&legve Oeev³e yeBkeÀ ë

oejHeÀU ns ieeJe DeJe<e&Ce ÒeJeCe #es$eele ³esles. HeefjCeeceer ieeJeeceO³es melele Oeev³e ìb®eeF&®eer
HeefjefmLeleer nesleer ³eeJej Ghee³e cnCepes Oeev³e yeBkeÀ ns ueeskeÀeb®³ee ue#eele Deeues Je Oeev³e yeBkesÀ®eer
mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. l³eecegUs ieeJeeleerue Oeev³e ìb®eeF&Jej ceele keÀjlee Deeueer Je mebmLeelcekeÀ
keÀe³ee&®eer meg©Jeele Peeueer.
cenejeäêleerue DeMeer DeveskeÀ ieeJes Flej ieeJeebvee ÒesjCeeoe³eer þjueer Deensle. l³eeb®³ee ³ee
keÀeceecegUs ieeJeeb®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme nesT MekeÀuee.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee ë
1) ûeeceerCe efJekeÀemee®eer DeesUKe ³eeJej Yee<³e keÀje.
1.6 ûeeceerCe efJekeÀemee®es cenÊJe ë-
ûeeceerCe efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer ûeeceerCe meceepee®ee Meem$eer³e ¢efäkeÀesveeletve DeY³eeme

nesCes cenÊJee®es Deens. ³ee ceeO³eceelegve ûeeceerCe meceepee®³ee meJe& mecem³ee peeCetve Ieslee ³esleerue DeeefCe
mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer ³eesi³e l³ee Ghee³e³eespevee keÀjlee ³esleerue.
ûeeceerCe efJekeÀemee®³ee meboYee&le cenelcee ieebOeerpeeRveer J³ekeÌle kesÀuesues efJe®eej Del³eble cenÊJeHetCe&
Deensle. Yeejle ne Kes[îeeb®ee osMe Deens DeeefCe peesHe³e¥le Kes[îeeb®ee He³ee&³eeves ûeeceerCe Yeeiee®ee efJekeÀeme
nesle veener leesHe³e¥le osMee®ee KeN³ee DeLee&ves efJekeÀeme Peeuee Demes cnCelee ³esCeej veener. osMee®³ee SketÀCe
YeewieesefuekeÀ #es$eeHewkeÀer 80 ìkeÌkesÀntve DeefOekeÀ #es$e ûeeceerCe mJe©Hee®es Deens. cnCepes®e DeefOekeÀ
ueeskeÀmebK³ee DeeefCe meJee&efOekeÀ YeewieesefuekeÀ #es$ee®ee efJekeÀeme Peeu³eeefMeJee³e osMee®ee efJekeÀeme Peeuee Demes
cnCelee ³esCeej veener. Yeejlee®³ee mebefJeOeeveele v³ee³e DeeefCe meceles®eer Godoeräîes mJeerkeÀejuesueer Deensle.
³ee Godoeräîeeb®³ee Hetle&lesmeeþer ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀ mecegoe³ee®³ee DeVe, Jem$e, efveJeeje, efMe#eCe
DeeefCe Deejesi³e ³ee efkeÀceeve iejpeeb®eer Hetle&lee nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
ûeeceerCe Yeeieele yengmebK³e ueeskeÀmecegoe³eeves oeefjêîejs<esKeeueer peerJeve peieCes DeeefCe Menjer

Yeeieele Jee{Ceejer mece=odOeer ner efJe<ecelee ogj keÀjC³eemeeþer ûeeceerCe efJekeÀemeeme Deûe¬eÀce osCes iejpes®es
Deens ³ee®eer peeCeerJe ³eespeveekeÀej DeeefCe jep³ekeÀl³ee¥vee Peeueer Deens. meneJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesHeemetve
ûeeceerCe efJekeÀemeemeeþer DeefOekeÀ DeeefLe&keÀ lejlego keÀjC³eele Deeueer DeeefCe ûeeceerCe efkekeÀemee®es J³eeHekeÀ
13
keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeC³eeme meg©Jeele Peeueer. l³eecegUs ûeeceerCe efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esuee ®eeuevee efceUeueer.
lejerosKeerue ûeeceerCe meceepee®³ee mebHetCe& mecem³eeb®es efveceg&ueve Peeues veener.
ûeeceerCe Yeeie meJe& DeLee&ves mJe³ebHetCe& Peeuee, lej®e KeN³ee DeLee&ves ûeeceerCe efJekeÀeme nesF&ue.
ûeeceerCe Yeeieele jenCeeN³ee meJe&meeceev³e peveles®ee efJekeÀeme nesF&ue DeeefCe osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee
®eeuevee efceUt MekesÀue cnCetve ûeeceerCe efJekeÀeme cenÊJee®ee Deens.
1.7 ûeeceerCe efJekeÀemee®eer Godoeräîes ë-
efye´ìerMe jepeJeìerle Yeejleeleerue mJe³ebHetCe& Kes[îeeb®ee Nneme Peeuee, DeeefCe DeveskeÀ mecem³ee
ûeeceerCe Yeeieele efvecee&Ce Peeu³ee. mJeeleb$³eÒeeHleerveblej Yeejle mejkeÀejves efve³eespevee®ee mJeerkeÀej keÀ©ve
ûeeceerCe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceebJej efJeMes<e Yej efouee. keÀe³e&¬eÀceeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eeHetJeea ûeeceerCe
efJekeÀemee®eer keÀener Godoeräîes þjefJeC³eele Deeueer leer Godoeräîes Heg{erueÒeceeCes ë-
1) ke=À<eer GlHeeoveele Jee{ keÀjCes ë

osMeeleerue SketÀCe ueeskeÀmebK³esHewkeÀer 64.5… ueeskeÀmebK³ee Òel³e#e MesleerJej DeJeuebyetve Deens.
ceesþer ueeskeÀmebK³ee MesleerJej DeJeuebyetve Demeu³eecegUs Mesleer®ee efJekeÀeme meeOetve ke=À<eer GlHeeoveele Jee{
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eemeeþer Mesleer®³ee megOeeefjle leb$ee®ee JeeHej keÀjCes, Mesleermeeþer keÀpe& GHeueyOe
keÀ©ve SkeÀjer GlHeeokeÀlee Jee{efJeCes ns ûeeceerCe efJekeÀemee®es cenÊJee®es Godoerä Deens.
2) mebMeesOeve Je ÒeefMe#eCe megefJeOee ë

ke=À<eer efJekeÀemeemeeþer MeslekeÀer mebMeesOeve keWÀê, ke=À<eer efJeoîeeHeerþ, ke=À<eer ceneefJeoîeeue³es ³eeb®eer
mLeeHevee keÀjCes, mebMeesOevee®³ee ceeO³eceebletve DeefOekeÀ GlHeeove osCeeN³ee efHekeÀeb®³ee peeleer MeesOetve keÀe{Ces
Je l³ee®eer ceeefnleer ûeeceerCe Yeeieele Òemeejerle keÀjC³eemeeþer ÒeefMe#eCee®³ee megefJeOee efvecee&Ce keÀjCes, ke=À<eer
efJemleej mesJee efJekeÀefmele keÀjCes Je l³ee®e yejesyej Mesleer HegjkeÀ Je pees[ J³eJemee³e efJekeÀefmele keÀjC³ee®³ee
¢efäves melele Òe³elve keÀjCes, veJeveJeerve leb$e%eeve MeslekeÀN³eebHe³e¥le Heesn®eefJeCes Je l³ee®ee DeJeuebye
keÀjC³eemeeþer l³eebvee ÒeJe=Êe keÀjCes ns ûeeceerCe efJekeÀemee®es GefÎ<ìîe Deens.
3) Òeef¬eÀ³ee Goîeesieeb®ee efJekeÀeme ë

MesleceeueeJej Òeef¬eÀ³ee keÀjCeejs Goîeesie ns yengleebMeer Menjer Yeeieele efJekeÀefmele Peeues Deensle.
ûeeceerCe Yeeieele Òeef¬eÀ³ee GÐeesie vemeu³eecegUs MeslekeÀN³eebvee GlHeeefole keÀ®®ee ceeue keÀceer efkebÀceleerle
efJekeÀeJee ueeielees. DeMee keÀ®®³ee ceeueeuee ³eesi³e efkebÀcele efceUle veener l³eecegUs MeslekeÀN³eebvee DeeHeueer
DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer megOeejlee ³esle veener. cnCetve Mesleceeueeuee ³eesi³e efkebÀceleer efceUJetve osC³eemeeþer,
ûeeceerCe Yeeieele DeefOekeÀ jespeieej efveceer&leer keÀjC³eemeeþer ûeeceerCe Yeeieele Òeef¬eÀ³ee Goîeesieeb®ee efJekeÀeme
keÀjC³ee®es Godoerä ûeeceerCe efJekeÀemeele þsJeC³eele Deeues Deens.
4) pees[ J³eJemee³eeb®ee efJekeÀeme ë

osMeeleerue SketÀCe Mesle peefceveerHewkeÀer 77… #es$e keÀesj[Jeent mJe©Hee®es Deens. l³eecegUs
Je<ee&leerue Deeþ ceefnves ûeeceerCe Yeeieele Hegjsmee jespeieej GHeueyOe nesle veener. cnCetve MesleerMeer efveie[erle
14
pees[ Je HegjkeÀ J³eJemee³eeb®³ee efJekeÀemee®es Godoerä þsJetve l³ee ceeO³eceeletve ûeeceerCe Yeeieele jespeieej
efveceer&leer keÀjC³ee®es Òe³elve kesÀues peele Deensle.
5) menkeÀeje®³ee ceeO³eceelegve ogye&ue IeìkeÀeb®ee efJekeÀeme ë

DeeefLe&keÀ¢äîee ogye&ue IeìkeÀeb®es mebIeìve keÀjCes, íesìs MeslekeÀjer, meerceeble MeslekeÀjer, íesìs
J³eeJemeeef³ekeÀ, ÞeefcekeÀ ³eeb®es Mees<eCe LeebyeefJeC³eemeeþer menkeÀejer mebmLee mLeeHeve keÀjCes, DeeOegefvekeÀ
leb$ee®es HeÀe³eos efceUefJeC³eemeeþer menkeÀeje®³ee ceeO³eceeletve Goîeesieeb®ee efJekeÀeme meeOeCes, menkeÀejer
HelemebmLeeb®eer mLeeHevee keÀ©ve meeJekeÀejebkeÀ[tve MeslekeÀN³eeb®eer nesCeejer efHeUJeCetkeÀ LeebyeefJeCes,
menkeÀeje®³ee ceeO³eceelegve ogye&ue IeìkeÀeb®es meyeueerkeÀjCe keÀjC³ee®es Godoerä ûeeceerCe efJekeÀemeele
þsJeC³eele Deeues Deens.
6) cegueYetle iejpeeb®eer Hetle&lee ë

ûeeceerCe peveles®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeemeeþer efkeÀceeve iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjlee ³eeJeer cnCetve
DeVe, Jem$e, efveJeeje, efMe#eCe, Deejesi³e, MegodOe efHeC³ee®es HeeCeer, ûeeceerCe efJeoîegleerkeÀjCe Fl³eeoer
megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve osTve ceeveJeer mebHeÊeer®³ee efkekeÀemeeuee Hees<ekeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjCes.
7) ûeeceerCe peveles®³ee GVeleermeeþer mJe³ebjespeieeje®³ee ³eespevee jeyeefJeCes, ûeeceerCe

³egJekeÀebmeeþer mJe³ebjespeieej :
ÒeefMe#eCe megefJeOee efvecee&Ce keÀjCes, ogye&ue IeìkeÀebvee DeeefLe&keÀ mene³³e GHeueyOe keÀ©ve osCes,
DeeefLe&keÀ¢äîee ogye&ue IeìkeÀebvee efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esle meeceeJetve IesCes Je l³eeb®es oeefjêîe efveceg&ueve keÀjCes.
8) ûeeceerCe peveles®³ee ceveeceO³es osMeYekeÌleer, meceevelee, SskeÌ³e, yebOegYeeJe, jeäêr³e SkeÀelcekeÀlee efvecee&Ce
keÀjCes, peeleerYeso, Oeeefce&keÀ Yeso, Òeeble-Jeeo ³ee ieesäeRvee ogj þsJeC³ee®³ee o=efäves meceepeele pevepeeie=leer
keÀjCes.
9) ûeeceerCe pevelee Je veeiejer pevelee ³eeb®³eeleerue Deblej keÀceer keÀjCes. ûeeceerCe DeeefCe Menjer
mebmke=Àleer®eer meebie[ IeeueC³ee®ee Òe³elve keÀjCes. ûeeceerCe DeewoîeesefiekeÀerkeÀjCeeJej Yej osCes.
10) ûeeceerCe peveles®es peerJeveceeve Gb®eeJeCes, l³eeb®ee jenCeerceevee®ee opee& megOeejCes ³eemeeþer GlHeVee®eer
meeOeves osCes, Iejiegleer mJe©Hee®³ee meeOeve meeceûeerceO³es efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes.
11) ûeeceerCe pevelesceOeerue DebOeÞeodOee ogj keÀ©ve l³eebvee efJe%eeveefveÿ ¢äer ÒeeHle keÀ©ve osCes.
mJekeÀle=&ÊJeeves DeeHeuee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer peeCeerJe keÀ©ve osCes. Deefveä ÒeLee, HejbHeje
³eeb®³eeHeemegve ûeeceerCe meceepeeuee ogj þsJeCes.
12) mLeeefvekeÀ HeeleUerJej jespeieej efveceealeer®es keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeCes DeeefCe jespeieej efveceealeerletve
GlHeeokeÀ mJe©Hee®eer ceeueceÊee efvecee&Ce keÀjCes.
15
1.8 meejebMe ë
yengleebMeer ûeeceerCe meceepe DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeHeemegve Jebef®ele Deens. cnCetve ûeeceerCe efJekeÀemee®ee
DeLe&, ûeeceerCe efJekeÀemee®es mJe©He, J³eeHleer, ûeeceerCe efJekeÀemee®es cenÊJe, DeesUKe Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee
Dee{eJee ³ee ÒekeÀjCeele Iesleuee Deens. ûeeceerCe meceepee®³ee mecem³ee peeCetve IesTve l³ee o=efäves efJeefJeOe
keÀe³e&¬eÀceeb®eer DeeKeCeer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
Yeejlee®³ee Deee|LekeÀ efJekeÀemeele ûeeceerCe efJekeÀemeeuee cenÊJee®es mLeeve Deens. ûeeceerCe efJekeÀeme
cnCepes KeN³ee DeLee&ves osMee®ee efJekeÀeme nes³e. efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea ûeeceerCe meceepe mJe³ebHetCe& Je mJee³eÊe
neslee. ieeJee®ee keÀejYeej, ieeJe®es DevegYeJeer Heb®e ®eeueJele nesles. efye´ìerMe jepeJeìerle mJe³ebHetCe& Kes[îeeb®eer
DeLe&J³eJemLee mebHegäele Deeueer DeeefCe ûeeceerCe Yeeieele DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee. mJeeleb$³eesÊej
keÀeUele ûeeceerCe efJekeÀemee®es Òe³elve meg© Peeues. ûeeceerCe efJekeÀemee®eer Godoeräîes efveef½ele keÀjC³eemeeþer
ûeeceerCe efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee, ûeeceerCe efJekeÀemee®es mJe©He, ûeeceerCe efJekeÀemee®eer J³eeHleer F. IeìkeÀ
ue#eele IesTve Godoeräîes ceeb[C³eele Deeueer Deensle. ûeeceerCe efJekeÀemeemeeþer DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeb®ee
mebbyebOe pees[C³ee®ee Òe³elve keÀjC³eele Deeuee Deens.
1.9 mJeeO³ee³e
1) ûeeceerCe efJekeÀemee®eer J³eeK³ee meebietve mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

2) ûeeceerCe efJekeÀemee®es mJe©He Je J³eeHleer efJeMeo keÀje.
3) `ûeeceerCe efJekeÀemee®eer DeesUKe' ³eeJej efìHeCe keÀje.
4) ûeeceerCe efJekeÀemee®es cenÊJe ³eeJej ®e®ee& keÀje.
5) ûeeceerCe efJekeÀemee®eer Godoeräîes meebiee.
1.10 meboYe& met®eer
1) DeeieueeJes ÒeefoHe ë ûeeceerCe DeeefCe veeiejer meceepeMeem$e, meeF&veeLe ÒekeÀeMeve – veeieHegj

2) vee[ieeW[s ieg©veeLe ë ûeeceerCe meceepeMeem$e, keÀe@vìervesvìue ÒekeÀeMeve – HegCes
3) ®eeHesÀkeÀj efJeueeme ë j®eveelcekeÀ keÀe³ee&®³ee efoMee, efJeHegue ÒekeÀeMeve – HegCes
4) efjyesuees keÌuesceWìeF&ve : ye®eleieì, ieewjJe yegkeÀ neTme – veeefMekeÀ
5) kegÀ©UkeÀj j. Heg. ë efJekeÀemee®es DeLe&Meem$e, efJeoîee ÒekeÀeMeve – veeieHegj

16
IeìkeÀ -2
ûeeceerCe efJekeÀemee®es keÀe³e&¬eÀce
2.0 Gefodoäîes
2.1 ÒemleeJevee
2.2 ûeeceerCe Hegvej&®evee
2.3 Yeejleeleerue Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee
2.4 ûeeceerCe efJekeÀemee®es keÀe³e&¬eÀce
2.5 meejebMe
2.6 mJeeO³ee³e
2.7 meboYe&met®eer
2.0 Gefodoäîes ë-
1) ûeeceerCe efJekeÀemee®es cenÊJe peeCetve IesCes.

2) ûeeceerCe efJekeÀemee®³ee keÀe³e&¬eÀceeb®eer DeeJeM³ekeÀlee DeY³eemeCes.
3) ûeeceerCe efJekeÀemee®es keÀe³e&¬eÀce DeY³eemeCes.
Òee®eerve ûeeceerCe meceepee®es ef®e$e GlmeenJeOe&keÀ nesles. mJee³eÊe, mJe³ebHetCe& Je mJeleb$e Demee
ûeeceerCe meceepe meJee&Lee&ves mece=odOe neslee. efye´ìerMe keÀeueKeb[ele mJe³ebHetCe& ûeeceerCe meceepee®es ef®e$e
Heeueìues DeeefCe meJe& meeceeefpekeÀ mebmLee efvemlespe Peeu³ee. DeeefLe&keÀ efJe<ecelee Jee{le iesueer.
mJeeleb$³eÒeeHleerveblej mejkeÀejuee DeeefLe&keÀ efJe<ecelee ogj keÀjC³eemeeþer Ghee³e³eespevee keÀjCes DeHeefjne³e&
þjues. meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e v³ee³e meeceev³eeleerue meeceev³e ceeCemeebvee efceUJetve osCes ns
mJeleb$e Yeejlee®es O³es³e þjues. l³ee ¢efäkeÀesveeletve efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀceeb®eer DeeKeCeer Je DebceueyepeeJeCeer
meg© Peeueer.
efye´ìerMe keÀeUele mJe³ebHetCe& ûeeceerCe meceepee®es DeefmlelJe veä Peeues. osMeeleerue 80 ìkeÌkesÀ
pevelee ner ûeeceerCe Yeeieele JeemleJ³e keÀjerle nesleer. l³eeb®³ee mecem³eebvee Deûe¬eÀce osCes DeeJeM³ekeÀ nesles.
keÀejCe Yeejlee®ee Deelcee ne Kes[îeele®e jenlees. l³eemeeþer l³eeb®³ee efJekeÀemeekeÀefjlee efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀce
DeeKeC³eele Deeues. ûeeceerCe Hegvej&®evee l³ee ¢efäkeÀesveeletve cenÊJeHetCe& jeefnueer.
17
ûeeceerCe meceepee®eer DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je jepeefkeÀ³e Òeieleer nesC³eemeeþer efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce
ns cenÊJee®es þjleele. DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ peerJeveele mJe³ebHetCe& nesCes, ieefjyeer nìeJe ceesefnce meg©
keÀjCes, Mesleer Je kegÀìerjesoîeesieeb®ee efJekeÀeme keÀjCes, Yetefcenerveebvee keÀece osCes, JeenletkeÀer®eer mees³e keÀjCes,
peceerve megOeej, efMe#eCe Òemeej, Deejesi³e efJe<e³ekeÀ megefJeOeeb®ee efJemleej keÀjCes Je pevelesuee efJekeÀemeemeeþer
peeie=le keÀjCes ³eeceeieerue ns cegK³e GefÎä ³eeceeieerue Deens.
2.2 ûeeceerCe Hegvej&®evee ë-
Hegvej&®evee ³ee®ee DeLe& SKeeoîee ieesäer®eer Hegvne veJ³eeves ceeb[Ceer keÀjCes nes³e. ûeeceerCe
Hegvej&®evee ³ee MeyoeceO³es efye´ìerMe jepeJeìerle ûeeceerCe meceepee®eer peer ogo&Mee Peeueer nesleer leer LeebyeJetve ³ee
meceepeeuee Hegvne SkeÀoe meceLe& Hee³eeJej GYes keÀjCes nes³e. Lees[keÌ³eele ûeeceerCe meceepee®eer meJee¥ieerCe
Òeieleer Ie[Jetve DeeCeCes DeeefCe ûeeceerCe meceepee®³ee mecem³ee mees[efJeCes cnCepes ûeeceerCe Hegvej&®evee nes³e.
Yeejle mejkeÀejves mJeeleb$³eesÊej keÀeUele osMee®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeemeeþer Heb®eJeeef<e&keÀ

³eespevee neleer Iesleu³ee. He®ebJeeef<e&keÀ ³eespeveeb®eer ³eMemJeer Jeeì®eeue ner meJe&mJeer ûeeceerCe efkekeÀemeeJej®e
DeJeuebyetve Deens. ³ee®eer peeCeerJe jep³ekeÀl³ee¥vee Peeueer. l³eevegmeej l³eebveer ûeeceerCe Hegvej&®eves®es efJeefJeOe
keÀe³e&¬eÀce le³eej kesÀues. ûeeceerCe peveles®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, Mew#eefCekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Je Dev³e
ÒekeÀej®³ee mecem³ee mees[Jetve ®eebieu³ee peerJeveceevee®ee opee& ÒeeHle keÀ©ve oslee ³eeJee ³eekeÀefjlee Deepe
ûeeceerCe Hegvej&®eves®³ee keÀe³e&¬eÀceeJej DeefOekeÀ Yej osC³eele ³esle Deens. ûeeceerCe Hegvej&®evesceO³es Heg{erue
yeeyeeRvee ÒeeOeev³e osC³eele ³esles.
1) ûeeceerCe meceepeeleerue oeefjêîe ogj keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjCes.

2) Mesleer efJekeÀemeekeÀ[s ue#e HegjefJeCes.
3) ûeeceesoîeesie Je kegÀìerjesoîeesieebvee Òeeslmeenve osCes.
4) ûeeceerCe pevelesceO³es mecegoe³e YeeJevee Jee{erme ueeJeCes.
5) ûeeceerCe Yeeieele efMe#eCe Òemeejeuee ®eeuevee osCes.
6) ûeeceerCe pevelesceO³es kegÀìgbye efve³eespeve Je kegÀìgbye keÀu³eeCe keÀe³e&¬eÀcee®ee Òe®eej Je Òemeej keÀjCes.
7) ûeeceerCe Yeeieele ie=nyeebOeCeer keÀe³ee&uee ®eeuevee osCes.
ûeeceerCe Hegvej&®eves®³ee keÀe³e&¬eÀcee®³ee DeeOeejs®e cenelcee ieebOeeRvee DeefYeÒesle Demeuesueer megKeer,

mece=odOe Je mJe³ebHetCe& DeMeer ûeeceerCe mJejep³ee®eer mebkeÀuHevee meekeÀej nesT MekesÀue. ûeeceerCe meceepeeuee
veJ³eeves efJekeÀemee®³ee ceeiee&Jej DeeCeCes Je ûeeceerCe peveles®es peerJeve megKeer Je mebHeVe yeveefJeCes ns®e ûeeceerCe
Hegvej&®eves®es Kejs O³es³e Deens.
osMeeuee mJeeleb$³e ÒeeHle Peeu³eeveblej osMee®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme JneJee ³ee ¢efäkeÀesveelegve 2
Dee@keÌìesyej 1952 Heemegve meecegefnkeÀ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀcee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eele Deeueer.
meecegefnkeÀ efJekeÀeme cnCepes meceepee®ee ef¬eÀ³eeMeerue menYeeie DemeCeejer Je meceepee®³ee

GHe¬eÀceMeeruelesves ®eeueCeejer Je DeefKeue meceepee®es peerJeve GVele keÀjCeejer ®eUJeU nes³e.
18
ûeeceerCe #es$ee®ee HeefjHegCe& efJekeÀeme keÀjCes Je ûeeceerCe meceepee®es peerJeveceeve Gb®eeJeCes ne ÒecegKe
GodosMe ³ee keÀe³e&¬eÀceeceeies neslee. Deejesi³e, efMe#eCe Je Flej meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®³ee GHe¬eÀceebceO³es
Jee{ keÀjCes ³eeJej DeefOekeÀ Yej osC³eele Deeuee.
1) ûeeceerCe Hegvej&®eves®eer ceeefnleer Ðee.
2.2.1 meecegefnkeÀ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce ë-

ûeeceerCe peveles®ee efJekeÀeme JneJee ³ee ¢efäkeÀesveelegve meecegefnkeÀ efkekeÀeme keÀe³e&¬eÀceebceO³es Heg{erue
GHe¬eÀce jeyeefJeC³eele Deeues. Mesleer, HeeCeerHegjJeþe, oUCeJeUCe, efMe#eCe, Deejesi³e Fl³eeoer IeìkeÀebvee
ÒeeOeev³e osC³eele Deeues.
1) ke=À<eer GlHeeovee®³ee efJekeÀemee®ee meceeJesMe keÀe³e&¬eÀceele keÀjC³eele Deeuee. l³ee efJekeÀemeemeeþer

ûeeceerCe HeeleUerJej®³ee keÀeceieejeb®ee mecegn DemeCeeje Òel³eskeÀ efJekeÀeme ieì DeeefCe Mesleerleerue leebef$ekeÀer
efJeMes<e%eeb®ee mebIe, HeMegHeeueve, menkeÀej Je ûeeceerCe Goîeesie ³eeb®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee.
2) peueefmeb®eve mees³eeR®ee HetCe& JeeHej, meecegefnkeÀ peueefmeb®eve keÀeceeb®³ee og©ml³ee Je osKeYeeue, #es$eer³e
keÀeueJes, HeeCeer JeeHejeleerue ye®ele ³eeb®ee meceeJesMe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceele keÀjC³eele Deeuee.
3) yengefJeOe efHekeÀeb®³ee #es$ee®eer Jee{ keÀjC³eele Deeueer.
4) megOeejerle yeer-efye³eeC³eeb®eer mebK³ee Jee{efJeC³eele Deeueer Je l³eeb®es efJelejCe meJe& MeslekeÀN³eebvee
keÀjC³eele Deeues.
5) GlmeJe, cesUeJes YejefJeC³eele Deeues.
6) ueneve MeslekeÀjer, Meslecepegj ³eeb®³eekeÀefjlee efJeMes<e Þece³eespevee jeyeefJeC³eele Deeu³ee.
2.2.2 meecegefnkeÀ efJekeÀeme ³eespeves®eer JewefMeäîes ë-

meceepe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce 2 Dee@keÌìesyej 1952 Heemegve meg© keÀjC³eele Deeuee. l³ee®eer
JewefMeäîes Heg{erueÒeceeCes ë-
1) meJe&mHeMeea ûeeceerCe Yeeiee®³ee meJe& mecem³eeb®ee efJe®eej DeueieHeCes ve keÀjlee SkeÀef$eleHeCes®e ³ee
³eespevesle keÀjC³eele Deeuee. ³ee®ee®e DeLe& ûeeceerCe Yeeiee®es meJe&®e peerJeve GVele keÀjC³eeJej ³ee ³eespeves®ee
Yej neslee.
2) ûeeceerCe Yeeiee®³ee DeeefLe&keÀ Hegvej&®evesuee ³ee ³eespevesle ÒeeOeev³e osC³eele Deeues.
19
3) ueeskeÀeb®ee mJeÒe³elveeJejerue efJeMJeeme Jee{efJeCes Je l³eebvee efJekeÀemee®eer keÀeces keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjCes
³ee ³eespevesle DeHesef#ele nesles.
meecegefnkeÀ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce ne keWÀêer³e mlej, jep³e mlej, efpeune Je ûeece mlej DeMee
efJeefJeOe mlejebJej jeyeefJeC³eele Deeuee. ³eeceO³es 27,388 Kes[er Je 1.64 keÀesìer ueeskeÀeb®ee meceeJesMe
keÀjC³eele Deeuee. Òel³eskeÀ ÒekeÀuHe 300 Kes[îeebmeeþer neslee. Òel³eskeÀ ÒekeÀuHee®es leerve efJekeÀeme ieì
le³eej keÀjC³eele Deeues. Heefnu³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es 90 keÀesìer ©He³es iebgleefJeC³eele Deeues. 1953
ceO³es 66 npeej ueeskeÀJemleer DemeCeeje Kes[îeeb®ee ieì le³eej keÀjC³eele Deeuee Je meecegefnkeÀ efJekeÀeme
ieìe®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. 1953 ceO³es Dev³e peceeleermeeþer efJeMes<e ÒekeÀuHe meg© Peeues.
meecegefnkeÀ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceeb®ee cegueYetle GodosMe ûeeceerCe ueeskeÀebveer mJeleë®³ee veJe efveJee&ef®ele
ÒeefleefveOeeRceeHe&Àle efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceeleerue ³eespevee Je ieì ³eeb®ee keÀe³e&¬eÀceele menYeeieer nesCes ne neslee.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee ë-

1) meecegefnkeÀ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀcee®eer ceeefnleer oîee.
2.2.3 ûeeceerCe efJekeÀemeemeeþer efve³eespeve ë-

ûeeceerCe peveles®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je ûeeceerCe peveles®ee meeceeefpekeÀ efJekeÀeme ner ûeeceerCe
efJekeÀemee®eer cenÊJee®eer oesve Debies Deensle. DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeceO³es efJekeWÀêerle efve³eespeve, peefceve
megOeejCee keÀe³eoîee®eer DebceueyepeeJeCeer, GlHeeoveemeeþer ueeieCeeN³ee keÀ®®³ee ceeuee®ee HegjJeþe,
keÀpee&®³ee mees³eer, GlHeeefole ceeueemeeþer yeepeejHesþe Fl³eeoer ieesäeR®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
meeceeefpekeÀ efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esle meeJe&peefvekeÀ Je Jew³eeqkeÌlekeÀ Deejesi³ee®³ee mees³eer, efMe#eCe

megefJeOee, efHeC³ee®es HeeCeer, JeerpeHegjJeþe, meeJe&peefvekeÀ mJe®ílee, jmles Je oUCeJeUCe megefJeOee,
IejyeebOeCeer F. ieesäeR®ee meceeJesMe Dee{Ulees.
ûeeceerCe peveles®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer ieeJe Je ieeJeeMespeejerue vewmeefie&keÀ meeOeveeb®ee

peemleerle peemle JeeHej keÀmee keÀjlee ³esF&ue l³ee®ee efJe®eej keÀjC³eele ³eslees. peefceveer®³ee ÒekeÀejevegmeej
Je Òeleervegmeej l³ee®eer efJeYeeieCeer keÀjC³eele ³eeJeer. Je l³eevegmeej peefceveerceO³es efJeefJeOe ÒekeÀej®eer efHekesÀ
IesTve Mesleer GlHeVe Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjCes. MesleerHegjkeÀ J³eJemee³e Goe. ogiOeJ³eJemee³e, MesUer
ceW{erHeeueve J³eJemee³e, kegÀkeÌkegÀìHeeueve, jsMeerce Goîeesie, DeUbyeer ueeieJe[, JejenHeeueve Fl³eeoer
J³eJemee³e meg© keÀjC³eele ³eeJesle. He[erkeÀ peefceveerJej Je nuekeÌ³ee peefceveeRJej keÀesj[Jeent efHekesÀ nesCes
Fl³eeoeR®es efve³eespeve keÀjeJes. lemes®e ieeJeebceO³es kegÀìerjesoîeesieebvee ÒeeOeev³e osC³eele ³eeJes.
20
2.3 Yeejleeleerue Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee ë-
JemeenleJeeoer Mees<eCeecegUs pepe&j Peeuesu³ee DeLe&J³eJemLes®³ee Hegve©lLeeveemeeþer Yeejleele

DeeefLe&keÀ efve³eespevee®³ee mebkeÀuHeves®ee mJeerkeÀej keÀjC³eele Deeuee. 1 SefÒeue, 1951 Heemegve Yeejleele
DeeefLe&keÀ efve³eespeveeme meg©Jeele keÀjC³eele Deeueer. lesJneHeemegve Yeejleele 11 Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee HetCe&
Peeu³ee Demegve 12Jeer ³eespevee ®eeuet Deens. ³ee J³eefleefjkeÌle 7 Jeeef<e&keÀ ³eespeveener jeyeefJeC³eele Deeu³ee.
Yeejleele Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee Òeef¬eÀ³esle leerveoe Keb[ He[uee. ³ee keÀeueeJeOeerle 7 Jeeef<e&keÀ ³eespevee
jeyeefJeC³eele Deeu³ee.
Yeejleele 1 SefÒeue 1951 Heemegve Peeuesues DeeefLe&keÀ efve³eespeve 1985 He³e¥le HetCe&HeCes
DeeosMeelcekeÀ nesles. Heefnu³eeoeb®e 7 J³ee ³eespevesle efJe%eeve Je leb$e%eevee®³ee #es$eele met®ekeÀ efve³eespeve
ÒeCeeueer®ee DeJeuebye keÀjC³eele Deeuee. cee$e lejerner mebHetCe& ³eespevee DeeosMeelcekeÀ®e nesleer. 7 J³ee
³eespevesceO³es peJeenj jespeieej ³eespeves®³ee mJe©Heele Yeejlee®eer Heefnueer efJekeWÀêerke=Àle ³eespevee meg©
keÀjC³eele Deeueer. ³ee ³eespevesceO³es 20 ìkeÌkesÀ Ke®e& jep³eebvee keÀjeJe³eeme ueeiele Demes Je lees
ûeeceHeb®ee³eleer®³ee ceeO³eceelegve ueeieg kesÀuee peele Demes. 8 J³ee ³eespevesuee Yeejlee®eer Heefnueer HetCe& meg®ekeÀ
efve³eespevee®eer ³eespevee ceeveueer peeles.
1) Heefnueer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee ë- 1 SefÒeue 1951 les 31 cee®e& 1956

Heefnu³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeves®ee Yej ne ke=À<eer #es$eeJej neslee. ogmeN³ee cene³eg×ecegUs Je
Yeejlee®³ee HeÀeUCeercegUs efJemkeÀUerle Peeuesueer DeLe&J³eJemLee meeJe©ve Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesceO³es
meceleesue efvecee&Ce keÀjCes osMeeleerue GHeueyOe meeOevemebHeÊeer®ee GHe³eesie keÀ©ve jespeieej Jee{efJeCes Je
ueeskeÀeb®³ee jenCeerceevee®ee opee& Gb®eeJeCes ns Godoeräîe Heefnuee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeves®es nesles.
2) ogmejer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee ë- 1 SefÒeue 1956 les 31 cee®e& 1961

ogmeN³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeves®ee cegK³e Yej pe[ Je cegueYetle GoîeesieebJej neslee. efJekeÀemee®ee oj
7.5 ìkeÌkesÀ ÒeefleJe<e& SJe{e mebHeeove keÀjCes, pe[ Je cegueYetle Goîeesieeb®eer mLeeHevee keÀ©ve
DeewoîeesieerkeÀjCe Jee{efJeCes Je 10 les 12 ueeKe J³ekeÌleeRmeeþer veJ³eeves jespeieej GHeueyOe keÀ©ve osCes ³ee
³eespevesceO³es meceepeJeeoer meceepej®eves®es lelJe ns DeeefLe&keÀ veerleer®es ue#³e cnCetve mJeerkeÀejC³eele Deeues.
3) eflemejer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee ë- 1 SefÒeue 1961 les 31 cee®e& 1966

eflemeN³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesle ke=À<eer Je cegueYetle Goîeesie ³eeJej Yej osC³eele Deeuee. ogmeN³ee
³eespevesle ke=À<eer #es$eeuee og³³ece cenlJe efoues nesles. Yeejlee®ee efJekeÀeme ne ke=À<eer efJekeÀemeeefMeJee³e DeMekeÌ³e
Deens. ns ue#eele Deeu³eeveblej ke=À<eer #es$eekeÀ[s ue#e keWÀêerle keÀjC³eele Deeues. lemes®e 1962 ®³ee ®eerve
³eg×eveblej `mebj#eCe DeeefCe efJekeÀeme' ³eeJej Yej osC³eele Deeuee.
4) ®eewLeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee ë- 1 SefÒeue 1969 les 31 cee®e& 1974

®eewL³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es mJeeJeuebyeveeJej Yej osC³eele Deeuee. mLew³ee&men DeeefLe&keÀ Jee{
ns Iees<eJeekeÌ³e þjues iesues. mJeeJeuebyeve, meeceeefpekeÀ v³ee³eemen DeeefLe&keÀ kee{, meceleesue ÒeeosefMekeÀ
efkekeÀeme ³ee IeìkeÀebJej Yej osC³eele Deeuee.
21
5) Hee®eJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee ë- 1 SefÒeue 1974 les 31 cee®e& 1979
Hee®eJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es ÒeecegK³eeves Yej ne iejeryeer nìeDees efkebÀJee oeefjêîe efveceg&ueve
Je mJeeJeuebyeve ³eeJej osC³eele Deeuee. l³ee ¢efäves DeeefLe&keÀ Jee{er®es ue#³e 4.4 ìkeÌkesÀ, oeefjêîe
efveceg&ueve DeeefCe GlHeeokeÀ jespeieejele Jee{ ns Godoerä þjefJeC³eele Deeues.
6) Jeeef<e&keÀ ³eespevee ë-
1 SefÒeue 1978 les peevesJeejer 1980 ojc³eeve jeyeefJeC³eele Deeueer. ³ee ³eespevesuee meeKeUer
³eespevee Demes cnCeleele. ke=À<eer Je mebueive #es$eebceO³es jespeieej #ecelee Jee{efJeCes Je GHeYeesi³e Jemlegb®³ee
GlHeeoveemeeþer ueIeg Je kegÀìerj GoîeesieebJej Yej osC³eele Deeuee.
7) meneJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee 1 SefÒeue 1980 les 31 cee®e& 1985 ë-

meneJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es oeefjêîe efveceg&ueve Je jespeieej efveceealeerJej Yej osC³eele
Deeuee. l³ee ³eespeves®es cegK³e Godoeräîe cnCepes 5.2 ìkeÌkesÀ FlekeÀe Jee{er®ee oj mebHeeefole keÀjCes,
DeeefLe&keÀ Je leebef$ekeÀ mJeeJeuebyeve / mJeeuebyeveeyejesyej®e 3 keÀesìer 40 ueeKe ueeskeÀebmeeþer jespeieej
efveefce&leer keÀjCes ns nesles.
8) meeleJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee ë- 1 SefÒeue 1985 les 31 cee®e& 1990

meeleJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee HebOeje Je<ee¥®³ee efoIe&keÀeueerve ³eespeves®ee Yeeie nesleer. ³ee
³eespevesceO³es GlHeeokeÀ jespeieej efveceealeerJej Yej osC³eele Deeuee. l³eecegUs ³ee ³eespevesuee `jespeieej
efveceealeer pevekeÀ' Demes cnCeleele.
9) Jeeef<e&keÀ ³eespevee ë-
meeleJeer ³eespevee mebHeu³eeveblej osMeeleerue jepeefkeÀ³e DemLew³ee&cegUs DeeþJeer ³eespevee meg© ve
keÀjlee oesve Jeeef<e&keÀ ³eespevee jeyeefJeC³eele Deeu³ee. 1990-92 ojc³eeve DeLe&J³eJemLesle J³eJenej
leesuee®es mebkeÀì, HejefkeÀ³e ®euevee®ee Del³euHe meeþe, Goîeesie#es$eele ceboer Demes og<HeefjCeece efvecee&Ce
Peeues nesles.
10) DeeþJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee ë- 1 SefÒeue 1992 les 31 cee®e& 1997

DeeþJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es ceeveJe efJekeÀemeeJej Yej osC³eele Deeuee. l³eeceO³es
jespeieeje®³ee HegjsMee mebOeer efvecee&Ce keÀjCes, ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee Jesie efve³ebef$ele keÀjCes, meJee¥vee
ÒeeceeefCekeÀ efMe#eCe IesTve efvej#ejles®es G®®eeìve keÀjCes, meJe& Kes[îeeleerue ueeskeÀebvee mJe®í Je
efHeC³ee®³ee HeeC³ee®ee HegjJeþe keÀjCes, ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e mees³eer megefJeOee efvecee&Ce keÀjCes, ke=À<eer #es$ee®ee
efJekeÀeme Je efJeefJeOeerkeÀjCe keÀ©ve DeVeOeev³ee®³ee yeeyeleerle osMe mJe³ebHetCe& keÀjCes DeMeer Godoeräîes
þjefJeC³eele Deeueer nesleer.
11) veJeJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee ë- 1 SefÒeue 1997 les cee®e& 2002

veJeJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es ke=À<eer Je ûeeceerCe efJekeÀemeeJej Yej osC³eele Deeuee. ³eemeeþer
ke=À<eer Je ûeeceerCe efJekeÀeme ¿eebvee Deûe¬eÀce, jespeieej efveceealeer, DeeefLe&keÀ Jee{er®ee oj Jeeef<e&keÀ mejemejer
6.5 ìkeÌkesÀ, meJee¥vee cegueYetle efkeÀceeve mesJee HegjefJeCes, MeeMJele efJekeÀeme, ogye&ue IeìkeÀeb®es meyeueerkeÀjCe,
Heb®ee³ele mebmLee, menkeÀejer mebmLeeb®³ee efJekeÀemeeme ®eeuevee Fl³eeoer Godoeräîes þjefJeC³eele Deeueer.
22
12) oneJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee ë- 1 SefÒeue 2002 les 31 cee®e& 2007
oneJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeves®es Godoeräîe cnCepes GDP ®³ee Jee{er®³ee oje®es ue#e ÒeefleJe<eea
Deeþ ìkeÌkesÀ þsJeC³eeyejesyej®e oeefjêîee®es ÒeceeCe keÀceer keÀjCes, mee#ejles®es ÒeceeCe Jee{efJeCes, yeeuece=l³eg®es
ÒeceeCe keÀceer keÀjCes, Òeogef<ele veo³eeb®eer mJe®ílee keÀjCes, meJe& Kes[îeebvee MeeMJele mJe®í Hes³epeue
HegjJeþe keÀjCes.
13) DekeÀjeJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee ë- 1 SefÒeue 2007 les 31 cee®e& 2012

DekeÀjeJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesle mebHetCe& osMeemeeþer GDP ®³ee Jee{er®es Jeeef<e&keÀ mejemejer 9
ìkeÌkeÌ³ee®es ue#e þsJeC³eele Deeues. lemes®e ner Jee{ meJee¥vee meeceeJetve IesCeejer cnCepes®e meceeJesMeer Je=odOeer
Demesue. l³eeÜejs ogye&ue IeìkeÀeb®³ee peerJevee®³ee iegCeJeÊesceO³es megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes.
14) yeejeJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee ë- 1 SefÒeue 2012 les 31 cee®e& 2017

yeejeJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeves®es peueo, MeeMJele DeeefCe DeefOekeÀ meceeJesMeer Je=odOeer Demes
Godoeräîe nesles. ³ee ³eespeves®ee cegK³e Yej ke=À<eer Je keÀejKeeveoejeryejesyej®e Hee³eeYetle megefJeOee, Deejesi³e
Je efMe#eCe ³ee #es$eeJej Deens.

1) Yeejleeleerue Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee®eer ceeefnleer oîee.
2.4 ûeeceerCe efJekeÀemee®es keÀe³e&¬eÀce ë-
ûeeceerCe Yeeiee®ee efJekeÀeme nesC³eemeeþer Je oeefjêîe efveceg&ueveemeeþer mJeleb$eÒeeHleerveblej

mejkeÀejves oeefjêîe efveceg&ueve Je jespeieej efveefce&leermeeþer efJeefJeOe GHe¬eÀce jeyeefJeues. l³eeHewkeÀer cenÊJee®es
keÀe³e&¬eÀce Heg{erueÒeceeCes ë-
DeJe<e&Ce – ÒeJeCe #es$e keÀe³e&¬eÀce - (DPAP)
mejkeÀejves osMeeleerue keÀener efveJe[keÀ DeJe<e&Ce – ÒeJeCe #es$eebceO³es ne keÀe³e&¬eÀce 1973-74
ceO³es meg© kesÀuee. ³ee keÀe³e&¬eÀcee®ee cegK³e GodosMe cnCepes peefceve, HeeCeer DeeefCe Flej vewmeefie&keÀ
mebmeeOeveeb®ee meblegefuele efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCetve ³ee ÒeosMeeleerue He³ee&JejCee®ee meceleesue HegvemLee&efHele
keÀjCes. ³ee ³eespevesmeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje efveOeer keWÀê Je jep³e mejkeÀejebveer 50% ³ee ÒeceeCeele
efouee Deens. ner ³eespevee 13 jep³eeleerue 155 efpeunîeebceOeerue 947 ieìebceO³es jeyeefJeueer peele Deens.
³ee ³eespeves Debleie&le 41 ueeKe nskeÌìme& SJe{îee #es$eeJej peJeUHeeme 8355 HeeCeueesì ÒekeÀuHe jeyeefJeues
peele Deensle.
23
SkeÀeeflcekeÀ ûeeceerCe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce - (IRDP)
meg©Jeeleeruee 2300 ieìebceO³es meg© keÀjC³eele Deeuesuee ne keÀe³e&¬eÀce 2 Dee@keÌìesyej 1980
jespeer HetCe& osMeYejeceO³es ueeiet keÀjC³eele Deeuee. meO³ee cee$e ne keÀe³e&¬eÀce DeefmlelJeele vemetve Flej 5
³eespeveemeefnle l³ee®es efJeefueveerkeÀjCe 1 SefÒeue 1999 Heemetve mJeCe&pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej
³eespevesceO³es keÀjC³eele Deeues Deens. ³ee ³eespeves®ee cegK³e GodosM³e cnCepes oeefjêîe js<es®³ee Jej
³esC³eemeeþer ûeeceerCe kegÀìgbyeebvee DeeefLe&keÀ¢äîee mJeeJeuebyeer yeveefJeCes. ne GodosM³e meeO³e keÀjC³eemeeþer
ue#³e ieìebceO³es mJe³eb jespeieeje®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer l³eebvee GlHeeove#ece Yeeb[Jeuee®ee
HegjJeþe keÀjC³ee®eer lejleto ³eeceO³es keÀjC³eele Deeueer nesleer. ³ee ³eespevesmeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje efJeÊe
HegjJeþe 50… kebsÀê mejkeÀej Je 50… jep³e mejkeÀej ³eeb®³eeÜejs keÀjC³eele ³esle Demes.
peJeenj jespeieej ³eespevee - (JRY)

1 SefÒeue 1989 jespeer meg© keÀjC³eele Deeuesu³ee peJeenj jespeieej ³eespevesle iesu³ee keÀener
Je<ee¥Heemetve yeoue keÀjC³eele ³esTve keÀener veJeerve ³eespevee meg© keÀjC³eele Deeu³ee nesl³ee. ³ee ¢äerves
peJeenj jespeieej ³eespeves®eer Gl¬eÀebleer Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
De) peJeenj jespeieej ³eespevee - (JRY)

meneJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesle meg© keÀjC³eele Deeuesu³ee Heg{erue 2 ³eespeveeb®es SkeÀef$ekeÀjCe
keÀ©ve 1 SefÒeue 1989 jespeer peJeenj jespeieej ³eespevee meg© keÀjC³eele Deeueer.
1 jeäêr³e ûeeceerCe jespeieej keÀe³e&¬eÀce (NREP – 2 Dee@keÌìesyej 1980)

2 ûeeceerCe Yetceernerve jespeieej nceer keÀe³e&¬eÀce (RLEGP – 15 Dee@iemì 1983)
ner ³eespevee SkeÀ cenÊJee®eer cepetjer jespeieej ³eespevee nesleer. leer Heb®ee³ele jepemebmLeeb®³ee
ceeO³eceeletve osMeeleerue meJe& Kes[îeebceO³es jeyeefJeueer peele nesleer. efle®³ee ceeO³eceeletve ûeeceerCe Yeeieele
efìkeÀeT Hee³eeYetle megefJeOeeb®eer efveefce&leer keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee iesuee.
ye) peJeenj ûeece mece=×er ³eespevee (JGSY) :- peJeenj jespeieej ³eespevee

peJeenj jespeieej ³eespeves®eer Hegvej&®evee keÀªve 1 SefÒeue 1999 jespeer efle®³ee peeieer peJeenj
ûeece mece=×er ³eespevee meg© keÀjC³eele Deeueer. ³ee ³eespeves®ee cegK³e GodosMe cnCepes ûeeceerCe Yeeieele
efìkeÀeT Hee³eeYetle megefJeOeeb®eer efveefce&leer nesC³eeyejesyej®e ûeeceerCe pevelesuee MeeMJele jespeieeje®³ee mebOeer
GHeueyOe keÀ©ve osCes. lemes®e ûeeceerCe yesjespeieejebmeeþer cepegjer jespeieeje®eer efveefce&leer keÀjCes ne Deens.
keÀ) mebHetCe& ûeeceerCe jespeieej ³eespevee (SGRY) :-

peJeenj ûeece mece=×er ³eespevee DeeefCe Deeéeeefmele jespeieej ³eespevee (2 Dee@keÌìesyej 1993)
³eeb®es SkeÀef$ekeÀjCe keÀªve 25 meHìWyej 2001 Heemetve mebHetCe& ûeeceerCe jespeieej ³eespevee meg© keÀjC³eele
Deeueer. ³ee ³eespeves®ee cegK³e GodosMe cnCepes jespeieeje yejesyej®e ûeeceerCe Yeeieele DeVemegj#ee efvecee&Ce
keÀjCes. lemes®e efm$e³ee, Devegmetef®ele peeleer Je peceeleeRJej efJeMes<e Yej osCes. ³ee ³eespeves®ee Jeeef<e&keÀ
ÒemleeefJele Ke®e& 10 npeej keÀesìer ªHe³es Demetve l³eeceO³es 50 ueeKe ìve DeVeOeev³ee®ee meceeJesMe
Deens. ³ee ³eespevesmeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee efveOeer®eer efJeYeeieCeer keWÀê Je jep³e mejkeÀejceO³es 75… Je
25… ³ee ÒeceeCeele kesÀueer peeF&ue. lemes®e keÀeceieejeb®es efkeÀceeve Jesleve ns efkeÀceeve 25… jesKe mJe©Heele
DeeefCe efkeÀceeve 5 efkeÀ.ûe@ce DeVeOeev³ee®³ee mJe©Heele DeMee mebefceÞe mJe©Heele efoues peeF&ue.
24
³ee ³eespeves®eer DebceueyepeeJeCeer Heb®ee³ele jepeJ³eJemLes®³ee eflevner ìHH³eebJej kesÀueer peeF&ue. ³ee
³eespeves®eer efJeÊeer³e mebmeeOeves efpeune Heefj<eo, Heb®ee³ele meefceleer Je ûeece Heb®ee³ele ³eeb®³eeceO³es
20ë30ë50 ³ee ÒeceeCeele efJeYeeietve Iesleueer peeF&ue. mebHetCe& ûeeceerCe ³eespevee ner jeäêr³e ûeeceerCe
jespeieej nceer ³eespevesceO³es efJeueerve keÀjC³eele Deeueer.
Fbefoje DeeJeeme ³eespevee - (IAY)

Fbefoje DeeJeeme ³eespevee ner ³eespevee 1985-86 ceO³es meg© keÀjC³eele Deeueer. peJeenj
jespeieej ³eespeves®ee SkeÀ Yeeie cnCetve ³ee ³eespeves®eer DebceueyepeeJeCeer meg© Peeueer. 1 peevesJeejer 1996
Heemetve Yeejle mejkeÀejves efleuee mJeleb$e opee& efouee. ³ee ³eespevesDebleie&le Devegmetef®ele peeleer, Devegmetef®ele
peceeleer Je cegkeÌle Jesþefyeieej ³ee ieìeleerue oeefjêîe js<esKeeueerue ûeeceerCe kegÀìgbyeebvee Iejs yeebOeC³eemeeþer
efkebÀJee megOeejC³eemeeþer efJeÊeer³e mene³³e efoues peeles. ³ee ³eespeves®ee efJemleej ue{eF&le cejCe HeeJeuesu³ee
ceepeer mewefvekeÀeb®³ee kegÀìbgyeemeeþer keÀjC³eele Deeuee. lemes®e 3… Iejs ûeeceerCe oeefjêîe js<esKeeueerue
MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ efJekeÀueebie J³ekeÌleeRmeeþer jeKeerJe þsJeC³eele Deeueer Deensle. 2006-07 Heemetve
oeefjêîe js<esKeeueerue DeuHemebK³eebkeÀe®eener meceeJesMe ³ee ³eespevesle keÀjC³eele Deeuee Deens. ner keWÀê
Hegjmke=Àle ³eespevee Demetve efJeÊeer³e mebmeeOeveeb®eer efJeYeeieCeer kesbÀê Je jep³eeceO³es 75ë25 ³ee ÒeceeCeele
kesÀueer peeles. ueeYeeL³ee&®eer efveJe[ ner þjJetve efouesu³ee keÀesìîeevegmeej ûeecemeYesceeHe&Àle kesÀueer peeles.
ÒeOeeveceb$eer ûeece me[keÀ ³eespevee - (PMGSY)

ner ³eespevee 25 ef[meWyej 2005 Heemetve 100… keWÀê Hegjmke=Àle cnCetve meg© keÀjC³eele
Deeueer. ³ee ³eespeves®ee cegK³e GodosMe cnCepes meJe& ve pees[uesu³ee Kes[s ieeJeebvee yeejeceener jml³eebveer
pees[Ces. ³ee ³eespevesmeeþer osMeer, HejosMeer, yengjeäêr³e efJeÊeer³e mebmLeeb®eer ceole Iesleueer peeles. ³ee
³eespeves®es cegK³e Godoerä cnCepes meHeeì ÒeosMeeleerue 500 Hes#ee DeefOekeÀ ueeskeÀ Jemleer®³ee lej [eWiejeU
efkebÀJee DeeefoJeemeer ÒeosMeeleerue 250 Hes#ee DeefOekeÀ ueeskeÀJemleer®³ee Jeml³eebvee efmebieue yeejeceener
jml³eebveer pees[Ces ns Deens. ³ee ³eespevesle DeeleeHe³e¥le jml³eebveer ve pees[C³eele Deeuesu³ee Jeml³eeb®ee®e
meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee Deens.
mJeCe& pe³ebleer ûeece mJejespeieej ³eespevee - (SGSY)

1) SkeÀeeflcekeÀ ûeeceerCe efJekeÀeme (IRDP)
2) mJe³ebjespeieejemeeþer ûeeceerCe leªCeebvee ÒeefMe#eCe (TRYSEM)
3) ûeeceerCe #es$eeleerue efm$e³ee Je cegueeb®ee efJekeÀeme (DWCRA)
4) oMeue#e efJeefnjeR®eer ³eespevee (MWS)
5) iebieekeÀu³eeCe ³eespevee (GKY)
6) ûeeceerCe keÀejeefiejebvee megOeeefjle DeJepeejeb®ee HegjJeþe (SITRA)
DeMee mene ³eespeveeb®es SkeÀef$ekeÀjCe 1 SefÒeue 1999 Heemetve keÀªve ner ³eespevee meg©
keÀjC³eele Deeueer. ³ee ³eespeves®ee cegK³e GodosMe cnCepes mJe³ebjespeieeje®³ee meJe& yeeyeeR®ee meJee¥ieerCe
efJe®eej keÀjC³eele Deeuee Deens. l³eeceO³es iejerye ueeskeÀebvee mJe³eb-mene³³elee ieìebceO³es mebIeefìle keÀjCes,
ÒeefMe#eCe, efJeÊe HegjJeþe, leb$e%eeve, Hee³eeYetle megefJeOee lemes®e efJeHeCeve Fl³eeoeR®ee meceeJesMe Deens.
25
³ee ³eespevesle DeveskeÀ mebmLeeb®eer SkeÀelceerkeÀjCe Ie[Jetve DeeCeC³eele Deeues Deens. ³eeceO³es
efpeune ûeeceerCe efJekeÀeme ceb[Us, yeBkeÀe, Heb®ee³ele jepe-mebmLee, mJe³ebmesJeer mebmLee DeeefCe Flej efvece-
mejkeÀejer mebmLee Fl³eeoeR®ee meceeJesMe Deens.
ûeeceerCe keggÀìbgyeebvee yeBkeÀ HeleHegjJeþe DeeefCe mejkeÀejer Devegoeves ³eeb®³ee mene³³eeves keÀener GlHeVe
efceUJetve osCeejer ceeueceÊee osTve 3 Je<ee¥®³ee keÀeueeJeOeerle l³eebvee oeefjêîe js<es®³ee Jej DeeCeCes. ns ³ee
³eespeves®es cetU Godoeräîe Deens. ³ee ceeueceÊesceOetve efceUCeejs GlHeVe yebBkesÀ®ee nHlee Jepee peelee efkeÀceeve
oesve npeej ©He³es Òeefleceen efceUeJee DeMeer DeHes#ee Deens. ³ee ³eespeves Debleie&le efceUCeejs Devegoeve ns
ÒekeÀuHe efkebÀceleer®³ee 30… FlekesÀ Deens Je Devegmetef®ele peceeleeRmeeþer 50… FlekesÀ Deens. J³eefkeÌleb®³ee
ieìemeeþer 50… Devegoeve Demetve peueefmeb®eve ÒekeÀuHeebmeeþer Devegoevee®eer keÀesCeleerner keÀceeue ce³ee&oe
veener.
³ee ³eespevesmeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje efveOeer 75… keWÀê mejkeÀej Je 25… jep³e mejkeÀej
³eeb®³ee leHexÀ efceUlees. ûeeceerCe Yeeieeleerue oeefjêîe js<esKeeueerue kegÀìgbyes ns ³ee ³eespeves®es ue#³e ieì Deensle.
l³eelener Heg{erue IeìkeÀebmeeþer efJeMes<e megefJeOee Deensle. SketÀCe megefJeOeebHewkeÀer 50… megefJeOee Devegmetef®ele
peeleer Je Devegmetef®ele peceeleeRmeeþer Deens. efm$e³eebmeeþer 40… lej 3… DeHebieebmeeþer jeKetve þsJeC³eele
Deeueer Deensle. ûeeceerCe ieefjyeeb®³ee mJe³ebjespeieejemeeþer®eer meO³eener SkeÀ®e cenÊJee®eer ³eespevee Deens.
jeäêr³e ûeeceerCe GHepeerefJekeÀe DeefYe³eeve (NRLM) ë-

ûeeceerCe efkekeÀeme ceb$eeue³eeves meHìWyej 2009 ceO³es ner ³eespevee megª kesÀueer. ûeeceerCe oeefjêîe
js<esKeeueerue kegÀìgbyee®es oeefjêîe keÀceer keÀjC³eemeeþer mJe³ebjespeieej Je cepegjer jespeieeje®³ee efJeefJeOeerke=Àle
mebOeer efvecee&Ce keÀjCes Je MeeMJele DeeOeejeJej GlHeVe Jee{ermeeþer Òe³elve keÀjCes ns Godoerä þjefJeC³eele
Deeues.
Yeejle efvecee&Ce ³eespevee ë-

16 ef[meWyej 2005 jespeer ner ³eespevee meg© keÀjC³eele Deeueer. ner ³eespevee cnCepes `ûeeceerCe
Hee³eeYetle mebj®evesmeeþer SkeÀ efyePevesme Hue@ve' Deens. l³eeceO³es ûeeceerCe Yeeieele 6 #es$eebceO³es Hee³eeYetle
megefJeOee efJekeÀemee®ee meceeJesMe Deens.
ûeeceerCe Hes³epeue ³ee mebkeÀuHevesÜejs 2012 He³e¥le meJe& DeueeYeeefvJele Jeml³eebvee Hes³epeuee®ee
HegjJeþe keÀjC³eele Deeuee. ûeeceerCe ie=nefvecee&Ce ³ee ÒekeÀuHeeodJeejs ieefjyeebmeeþer Iejeb®eer GHeueyOelee keÀªve
osCes. ûeeceerCe ogj-meb®eejodJeejs Heb®ee³ele mlejebJej Yeejle efvecee&Ce keWÀê mLeUs mLeeHeve keÀjCes. ûeeceerCe
jml³eebÜeje 1000 ueeskeÀmebK³ee Demeuesueer meJe& ieeJes ([eWiejeU efkebÀJee DeeefoJeemeer Yeeieele 500)
yeejeceener jml³eebveer pees[Ces. ûeeceerCe efJeoîegleerkeÀjCeeodJeejs meJe& ieeJeeHe³e¥le Jeerpe Heesnes®eefJeCes Je iejerye
kegÀìgbyeebvee efJepes®es keÀveskeÌMeve osCes. peueefmeb®eve ³eespevesodJeejs 1 keÀesìer nskeÌìj peceerve veJ³eeves
efmeb®eveeKeeueer DeeCeCes.
jeäêr³e ûeeceerCe jespeieej nceer ³eespevee (NREGS) ë-

7 meHìWyej 2005 jespeer jeäêr³e ûeeceerCe jespeieej nceer keÀe³eoîee®eer veeWoCeer Peeu³eeJej 2
HesÀye´gJeejer 2006 jespeer jeäêr³e ûeeceerCe jespeieej nceer ³eespevee meg© keÀjC³eele Deeueer. ³eeceO³es mebHetCe&
ûeeceerCe jespeieej ³eespevee (SGRY) DeeefCe ve@Meveue HegÀ[ HeÀe@j Jeke&À Òeesûe@ce (NFFWP) ³ee oesve
26
³eespevee efJeueerve keÀjC³eele Deeu³ee. 2 Dee@keÌìesyej 2009 jespeer cenelcee ieebOeer ³eeb®³ee 140J³ee
pevceefleLeer efoJeMeer ³ee ³eespeves®es veeJe yeouetve cenelcee ieebOeer jeäêr³e ûeeceerCe jespeieej nceer ³eespevee
Demes veeJe osC³eele Deeues. meg©Jeeleeruee ner ³eespevee 200 efpeunîeebceO³es meg© keÀjC³eele Deeueer nesleer.
l³eeveblej 1 SefÒeue 2008 Heemetve ner ³eespevee mebHetCe& osMeYejele ueeiet keÀjC³eele Deeueer.
p³ee ûeeceerCe kegÀìgbyeeleerue leªCe meom³e DekegÀMeue Debiecesnveleer®es keÀece keÀª Fef®íleele
DeMee Òel³eskeÀ kegÀìgbyeeme Òel³eskeÀ DeeefLe&keÀ Je<ee&le efkeÀceeve 100 efoJemeeb®ee cepegjer jespeieej HegjefJeC³ee®eer
nceer jep³e mejkeÀejves Iesleueer Deens. Òel³eskeÀ kegÀìgbye 100 efoJemeeb®³ee jespeieeje®es efJeYeepeve keggÀìgbyee®³ee
Òeew{ meom³eebceO³es keÀª MekeÀlees. DeMee ÒekeÀej®eer ner peieeleerue Heefnueer®e ³eespevee Deens.
keÀece keÀjC³eeme F®ígkeÀ Òel³eskeÀ HeefjJeej ûeece Heb®ee³eleerceO³es veeWoCeer keÀª MekeÀlees. ner
veeWoCeer 5 Je<ee¥meeþer JewOe Demes. ûeece Heb®ee³ele DeMee veeWoCeerke=Àle HeefjJeejeme HeÀesìesûeeHeÀ³egkeÌle pee@ye
keÀe[& osles.
Depe&oejeves Depe& kesÀu³eeHeemetve HebOeje efoJemee®³ee Deele l³ee®³ee IejeHeemetve 5 efkeÀueesceerìj

Debleje®³ee Heefjmejele l³eeuee jespeieej HegjJeuee peeF&ue. Dev³eLee l³ee jep³e mejkeÀejebveer peenerj
kesÀu³eeÒeceeCes l³eebvee Òeefleefove yesjespeieejer YeÊee efouee peeF&ue. YeÊ³ee®ee oj DeeefLe&keÀ Je<ee&leerue
Heefnu³ee 30 efoJemeebmeeþer cepegjer oje®³ee 25… Hes#ee keÀceer vemeeJee. lej Je<ee&leerue Heg{erue
keÀeueeJeOeermeeþer cepegjer oje®³ee 50… Hes#ee keÀceer vemeeJee. jespeieej 5 efkeÀceer #es$ee®³ee yeensj GHeueyOe
keÀªve efou³eeme 10… DeefleefjkeÌle cepegjer efoueer peeF&ue.
cepegjer®ee oj efkeÀceeve 100 ªHe³es Òeefleefove keÀjC³eele Deeuee. Òel³eskeÀ jep³e mejkeÀej
DeLe&mebkeÀuHeeleerue ³ee lejlegoerodJeejs DeeHeuee oj þjJeleele. cenejeäêle ne oj 145 ª. FlekeÀe
keÀjC³eele Deeuee Deens. ceefnueebmeeþer 33… Deej#eCee®eer lejlego ³ee keÀe³eoîeele keÀjC³eele Deeueer
Deens.
jep³eebveer GHeueyOe keÀªve efouesu³ee jespeieejeJej nesCeeN³ee Ke®ee&HewkeÀer 90… Ke®e& keWÀê
mejkeÀej GHeueyOe keÀªve osles. ³ee ³eespeves®es JesUesJesUer Heefj#eCe keÀjC³eemeeþer keWÀê HeeleUer, jep³e
HeeleUer, efpeune HeeleUerJej Heefj<eoe mLeeHeve keÀjC³eele ³esleele Je l³eemeeþer SkeÀ ³eespevee DeefOekeÀeN³ee®eer
efveJe[ kesÀueer peeles. ûeece meYes®³ee efMeHeÀejMeervegmeej ÒekeÀuHeeb®eer efveJe[ DebceueyepeeJeCeer DeeefCe He³e&Jes#eCe
keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer ûeece Heb®ee³eleer®eer Demesue.
Jeerme keÀueceer keÀe³e&¬eÀce ë-

26 petve 1975 jespeer Jeerme keÀueceer keÀe³e&¬eÀce mJe. Fbefoje ieebOeer ³eebveer megª kesÀuee.
oeefjêîe js<esKeeueerue peveles®³ee jenCeerceevee®³ee opee&le megOeejCee keÀjCes ne l³eeceeieerue ÒecegKe GodosMe
neslee. ³ee keÀe³e&¬eÀcee®eer veblej Hegvej&®evee keÀjC³eele Deeueer. ieefjyeer nìeDees Demes ³ee keÀe³e&¬eÀcee®es Iees<e
JeekeÌ³e Deens. ner Jeerme keÀueces Heg{erueÒeceeCes –
1) ieefjyeer nìeDees.
2) peveMekeÌleer
27
3) efkeÀmeeve efce$e
4) ÞeefcekeÀ keÀu³eeCe
5) meJee¥meeþer Iejs
6) mJe®í Hes³epeue
7) Keeoîe megj#ee
8) meJee¥meeþer Deejesi³e
9) meJee¥meeþer efMe#eCe
10) Devegmetef®ele peeleer, peceeleer DeuHe mebK³eekeÀ DeeefCe Flej ceeieemeJeieea³eeb®es keÀu³eeCe
11) ceefnuee keÀu³eeCe
12) yeeuekeÀu³eeCe
13) ³egJee efJekeÀeme
14) PeesHe[Heìdìer megOeej
15) He³ee&JejCe mebj#eCe DeeefCe JeveJe=×er
16) meeceeefpekeÀ megj#ee
17) ûeeceerCe me[keÀ
18) ûeeceerCe Gpee&
19) ceeieeme Yeeieeb®ee efJekeÀeme
20) F&-Meemeve
HebleÒeOeeve jespeieej efveefce&leer keÀe³e&¬eÀce (PMEGP) ë-

ne keÀe³e&¬eÀce Dee@iemì 2008 ceO³es veJ³eeves meg© keÀjC³eele Deeuesuee Hele DeeOeeefjle
Devegoeve keÀe³e&¬eÀce Deens. ³eeceO³es ûeeceerCe Yeeieele Je Menjer Yeeieele meg#ce GHe¬eÀceeb®³ee mLeeHeves®³ee
ceeO³eceeletve jespeieeje®³ee mebOeer®³ee efveefce&leerJej Yej osC³eele Deeuee Deens. efJemle=leHeCes efJeKegjuesu³ee
HeejbHeeefjkeÀ keÀejeefiejebvee efkebÀJee ûeeceerCe Je Menjer yesjespeieej leªCeebvee SkeÀ$e DeeCeCes Je l³eebvee MekeÌ³elees
l³eeb®³ee jenl³ee IejepeJeU®e mJe³ebjespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOe keÀªve osCes. lemes®e ûeeceerCe leªCeeb®es
MenjebkeÀ[s nesCeejs mLeueeblej keÀceer keÀjC³eemeeþer MeeMJele jespeieej GHeueyOe keÀªve osCes ns Gefodoäîe
Deens.
jeäêr³e keÀewMeu³e efJekeÀeme OeesjCe (NSDP) ë-

Yeejle mejkeÀejves HesÀye´gJeejer 2009 ceO³es jeäêr³e keÀewMeu³e efkekeÀeme OeesjCe peenerj kesÀues. ³ee
OeesjCee®es Gefodoä cnCepes keÀewMeu³e efJekeÀeme meceeJesMeer yeveefJeCes DeeefCe Yeejleer³e keÀeceieejebceOeerue
ûeeceerCe – Menjer, Heg©<e – ceefnuee, mebIeefìle -DemebIeefìle DeeefCe HeejbHeeefjkeÀ – DeeOegefvekeÀ ³ee
DeeOeejeJejerue DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ efJeYeeieCeer otj keÀjCes, efJeefJeOe Goîeesie Je GHe¬eÀceebceO³es
keÀewMeu³eeb®eer Jee{leer ceeieCeer yejesyejerves YeeieefJeCes.
jespeieej efveefce&leer ns oeefjêîe efveceg&uevee®es cenÊJee®es meeOeve Demeu³eecegUs mejkeÀejves

mJeeleb$³eÒeeHleerveblej ûeeceerCe efJekeÀemeemeeþer Jejerue keÀe³e&¬eÀce DeeKetve l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer kesÀueer
Deens.
28
1) ûeeceerCe efkekeÀemee®es efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀce meebiee.
2.5 meejebMe ë-
Yeejleeuee mJeeleb$³e ÒeeHle Peeu³eeveblej osMee®ee peueoieleerves DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[Jetve

DeeCeC³ee®ee ÒeMve Meemeveemeceesj neslee. DeeHeu³ee osMee®eer DeLe&J³eJemLee HeÀej ceesþîee mebkeÀìele
meeHe[ueer nesleer. ³ee HeefjefmLeleerJej ceele keÀjC³eemeeþer DeeHeu³ee jep³ekeÀl³ee¥veer DeeefLe&keÀ efve³eespevee®³ee
ceeiee¥®ee DebieerkeÀej keÀªve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ieleer osC³ee®es þjefJeues. efve³eespeveyeodOe efJekeÀemee®es
Gefodoäîe efveef½ele keÀjC³eele Deeues. l³eemeeþer efve³eespeve ceb[Ue®eer mLeeHevee keÀªve Heb®eJeeef<e&keÀ
³eespeveeb®eer DeeKeCeer keÀªve DebceueyepeeJeCeer Deeueer. ûeeceerCe Yeeiee®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme nesC³eemeeþer
efJeefJeOe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeC³eele Deeues.
2.6 mJeeO³ee³e ë-
1) Yeejleeleerue `ûeeceerCe Hegvej&®evee' ³eeJej Yee<³e keÀje.

2) meceepe efJekeÀeme ³eespeves®eer ceeefnleer oîee.
3) Yeejleeleerue Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeveeb®ee Dee{eJee I³ee.
4) ûeeceerCe efJekeÀemee®es efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀce ³eeJej ®e®ee& keÀje.
1) DeeieueeJes ÒeefoHe ë ûeeceerCe DeeefCe veeiejer meceepeMeem$e, meeF&veeLe ÒekeÀeMeve – veeieHegj

2) vee[ieeW[s ieg©veeLe ë ûeeceerCe meceepeMeem$e, keÀe@vìervesvìue ÒekeÀeMeve – HegCes
3) osmeeF& Þeer. ceg. ë Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee, YeeuesjeJe efvece&uee, efvejeueer ÒekeÀeMeve – HegCes
4) keÀesUbyes jbpeve ë Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee, YeeieerjLe ÒekeÀeMeve – HegCes
5) efjyesuees keÌuesceWìeF&ve ë ye®eleieì, ieewjJe yegkeÀ neTme – veeieHegj

29
IeìkeÀ -3
ûeeceerCe meceepe
- Òee. efJeJeskeÀ Meeb. ®eJneCe
3.1 Gefodoäîes
3.2 ÒemleeJevee
3.3 ûeeceerCe meceepee®eer mebkeÀuHevee
3.4 ûeeceerCe meceepee®es mJeªHe
3.5 ûeeceerCe meceepee®eer GlHeÊeer
3.6 ûeeceerCe meceepee®eer JewefMeäîes
3.7 meejebMe
3.8 mJeeO³ee³e
3.9 meboYe&met®eer
1) ûeeceerCe meceepee®ee DeY³eeme keÀjCes.

2) ûeeceerCe meceepee®es mJe©He DeY³eemeCes.
3) ûeeceerCe meceepee®eer JewefMeäîes DeY³eemeCes.
4) ûeeceerCe meceepeeleerue HeefjJele&ve DeY³eemeCes.
Yeejleer³e meceepee®ee DeY³eeme keÀjleevee Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®ee DeY³eeme Del³eble

cenÊJeHetCe& þjlees. Yeejle ne Kes[îee®ee osMe cnCetve mecepeuee peelees. Yeejle ne Kes[erÒeOeeve osMe Deens,
Demes JeCe&ve cenelcee ieebOeerpeeRveer kesÀues nesles. osMee®³ee SketÀCe ueeskeÀmebK³esHewkeÀer 68 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ ûeeceerCe
Yeeieele jenleele. Yeejleele mene ueeKeebHes#ee DeefOekeÀ Kes[er Deensle. YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleercegUs Òel³eskeÀ
Kes[îeeb®³ee meeceeefpekeÀ Je YeeweflekeÀ j®evesceO³es efYeVelee Dee{Ules. Òee®eerve keÀeUer JeenletkeÀ Je
oUCeJeUCee®³ee DeYeeJeecegUs Kes[er mJe³ebHegCe& Je mJee³eÊe Demeuesueer efometve ³esleele. Kes[îeeleerue
ueeskeÀeb®³ee iejpee Kes[îeeleerue ueeskeÀebkeÀ[tve YeeieefJeu³ee peele nesl³ee. Mesleer J³eJemee³eeves Yeejleer³e
meeceeefpekeÀ mebIeìve lemes®e ceeveefmekeÀ Je YeeJeefvekeÀ peerJeve ÒeYeeefJele kesÀues Demetve ûeece ne®e Yeejleer³e
meeceeefpekeÀ peerJevee®³ee mebmke=Àleer®ee ÒecegKe DeeOeej Deens. yeueglesoejer He×leerletve ûeeceerCe meceepeeuee
30
yeUkeÀìer ÒeeHle Peeuesueer efometve ³essles. efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea ûeeceerCe meceepeele Demeuesueer ner mJe³ebHetCe&lee
Je<ee&vegJe<ex efìketÀve Demeuesueer efometve ³esles.
Òee®eerve Yeejleer³e meceepee®es efmLejlee ns JewefMeäîe nesles. Hejbleg efye´ìerMe keÀeueKeb[ele

HeefjJele&vee®eer Òeef¬eÀ³ee ieleerceeve nesTve ûeeceerCe mJeeJeuebyeve mebHegäele ³esTve HejeJeuebyeve Jee{le iesues.
peeleHeb®ee³ele, ûeeceHeb®ee³ele, meb³egkeÌle kegÀìbgye F. ÒeYeeJe keÀceer nesTve ³eeb®eer keÀe³ex HejeJeleeale Peeueer.
ûeeceerCe DeLe&J³eJemLee ceesþîee ÒeceeCeele jeäêr³e®e veJns lej peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLes®eerner Debie yeveueer.
meeceeefpekeÀ mebIeìveebceO³es yeoue Peeues. ûeeceerCe meceepe yeouele iesuee. oeefjêîe, yesjespeieejer ³ee
mecem³ee ûeeceerCe meceepeeuee Yes[meeJet ueeieu³ee DeewoîeesefiekeÀerkeÀjCe, MenjerkeÀjCe, HeeefM®eceeefl³ekeÀjCe
HeefjCeece ûeeceerCe peerJeveeJej Peeuesuee efometve ³eslees.
3.3 ûeeceerCe meceepee®eer mebkeÀuHevee ë-
Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®ee DeY³eeme DeefuekeÀ[®ee / Deepe®ee vemetve ³ee meceepee®³ee

DeY³eemeeuee 10 J³ee MelekeÀeHeemetve meg©Jeele Peeuesueer Deens. l³eele meelel³eeves Yej®e He[le Deens.
meceepeeefJe<e³eer®es mebMeesOeve osMeer lemes®e efJeosMeer mebMeesOekeÀebveer, efJe®eejJebleebveer kesÀuesues efometve ³esles.
ûeeceerCe meceepee®ee DeY³eeme keÀewefìu³ee®³ee DeLe&Meem$eele, ceneYeejle, $eÝiJeso F. ûebLeele Dee{Ulees.
³ee®ee®e DeLe& Demee keÀer, ûeeceerCe meceepeeuee npeejes Je<ee&®ee Fefleneme Demetve l³ee®³ee efJekeÀemee®³ee
¢äerves efveef½ele®e Òe³elve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
mJeeleb$³eHetJe& keÀeueKeb[eHeemetve meceepemesJekeÀ meeceeefpekeÀ keÀe³e&keÀlex, mJe³ebmesJeer mebmLee,

mebIeìvee, jepekeÀer³e vesles cenelcee ieebOeerpeer®es Kes[îeeb®³ee efJekeÀemee®es mJeHve meekeÀejC³eemeeþer
Òe³elveMeerue Demeuesues efometve ³esleele, ns efJekeÀemee®es keÀe³e& JesieJesieUîee efþkeÀeCeer ®eeuele Demeues lejer
meceepe DeveskeÀ ÒeMveebveer ûeemeuesuee efomelees. DeveskeÀ mecem³ee ûeeceerCe meceepee®³ee Hee®eJeeruee®e
Hegpeuesu³ee efometve ³esleele.
Kes[er DeefmlelJeele ³esC³eeHetJeea®es ceeveJeer peerJeve mebIe<e&ce³e Demeuesues efometve ³esles. jeveìer
HeMegb®ee cegkeÌle meb®eej l³eeletve l³ee®³eele efvecee&Ce Peeuesueer megj#eles®eer YeeJevee l³eeletve Jemleer®eer efveefce&leer
31
Peeuesueer efometve ³esles. Mesleer J³eJemee³eeletve ceeveJeer peerJeveeuee efmLejlJe ÒeeHle Peeuesues efometve ³esles. Mesleer
DeLe&J³eJemLesJej DeJeuebyetve DemeCeejer keÀe³ece mJe©Heer Jemeenle efvecee&Ce Peeuesueer efomeles.
ceO³e³egieerve keÀeUele ne meceepe mJe³ebHetCe& Demeuesuee efometve ³eslees. peeleerÒeLee, meb³egkeÌle kegÀìgbye
He×leer, yeueglesoejerHe×le ns IeìkeÀ cenÊJeHetCe& Demeuessues efometve ³esleele. DeeOegefvekeÀ keÀeUele ûeeceerCe
peerJevee®es mJe³ebHegCe&, efmLeleerMeeruelee, mepeeleer³e mecegoe³e ns HeejbHeeefjkeÀ ef®e$e yeoueuesues efometve ³esles.
DeewoîeesefiekeÀjCe, DeeOegefvekeÀerkeÀjCeecegUs ûeeceerCe meceepeele HeefjJele&ve Peeuesues efometve ³esles.
meeOeejCe pes veiej veener les Kes[s ceeveues peeles. pesLes keÀceer ueeskeÀmebK³ee Demetve Mesleer ne
cegK³e J³eJemee³e Deens. DeMee ceeveJeer mecetneme ûeeceerCe meceepe cnìues peeles. leLeeefHe SJe{îeeJe©ve
ûeeceerCe meceepee®ee DeLe& mHeä nesle veener. cnCetve ûeeceerCe meceepe Meem$e%eebveer l³eeefJe<e³eer ceeb[uesu³ee
keÀuHeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes Gef®ele þjsue Je l³eeletve®e ûeeceerCe meceepee®eer mebkeÀuHevee DeefOekeÀ mHe<ì
nesF&ue.
ûeeceerCe meceepee®³ee J³eeK³ee
mebHegCe& ceeveJeer mecegoe³ee®es ûeeceerCe mecegoe³e Je veeiejer mecegoe³e Demes oesve ÒekeÀej
meceepeMeem$e%e Hee[leele. ÒeLece ûeeceerCe mecegoe³e DeefmlelJeele Deeuee Je veblej veeiej mecegoe³ee®ee
Go³e Peeuee. veeiej mecegoe³ee®³ee leguevesves pes veiej efkebÀJee Menj veener les Kes[s DeMeer Kes[îee®eer
k³eeK³ee kesÀueer peeles. l³ee®eÒeceeCes mecegoe³e ceeveues peeles. ûeeceerCe mecegoe³e cnCepes keÀe³e ns
mecepeC³eemeeþer ûeeceerCe mecegoe³ee®³ee meceepeMeem$eebveer kesÀuesu³ee J³eeK³ee HeenCes ³eesi³e þjsue.
1) ef$e. vee. De$es ³eebveer ’ieeJeiee[e“ ³ee ûebLeele Kes[îee®eer J³eeK³ee meebefieleueer Deens. ’efpe®³ee
meYeesJeleer keÀero&meej-Jenerleeuee peceerve Deens Je efpe®³eeceO³es ceeleyyej MeslekeÀjer Je Heg<keÀUmes cepetj
Deensle. DeMee Jemleeruee ûeece cnCeleele.“
2) n@je@u[ HeerkeÀ ³eeb®³ee celes ûeeceerCe mecegoe³eele DeMee HejmHej mebyebOeerle efkebÀJee DemebyebOeerle
J³ekeÌleeR®³ee mecegne®ee DeblejYeeJe neslees keÀer pees mecetn SkeÀe kegÀìgbyeeHes#ee ceesþe Deens Je l³ee J³ekeÌleeR®eer
Iejs Deieoer peJeU peJeU efkebÀJee Deefve³eefcele Jemeuesueer Demeleele. ³ee mecegoe³ee®³ee ke=À<eer³eesi³e
peefceveerJej Mesleer kesÀueer peeles Je meYeesJeleeue®³ee He[erkeÀ peceerveerJej iegjs ®eejueer peeleele. Mespeej®³ee
meercesHe³e¥le Hemejuesu³ee ke=À<eer ³eesi³e Je He[erkeÀ peceerveerJej l³ee mecegoe³ee®eer ceeuekeÀer nkeÌkeÀe®eer YeeJevee
Demeles.
3) ef$e. vee. De$es ’Kes[Ces cnCepes peceerve keÀmeCes Je Kes[tle cnCepes peceerve keÀmeCeeje lesJne
Kes[gleeb®eer Jemleer cnCepes Kes[s nes³e.“
4) jeOeekeÀceue cegKepeea ieeJe cnCepes Demee mecegn keÀer p³ee®³ee efþkeÀeCeer meeHes#e DeMeer meebmke=ÀeflekeÀ
Je meeceeefpekeÀ meec³es Dee{Uleele p³ee®es mJe©He DeveewHe®eeefjkeÀ Je ÒeeLeefcekeÀ mecegnemeejKes Demeles. lesLes
ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee keÀceer Demetve Mesleer ne®e ÒecegKe J³eJemee³e Demelees.
5) Òee. ®ebêkeÀeble Keb[eieUs
ûeeceerCe meceepe cnCepes meeHes#elee ueIeg DeekeÀeje®³ee YetÒeosMeeleerue DeMeer ceeveJeer Jemeenle keÀer
efpe®³eeceO³es ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee keÀceer Demetve ÒeeLeefcekeÀ mebyebOee®ee Òeeyeu³e Demeles DeeefCe cegK³eleë
ke=À<eerÒeOeeve Demes DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ peerJeve Dee{Ules.
32
6) efYeVelee oeKeefJeCeeN³ee efJeefMeä veeJeecegUs megmHeä DeesUKeuee peeCeeje efYeVe meeceeefpekeÀ IeìkeÀ
cnCetve ogmejs ueeskeÀ DeeefCe mJeleë p³ee meceepeeleerue jefnJeeMeer ceeveleele Demee Iejeb®ee mecetn cnCepes
Kes[s nes³e.
Jejerue J³eeK³eeb®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej ûeeceerCe meceepee®ee DeLe& DeefOekeÀ mHeä neslees.
ûeeceerCe meceepeeceO³es ueneve-ueneve DeekeÀeje®es mecegn Dee{Uleele. ne meceepe DeeefLe&keÀ¢äîee MesleerJej
DeJeuebyetve Demeuesuee efometve ³eslees. ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee keÀceer efometve ³esles. Mesleer DeeefCe Meslecepegjer
keÀjCeejer pevelee ûeeceerCe meceepeele meJe&$e Dee{Ules.
Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®ee DeY³eeme keÀjleevee Òel³eskeÀ Kes[îeeb®eer ceMeeieleeruee ³eesi³e DeMeer
peceerve Demeles. meJe&meeOeejCeHeCes ceO³epeeiesle jenleer Iejs Jemeuesueer Demeleele DeeefCe ³ee Jemleer®³ee
Deepetyeepetuee ceMeeieleeruee ³eesi³e peefceveer Demeleele. YejHetj peceerve Je peveeJejebmeeþer jeves Hemejuesueer
Demeleele. ner jeves Je jenleer Iejs ³eebvee®e Kes[s Demes mebyeesOeues peeles.
3.4 ûeeceerCe meceepee®es mJeªHe
ûeece SkeÀ mJe³ebHetCe& SkeÀ©He meceepe J³eJemLee cnCetve DeesUKeueer peeles. ûeeceeuee SkeÀelce
yebOeveele þsJeC³eemeeþer ûeeceeleerue HejbHeje, efjleerefjJeepe F. ®eer ÒecegKe YetefcekeÀe Demeles Je ûeeceeleerue
J³ekeÌleer Je HejbHejeb®es efjleerefjJeepeeb®es GuuebIeve keÀjerle veener. J³ekeÌleer®ee ceevemevceeve, DeesUKe OeejCee
F. ûeecee®³ee DeeOeejeJej®e efveef½ele nesleele. HeejbHeeefjkeÀ meceepeJ³eJemLesle ûeeceeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleer
ûeecee®³ee efnlee®³ee ¢äerkeÀesveeletve keÀe³e& keÀjle Demes. Mesleermeeþer ueeieCeejer meecegûeer, mene³³e ieeJeeleerue
J³ekeÌleer®³ee mene³³eeves Heej Hee[u³ee peele Demele. l³eemeeþer ieeJeeceO³es pepeceeveer He×le DeefmlelJeele
nesleer. pevce, ce=l³et, efJeJeen, mebmkeÀej HejmHej menkeÀe³ee&ves Heej Hee[ues peele Demele. ûeecemlejeJej
peele Heb®ee³ele, Deeblejpeeleer Heb®ee³ele Je ûeeceHeb®ee³eleerÜejs DeveskeÀ keÀe³e& cnCepes efMe#eCe, mJe®ílee
ûeeceeslmeJe, Yeeb[Celebìs efceìJeues peele. ûeeceHeb®ee³eleerÜejs mLeeefvekeÀ ÒeMeemeve Heenerues peele Demes. lej
peele Heb®ee³ele peeleermeeþer keÀe³e& keÀjerle Demes. ûeeceJeeefme³eeb®³ee meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, jepekeÀer³e,
Mew#eefCekeÀ, DeeefLe&keÀ F. DeeJeM³ekeÀleeb®eer Hegle&lee keÀjCeejer meceepeJ³eJemLee Demeuesueer efometve ³esles.
meceepeeleerue SkeÀelceles®eer Yee<ee efometve ³esle Demeu³eeves ûeece ner SkeÀ mJe³ebHetCe& meceepeJ³eJemLee Deens
Demes cnCelee ³esF&ue.
ÒesceveeLe ye@vepeea ³eeb®³eeceles, ’JewefokeÀ keÀeUeHeemetve Kes[er ner mJe³ebMeeefmele nesleer, ceO³eJeleea
Meemevee®³ee efve³eb$eCeeHeemetve Kes[îeeb®ee keÀejYeej cegkeÌle neslee. ûeeefceCeer Je Flej HeoeefOekeÀejer ³eeb®eer
efve³egkeÌleer Kes[er®e keÀjerle Demele. Kes[îeeb®³ee keÀejYeejemebyebOeer®eer ceeefnleer jecee³eCeele osKeerue Dee{Utve
³esles.“ efJeefJeOe efve³egkeÌle kesÀuesu³ee HeoeefOekeÀeN³eebJej Kes[³eeb®es efve³eb$eCe Demes ieeJee®ee keÀejYeej
®eeueefJeC³eemeeþer ieeJeeleerue keÀener ÒecegKe mesJekeÀ keÀece keÀjerle Demele. les mesJekeÀ Keeueerue ÒeceeCes
Deensle.
1) ûeeefceCeer :
³ee k³ekeÌleeruee ieeJeeleerue ÒecegKe veeieefjkeÀe®ee ceeve efceUle Demes. ner Kes[îeeleerue ÒecegKe
J³ekeÌleer ceeveueer peele Demes. ueeskeÀefnlee®³ee o=äerkeÀesveeletve ûeeefceCeer®eer K³eeleer HeÀej ceesþer nesleer.
33
Kes[îee®es mebj#eCe keÀjCes, peefceveerJejerue meeje cenmegue ieesUe keÀjCes, ieeJeeleerue Yeeb[Ce lebìs
mees[efJeCes, meeJe&peefvekeÀ keÀeces keÀjCes F. cenÊJee®eer keÀeces l³eeuee keÀjeJeer ueeiele Demele. Kes[îeeceO³es
Del³eble ÒeYeeJeer DemeCeeN³ee ³ee ieeJeÒecegKeeuee keÀecee®es Jesleve cnCetve efJeefMeä peefceveer efou³ee peele
Demele. ¿ee ieeJe ÒecegKeeuee efJeefJeOe jep³eele efJeefJeOe veeJeebveer DeesUKeues peele Demes. cegKeer³ee, keÀefce&ÿ,
Heìsue F. veeJes ieeJeÒecegKeeb®eer nesleer.
2) efnMesyeveerme :
ûeeefceCeer ieeJeÒecegKee®³ee neleeKeeue®ee mesJekeÀ cnCetve ³ee®³eekeÀ[s Heeefnues peele Demes.
ieeJeÒecegKee®³ee ngketÀceevegmeej®e efnMesyeefvemeeuee JeeieeJes ueeiele Demes. ieeJee®ee efnMesye þsJeCes, peefceveer®³ee
nkeÌkeÀe mebyebOeer®eer cenÊJee®eer keÀeieoHe$es meebYeeUCes, SKeeoe Devegef®ele ÒekeÀej Ie[u³eeme l³eemebyebOeer®eer
veeWo keÀ©ve mejkeÀejuee keÀUefJeCes F. keÀe³ex l³eeuee Heej Hee[eJeer ueeiele Demes. l³eeuee Jesleve cnCetve
peefceveer efou³ee peele Demele. HeìCeejer, Heìsue, Keesle, kegÀuekeÀCeea F. veeJeebveer l³eeuee DeesUKeues peele
Demes.
3) ®eewkeÀeroej :
Kes[îeeceOeerue keÀe³eoe megJ³eJemLee jenC³eemeeþer ³eeuee efve³egkeÌle kesÀuesues Demeles. Kes[îeeleerue
ne Heesefueme nes³e. ³ee®eer peyeeyeoejer cnCepes Kes[îeele Heneje þsJeCes, iegvnîeeb®ee Je=Êeeble mejkeÀejuee
keÀUefJeCes iegvnîeeb®ee MeesOe IesC³eemeeþer mejkeÀejer Heesueermeebvee ceole keÀjCes. JesU He[u³eeme
iegvnîeemebyebOeer mebyebOeerle DemeCeeN³ee ueeskeÀebvee DeìkeÀ keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej osKeerue l³eeuee Demes.
4) mebosMeJeenkeÀ :
ieeJeeleerue ueeskeÀebvee ceeefnleer HegjefJeC³eemeeþer ³ee®eer efve³egkeÌleer kesÀuesueer Demes. ³ee®es cenÊJee®es
keÀece cnCepes ieeJeÒecegKee®ee efvejesHe meJe& ueeskeÀebvee keÀUefJeCes, mejkeÀejer ceeueceÊee, Pee[s, nÎefveMeeC³ee
³eeceO³es efyeIee[ Peeuee lej ieeJe ÒecegKeeuee keÀUefJeCes.
5) yeueglee He×leer / pepeceeveer He×le :

YeeweflekeÀ¢äîee Kes[er ner veiej Je Flej Kes[îeebHeemetve Deueie Demeu³eeves l³eebvee cegueYetle Je
DeeefLe&keÀ iejpee YeeieefJeC³eemeeþer ieeJeele®e menkeÀe³ee&ves mJeleb$e DeMeer DeeefLe&keÀ ³eb$eCee GYeer keÀjeJeer
ueeieueer. Mesleer keÀjCeeje lees MeslekeÀjer. HeCe Mesleermeeþer DeJepeejs yeveefJeCeeje Flej meeOeves keÀjCeejs
efyeiej Mesleer keÀejeieerj Goe. megleej, ®eebYeej, ueesnej, kegbÀYeej F. HejmHejeb®³ee iejpee YeeieefJele Je
DeeHeuee GojefveJee&n keÀjerle ³ee HejmHejeJeuebyeveeletve yeueglesoejer He×le ©{ Peeueer.
cenejeäêle peer yeueglesoejer He×le ©{ nesleer. l³eele Dee{UCeejs yeeje yeueglesoej keÀe©
cnCepes megleej, ueesnej, kebgÀYeej, ®eebYeej, vneJeer, Heefjì, keÀesUer, cenej, ceebie, ®eeQieguee Je peesMeer ns
nesles lej Deþje yeueglesoej cnCepes lesueer, leebyeesUer, meeUer, Oeveiej, efMebHeer, ceeUer, ieeWOeUer, [JeN³ee,
Yeeì, þekeÀj, ieesmeeJeer, pebiece, Jeepeb$eer, Ie[meer, keÀueeJeble, lejeU, YeesF& DeeefCe ceguueeCeer ³eebvee vee©
efkebÀJee Deueglesoej cnìues peeF&. ³eeb®³ee mesJes®³ee yeou³eeme yeueglesoejebvee Oeev³e efkebÀJee YesìJemlet efou³ee
peele Demele. yeueglesoej Je MeslekeÀjer Jeie& ³eeb®es mebyebOe efpeJneUe DeeefCe keÀewìgbefyekeÀ Demele,
megKeogëKee®³ee Òemebieer ns ueeskeÀ SkeÀceskeÀebvee ceole keÀjerle Demele.
34
6) peceerveoej :
peceerveoej Jeiee&uee ieeJeeceO³es ceevee®es mLeeve efoues peeF&. efkeÀl³eskeÀ JesUe mLeeefvekeÀ HeeleUerJej
v³ee³e efveJee[îee®es keÀece peefceveoejebkeÀ[tve®e kesÀues peeF&. peceerveoej Je kegÀU ³eeb®es mebbyebOe
Meslepeefceveer®³ee ¢äerves Ieefveÿ Dee{Utve ³esle Demele. mLeeefvekeÀ HeeleUerJejerue efJeefJeOe keÀeces Heej
Hee[ueer peele Demele. ieeJeeleerue Jeeo peceerveoejeb®³ee ceO³emLeerves®e efceìJeues peele.
ûeeceerCe meceepeele JesieJesieUîee ÒekeÀej®³ee J³eJemLee efpeJeble nesl³ee. DeeefLe&keÀ mece=×lee nesleer.
Oece&yebOeves ÒeYeeJeer nesleer. YeeJeefvekeÀ SwkeÌ³e nesles. Kes[s ne jep³e³eb$eCes®ee keWÀêefyebot neslee. keÀejCe ûeeceerCe
meceepe ne meg©JeeleerHeemetve DeefmlelJeele Deeuesuee neslee. ieeJeeleerue lebìs, Jeeo, oesve Kes[îeeleerue lebìs ns
SkeÀ$e ³esTve ceeie& keÀe{C³ee®eer ÒeLee ©{ nesleer. JeeF&ì ieesäerme keÀ[keÀ Meemeve keÀ©ve meeceeefpekeÀ
efve³eb$eCe meeOeues peeF&.
ûeeceerCe meceepee®es mJe©He Jejerue cegodoîeeb®³ee DeeOeejs meebielee ³esF&ue.
3.5 ûeeceerCe meceepee®eer GlHeÊeer
ûeeceerCe meceepeeuee npeejes Je<ee&b®ee Fefleneme Deens. ³ee®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej ³ee
keÀeueeJeOeerceO³es ceeveJee®eer melele Yećebleer ®eeueuesueer efometve ³esles. SkeÀe efveef½ele DeMee YetYeeieeJej jentve
DeeHeCe DeeHeuee efJekeÀeme keÀjeJee Demes ceeveJeeuee Jeeìle veJnles. Heg{s ÒeeCeer Je He#eer ceejC³eeHes#ee les
HeeUues lej otOe, ceebme, keÀele[s, ®ejyeer, JeenlegkeÀ F. meJe&®e o=äerves mees³eer®es He[les. ns ue#eele ³eslee®e
ceeveJe HeMegHeeueve keÀ© ueeieuee. HeeUuesu³ee HeMegbvee p³ee Yeeieele ®eeje efceUsue. l³ee Yeeieele lees
leelHegjleer Jemleer keÀ© ueeieuee.
³ee®e keÀeueeJeOeerle ceeveJeeuee Mesleer®ee MeesOe ueeieuee. Oeev³e HesjC³eeveblej pes ©peles
l³ee®³eeHeemetve Oeev³e efceUles ³ee cenÊJeHegCe& MeesOeecegUs lees efpeLes-efpeLes megHeerkeÀ peceerve efomesue efleLes
efleLes efmLej nesT ueeieuee. Mesleer®³ee MeesOeeyejesyej®e l³eeuee ueeieuesuee Deiveer®ee MeesOe ne osKeerue
l³ee®³ee efmLejles®³ee ¢äerkeÀesveeletve GHe³egkeÌle þjuee. DeeefCe l³eeletve l³ee®eer Yećebleer keÀceer Peeueer.
Mesleer J³eJemee³e keÀjle DemelesJesUer mebj#eCeemeeþer SkeÀ$e jenCes cenÊJee®es Je efvekeÀ[er®es nesles.
l³eecegUs SkeÀ$e jenCes ³eeletve Kes[îeeb®³ee efveefce&leerme ÒeejbYe Peeuee. ueeieJe[ ³eesi³e peceerveer, veoîee,
veeues, Dees{s F. HeeC³ee®³ee efþkeÀeCeer ceeveJe ueeskeÀJemleer keÀ© ueeieuee. Mesleer GlHeeovee®ee meeþe keÀ©
ueeieuee. l³ee®ee J³eeHeej kesÀuee peeT ueeieuee. Yećebleer keÀjCeeje meceepe SkeÀe efþkeÀeCeer efmLej Peeuee.
nUtnUt ûeeceerCe mebmke=Àleer®ee efJekeÀeme Peeuee.
YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleervegmeej Òel³eskeÀ Kes[îee®ee DeekeÀej, Jemleer, peerJeveHe×leer, peerJeve

efJe<e³e ¢<ìerkeÀesve, Oece&keÀuHevee, ®eeueerefjleer ³eeceO³es leHeÀeJele Dee{Utve ³esles.
Kes[sieeJeele jenCeejs meJe&®e ueeskeÀ Mesleer J³eJemee³e keÀjle nesles Demes veener lej Mesleer mebueive
J³eJemee³e DemeCeejs DeveskeÀ J³eJemee³e keÀ© ueeieues. ceeveJe efJeefMeä YetÒeosMeeJej JeemleJ³e keÀ© ueeieuee.
ueeskeÀmebK³ee Jee{eryejesyej®e JesieJesieUîee ÒeosMeeb®³ee He³ee&JejCeeuee Devegme©ve Flej J³eJemee³e efJekeÀmeerle
35
Peeues. keÀeueeblejeves Mesleer J³eJemee³eeHeemetve SkeÀ Yeeie cegkeÌle nesTve Flej Goîeesie OeboîeekeÀ[s JeUuee.
³eeletve®e leb$eefJeÐee, keÀuee, efJe%eeve, lelJe%eeve, ³eemeejK³ee MeeKee efvecee&Ce Peeu³ee. ceeveJeer peerJeveeJej
³ee®es ogjieeceer HeefjCeece Peeues. Lees[keÌ³eele meebieeJe³ee®es Peeu³eeme %eevee®³ee efJekeÀemeecegUs ceeveJee®eer
YeìkeÀer DeJemLee mebHeueer Je Kes[îeeb®ee Giece Peeuee.
Yeejleer³e yengmebK³e Kes[îeeb®eer GlHeÊeer Je efJekeÀeme veoîeeb®³ee Heefjmejele DeefOekeÀ ÒeceeCeele

Peeuesueer efometve ³esles. Goe. iebiee, ³ecegvee veoîeeb®³ee Heefjmejele Kes[îeeb®ee efJekeÀeme peueoieleerves
Peeuesuee Dee{Ulees. ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeerme ûeeceerCe meceepeMeem$e%eebveer Keeueerue IeìkeÀ
peyeeyeoej Demeuesues efometve ³esleele. p³ee efþkeÀeCeer ns IeìkeÀ ÒeyeU Deensle. l³ee efþkeÀeCeer meceepe
DeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ Jemeuesuee efometve ³eslees.
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀ
peceerve
nJeeceeve
ûeeceerCe meceepee®eer GlHeÊeer HeeCeer
DeeefLe&keÀ IeìkeÀ
menkeÀe³ee&®eer YeeJevee
yeg×erpeerJeer Jeie& Je ÞecepeerJeerJeie&
1) YeewieesefuekeÀ IeìkeÀ :
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀebceO³es peceerve, nJee DeeefCe HeeCeer ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ¿ee ieesäer p³ee
efþkeÀeCeer DevegketÀue Deens. lesLes®e Kess[îeeb®eer ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeuesueer efometve ³esles. DeeefCe p³ee
efþkeÀeCeer ÒeefleketÀue HeefjefmLeleer Deens. l³ee efþkeÀeCeer Jemleer efJejU mJe©Heele Dee{Utve ³esleele.
i) peceerve :
JeeUJebìer ÒeosMeele, oN³eeKeesN³eele, [eWiejeU Yeeieele legjUkeÀ mJe©Hee®eer Jemleer Dee{Ules.
keÀejCe ÒeefleketÀue HeefjefmLeleerle peerJeve peieeJes ueeieles. DeVee®ee ÒeMve meelel³eeves Yes[meeJelees. cee$e
GlHeeove#ece peceerve p³ee efþkeÀeCeer Deens. lesLes Jemleer PeHeeìîeeves Jee{uesueer efometve ³esles. Goe. iebiee
³ecegvee Keesjs ³ee efþkeÀeCeer Mesleerme GHe³egkeÌle megHeerkeÀ peceerve Deens. lesLes Mesleer GlHeVe ceesþîee ÒeceeCeele
Iesleues peeles. ³ee®ee DeLe& Demee keÀer Kes[îee®³ee efveefce&leerceO³es peceerve ne IeìkeÀ cenÊJee®ee Deens.
36
ii) nJeeceeve :
p³ee ÒeosMeeceO³es nJeeceeve ceeveJeer ueeskeÀJemleerme DevegketÀue Deens. Goe. nJeeceeve p³ee
efþkeÀeCeer meceMeerlees<Ce Deens. lesLes ueeskeÀJemleer oeì Demeuesueer efometve ³esles. Gueì p³ee efþkeÀeCeer
nJeeceeve Leb[ DeLeJee G<Ce Deens. efleLes ueeskeÀJemleer legjUkeÀ mJe©Heele Deens.
iii) HeeCeer :
ceeveJee®³ee Deejesi³ee®³ee ¢äerves lemes®e Mesleer J³eJemee³ee®³ee ¢äerves HeeCeer cegueYetle iejpe
Demetve efpeLes YejHetj HeeCeer Deens. DeMee efþkeÀeCeer ceeveJeer meceepe ceesþîee ÒeceeCeele Hene³euee efceUlees.
cee$e HeeC³ee®es ogefYe&#e Demeuesu³ee ÒeosMeele ueeskeÀJemleer efkeÀjkeÀesU mJe©Heele Dee{Ules.
2) DeeefLe&keÀ IeìkeÀ :
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee ¢äerves p³ee efþkeÀeCeer peceerve megHeerkeÀ Deens DeMee efþkeÀeCe®ee MeslekeÀjer
Jeie& DeeefLe&keÀ¢äîee meyeue Dee{Ulees. meJe&peCe DeMee efþkeÀeCeer JeemleJ³e keÀjCes DeefOekeÀ Hemeble
keÀjleele. mLeeefvekeÀ meeOevemeecegûeer®ee JeeHej keÀ©ve efpeLes Goîeesie J³eJemee³eeb®eer efveefce&leer kesÀueer peeles
efleLes osKeerue Kes[îee®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Dee{Ules.
3) meeceeefpekeÀ mJeemLe :
meeceeefpekeÀ mJeemLe p³ee ueeskeÀebceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Dee{Ules. DeMee efþkeÀeCeer Kes[îee®eer
efveefce&leer PeHeeìîeeves Peeuesueer efometve ³esles. DeeHeDeeHemeele nsJesoeJes vemeCes ns meeceeefpekeÀ mJeemLee®es
ue#eCe Deens. meeceeefpekeÀ ÒeMve meeceesHe®eejeves mees[efJeC³ee®eer ÒeJe=Êeer p³ee ueeskeÀebceO³es DeefOekeÀ Dee{Ules.
l³ee Kes[îeeb®eer PeHeeìîeeves Òeieleer Peeuesueer efometve ³esles.
4) menkeÀej :
SkeÀceskeÀebvee menkeÀe³e& keÀjC³ee®eer Je=Êeer p³ee Kes[îeeble DeefOekeÀ Dee{Ules. DeMee Yeeieeleerue
Kes[er DeuHeeJeOeerle®e veeJee©Heeuee Deeuesueer Dee{Uleele. cee$e menkeÀeje®eer Je=Êeer vemeCeeN³ee
YetÒeosMeeleerue Kes[îee®eer DeOeesieleer Peeuesueer efometve ³esles.
5) yegef×peerJeer Je ÞecepeerJeer Jeie& :

yeg×erceÊes®³ee peesjeJej keÀener YetÒeosMeeleerue ueeskeÀebveer DeuHeeJeOeerle DeeHeueer Òeieleer keÀ©ve
Iesleuesueer Demeles. l³ee®eyejesyej Þece keÀjC³ee®eer le³eejer ³ee ueeskeÀeb®eer Demeles. ©{er HejbHejeb®ee Heie[e
p³ee efþkeÀeCeer DeefOekeÀ Dee{Ulees. efleLes efJejU mJe©Hee®eer Kes[er Dee{Uleele. yeg×er DeeefCe Þece ³ee oesve
ieesäeR®eer pees[ p³ee efþkeÀeCeer Dee{Ules lees meceepe Je Kes[er efJekeÀemee®³ee ceeiee&Jej Demeuesueer efometve
³esleele.
3.6 ûeeceerCe meceepee®eer JewefMeäîes :
ûeece SkeÀ mJe³ebHetCe& SkeÀ©He meceepe J³eJemLee cnCetve DeesUKeueer peeles. ûeeceeuee yebOeveele
efìkeÀJeC³eemeeþer ûeeceeleerue HejbHeje, efjleerefjJeepe F. ÒecegKe YetefcekeÀe Demeles. Je ûeeceeleerue J³ekeÌleer ³ee
HejbHeje efjleerefjJeepeeb®es GuuebIeve keÀjle veener. J³ekeÌleer®ee ceevemevceeve, DeesUKe OeejCee F. ûeecee®³ee
DeeOeejeJej®e efvecee&Ce nesleele.
37
efJeefJeOe osMeeleerue ûeeceerCe meceepe Je Yeejleer³e ûeeceerCe meceepe ³eele KetHe ceesþe HeÀjkeÀ efometve
³eslees. cnCetve®e Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®eer JewefMeäîes ner peieeleerue ûeeceerCe meceepeeHes#ee JesieUer
Demeuesueer efometve ³esleele. Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®eer mJeleë®eer keÀener JewefMeäîes Deensle. l³eecegUs
ûeeceerCe meceepee®es JesieUsHeCe ue#eele ³esles. ³ee JewefMeäîeebcegUs keÀeUe®³ee DeesIeele osKeerue Kes[er DeeHeues
DeefmlelJe efìkeÀJetve þsT MekeÀueer. HeejbHeeefjkeÀ ûeeceerCe meceepee®³ee DebieYetle JewefMeäîeeb®ee Je ÒeMeemekeÀer³e
JewefMeäîeeb®ee GuuesKe KeeueerueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
1) DeeefLe&keÀ mJe³ebHegCe&lee :
Òel³eskeÀ Kes[s ns ogmeN³ee Kes[îeeHeemetve otj Demeu³eeves JeenlegkeÀer®eer meeOeves GHeueyOe
vemeu³eeves Òel³eskeÀ Kes[îeeuee mJe³ebHetCe& nesCes ¬eÀceÒeeHle nesles. Kes[îeebveer efveJee&nefJe<e³ekeÀ iejpeeb®ee
efJe®eej kesÀuesuee neslee. ³eemeeþer Kes[îeebveer mJeleb$e ³eb$eCee GYeer kesÀueer nesleer. yee¿e peieeMeer mebyebOe
vemeu³eeves meceepee®³ee cegueYetle iejpee Kes[îeele®e YeeieefJeu³ee peele nesl³ee. ³ee®ee DeLe& Kes[er ner
DeeefLe&keÀ¢äîee mJe³ebHetCe& nesleer. Òel³eskeÀe®es J³eJemee³e þjuesues Demeu³eeves Kes[îeeb®³ee mJe³ebHegCe&lesuee
yeUkeÀìer Deeuesueer nesleer.
2) Deueielee :
Yeejleer³e Kes[er yee¿e peieeHeemetve Deueie nesleer. JeenlegkeÀer®³ee DeHe³ee&Hle, DeÒeiele Je
Demegjef#ele J³eJemLescegUs Kes[îeeb®ee Flej Kes[îeebMeer Je MenjebMeer mebyebOe peJeU peJeU
vemeu³eemeejKee®e neslee. ³ee$ee, leerLe&³ee$ee, yeepeej, peveeJejeb®eer Kejsoer, efJeJeen ³eemeejK³ee Òemebieer®e
ueeskeÀ Kes[îeeyeensj He[le. DeveskeÀ Kes[er ogie&ce Yeeieele Jemeu³eeves l³eeb®³eeMeer mebHeke&À meeOeCes keÀþerCe
peeles. ³ee Deueieles®ee ûeeceerCe meceepeeJej ogjieeceer HeefjCeece Peeuee. Kes[îeeb®es yee¿e peieeMeer
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ mebyebOe ÒemLeeefHele nesT MekeÀues veenerle.
3) mJee³eÊelee :
DeeefLe&keÀ mJe³ebHegCe&lee DeeefCe Deueielee ³ee oesve JewefMeäîeeletve®e mJee³eÊelee ns eflemejs
JewefMeäîe efvecee&Ce Peeues Deens. ieeJeeleerue DevegYeJeer, Je=× keÀle&yeieej ueeskeÀeb®³ee meuu³eeves®e ûeeceerCeer Je
l³eeb®es ceoleveerme ieeJe keÀejYeej ®eeueJele Demele. peceerve cenmegue ieesUe keÀjCes Je ceO³eJeleea
jep³emeÊeskeÀ[s pecee keÀjCes, v³ee³eoeve keÀjCes Je ieeJekeÀejYeej HeneCes ner Heb®ee³eleer®eer ÒeOeeve keÀeces
nesleer. Heb®ee³eleer®³ee keÀejYeejele jepemeÊee menmee nmle#esHe keÀjerle vemele. l³eecegUs Heb®ee³eleeRvee
mJee³eÊelee ueeYeueer.
4) ke=À<eer ne cegK³e J³eJemee³e

ûeeceerCe peveles®ee cegK³e J³eJemee³e Mesleer Deens. yengmebK³e ueeskeÀ Òel³e#e Je DeÒel³e#eHeCes ³ee
J³eJemee³eeJej®e DeJeuebyetve Demeu³eecegUs ûeeceerCe DeLeexlHeeovee®ee keWÀêefyebot Mesleer Deens. yengmebK³e ueeskeÀ
Mesleer Je MesleerMeer efveie[erle HeMegHeeueve, kegÀkeÌkegÀìHeeueve ³eemeejK³ee J³eJemee³eele iegbleuesues Deensle.
meeOeejCeleë G®®e peeleer®³ee mecegnekeÀ[s Meslepeefceveer®eer ceeuekeÀer Demeles. Mesleer DeeOeejerle DeeefLe&keÀ
J³eJenej Demeleele meeceeefpekeÀ opee&, peerJeveceevee®eer HeeleUer Je meebmke=ÀeflekeÀ peerJeve MesleerJej DeJeuebyetve
Deens. cnCepes®e Mesleer ner ûeeceerCe meceepee®eer peerJeveHe×leer Deens. ieeJeeleerue mlejerkeÀjCe MesleerJejerue
ceeuekeÀer®³ee DeeOeejeJej nesles. J³eJemee³eeuee ceole keÀjCeejs Flej GHeJ³eJemee³ener ieeJeeceO³es kesÀues
peeleele. Mesleer®es keÀe³e& HejbHejeiele mJe©Heele HeebjHeeefjkeÀ meeOeveebÜejs kesÀues peeles. Jew%eeefvekeÀ %eevee®³ee
DeYeeJeecegUs veJeerve leb$e%eevee®ee JeeHej kesÀuee peele veener.
38
5) ueneve DeekeÀej :
YeewieesefuekeÀ #es$ee®³ee DeeOeejeJej ûeecee®ee DeekeÀej ueneve Demeuesuee efometve ³eslees. ûeeceerCe
meceepe Òel³e#e Je DeÒel³e#e ©Heeves HetCe&leë efvemeiee&Jej DeJeuebyetve Demetve l³ee®ee cegK³e J³eJemee³e ke=À<eer Je
HeMegHeeueve Demelees. Mesleer J³eJemee³eecegUs ûeeceerCe mecegoe³e DeekeÀejeves ueneve Demelees p³ee efþkeÀeCeer ieeJe
Jemeuesues Deens lees DeekeÀej ueneve Demetve l³ee®³ee Deepegyeepetuee efJemleerCe& DeMeer ke=À<eer peceerve Deens. ne
meceepe Jee[îee Je Jeml³eeceO³es efJeYeeieuesuee Deens. jespeieeje®³ee ce³ee&oerle mebOeercegUs ûeeceerCe pevelee
jespeieejemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele MenjerYeeieele mLeueeblej keÀjles. l³eecegUs ûeeceerCe meceepe DeekeÀejeves
ueneve Demeuesuee efometve ³eslees.
6) efvemeiee&®ee ÒeYeeJe :
Mesleer J³eJemee³eecegUs ûeeceerCe meceepee®ee YeeweflekeÀ He³ee&JejCeeMeer peJeU mebyebOe Demelees. ûeeceerCe
meceepe ceesþîee MenjebHeemetve DeefueHle Jemeuesues Demeleele. DeeHeu³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer Goe.
peveeJejs ®eejCes, efHeC³ee®es HeeCeer, ueeketÀ[HeÀeìe F.ueeskeÀ efvemeiee&Jej®e DeJeuebyetve Demeleele. megHeerkeÀ
peceerve, veoîee pebieuemebHeÊeer ³eecegUs mJe®í nJee Je HeeCeer Je Òeog<eCee®ee He³ee&JejCeeMeer mecevJe³e
meeOeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. ce@keÀDee³eJnj cnCeleele, l³eeÒeceeCes efvemeiee&keÀ[s owJelJe ³ee ¢äerkeÀesveeletve
Heeefnues peeles.
7) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe
meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ns peeleer Je Jeie& J³eJemLesJej DeeOeejerle Deens. ûeeceerCe meceepeeleerue
meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ns Jeie&J³eJemLesHes#ee peeleer J³eJemLesJej DeeOeejerle Demeuessues efometve ³esles. peeleer
J³eJemLes®es Òeeyeu³e Demeu³eecegUs Mesleer J³eJenej HejbHejsÒeceeCes nesleele. ieeJeeleerue JemleermLeeves osKeerue
peeleerJej®e DeeOeejuesueer Demeleele. J³ekeÌleer®es peerJeve peeleerves®e efve³ebef$ele Peeuesues Demeles. peeleer
efve³eceeb®es GuuebIeve keÀjCeeN³eeme peeleer Heb®ee³eleerkeÀ[tve ob[ efouee peelees.
8) meeceeefpekeÀ ieefleMeerueles®ee DeYeeJe

peeleerefOeäerle J³eJemee³e keÀjC³ee®es yebOeve Demeu³eeves J³eeJemeeef³ekeÀ ieefleefMeuelesJej KetHe®e
ce³ee&oe Deensle. ûeeceerCe peerJeve yebefOemle Dee{Utve ³esles. kegÀìgbyee®ee J³eJemee³e efHe{îeeveefHe{îee meg©
Demelees. J³eeJemeeef³ekeÀ ieefleefMeueles®ee DeYeeJe Demeu³eecegUs SkeÀe®e Heoeuee ef®ekeÀìtve jenC³ee®eer ûeeceerCe
meceepeeceO³es meJe³e efometve ³esles. DeeHeuee J³eJemee³e efkebÀJee veeskeÀjer mees[C³eeme ûeeceerCe meceepe menmee
le³eej nesle veener. oUCeJeUCee®³ee Òeiele meeOeveeb®³ee DeYeeJeecegUs YeewieesefuekeÀ ieleerMeeruelesueener Hegjsmee
JeeJe efceUle vemes. l³eecegUs ûeeceerCe peerJeveele SkeÀ ÒekeÀej®eer efmLeleerMeeruelee efvecee&Ce Peeuesueer efometve
39
³esles. pevceeHeemetve ce=l³egHe³e¥le SkeÀ®e peerJeveHe×leer DeeefCe SkeÀe®e mecegnele JeemleJ³e DeMeer efmLeleer nesleer.
l³eecegUs ûeeceerCe peerJeveele mee®esyeboHeCee Deeuesuee efometve ³eslees.
9) meb³egkeÌle kegÀìgbye He×leer

meb³egkeÌle kegÀìgbyeHe×leer ns Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®es cenÊJee®es JewefMe<ìîe Deens. Yeejleer³e
ûeeceerCe meceepe peerJeveeJej ³ee kegÀìgbyeHe×leer®ee ceesþe ÒeYeeJe Deens. ûeeceerCe meceepe j®eves®es les SkeÀ
cenÊJeHetCe& Je ÒeYeeJeMeeueer Debie Deens. ûeeceerCe meb³egkeÌle kegÀìgbye He×leer Mesleer J³eJemee³eeMeer megmebiele þjles.
Mesleeruee DeefOekeÀ ceveg<³e Þecee®eer iejpe Demeles. cnCetve ûeeceerCe kegÀìgbyeele oesve leerve efHe{îeeb®es meom³e
SkeÀ$e jenleele. keggÀìgbyeeleerue Jeefjÿ J³ekeÌleer ner kegÀìgbyee®ee ÒecegKe Demetve l³ee®³ee Üejs kegÀìgbyee®ee
keÀejYeej ®eeueefJeuee peelees. kegÀìgbyeeleerue meJe& J³ekeÌleeR®³ee DeefYeJe=Êeer, efJeéeeme, DeekeÀeb#ee DeeefCe cegu³es
meceeve HeeleUer®es Demeleele. J³ekeÌleer®³ee ®eebieu³ee JeeF&ì Jele&vee®eer peyeeyeoejer kegÀìgbyeeJej®e ìekeÀueer
peeF&. Lees[keÌ³eele J³ekeÌleer DeveskeÀ ¢äerves kegÀìgbyeeJej®e DeJeuebyetve Demes. DeMee ÒekeÀej®³ee DeveskeÀ
meb³egkeÌle keggÀìbgyee®ee mecegn cnCepes Kes[s nes³e. DeeOegefvekeÀ keÀeUele kegÀìgbyee®es efJeIeìve nesle Demeuesues
efomeles.
10) peeleer ÒeLee

ûeeceerCe meceepee®³ee mebj®eves®es keÀe³e& peeleer J³eJemLesÜejs efve³ebef$ele nesle Demeuessues efometve
³esles. ûeeceeDebleie&le efJeefYeVe peeleer®eer G®®e Je keÀefveÿ mlejebDeeOeejs efJeYeeieCeer nesles. ûeeceerCe meceepeele
Deeblejpeeleer³e keÀjCes DeefveJee³e& Deens. KeeveHeeve, efjleerefjJeepe, J³eJemee³e F. efveOee&jCe peeleerÜejs®e
nesles. peeleer efve³eceeb®es GuuebIeve keÀjCeeN³eeme peeleer Heb®ee³eleerkeÀ[tve ob[ efouee peele Demes. meeceeefpekeÀ
efve³eb$eCeemeeþer peele Heb®ee³eleer®eer YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& Demeuesueer efometve ³essles.
11)meeOes jenCeerceeve
ûeeceerCe meceepeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleerJej peele Heb®ee³eleer®ee HeÀej ceesþe ÒeYeeJe efometve ³eslees.
Òel³eskeÀ J³ekeÌleer peeleHeb®ee³eleer®³ee DeeosMee®es Heeueve keÀjles. Deepe®³ee YeeweflekeÀ ³egieele osKeerue ûeeceerCe
meceepeele meeOeer jenCeer Je G®®e efJe®eejmejCeer ns DeeoMe& ceeveues peeleele. veweflekeÀlesuee Del³eble
cenÊJee®es mLeeve efoues peeles. Mesleerle je$ebefoJeme keÀeyee[keÀä keÀ©ve osKeerue l³eeletve efceUCeejs GlHeVe
ns ceespekesÀ Je GojefveJee&n YeeieefJeC³eeHegjles®e Demeles l³eecegUs l³eeb®³ee peerJeveeceO³es Þeercebleer [ece[ewue
vemelees. iejpee ce³ee&oerle Demeu³eecegUs peerJeveceeve meeOes Je MeebleleeHegCe& Demeles. HejmHejebefJe<e³eer Deeoj
Je menevegYetleer Demeles.
12)efm$e³eeb®ee efvecve opee&

efHele=meÊeekeÀ meb³egkeÌle kegÀìgbyee®³ee ÒeYeeJeecegUs meJe& DeefOekeÀej Heg©<eeb®³ee neleele keWÀêerle
Demeleele. efm$e³eebvee DeveskeÀ DeefOekeÀejebHeemetve Jebef®ele þsJeuesues efometve ³esles. efle®es keÀe³e&#es$e `®egue DeeefCe
cegue' ³eeHegjles®e ce³ee&oerle Demeuessues efomeles. efm$e³eebvee efMe#eCee®ee DeefOekeÀej veJnlee. pees[eroej
efveJe[C³ee®es mJeeleb$³e veJnles, yeeueefJeJeen kesÀuee peele Demes efJeOeJesuee Hegve&efJeJeen keÀjC³eeme yebOeves
efm$e³eebJej ueeouesueer efometve ³esleele ³ee meJe& HeefjefmLeleercegUs efm$e³eebvee ûeeceerCe Yeeieele Del³eble efvecve
efkebÀJee og³³ece mLeeve Je opee& ÒeeHle Peeu³ee®es efometve ³essles.
40
13)ueeskeÀcelee®ee ÒeYeeJe
ûeeceerCe mecegoe³e DeekeÀejeves ueneve Je keÀceer ueeskeÀmebK³es®ee Demeu³eeves Òel³eskeÀ veeieefjkeÀ
Òel³eskeÀeuee veeJeeves DeesUKeleele. l³eeb®³eeceO³es Ieefveÿ mebyebOe ÒemLeeefHele Peeuesues Demeleele. J³ekeÌleer®³ee
®eebieu³ee JeeF&ì Jele&vee®eer oKeue meJee¥keÀ[tve Iesleueer peeles. l³eecegUs J³ekeÌleeruee mJewjHeCes Jeeielee ³esle
veener. l³eecegUs J³ekeÌleer®es peerJeve HegCe&HeCes kegÀìgbye, peeleermecegn Je ieeJe ³ee®³eeJej®e DeJeuebyetve Demeu³eeves
J³ekeÌleer ueeskeÀcelee®³ee efJe©× peeTve Jeeiet MekeÀle veener. lemes JeeieCeeN³eeme ueeskeÀefveboe, JeeUerle
ìekeÀCes, mebHeke&À lees[Ces, ³eemeejK³ee efMe#eevee leeW[ oîeeJes ueeieles. meceeve J³eJemee³e, meceeve Þe×e
DeeefCe cetu³es, meceeve Dee®eej efJe®eej ³eecegUs ûeeceerCe ueeskeÀcelener yengleebMeer meceeve Demeles. keÀesCel³eener
Ieìvesyeodoue ueeskeÀYeeJevee meejKeer®e Demeles. l³eecegUs ueeskeÀeb®³ee ceveeJej ³ee ueeskeÀcelee®ee ÒeYeeJe
efometve ³eslees.
14)efJeMes<eerkeÀjCee®ee DeYeeJe
ûeeceerCe efJeYeeieele ke=À<eer ne cegK³e J³eJemee³e Deens. Mesleer®³ee veebiejCeerHeemetve les efHekeÀe®³ee
keÀeHeCeerHe³e¥le meJe& keÀeces MeslekeÀjer Heej Hee[lees. meJe& keÀecee®eer ceeefnleer l³ee®³eekeÀ[s Demeles. keÀesCel³eener
keÀecee®es efJeMes<eerkeÀjCe Peeuesues vemeles l³eecegUs efJeMes<eerkeÀjCee®ee DeYeeJe ns®e ûeeceerCe peerJevee®es SkeÀ
JewefMeäîe þjles.
15)Mew#eefCekeÀ Je DeeefLe&keÀ ceeieemeuesHeCee

Yeejleer³e meceepeele keÀener oMekeÀebHetJeea efMe#eCe ner efJeefMeä peeleer®eer cekeÌlesoejer nesleer.
efm$e³eebvee, Megêebbvee efMe#eCee®ee DeefOekeÀej veJnlee. l³eelegve efvej#ejlee, De%eeve, DebOeÞe×e ³eebmeejK³ee
mecem³ee ûeeceerCe Yeeieele efvecee&Ce Peeu³ee. efMe#eCee®³ee DeYeeJeecegUs veJes %eeve, veJes efJe®eej, veJeer cegu³es Je
keÀuHevee ³eeb®ee ûeeceerCe peveleskeÀ[tve mJeerkeÀej kesÀuee peele veener. Mesleer ne ûeeceerCe ueeskeÀeb®ee cegK³e
J³eJemee³e Demeuee lejer efkeÀHeÀe³eleMeerj veener. DeeefLe&keÀ ceeieemeuesHeCeecegUs Mesleer ceeieemeuesueer Deens.
Flej iejpeebmeeþer keÀpee&efMeJee³e He³ee&³e jenle veener. meeOeveeb®ee legìJe[e, Yeeb[Jeuee®ee DeYeeJe,
De%eeve, owJeJeeoerJe=Êeer F. cegUs MesleerceO³es DeveskeÀ De[®eCeer efvecee&Ce nesleele.
16)jepekeÀer³e mJee³eÊelee
ûeeceerCe mecegoe³e jepekeÀer³eefjl³ee meeJe&Yeewce vemeuee lejer mJee³eÊelee YeesieCeeje neslee.
SKeeoîee jepekeÀl³ee¥®³ee DebceueeKeeueer SKeeos ieebJe ³esle Demeues lejer Òel³e#eele Debleie&le keÀejYeejele
l³ee®ee nmle#esHe vemes. ûeeceHeb®ee³ele Kes[îeeb®es mebj#eCe, v³ee³eefveJee[e, Meemeve, jepee%es®es Heeueve, keÀj
ieesUe keÀjCes ³ee efve³eefcele keÀeceebJ³eefleefjkeÌle og<keÀeUe®³eeJesUer meeJe&peefvekeÀ keÀpe& GYeejCes, veeHeerkeÀ
peceerve ceMeeieleeruee ³eesi³e keÀjCes, leueeJe yeebOeCes F. ueeskeÀesHe³eesieer keÀeces keÀjerle Demele.
Yeejleer³e ûeeceerCe meceepeeleerue HeefjJele&ve

peieeleerue kegÀþueener meceepe vesnceer efmLej Demele veener. l³eele melele HeefjJele&ve ns nesle®e
Demeles. Yeejleer³e meceepemeg×e ³eeuee DeHeJeeo veener. Òee®eerve keÀeUeHeemetve meceepeele HeefjJele&ve nesle
jenerue Deens. HeefjJele&ve ner melele ®eeuele jenCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. ÒeecegK³eeves efyeéfìMe jepeJeìerle
Yeejleele meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeuee ®eeuevee efceUeueer efyeéfìMeebveer Yeejleele GoîeesieOebos meg© kesÀues.
l³eeletve Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLes®ee Go³e Peeuee. DeewoîeesefiekeÀjCeeletve veeiejerkeÀjCe Jee{t ueeieues.
oUCeJeUCeeb®eer meeOeves Jee{ueer. efMe#eCeÒemeejeuee ®eeuevee osC³eele Deeueer. efMe#eCee®³ee Òeef¬eÀ³esle
41
Yeejleer³e meceepe Demeu³eecegUs %eeve, efJe%eeve, leb$e%eeve Je cegu³es F. DeesUKe Peeueer. ³eeletve meceepe
ÒeYeeefJele nesTve meceepeeleerue Deefveä ieesäeR®es G®®eeìve keÀjC³eemeeþer Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ #es$eele
®eUJeUer meg© Peeu³ee. ³eeletve meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeuee ieleer efceUeueer.
meeceeefpekeÀ HeefjJele&veemeeþer peeCeerJeHegJe&keÀ Òe³elve mJeeleb$³eÒeeHleerveblej meg© Peeues. osMee®³ee

meJee¥ieerCe efJekeÀemeemeeþer efve³eespevee®ee mJeerkeÀej kesÀuee iesuee. Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee, meceepeefJekeÀeme
³eespevee, Heb®ee³elejepe lemes®e keÀe³eoîee®es jep³e meg© Peeues. efMe#eCe, Deejesi³e, meceepekeÀu³eeCe,
JeenlegkeÀ, oUCeJeUCe, Mesleer, Goîeesie F. efJekeÀemeemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele Òe³elve Peeues. l³eeletve
meceepeele Deecegueeûe yeoue Ie[tve ³esC³eeme ÒeejbYe Peeuee. cee$e meceepe HeefjJele&vee®eer ner ieleer meJe&$e
meejKeer jenerueer veener. Hejbleg ûeeceerCe meceepeele HeefjJele&vee®eer Òeef¬eÀ³ee meg© Peeueer. meceepeeceO³es nesCeejs
yeoue Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1)ke=À<eer J³eJemee³eele yeoue

Mesleer®ee efJekeÀeme cnCepes osMee®ee efJekeÀeme ns DeesUKetve Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeveebceOetve Mesleer
efJekeÀemeemeeþer efve³eespeve keÀjC³eele Deeues. Mesleeruee keÀpe&HegjJeþe, Devegoeves ke=Àef$ece HeeCeerHegjJeþe,
DeeOegefvekeÀ GlHeeove leb$e, Mesleceeue efJe¬eÀer J³eJemLee F. mees³eermegefJeOee HegjefJeu³ee. l³ee®eyejesyej MeslekeÀjer
jemee³eefvekeÀ Keles, DeJepeejs, megOeejerle yeer-efye³eeCes, efkeÀìkeÀveeMekesÀ JeeHe© ueeieuee. l³eeletve
nefjle¬eÀebleer Ie[tve Deeueer. peceerve megOeejCee keÀe³e&¬eÀceebleie&le peceerveoejer®es efveceg&ueve, kegÀUebvee mebj#eCe
keÀceeue peceerve OeejCe keÀe³eoe, Yetceernerveebvee peceerve F. ke=À<eer J³eJemee³eele HeÀej ceesþs yeoue Ie[tve
Deeues.
2)yeuetleeHe×leer®es G®®eeìve
yeuetlesoejer He×leerceO³es peeleer®ee®e J³eJemee³e kesÀuee peele Demes. lemes®e peeleer®ee J³eJemee³e
keÀjC³ee®eer mekeÌleer nesleer. cee$e DeewÐeesefiekeÀjCe, veeiejerkeÀjCe, meceles®es leÊJe, J³eJemee³e mJeeleb$³e,
keÀefveÿ peeleerle efMe#eCee®ee Peeuesuee Òemeej l³eeletve efvecee&Ce Peeuesueer meeceeefpekeÀ peeie=leer l³eeletve
yeuetlee He×leer®es G®®eeìve Peeues.
3)DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme
Mesleer J³eJemee³eeyejesyej®e ûeeceerCe Yeeieele GoîeesieOebos GYeejC³eeme Meemeveeves GÊespeve Je
meJeueleer efou³eeves ûeeceerCe Yeeieele DeewoîeesefiekeÀ efJekeÀemeeme ®eeuevee efceUeueer. Mesleer J³eJemee³eeefMeJee³e
42
meeKej Goîeesie, metle efiejC³ee F. cegUs jespeieeje®³ee mebOeerle Jee{ Peeueer. peceerveer®es legkeÀ[erkeÀjCe,
Meslecepegjeb®³ee mebK³esle Jee{ lemes®e Þeerceble Je iejerye Jeie& efvecee&Ce Peeues.
4)kegÀìbgyemebmLesleerue yeoue
Yeejleer³e ûeeceerCe meceepeele Òe®eefuele Demeuesu³ee meb³egkeÌle kegÀìgbyeHe×leer®es efJeIeìve nesTve
efJeYekeÌle kegÀìgbyeHe×leer Go³eeme Deeueer. kegÀìgbye efve³eespevee®³ee ÒemeejecegUs ueneve DeekeÀeje®es kegÀìgbye
ûeeceerCe Yeeieele ©{ nesle Deens. J³ekeÌleerJeeoe®³ee Jee{l³ee ÒeYeeJeecegUs kegÀìgbye efnleeHes#ee mJeefnleeuee
ÒeeOeev³e osC³eele Deeues. kegÀìgbyee®eer efMemle, Òesce, efpeJneUe, Deeeflce³elee F. cegu³eeb®ee Nneme Peeuee.
5)peeleermebmLesleerue yeoue
ûeeceerCe meceepeeJej Demeuesues peeleermebmLes®es Je®e&mJe keÀceer Peeues. peeleer®es efve³ece efMeefLeue
Peeues. J³ekeÌleer®ee opee&, Òeefleÿe pevceeSsJepeer keÀle=&ÊJeeJej þ© ueeieueer. DemHe=M³e peeleerJejerue
meeceeefpekeÀ – Oeeefce&keÀ – jepekeÀer³e yebOeves keÀe³eoîeeves veä keÀjC³eele Deeueer. peeleerHeb®ee³eleer®es
G®®eeìve Peeues. cee$e MebYej ìkeÌkesÀ ns ÒeceeCe jenerues veener. HegJeea meueesK³eeves jenCeejs peeleer mecegn
Deepe HejmHejeble leerJe´ mHeOee& keÀjerle Deensle. jepekeÀejCeele peeleeruee efveCee&³ekeÀ cenÊJe Demeu³eeves
peeleer³e leeCeleCeeJe Je mebIe<e& Jee{le Deens.
6)efm$e³eeb®³ee opee&le yeoue

HejbHejeiele ûeeceerCe meceepeele efm$e³eeb®ee opee& efvecve mJe©Hee®ee neslee. m$eer®ee opee&
Gb®eeJeuee vemeuee lejer Deefveÿ ©{er HejbHejeb®³ee yebOeveeletve keÀener ÒeceeCeele cegkeÌlelee Peeueer. efMe#eCe,
veeskeÀjer, efJeJeen ³ee ieesäer nUtnUt efmJekeÀeju³ee peele Deens. cee$e keÀv³esHes#ee Heg$eÒeeHleer efJeMes<e ceeveueer
peeles. veeskeÀjermeeþer yeensj He[uesu³ee efm$e³eeb®³ee veJeerve mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee Deens. m$eerYe´tCe nl³ee,
yeueelkeÀej, ís[íe[, ceeveefmekeÀ $eeme F. mecem³ee efvecee&Ce Peeuesu³ee efometve ³esleele.
7)jepekeÀer³e #es$eeleerue yeoue

Yeejleer³e ûeeceerCe jepekeÀejCeele peeleer®es Je®e&mJe Demeuesues efometve ³esles. ³ee ûeeceerCe
jepekeÀejCeeJej G®®e peeleerleerue jepekeÀejC³eebveer meÊeemLeeves keÀeyeerpe kesÀueer nesleer. cee$e 73J³ee
Ieìvee ogg©mleercegUs ceefnuee, Devegmetef®ele peeleer, peceeleer, Flej ceeieemeJeieea³e meceepe ³eebvee Heb®ee³ele
jepeceO³es Deej#eCe ÒeeHle Peeues. ³eeletve ûeeceerCe ueeskeÀeb®³ee jepekeÀer³e menYeeieeuee ®eeuevee efceUeueer.
jepekeÀer³e peeie=leer Jee{ueer, jepekeÀejCee®es, ueeskeÀMeener®es Oe[s efceUt ueeieues. veJeerve jepekeÀer³e vesle=ÊJe
efvecee&Ce Peeues. HeCe ³ee®eyejesyej meÊeeÒeeHleermeeþer ûeeceerCe Yeeieeleerue peeleer mecegn HejmHejebMeer efpeJeIesCeer
mHeOee& keÀ© ueeieues Deensle. ogye&ue IeìkeÀeb®³ee ÒeefleefveOeeR®ee DeHesef#ele ÒeYeeJe He[le veener. l³eeletve
keÀener vesle=ÊJe yeengues yevetve jeefnues Deens. jepekeÀejCeeletve nsJesoeJes, Yeeb[Ces, ceejeceeN³ee lemes®e
jepekeÀer³e nl³eeosKeerue Peeuesu³ee efometve ³esTve veJeerve meeceeefpekeÀ mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee Deensle.
8)Flej #es$eeleerue HeefjJele&ve

HeejbHeeefjkeÀ ûeeceerCe meceepeele efMe#eCee®ee nkeÌkeÀ kesÀJeU G®®e peeleeRvee®e neslee. mJeeleb$³eesÊej
keÀeUele efMe#eCe Òemeejeuee ®eeuevee efceUeueer. l³eecegUs meJe& meceepe efMe#eCee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es Deeuee.
cegueebÒeceeCes cegueer osKeerue efMeketÀ ueeieu³ee meJe& efMe#ee DeefYe³eeve, Òeew{ mee#ejlee ³eeletve efMe#eCee®es ÒeceeCe
43
Jee{ues ³eeletve Deefveä ÒeLeeb®es G®®eeìve Peeues. Goe. Deefveä ©{er, HejbHeje, DebOeÞe×e, owJeJeeo,
DemHe=M³elee, peeleerYeso ³eeb®es G®®eeìve nesC³eeme ceole Peeueer.
ûeeceerCe meceepeele Oecee&®ee ÒeYeeJe neslee. DebOeÞe×e, keÀce&keÀeb[, peeotìesCee, ceb$eleb$e,

HeeHeHegC³e, mJeie&vejkeÀ F. Jejerue efJeéeeme keÀceer nesle iesuee lej HeeefM®eceel³e %eeve, efJe%eeve, leb$e%eeve,
GoejleeJeeo, Oece&efvejHes#elee Je ueeskeÀMeener®eer cegu³es ©pet ueeieueer.
HeejbHeeefjkeÀ ûeeceerCe meceepeele kegÀìgbye ns®e ceveesjbpevee®es meeOeve nesles. l³ee®eÒeceeCes Yepeve,
efkeÀle&ve, ÒeJe®eve, ³ee$ee, ueeskeÀkeÀuee ner ceveesjbpevee®eer meeOeves nesleer. l³eeb®eer peeiee jsef[Dees, efì.Jner.,
ef®e$eHeì, ceesyeeF&ue ³eebveer Iesleuesueer efometve ³esles. DeMee ÒekeÀejs HeejbHeeefjkeÀ ûeeceerCe meceepeele HeefjJele&ve
Ie[tve ³esle Deens.
3.7 meejebMe
Yeejleer³e ûeeceerCe meceepe ³ee HeeþeceO³es ûeeceerCe meceepee®eer mebkeÀuHevee, DeLe&, mJe©He,
GlHeÊeer, ûeeceerCe meceepe, JewefMeäîes Je ûeeceerCe meceepeeleerue HeefjJele&ve ³ee ieesäerJej ue#e JesOeues Deens.
¿ee meceepee®eer mebkeÀuHevee mHeä nesC³eemeeþer JesieJesieUîee meceepeMeem$e%eebveer kesÀuesu³ee J³eeK³eeb®ee
DeeOeej Iesleuee Deens. ûeeceerCe meceepee®eer j®evee, l³ee®eer GlHeÊeer keÀMeer Peeueer l³ee®eer keÀejCes, ³ee
efJe<e³eer®es efJeJes®eve keÀjC³eele Deeues Deens. jecee³eCe, ceneYeejle, $eÝiJeso ³eemeejK³ee cenÊJee®³ee
Oece&ûebLeele ûeeceerCe meceepee®³ee veeWoer Dee{Uleele. meceepee®eer GlHeÊeer YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeJej DeJeuebyetve
Demeuesueer efometve ³esles. ûeeceerCe meceepee®³ee mJe©HeeceO³es meeceeefpekeÀ mebIeìvee, ûeeceerCe j®evee Je
DeeefLe&keÀ mebIeìveeb®ee menYeeie cenÊJeHetCe& Deens. ûeeceerCe meceepee®³ee mJeleë®³ee JewefMeäîeebcegUs ne
meceepe Flej meceepeeHeemetve efYeVe efomelees. Mesleer ne cegK³e J³eJemee³e l³eeJej DeeOeejuesueer meb³egkeÌle
kegÀìgbyeHe×leer, ©{er HebjHeje, peeleermebmLee ns IeìkeÀ cenÊJeHetCe& Deensle. HeCe DeeOegefvekeÀerkeÀjCe,
DeewoîeesefiekeÀjCeecegUs ³ee mecegoe³eele HeefjJele&ve Peeuesues efometve ³esles. l³eecegUs peerJeveMewueer, Dee®eej,
efJe®eej J³eJemee³e, efMe#eCe F. yeoue Ie[tve Deeuee Deens.
3.8 mJeeO³ee³e
1) ûeeceerCe meceepee®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀ©ve ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeer®es IeìkeÀ meebiee.
2) ûeeceerCe meceepe cnCepes keÀe³e ? les meebietve ûeeceerCe meceepee®eer JewefMeäîes meebiee.
3) ûeeceerCe meceepee®ee DeLe& meebietve l³ee®³ee mJe©Heemen JewefMeäîes meebiee.
4) ûeeceerCe meceepee®es mJe©He mHeä keÀje.
5) ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeer®³ee IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀje.
6) ûeeceerCe meceepeele nesle Demeuesues HeefjJele&ve meebiee.
44
3.9 meboYe&met®eer
1) Òee. ®ebêkeÀeble Keb[eieUs – Yeejleer³e meceepe - meew. cee³eeosJeer Keb[eieUs, meebieueer - 2006
2) Òee. ceeefCekeÀ ceeves – meceepeMeem$eer³e mebkeÀuHevee, efJeoîee ÒekeÀeMeve, veeieHetj - 1996
3) Òee. S. Jee³e. keÀeW[skeÀj – meceepeMeem$e – HeÀ[kesÀ HeeqyuekesÀMeve, keÀesuneHetj - 2007
4) [e@. efoueerHe Kewjveej – Yeejleer³e ûeeceerCe meceepeMeem$e efJeoîee ÒekeÀeMeve, Deewjbieeyeeo –
2010
5) [e@. Yee. efkeÀ. Ke[mes – Yeejleer³e meceepe - efnceeue³ee HeeqyuekesÀMeve, cegbyeF& – 1995
6) ef$e. vee. De$es – ieeJeiee[e, n. Jeer. ceesìs ÒekeÀeMeve, cegbyeF&
7) [e@. leeveepeerjeJe efvekeÀce – ûeeceerCe meceepeMeem$e ÒeMeemeve – je. o. HeJeej, meeleeje –
2001
8) [e@. Yee. yeer. Ke[mes – meceepeMeem$e Heefj®e³e - efnceeue³e HeeqyuekesÀMeve, cegbyeF& – 2006
9) je. pe. ueesìs – Yeejleer³e meceepe DeeefCe mecem³ee, efHebHeUHegjs ÒekeÀeMeve, veeieHetj – 2005
10) Òee. [e@. ieg. o. vee[ieeW[s – Yeejleer³e meceepe DeeefCe mecem³ee, efHebHeUHegjs ÒekeÀeMeve, veeieHetj –
2005
12) [e@. efoueerHe Meb. Heeìerue, [e@. efmcelee YeesF&j, Òee. ÒeefJeCe meve³es, Òee. jcesMe cne$es, ûeeceerCe
efJekeÀemee®eer leeW[DeesUKe, otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeoîeeHeerþ, 2010

45
IeìkeÀ -4
ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebmLee - 1
4.0 Gefodoäîes
4.1 ÒemleeJevee
4.2 ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebmLee
4.3 keggÀìbgye mebmLee
4.4 meejebMe
4.5 mJeeO³ee³e
1) ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebmLes®ee DeLe& DeeefCe cenÊJe DeY³eemelee ³esF&ue.

2) ûeeceerCe kegÀìgbye mebmLes®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.
3) kegÀìgbye mebmLesleerue HeefjJele&vee®es mJe©He ue#eele ³esF&ue.
meceepeeleerue J³ekeÌleer®³ee meceepeeleerue efJeefJeOe meeceeefpekeÀ ieìebÜejs cetu³eeb®ee efkebÀJee

ÒeceeCekeÀeb®ee mebyebOe ³eslees. meeceeefpekeÀ ieì cnCepes Òel³e#e efkebÀJee DeÒel³e#eefjl³ee efJeefMeä keÀe³ee&keÀefjlee
SkeÀ$e ³esTve Deiej SkeÀceskeÀebMeer mebHeke&À meeOetve SkeÀceskeÀeb®³ee menkeÀe³ee&ves les keÀe³e& Heej Hee[CeeN³ee
J³ekeÌleeR®ee mecetn nes³e. meeceeefpekeÀ peerJeveeme DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee ceeveJeer J³eJenejeb®eer efJeYeeieCeer
DeMee efJeefJeOe ieìebceOetve Peeuesueer Demeles. ceeveJee®³ee owvebefove peerJeveeleerue efJeefJeOe iejpeeb®eer Hetle&lee
keÀjC³eemeeþer ueeskeÀ-ª{er, ueeskeÀefveleer keÀe³eos ³eemeejKes meeceeefpekeÀ efve³eceves DeefmlelJeele Deeueer.
l³eecegUs meceepee®³ee Jele&veeuee efJeefMeä JeUCe ueeieles. meeceeefpekeÀ efve³eceveeceO³es HejmHejeJeuebyeve
Demeu³eecegUs efJeefMeä iejpesMeer mebyebefOele efve³eceves SkeÀ$e keÀjlee ³esleele. efJeefMeä keÀe³ee&uee HetjkeÀ DeMee
efve³eceveeb®³ee meb®eeuee mebmLee Demes cnCeleele. mebmLeener meb%ee ceeveob[ Òeefleceeve cnCetve efJeefMeä
ieìe®eer efveoMe&keÀ Demeles. meeceeefpekeÀ mebmLee ¿ee Òel³eskeÀ meceepeeceO³es Hene³euee efceUleele.
meceepeeleerue Òel³eskeÀ meom³e ne meeceeefpekeÀ mebmLee®ee meom³e yevelees.
46
4.2 ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebmLee
4.2.1 meeceeefpekeÀ mebmLes®ee DeLe& ë-

ceeveJeer meceepeeme DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee J³eJenejeb®eer DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e, Oeeefce&keÀ Je
Mew#eefCekeÀ Fl³eeoer JesieJesieUîee #es$eele efJeYeeieCeer nesles. meceepeeceO³es HejbHejsves efJeefJeOe #es$eeleerue
keÀe³ee&keÀefjlee efJeefJeOe ieì efvecee&Ce nesleele. l³eecegUs HejbHejsves Òel³eskeÀ ieìe®eer, meom³eeb®eer keÀece
keÀjC³ee®eer He×le efveefM®ele nesles. ÒeceeCekesÀ cnCepes ieì efvecee&Ce nesC³ee®eer efkebÀJee l³ee ieìeves DeeHeueer
peyeeyeoejer Heej Hee[C³ee®eer He×le nes³e. pesJne keÀesCel³eener ieìeb®³ee ÒeceeCekeÀebvee GodosMetve l³ee
ieìebefJe<e³eer yeesueues peeles. l³eeuee `meeceeefpekeÀ mebmLee' cnCetve DeesUKeues peeles.
1) meceepeMeem$eele meeceeefpekeÀ mebmLee cnCepes ’J³ekeÌleer Je meceepee®³ee iejpesMeer mebyebefOele ª{er,

HejbHeje, ®eeueerjerleer efkebÀJee efjleerefjJeepe ³eeb®ee meceg®®e³e nes³e.“
2) efkebÀiuespe [sefJnme ³eeb®³ee celes ’SkeÀ efkebÀJee DeefOekeÀ keÀe³ee&®³ee YeesJeleer j®euesu³ee Je SkeÀpeerJe
Peeuesu³ee ueeskeÀ ª{er, ueeskeÀefveleer Je keÀe³eoe ³eeb®ee meb®e cnCepes meeceeefpekeÀ mebmLee nes³e.“
3) yeesiee[&me ³eeb®³ee celes ’ceeveJee®³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer J³eJeefmLeleHeCes le³eej kesÀuesu³ee Jele&ve
ÒekeÀejeb®eer HeodOeleer cnCepes meeceeefpekeÀ mebmLee nes³e.“
meeceeefpekeÀ keÀe³ee&®es mJe©He, keÀe³e& meJe&$e meceeve Dee{Ule veener. ÒepeeslHeeove,

yeeuemebieesHeve, GlHeeove, efMe#eCe, megJ³eJemLee Je mebj#eCe DeMee Òel³eskeÀ keÀe³ee¥meeþer efvecee&Ce Peeuesu³ee
ÒeceeCekesÀ Je cegu³eebvee `meeceeefpekeÀ Jeejmee' cnCetve peleve kessÀues peeles. l³eecegUs meceepeele m$eer-Heg©<eebveer
SkeÀceskeÀebMeer JeeieC³ee®ee efveef½ele Deeke=ÀleeryebOe le³eej neslees. Goe. ÒepeeslHeeove Je yeeuemebJeOe&ve ³ee
¢äerves m$eer-Heg©<eeb®ee SkeÀceskeÀebMeer JeeieC³ee®ee Deeke=ÀleeryebOe cnCepes `jep³emebmLee' nes³e. ³ee
Deeke=ÀleeryebOeele keÀeUevegmeej HeefjJele&ve nesle peelees. l³eecegUs meceepe J³eJemLesleerue yeoueeb®es mJe©He
mecepetve IesC³eemeeþer meeceeefpekeÀ mebmLeeb®ee DeY³eeme DeeJeM³ekeÀ þjlees. J³ekeÌleer Je meceepee®³ee
DeefmlelJe efJe<e³ekeÀ iejpeeb®eer Hetleea keÀjCes ne GodosMe meeceeefpekeÀ mebmLeeb®³ee efveefce&leerceeies Demelees.
kegÀìgbyemebmLee, efJeJeenmebmLee, Oece&mebmLee ³eeb®eer efceUtve meceepee®eer mebj®evee le³eej nesles. l³eecegUs l³eebvee
`meceepee®³ee Hee³eeYetle mebmLee' Demes cnCeleele. l³eeb®³ee Üejs meceepemeÊee, yeeuemebJeOe&ve, mecegneleerue
meom³eebJej efve³eb$eCe þsJeCes MekeÌ³e nesles. efkebÀyengvee ³ee ieesäeR®³ee Hetle&lesmeeþer kegÀìgbye, DeLe&, Oece&, jep³e
Je efMe#eCe mebmLee meceepeeceO³es Dee{Uleele.
Yeejleer³e meceepeeceO³es peeleermebmLee ner osKeerue Hee³eeYetle mebmLee Deens. efnbot

meceepeJ³eJemLes®ee peeleermebmLee ne Hee³ee Deens. meb³egkeÌle kegÀìgbye HeodOele Je peeleermebmLee ³ee oesve mebmLee
cenÊJeHetCe& Deensle. l³eeb®³ee DeY³eemeeefMeJee³e Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®ee DeY³eeme HetCe& nesT MekeÀle
veener.
47
ÒeMve meeceeefpekeÀ mebmLes®ee DeLe& mHeä keÀje.
4.2.2 meeceeefpekeÀ mebmLes®eer JewefMeäîes ë-

meeceeefpekeÀ mebmLeeb®eer keÀener cenÊJee®eer JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) meeceeefpekeÀ ÒeLeeb®es SkeÀef$ekeÀjCe cnCepes mebmLee nes³e. mebmLesuee meebmke=ÀeflekeÀ j®evesleerue
keÀe³ee&lcekeÀ IeìkeÀ cnìues peeles. Goe. efJeJeen mebmLesÜejs keÀewìgbefyekeÀ mLew³e& Je pewefJekeÀ keÀe³e&Hetleea nesles.
2) mebmLee meceepeele efmLej Demeleele. Goe. Oece&
3) Òel³eskeÀ mebmLes®eer iejpeeb®eer Hetleea keÀjCeejer SkeÀ efkebÀJee DeveskeÀ Godoeräîes Demeleele. Goe.
kegÀìgbyemebmLee – ÒepeeslHeeove, yeeuemebJeOe&ve.
4) meeceeefpekeÀ mebmLeebvee megefveef½ele ÒeeflekesÀ Demeleele. Goe. kegÀìgbyee®es ÒeeflekeÀ Iej.
5) Òel³eskeÀ mebmLes®³ee efueefKele Je DeefueefKele HejbHeje Demeleele. l³eeÜejs meom³eeb®eer Jele&CetkeÀ J³ekeÌle
nesles.
DeMee leNnsves mebmLes®eer JewefMe<ìîes mebmLes®es ÒekeÀej Je mJe©He mHeä keÀjleele. ceeveJee®³ee
iejpeHetleeameeþer ÒemLeeefHele kesÀuesu³ee megmebIeìerle Jele&ve ÒekeÀeje®eer yeebOeCeer mebmLescegUs nesles. mebmLee®ee
efJekeÀeme ceeveJeeves mJeleë®³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer kesÀuesuee efJe®eej ÒeLee, ª{er ³eeletve Peeuee Deens.
mebmLee®³ee efJekeÀemeeuee Heg{s meeceeefpekeÀ lelJe%eevee®eer pees[ osC³eele Deeueer Deens. l³eecegUs ceeveJee®³ee
meeceeefpekeÀ peerJevee®³ee Òel³eskeÀ IeìkeÀebMeer mebbyebefOele DeMee mebmLee meceepeeceO³es Go³eeme Deeu³ee
Deensle.
4.2.3 meeceeefpekeÀ mebmLes®es ÒekeÀej ë-

meceepeeleerue efvejefvejeUîee iejpeHetleeameeþer mebmLee Go³eeme Deeu³ee Deensle. l³ee®es ÒekeÀej
Heg{erueÒeceeCes ë-
1) mebmLes®³ee efveefce&leerJeªve oesve ÒekeÀej Deensle.

De) GmHegÀle& ë kegÀìgbye, efJeJeen, Oece& ³ee mebmLee®eer efveefce&leer meeceeefpekeÀ ª{erletve Peeueer Deens.
ye) nsletHetJe&keÀ ë DeLe&mebmLee, jep³emebmLee Je efMe#eCemebmLee ³ee nsletHetJe&keÀ Òe³elveebveer DeefmlelJeele
Deeu³ee Deensle.
2) mebmLes®³ee keÀe³ee&®³ee mJeªHeeJeªve oesve ÒekeÀej Deensle.
48
De) cegueYetle mebmLee ë kegÀìgbye, efJeJeen, Oece&, jep³e, efMe#eCe Fl³eeoer cegueYetle mebmLesJej meceepee®eer
megefmLeleer DeJeuebyetve Demeles.
ye) og³³ece mebmLee ë og³³ece mebmLeebcegUs meceepee®eer megJ³eJemLee jeKeueer peeles®e Demes veener. Goe.
ceveesjbpeve mebmLee.
keÀ) keÀe³ee&lcekeÀ mebmLee ë keÀe³ee&lcekeÀ mebmLeebÜeje efJeefJeOe iejpehetleea®eer Òeefleceeves keÀe³ee&efvJele kesÀueer
peeleele. Goe. kegÀìgbye efkebÀJee efJeJeenmebmLesÜejs J³ekeÌleer®³ee iejpeeb®eer Hetleea nesles.
[) efve³eceveelcekeÀ mebmLee ë Oece& Je v³ee³e mebmLesÜejs J³ekeÌleeR®³ee Jele&CegkeÀer®es efve³eceve nessles.
3) mebmLes®³ee J³eeHleerJeªve ë mebmLes®³ee J³eeHleerJeªve peeieeflekeÀ mebmLee Je ce³ee&efole mebmLee Demes
oesve ÒekeÀej Deensle. Oece& ner peeieeflekeÀ mebmLee Demetve peeleermebmLee YeejleeHegjleer®e ce³ee&efole Deens.

1) meeceeefpekeÀ mebmLes®eer JewefMeäîes Je ÒekeÀej meebiee.
4.2.4 meeceeefpekeÀ mebmLes®eer keÀe³ex ë-

Òel³eskeÀ mebmLes®³ee mLeeHevesceeies keÀener efJeefMeä GodosMe Demelees. l³eeefMeJee³e mebmLes®ee
efJekeÀeme nesT MekeÀle veener. mebmLee ner J³ekeÌleer Je meceepee®³ee iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjles. l³eevegmeej
mebmLes®eer efJeefJeOe keÀe³ex Heg{erueÒeceeCes –
1) ceeveJeer iejpeeb®eer Hetleer& ë ceeveJee®³ee iejpeeb®eer Hetle&lee keÀesCeleener keÀuen nesT ve oslee mebmLee
keÀjles. mebmLes®es keÀener efve³ece Demeleele l³ee®es Heeueve J³ekeÌleeRkeÀ[tve nesle Demeles. l³eecegUs meeceeefpekeÀ
Òeieleerme DevegketÀue JeeleeJejCe le³eej nesles.
2) mebmke=Àleer®es Jenve ë ceeveJeer peerJeveeceO³es mebmLee cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe Heej Hee[les. mebmLee SkeÀe
efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s nmleebleefjle nesles. mebmLesyejesyej mebmke=Àleer®es osKeerue nmleeblejCe l³eeJesUer
Heg{erue efHe{erkeÀ[s iesues. mebmke=Àleer nmleebleefjle Peeu³eecegUs ceeieerue efHe{erkeÀ[erue %eevee®ee, DevegYeJee®ee
Jeejmee Heg{erue efHe{erkeÀ[s meb¬eÀefcele neslees Je mebmke=Àleer efJekeÀefmele nesle peeles.
3) meeceeefpekeÀ efve³eb$eCe ë meeceeefpekeÀ efve³eb$eCee®³ee o=äerkeÀesveeletve mebmLee cenÊJeHetCe& peyeeyeoejer
Heej Hee[les. Òel³eskeÀ mebmLes®es keÀener efve³ece Demeleele. l³ee efve³ecee®es Heeueve keÀjerle ceeveJe DeeHeueer
O³es³es Je Godoeräîes ³eeb®eer Hetleea keÀjlees. l³eecegUs meeceeefpekeÀ mebIe<e& nesle veenerle. meceepeele Meeblelee Je
megJ³eJemLee ÒemLeeefHele nesles.
49
4) DevegketÀue HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjCes ë mebmLescegUs J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee iejpeeb®eer Hetleea ³eesi³e
efjleerves keÀjlee ³esles. mebmLes®³ee efve³eceeb®³ee ®eewkeÀìerle jentve iejpeeb®eer Hetleea kesÀu³eecegUs mebIe<ee&®eer
mecem³ee efvecee&Ce nesle veener. Godoeräîes ÒeeHleermeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer DevegªHe HeefjefmLeleer efvecee&Ce
nesTve J³ekeÌleer®ee Je meceepee®ee efJekeÀeme neslees.
5) ceeie&oMe&ve ë ceeveJeer meceepee®³ee efJekeÀemeeceO³es mebmLeeb®eer YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& Deens. mebmLee
J³ekeÌleeruee iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjC³ee®³ee GodosMeeves meelel³eeves ceeie&oMe&ve keÀjerle Demeles. l³eecegUs
J³ekeÌleeruee efveef½ele efoMee efceUles. ceeie&oMe&keÀe®eer YetefcekeÀe mebmLee ÒeYeeJeerHeCes Heej Hee[le Demeu³eecegUs
JesUs®ee DeHeJ³e³e nesle veener.
6) keÀle&J³e efveef½eefle ë J³ekeÌleeruee meceepeeceO³es DeveskeÀ YetefcekeÀe Heej Hee[eJ³ee ueeieleele. Goe.
kegÀìgbyeeleerue meom³e, meceepee®ee IeìkeÀ Fl³eeoer Òel³eskeÀ YetefcekesÀceO³es meom³ee®eer keÀle&J³e keÀesCeleer ³ee®eer
efveef½eleer mebmLeskeÀ[tve nesles. keÀle&J³es Heej Hee[C³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer DevegketÀue HeefjefmLeleer
mebmLee efvecee&Ce keÀ©ve osleele. l³eecegUs meceepee®eer megmebIeìerle j®evee DeefmlelJeele ³esles.
Jejerue ÒekeÀej®eer cenÊJeHetCe& keÀe³ex meeceeefpekeÀ mebmLee keÀjleevee efomeleele.

1) meeceeefpekeÀ mebmLes®eer keÀe³e&He×leer mHe<ì keÀje.
4.3 keggÀìbgye mebmLee ë-
ÒemleeJevee ë Yeejleer³e mebmke=Àleeruee npeejes Je<ee¥®ee Jeejmee ueeYeuee Deens. Òee®eerve keÀeueKeb[ele Kes[s
ns®e mebmke=Àleer Je meceepe peerJevee®es kesbÀêefyebog nesles. ³ee®e keÀeueKeb[ele YeejleeJej DeveskeÀ Dee¬eÀceCes
Peeueer, DeveskeÀ efmLel³eblejs Peeueer. Hejbleg Kes[er cee$e DeYebie jenerueer. keÀejCe Òee®eerve Yeejleer³e
Kes[îeebceO³es Je mebmke=ÀleerceO³es kegÀìgbyemebmLee cenÊJeHetCe& nesleer Je DeepeosKeerue Deens. Yeejleer³e
meceepee®³ee JewefMeäîeebceO³es ûeeceerCe meceepe, peeleermebmLee Je kegÀìgbyemebmLee cenÊJeHetCe& Deensle. meJe&
meeceeefpekeÀ mebmLeebceO³es kegÀìgbyemebmLee ner cegueYetle Je ÒeeLeefcekeÀ mJeªHee®eer meJeex®®e meeceeefpekeÀ mebmLee
Deens. kegÀìgbyemebmLes®es mJe©He meJe&J³eeHekeÀ Deens. ceeveJe efJekeÀemee®³ee meJe&®e DeJemLeebceO³es kegÀìgbyemebmLes®es
DeefmlelJe efometve ³esles. ceeveJe meceepee®³ee efJekeÀemee®eer ÒeLece DeJemLee cnCepes kegÀìgbyemebmLee nes³e.
kegÀìgbyeecegUs meceepe meelel³eeves efìketÀve jenerues Deens. cnCetve ceeveJeer meceepee®ee Fefleneme cnCepes
kegÀìgbyee®ee Fefleneme Demes cnìues peeles.
50
meJe& meeceeefpekeÀ mecegnele kegÀìgbye ne SkeÀ cegueYetle Je ÒeeLeefcekeÀ mJe©Hee®ee meeceeefpekeÀ mecegn
Deens. Flej keÀesCel³eener mecegneHes#ee kegÀìgbye meJe&J³eeHekeÀ Deens. Òel³eskeÀ meceepeele kegÀìgbyee®es mJe©He
meejKes®e vemetve peieeleerue efYeVe efYeVe osMeeble efvejefvejeUîee ÒekeÀej®eer kegÀìbgyes Demeu³ee®eer Dee{Utve
³esleele. ceeveJeer meceepeele kegÀìgbyee®es mLeeve cenÊJeHetCe& Deens.
4.3.1 keggÀìgbyee®eer mebkeÀuHevee ë-

kegÀìgbyeeuee FbefiueMeceO³es Family Demes cnCeleele. Family ne Meyo Famalus ³ee
ue@ìerve MeyoeHeemetve yeveuee Deens. kegÀìgbye cnCepes Demee mecetn keÀer, p³eeceO³es ceelee-efHelee Je l³eeb®eer cegues
³eeb®ee meceeJesMe neslees. keÀener kegÀìgbyeele ceelee-efHelee Je l³eeb®eer DeefJeJeenerle cegues SkeÀ$e jenleevee
efomeleele. lej keÀener kegÀìgbyeele DeveskeÀ efHe{îeebHe³e¥le®es meom³e SkeÀ$e Je SkeÀe®e Iejele JeemleJ³e
keÀjleevee efometve ³esleele.
ceeveJeer meceepeele kegÀìgbyemebmLes®es cenÊJe Deens. keÀejCe ueQefiekeÀ iejpes®eer Hetleea DeeefCe
ÒepeeslHeeove ner oesve cenÊJee®eer keÀe³ex kegÀìgbyemebmLesÜejs Heej Hee[ueer peeleele. ³ee oesve keÀe³ee¥yejesyej
mebleleer®³ee mebieesHevee®eer peyeeyeoejer ns osKeerue kegÀìgbyee®es keÀe³e& Deens. kegÀìgbye ns mLee³eer mJe©Hee®es
Demeles. kegÀìgbyemebmLee ns meceepeerkeÀjCee®es GÊece meeOeve Deens. DeHel³e pevceeuee Deeu³eeveblej l³ee®ee
efJekeÀeme nesle Demeleevee l³ee®³eeJej cegu³e-mebmkeÀej kesÀues peeleele. lees meceepeeleerue GÊece meom³e
yeveeJee ³ee ¢äerves ns mebmkeÀej cenÊJeHetCe& Demeleele. kegÀìgbyemebmLee meceepee®ee DeeOeej Deens. kegÀìgbyeecegUs
J³ekeÌleer meceepe megjef#ele Demelees.
DeeOegefvekeÀ keÀeUele DeewoîeesefiekeÀ ¬eÀebleer Je l³eecegUs Jee{erme ueeieuesues DeewoîeesefiekeÀjCe,

J³eJemee³ee®es yeoueles mJe©He, Jew%eeefvekeÀ Òeieleer, Jew®eeefjkeÀ yeoue nesT ueeieues Deensle. cee$e
DeepeosKeerue ûeeceerCe meceepe peerJeveele kegÀìgbyemebmLee cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[erle Deens. kegÀìgbyeeceO³es
DeeHlemebyebOee®³ee yebOeveeuee cenÊJe Deens. efkebÀyengvee DeeHlemebyebOe ne®e kegÀìgbyee®ee SkeÀcesJe DeeOeej Deens.
4.3.2 keggÀìgbyee®eer J³eeK³ee ë-

kegÀìgbyee®³ee meboYee&le efJeefJeOe meceepeMeem$e%eebveer kesÀuesu³ee J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes ë-
1) ce@keÀDee³eJnj Je Hespe ë ’ÒepeeslHeeove Je yeeuemebJeOe&ve keÀjC³eemeeþer Hegjsmee ueneve Je keÀe³ece
mJe©Hee®³ee ueQefiekeÀ mebyebOeeJej DeeOeejuesuee Demee mecetn cnCepes kegÀìbgye nes³e.“
2) [e@. [er. Sve. cegpegceoej ë ’SkeÀe®e Iejele jenCeeN³ee, SkeÀceskeÀebMeer jkeÌlemebyebefOele DemeCeeN³ee
mLeeve, efnle Je HejmHejebefJe<e³eer®³ee keÀle&J³ee®eer peeCeerJe ³eeyeodoue peeieªkeÀ DemeCeeN³ee J³ekeÌleer®³ee
mecegneuee kegÀìbgye Demes cnCeleele.“
3) je@yeì& uegF& ë ’kegÀìbgye ne efJeJeeneJej DeeOeejuesuee meeceeefpekeÀ mecegn Deens. l³ee mecegnele ceelee-
efHelee Je l³eeb®eer cegues ³eeb®ee meceeJesMe neslees.“
4) efkeÀyeeue ³ebie ë ’p³ee mecegnele SkeÀ efkebÀJee DeefOekeÀ Heg©<e DeeHeu³ee SkeÀ efkebÀJee DeefOekeÀ efm$e³ee Je
DeeHeu³ee Deiej oÊekeÀ Iesleuesu³ee cegueebmeefnle cegues ueneve Demes leesHe³e¥le lejer SkeÀe®e Iejer jenleele.
DeMee meeceeefpekeÀ mecegneuee kegÀìgbye cnCeleele.“
5) Lee@ceme ë ’kegÀìbgye cnCepes ceelee-efHelee DeeefCe DeHel³eeleerue mebyebOee®eer J³eJemLee nes³e.“
51
6) megcevesj DeeefCe kesÀuej ë ’kegÀìbgye SkeÀ meeceeefpekeÀ mebIeìve Deens. l³eele oesve efHe{îeeb®ee meceeJesMe
neslees. DeeefCe l³ee®ee DeeOeej jkeÌle mebyebOe ne®e Demelees.

1) kegÀìgbyee®eer mebkeÀuHevee DeeefCe J³eeK³ee meebiee.
4.3.3 keggÀìgbyee®es mJeªHe ë-

meceepeMeem$ee®³ee DeY³eemee®³ee ¢äerves kegÀìgbyemebmLes®³ee DeY³eemeeuee Devev³emeeOeejCe
cenÊJe Deens. meceepee®³ee efJekeÀemee®eer Heefnueer DeJemLee cnCepes kegÀìgbyeefveefce&leer nes³e. kegÀìgbyee®eer GlHeÊeer
mecegnele ÒeLece Peeueer. kegÀìgbyeeefMeJee³e meceepee®³ee meelel³ee®eer Je efvejblejs®eer keÀuHevee®e keÀjlee ³esle
veener. meceepeeuee ³eesi³e Demes veJeerve meYeemeo HegjefJeC³ee®es keÀe³e&osKeerue meceepee®³ee DeefOekeÀ
megªJeeleerHeemetve ner mebmLee keÀjerle Deens. FlekesÀ®e veJns lej meceepeele DeeJeM³ekeÀ meceepe meom³eeb®es
meg¢{ Je efvekeÀesHe J³eeqkeÌleceÊJe ³ee®e mecegnele kesÀues peeles.
Òel³eskeÀ meceepeele kegÀìgbyee®es mJe©He meejKes Dee{Utve ³esle veener. peieeleerue efYeVe efYeVe
osMeele efJeefJeOe ÒekeÀej®eer kegÀìgbyes Dee{Utve ³esleele. keÀener kegÀìgbyeele ceelee-efHelee Je l³eeb®eer DeefJeJeenerle
cegues SkeÀ$e jenleevee efomeleele lej keÀener kegÀìgbyeeceO³es DeveskeÀ efHe{îeebHe³e¥le®es meom³e SkeÀ$e Je SkeÀe®e
Iejele JeemleJ³e keÀjerle Demeu³ee®es Dee{Utve ³esles. Deepe DeeHeu³ee meceepeele meÊee ner efHelee®³ee neleele
kesbÀêerle Peeuesueer efomeles Je JebMe ne efHelee®³ee veeJeeves ®eeueuesuee efomelees. HeCe Yeejleeleerue keÀener
meceepeeceO³es cee$e kegÀìgbyee®eer mebHetCe& meÊee ner ceeles®eer Demeles Je JebMe osKeerue efle®³ee®e veeJeeves ®eeuelees.
DeMee efjleerves kegÀìgbyee®es Jeieer&keÀjCe, meom³eeb®eer mebK³ee, kegÀìgbyee®eer meÊee Je efveJeememLeeves ³eeb®³ee
DeeOeejeJej keÀjlee ³esles.
meom³emebK³es®³ee DeeOeejeJej kegÀìgbyee®es meb³egkeÌle kegÀìgbye Je efJeYekeÌle kegÀìgbye Demes oesve ÒekeÀej
He[leele. meb³egkeÌle kegÀìgbye HeodOeleerceO³es DeveskeÀ efHe{îeebHe³e¥le®es meom³e ns SkeÀe®e efveJeememLeeveer JeemleJ³e
keÀjleele Je SkeÀe®e meeceeef³ekeÀ ceeueceÊesJej DeeHeueer GHepeerefJekeÀe keÀjleele. efJeYekeÌle kegÀìbgyeele ceelee-
efHelee Je l³eeb®eer cegues SkeÀ$e jenleele. Flej veelesJeeF&keÀebHeemetve ns kegÀìgbye cegkeÌle efomeles. lemes®e kegÀìgbyee®eer
meÊee efkebÀJee DeefOekeÀej, efveJeememLeeve Je JebMe veecee®eer J³eJemLee ³eeb®³ee DeeOeejeJej kegÀìgbyee®es
ceele=meÊeekeÀ kegÀìgbye Je efHele=meÊeekeÀ kegÀìbgye Demes oesve ÒekeÀej He[leele. l³ee®es meefJemlej efJeJes®eve
Heg{erueÒeceeCes -
keggÀìgbye mebmLes®es ÒekeÀej ë-

kegÀìgbyemebmLescegUs J³ekeÌleer®³ee peerJeveeuee DeekeÀej ÒeeHle Peeuee Deens. YeeJeefvekeÀ mebyebOe,
menkeÀe³e&, meceepeerkeÀjCe ³eecegUs J³ekeÌleer kegÀìgbyeeMeer Je meceepeeMeer pees[ueer iesueer Deens.
52
kegÀìgbyeHeodOeleercegUs DeeefLe&keÀ ueeYe osKeerue nesleele. meeceeefpekeÀ cetu³eeb®ee DeeOeejYetle IeìkeÀ cnCetve
kegÀìgbye mebmLesuee DeesUKeues peeles. ûeeceerCe peerJeve kegÀìgbyemebmLesYeesJeleer®e keWÀêerle Peeuesues efometve ³esles.
l³eecegUs ûeeceerCe meceepeele kegÀìgbyemebmLee cenÊJeHetCe& ceeveueer peeles.
ceeveJeer meceepeeleerue kegÀìgbyemebmLes®es efvejer#eCe kesÀues Demelee ³ee kegÀìgbyeHeodOeleer®eer keÀener

JewefMeäîes l³eeb®³ee j®eves®³ee DeeOeejeJej Dee{Utve ³esleele. l³ee DeeOeejs kegÀìgbyee®es Jeieer&keÀjCe
Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue ë-
1) kegÀìgbyeeleerue meom³e mebK³ee ë- kegÀìgbyeeleerue meYeemeoeb®³ee mebK³ee DeeOeejeJej kegÀìgbyee®es oesve

ÒekeÀej Deensle.
De) meb³egkeÌle kegÀìgbye
ye) efJeYekeÌle kegÀìgbye
2) kegÀìgbyeÒecegKee®³ee efuebieYesoeÒeceeCes kegÀìgbyeeÒeceeCes kegÀìgbyee®es oesve ÒekeÀej Deensle ë-

De) ceele=meÊeekeÀ kegÀìgbye
ye) efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbye
1) kegÀìgbyeeleerue meom³e mebK³ee – kegÀìgbyeeleerue meom³e mebK³es®³ee efkebÀJee DeekeÀeje®³ee DeeOeejeJej

nesCeeN³ee meb³egkeÌle Je efJeYekeÌle kegÀìgbyeHeodOeleer®eer meefJemlej ceeefnleer Heg{erueÒeceeCes ë-
De) meb³egkeÌle kegÀìgbye ë ûeeceerCe peveles®³ee Mesleer ³ee cegK³e J³eJemee³eecegUs meb³egkeÌle kegÀìgbye ns ûeeceerCe
meceepee®es cegK³e JewefMeäîe þjues Deens. Mesleer J³eJemee³eemeeþer DeefOekeÀ Þecee®eer DeeJeM³ekeÀlee
Demeu³eecegUs ³ee iejpeHetleeakeÀefjlee meb³egkeÌle kegÀìgbyeHe×le DeHeefjne³e& nesleer. `meceepe peerJeveeuee Hees<ekeÀ'
Demes JeCe&ve meb³egkeÌle kegÀìgbyee®es kesÀues Deens.
meb³egkeÌle kegÀìgbyee®ee DeLe& Heg{erue J³eeK³eeb®³ee DeeOeejs mHeä nesF&ue ë-

1) FjeJeleer keÀJex ë meb³egkeÌle kegÀìgbye DeMee ueeskeÀeb®ee mecegn Demelees keÀer, pes SkeÀe®e íleeKeeueer
jenleele, SkeÀe®e ®egueerJej efMepeJeuesues DeVe ûenCe keÀjleele. p³eeb®eer mebHeÊeer meeceeF&keÀ Demeles.
kegÀìgbyeeves Dee³eesefpele meeceeF&keÀ Hetpesle Yeeie Iesleele DeeefCe les HejmHejebMeer efJeefMeä veeles mebyebOeeves
pegUuesues Demeleele.
2) [e@. Sce. Sve. ÞeerefveJeeme ë meb³egkeÌle kegÀìgbyeele Heg©<e, l³eeb®eer efJeJeenerle cegues DeeefCe l³eeb®³ee
Helveer lemes®e l³eeb®eer cegues DeeefCe DeefJeJeenerle cegueeR®ee meceesJeMe neslees.
meb³egkeÌle kegÀìgbyee®es JebMeer³e Je Yeéle= Demes oesve ÒekeÀej Deensle. JebMeer³e kegÀìbgyeele Deepeer-
Deepeesyee, DeeF&-Je[erue Je veeleJeb[eb®ee meceeJesMe neslees. lej Yeéle kegÀìgbyeele efJeJeenerle YeeT Je l³ee®es
kegÀìgbyeer³e ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee J³eefleefjkeÌle meb³egkeÌle kegÀìgbyeele efJeOeJee efkebÀJee Heefjl³ekeÌl³ee yeefnCe
efkebÀJee Deel³ee Je efle®eer cegues ³eeb®ee osKeerue meceeJesMe nesle Demes.
53
meb³egkeÌle kegÀìgbyee®eer JewefMeäîes ë-
1) keÀlee& ë meb³egkeÌle kegÀìgbyeeleerue ÒecegKee®ee keÀlee& Demes cnCeleele. efHele=meÊeekeÀ keggÀìgbyeele efHelee Je
ceele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeele ceelee keÀl³ee&®eer YetefcekeÀer Heej Hee[les. kegÀìgbye ÒecegKe kegÀìgbyeeJej efve³eb$eCe Je
efve³eceve keÀjlees. ÞeceefJeYeeieCeer, meom³eeb®³ee efnlee®es efveCe&³e keÀlee& Ieslees. l³ee®ee opee& G®®e Demeuesuee
efometve ³eslees.
2) meeceeF&keÀ Yeespeve ë meb³egkeÌle kegÀìgbyeHeodOeleerceO³es meJee¥®es pesJeCe SkeÀe®e mJe³ebHeekeÀ Iejele nesles.
l³eecegUs Sme. meer. ogyes Je FjeJeleer keÀJex ³eebveer meeceeF&keÀ Yeespeve ns JewefMeäîes ceev³e kesÀues Deens. Iejele
JesieJesieUîee ®egueerJej mJe³ebHeekeÀ ve neslee SkeÀe®e ®egueerJej mJe³ebHeekeÀ kesÀuee peelees Je Yeespeve ûenCe kesÀues
peeles.
3) meeceeF&keÀ efveJeeme mLeeve ë meb³egkeÌle kegÀìgbyeeleerue meom³eeb®es efveJeememLeeve SkeÀ®e Demeles.

l³eecegUs meeceeF&keÀ Yeespeve, meeceeF&keÀ mebHeÊeer efometve ³esles. SkeÀ$e efveJeememLeeve Demeu³eecegUs
mebIeMekeÌleer Je YeeJeefvekeÀ peJeUerkeÀ Demeles.
4) meeceeF&keÀ mebHeÊeer ë meb³egkeÌle kegÀìgbyeHeodOeleerceO³es Jeef[ueesHeeefpe&le mLeeJej Je pebiece mebHeÊeerJej

meJee¥®eer®e ceeuekeÀer Demeles. mebHeÊeer®ee GHeYeesie IesC³ee®ee DeefOekeÀej meJe& meom³eebvee Demelees. Òel³eskeÀ
J³ekeÌleer DeeHeu³ee J³eJemee³eeletve mebHeÊeerceO³es Yej ìekeÀlees. kegÀìgbyeÒecegKeekeÀ[s mebHeÊeer®es efJeMes<eeefOekeÀej
Demeleele. mebHeÊeer®ee efJeéemle cnCetve SkeÀ ÒekeÀejs kegÀìgbyeekeÀ[s®e Heeefnues peeles. kegÀìgbyeeleerue meom³eeb®³ee
iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjCes Je meom³eebvee DeeefLe&keÀ megjef#elelee osCes ns ³ee kegÀìgbyeHe×leer®es JewefMeäîes Deens.
5) meeceeF&keÀ Hetpee De®ee& ë Oeeefce&keÀ HetpescegUs SkeÀelceles®es yebOe efvecee&Ce nesles. meb³egkeÌle kegÀìgbyeele
owvebefove Hetpesyejesyej®e GlmeJe, meCe-meceejbYe ³ee Òemebieer Hetpee-De®ee& nesles. SkeÀ kegÀueowJele Demeles.
kegÀueosJeles®eer YekeÌleerYeeJeeves DeejeOevee kesÀueer peeles. Hetpesletve YeeJeveelcekeÀ SskeÌ³e Je GÊejoeef³elJee®eer
peesHeemevee kesÀueer peeles.
6) ceesþe DeekeÀej ë `meb³egkeÌle kegÀìgbyeele leerve efHe{îeebHes#ee peemle efHe{îeebleerue meom³eeb®ee meceeJesMe
Demelees' Demee [e@. osmeeF& GuuesKe keÀjleele. lej FjeJeleer keÀJexveer meb³egkeÌle kegÀìgbyeeuee `veelesJeeF&keÀ
mecegn' Demes cnìues Deens. ³ee kegÀìgbyeeleerue meom³e mebK³ee peemle Demeu³eecegUs DeekeÀejceeveeves ceesþs
Demes ns kegÀìgbye Deens.
ûeeceerCe meceepeeceO³es efJeMes<elJeeves Dee{UCeejer meb³egkeÌle kegÀìgbyeHeodOeleer Del³eble HeÀe³eosMeerj
þjles. ³eeceO³es mebleleer®es mebieesHeve megueYejerleerves nesles. mebkeÀìkeÀeUele mebj#eCe nesTve GÊece
veeieefjkeÀlJee®ee efJekeÀeme neslees.
ye) efJeYekeÌle kegÀìgbye ë meeceeefpekeÀ DeLe&J³eJemLesle PeHeeìîeeves HeefjJele&ve nesT ueeieues.
DeewoîeesefiekeÀjCe, MenjerkeÀjCe, DeeOegefvekeÀerkeÀjCeecegUs kegÀìgbyeHeodOeleer®es efJeIeìve nesTve efJeYekeÌle
kegÀìgbyeHeodOeleer Go³eeme Deeueer. efJeYekeÌle kegÀìbgye DeekeÀejeves ueneve Demetve Heleer-Helveer Je cegues FlekeÀer®e
ce³ee&efole meom³e mebK³ee Demeles. Heleer-Helveer oesIesner keÀlex Demeu³eecegUs Ieje®eer peyeeyeoejer oesIes
meebYeeUleele. kegÀìgbyeeleerue meom³eebvee Jew®eeefjkeÀ mJeeleb$³e Demeu³eecegUs J³eefkeÌlecelJe efJekeÀemeeme JeeJe
efceUlees.
54
efJeYekeÌle kegÀìgbyeHeodOeleer®eer JewefMeäîes ë-
1) GÊece keÀewìgbefyekeÀ mebbyebOe ë efJeYekeÌle kegÀìgbyeebceO³es meom³emebK³ee keÀceer Demeles. meom³eebceOeerue
mebyebOe Deefle efvekeÀì®es Demeleele. HejmHejebyeodoue Òesce, efpeJneUe Je Deelceer³elee Demeles. Heleer-Helveer Je
cegues SJe{s®e meom³e Demeu³eecegUs Üs<e, celmej Dee{Ule veener.
2) DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e ë meb³egkeÌle kegÀìgbyeele meeceeF&keÀ ceeueceÊee Je meeceeF&keÀ GHeYeesie ns leÊJe

Demeu³eecegUs DeeefLe&keÀ mJeeleb$³ee®ee DeYeeJe Demelees. efJeYekeÌle kegÀìgbyeele cee$e DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e Demeles.
DeeefLe&keÀ ÒeeHleer, GHeYeesie, ye®ele ³ee ieesäer Jew³eeqkeÌlekeÀ Demeleele. keÀceJeCeeN³ee J³ekeÌleer®es GlHeVe
l³ee®ee®e kegÀìgbyeekeÀefjlee Ke®e& keÀjlee ³esles. l³eecegUs l³ee J³ekeÌleeRceO³es meceeOeeve Demeles, DeeefLe&keÀ opee&
Gb®eeJeC³eemeeþer keÀä kesÀues peeleele.
3) J³eeqkeÌleceÊJee®ee efJekeÀeme ë efJeYekeÌle kegÀìgbyeeceO³es Òel³eskeÀ meom³eeme DeeHeu³ee DeeJe[erÒeceeCes

Mew#eefCekeÀ Òeieleer meeO³e keÀjlee ³esles. keÀuee, ef¬eÀ[e #es$eele menYeeieer neslee ³esles. efveCe&³e mJeeleb$³e
Demeu³eecegUs J³eeqkeÌleceÊJee®ee efJekeÀeme neslees.
4) ce³ee&efole DeekeÀej ë efJeYekeÌle kegÀìgbye DeekeÀejeves ueneve Demeles. Òeew{ efJeJeen nesle Demeu³eecegUs
keÀeueKeb[ keÀceer Demelees. DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleervegmeej kegÀìgbyee®ee DeekeÀej þjuee peelees. `íesìs keggÀìbgye,
megKeer kegÀìgbye' ner mebkeÀuHevee ceev³e Peeu³eecegUs ³ee kegÀìgbyeele DeHel³emebK³ee keÀceer Demeles.
2) kegÀìgbyeÒecegKee®³ee efuebieYesoeÒeceeCes ë kegÀìgbyee®eer DeewHe®eeefjkeÀ meÊee, efveJeememLeeve ³ee

DeeOeejeJej nesCeeN³ee efHele=meÊeekeÀ Je ceele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeHeodOele leer®eer ceeefnleer Heg{erueÒeceeCes ë-
De) efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeHeodOele ë- ³ee kegÀìgbyeHeodOeleerceO³es meJe& DeewHe®eeefjkeÀ meÊee efHel³ee®³ee neleele
Demeles. efJeJeeneveblej Helveer Heleer®³ee Iejer jeneJe³eeme peeles Je leer Heleer®³ee iees$eeleerue nesles. JebMeeJeU
Heleer®³ee yeepetves ®eeueles. mebHeÊeer®ee Jeejmee efHel³eekeÀ[tve ceesþîee cegueeme efceUlees. ³ee
kegÀìgbyeHeodOeleerceO³es m$eeruee ieewCe mLeeve ÒeeHle nesles. DeLees&lHeeoveele Heg©<e cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe Heej
Hee[lees. lej m$eerves `®etue DeeefCe cetue' meebYeeUeJes DeMeer ÞeceefJeYeeieCeer Peeuesueer efomeles. Yeejleer³e
meceepeele efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeHeodOeleer ceesþîee ÒeceeCeele DeefmlelJeele Deens. kegÀìbgyeeJej efHel³ee®es efve³eb$eCe
Je efve³eceve Demeles. ceeles®³ee veelesJeeF&keÀebvee ieewCe mLeeve Demeles.
ye) ceele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeHeodOele ë- ³ee kegÀìgbyeHeodOeleerceO³es m$eer®es kegÀìgbyeeJej Je®e&mJe Demeles.

m$eer®³ee veeJeeves efkebÀJee iees$eeves kegÀìgbye DeesUKeues peeles. mebHeÊeer®ee Jeejmee DeeF&keÀ[tve cegueeruee efceUlees.
³ee kegÀìgbyeHeodOeleerceO³es efJeJeeneveblej Heleer Helveer®³ee Iejer jeneJe³eeme peelees. DeLeexlHeeoveeceO³es Heleer®ee
menYeeie keÀceer Demelees. efHel³eeuee ieewCe mLeeve Demeles. meJe& meÊee ceeleskeÀ[s keWÀefêle Peeuesueer Demeles.
kegÀìgbyee®eer JebMeeJeU ceeles®³ee yeepetves ®eeueles. ceele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeHeodOele oef#eCeskeÀ[s vee³ej peceeleerle Je
keÀener DeeefoJeemeer peceeleerle Dee{Ules. efHel³ee®³ee veelesJeeF&keÀebvee ieewCe mLeeve Demeles.
ceele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeHeodOele ³esC³eeceeies JebMee®eer MegodOelee jeKeCes, mebHeÊeer®es nmleeblej LeebyeefJeCes

F. meejKeer keÀejCes meebefieleueer peeleele. DeeOegefvekeÀ keÀeUele ¿ee HeodOeleeruee HeÀejmes cenÊJe vemeu³ee®es
efometve ³esles.
55
1) kegÀìgbyee®es mJeªHe meebiee.
4.3.4 keggÀìgbyee®eer keÀe³ex ë-

kegÀìgbye mebmLes®es mLeeve ceeveJeer meceepeele cenÊJeHetCe& Deens. meceepemeelel³e kegÀìgbye mebmLescegUs
efìketÀve Deens. keÀeUevegmeej kegÀìgbyemebmLes®³ee keÀe³ee&ceO³es yeoue nesle ®eeueuesuee Demeuee lejer kegÀìgbyee®³ee
cegU®³ee mJe©Heele yeoue Peeuesuee efometve ³esle veener. kegÀìgbyemebmLes®eer keÀe³ex Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀjlee
³esleerue ë-
1)kegÀìgbyeeb®eer pewefJekeÀ keÀe³ex ë

De) keÀecele=Hleer ë- keÀecele=Hleer ner ceeveJee®eer cenÊJee®eer iejpe Deens. keÀeceJe=Êeer®eer Hetle&lee
kegÀìgbyeeceeHe&Àle HetCe& nesle Demeles. l³eeuee meceepe ceev³elee ueeYeuesueer Demeles. cnCetve®e ueQefiekeÀ mebyebOeeJej
DeeOeeefjle mecegn Demes kegÀìgbyemebmLes®es JeCe&ve kesÀues peeles.
ye) ÒepeeslHeeove ë- ÒepeeslHeeove ns kegÀìgbyemebmLes®es ogmejs cenÊJee®es keÀe³e& Deens. ueQefiekeÀ mebyebOeeJej
DeeOeeefjle DemeCeeN³ee kegÀìgbyemebmLesle ÒepeeslHeeove nesle Demeles. meceepe meelel³eemeeþer Je meceepe
DeefmlelJeemeeþer ns keÀe³e& Del³eble DeeJeM³ekeÀ Deens.
keÀ) mebieesHeve ë- ÒepeeslHeeove keÀjCes SJe{s®e ce³ee&efole keÀe³e& kegÀìgbyemebmLes®es Demeles lej kegÀìgbyeeuee
HeÀejmes cenÊJe ueeYeues vemeles. ÒepeeslHeeoveeyejesyej®e cegueeb®es mebieesHeve, Heeueve Hees<eCe ns cenÊJeHetCe&
keÀe³ex kegÀìbgye mebmLee Heej Hee[les. DeHel³e oerIe&keÀeUeHe³e¥le mebieesHeveemeeþer FlejebJej DeJeuebyetve Demeles.
l³eeb®³ee mebieesHeveeceO³es DeeF&-Je[erue, kegÀìgbyeeleerue Flej meom³e menYeeieer Peeuesues efometve ³esleele.
2) ceevemeMeem$eer³e keÀe³ex ë J³ekeÌleeruee kegÀìgbyeeceO³es ceeveefmekeÀ meceeOeeve Je megjef#elelee ueeYeles.

HejmHejeJejerue Òesce, Deeoj ³eecegUs ceeveefmekeÀ meceeOeeve efceUles. kegÀìgbyeeceO³es ª{er, HejbHeje, ®eeueerefjleer
³ee ceeveJeer keÀjCeeN³ee Òeef¬eÀ³ee Ie[tve ³esleele. J³ekeÌleercelJee®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme kegÀìgbyeeceO³es neslees.
kegÀìgbyeeleerue MeeefjefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ¢äîee keÀcekegÀJele meom³eebvee megjef#elelee ueeYeles. lemes®e
peerJeveeleerue keÀþerCe mecem³eeb®ee meecevee keÀjC³ee®es yeU efceUles. l³eecegUs J³ekeÌleer J³eJeefmLeleHeCes peerJeve
peiet MekeÀles.
3) meceepeerkeÀjCe ë kegÀìgbyemebmLesle cegueebvee ÒeLee, HejbHeje Je meeceeefpekeÀ cegu³eeb®ee Heefj®e³e keÀªve

efouee peelees. DeHel³eeb®³ee ceeveefmekeÀ, meeceeefpekeÀ Je Yeeef<ekeÀ DeMee meJee¥ieerCe efJekeÀemeekeÀ[s ue#e keWÀefêle
keÀªve peerJeveele ³eMemJeer nesC³ee®es Oe[s efoues peeleele. DeMee DeekeÀeb#ee efvecee&Ce keÀªve meceepeeleerue
56
cenÊJeHetCe& IeìkeÀ cnCetve peerJeve peieC³ee®eer #ecelee efvecee&Ce kesÀueer peeles. J³ekeÌleer®³ee peerJeveeleerue
cenÊJeHetCe& meeceeefpekeÀ IeìveebJej kegÀìgbyee®es efve³eb$eCe Demeles. meeceeefpekeÀ mebmke=Àleer SkeÀe efHe{erkeÀ[tve
ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s kegÀìgbyeecegUs®e nmleebleefjle nesles.
4) DeeefLe&keÀ keÀe³ex ë kegÀìgbyeeleerue meom³eeb®³ee cetueYetle iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer DeeefLe&keÀ

keÀe³ex cenÊJeHetCe& Deensle. Òee®eerve keÀeUeHeemetve kegÀìgbyemebmLes®es DeeefLe&keÀ keÀe³e& DeKeb[erleHeCes ®eeuet Deens.
Mesleer ne DeLeexlHeeovee®ee keWÀêefyebot Deens. DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleerHetJeea kegÀìgbyemebmLee DeeefLe&keÀo=<ìîee mJe³ebHetCe&
nesleer. DeeefLe&keÀ GlHeeove, J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe ³eemeejK³ee meJe& ef¬eÀ³ee kegÀìgbyeeletve®e kesÀu³ee peele
Demele.
5) ceveesjbpeve ë Òee®eerve Kes[er JeenletkeÀ Je oUCeJeUCee®³ee meeOevee®³ee DeYeeJeecegUs Deueie nesleer.

l³eecegUs ceveesjbpevee®eer meeOeves, He³ee&Hle mees³eer ³eeb®ee DeYeeJe neslee. ceveesjbpeve ner J³ekeÌleer®eer meeceeefpekeÀ
iejpe Demeu³eecegUs ûeeceerCe kegÀìgbyeeceOetve ner iejpe HetCe& kesÀueer peele Demes. iees<ìer, ieeCeer, efJeefJeOe KesU,
SkeÀceskeÀeb®³ee vekeÀuee, Je=odOe ueeskeÀeb®es DevegYeJe ³eemeejK³ee ueneve ueneve IeìveeceOetve meom³eeb®eer
ceveesjbpevee®eer iejpe HetCe& kesÀueer peele Demes.
ûeeceerCe kegÀìgbyeemebmLee Jejerue cenÊJeHetCe& keÀe³ex Heej Hee[les. l³eeJeªve kegÀìgbyemebmLes®es ceeveJeer
peerJeveeleerue mLeeve mHeä nesles. kegÀìgbyeeleerue meom³eeb®ee HetCe& efJekeÀeme Je ceeveJeerkeÀjCe ns kesÀJeU
kegÀìgbyeecegUs®e nesles. keÀeUevegmeej kegÀìgbyemebmLes®³ee mJeªHeeceO³es yeoue nesle Demeuee, lejer kegÀìgbyemebmLee
DeeOegefvekeÀ keÀeUele osKeerue cenÊJeHetCe& Deens.

1) kegÀìgbyee®eer efJeefJeOe keÀe³ex meebiee.
4.3.5 keggÀìgbyee®eer kewefMeäîes ë-

kegÀìgbyemebmLee ûeeceerCe efkebÀJee Menjer Demees. efle®eer cetU JewefMeäîes meejKeer®e Demeleele. Goe.
meceeve efveJeeme mLeeve, j®evee, YeeJeveelcekeÀ SskeÌ³e Fl³eeoer. lejer osKeerue ûeeceerCe Je Menjer
kegÀìgbyemebmLesceO³es keÀener Yeso þUkeÀHeCes efometve ³esleele. l³ee®³ee keÀe³e&He×leer Je JewefMeäîeebceO³es les
peeCeJeles. ûeeceerCe kegÀìgbye mebmLes®³ee keÀener þUkeÀ JewefMeäîeeb®ee ³esLes efJe®eej keÀª.
1) efJeJeen mebbyebOe ë- m$eer - Hegª<eeb®³ee efJeJeen mebyebOeeletve kegÀìgbyemebmLee efvecee&Ce nesles ³ee JewJeeefnkeÀ
mebyebOeeuee meceepee®eer ceev³elee Demeles. ³ee mebbyebOeeletve pevceeuee ³esCeejer mebleleer DeeHeu³ee kegÀìgbyee®ee
keÀe³ecemJeªHeer meYeemeo neslees. JewJeeefnkeÀ mebyebbOe ns oerIe&keÀeueerve efkebÀJee DeuHekeÀeueerve Demet MekeÀleele.
IeìmHeÀesì efkebÀJee pees[eoeje®³ee ce=l³egves ns mebyebOe mebHeg<ìele ³esT MekeÀleele.
57
2) jkeÌle mebyebOe ë- kegÀìgbyeeleerue meJe& meom³eeb®es SkeÀceskeÀebMeer jkeÌle mebyebOe Demeleele. DeeF&-Jeef[ue Je
cegues ³eeb®³eeceO³es pemes jkeÌlemebyebOe Demeleele. lemes®e DeeF& - Jeef[ueeb®³ee veelesJeeF&keÀebMeer osKeerue ceguee®es
jkeÌle mebyebOe ÒemLeeefHele nesleele.
3) meceeve efveJeeme ë- kegÀìgbyeeleerue meJe& meom³e SkeÀ$e jenleele. l³eecegUs meceeve efveJeememLeeve ns
ûeeceerCe kegÀìgbyemebmLes®es cenÊJee®es JewefMeäîe þjles. meom³emebK³ee DeefOekeÀ Demeu³eecegUs
efveJeememLeevee®ee DeekeÀej ceesþe Demelees. ûeeceerCe meb³egkeÌle kegÀìgbyeeceO³es leerve efHe{îee SkeÀ$e JeemleJ³e
keÀjleevee efometve ³esleele.
4) efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeHeodOeleer ë- ûeeceerCe meceepeeceO³es efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeHeodOeleer Dee{Ules. meJe&

kegÀìgbyee®ee efHelee ne ÒecegKe Demelees. l³eecegUs cenÊJee®es efveCe&³e ns efHel³eekeÀ[tve®e Iesleues peeleele.
kegÀìgbyeÒecegKeeuee meJe& meom³e ceeve osleele Je l³ee®ee Deeoj keÀjleele.
5) meb³egkeÌle kegÀìgbyeHeodOeleer ë- ûeeceerCe kegÀìgbyeHeodOeleer me³ebgkeÌle Dee{Ules. ³ee kegÀìgbyee®ee DeekeÀej

ceesþe Demelees. ³eeceO³es leerve efHe{îeeb®es meom³e SkeÀ$e jenleele. mebHeÊeer®eer ceeuekeÀer meeceeef³ekeÀ Demeles Je
mebHeÊeer®ee meeceeef³ekeÀ GHeYeesie Iesleuee peelees. ÞeceefJeYeeieCeer®es leÊJe mJeerkeÀejuesues Demeles.
6) DeeefLe&keÀ J³eJemLee ë- ûeeceerCe meceepeeceO³es meb³egkeÌle kegÀìgbyeHeodOeleercegUs kegÀìgbyeele meom³e mebK³ee

peemle Demeles. l³eeb®³ee HeeueveHees<eCe, ®eefjleeLe& Je GojefveJee&ne®eer peyeeyeoejer kegÀìgbye ÒecegKeeuee Heej
Hee[eJeer ueeieles. kegÀìgbye ÒecegKee®³ee DeLeexlHeeokeÀ keÀe³ee&le meJe& meom³e menYeeieer nesleele.
ÞeceefJeYeeieCeervegmeej Òel³eskeÀ J³ekeÌleer DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& keÀªve GlHeVe Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
7) efMemle Je HejmHejeJeuebyeve ë- kegÀìgbyeeleerue Je³eesJe=odOe J³ekeÌleer kegÀìgbye ÒecegKe Demeles. efle®es

efve³eb$eCe mebHetCe& kegÀìgbyeeJej Demeles. kegÀìgbye ÒecegKee®³ee Dee%es®es Heeueve meom³e keÀjleele. efMemle Je
HejmHejeJeuebyeve ³ee kegÀìgbyeele Dee{Ules. DeelcekeWÀefêle Je=Êeer®ee DeYeeJe Demelees. keÀle&J³eHeeueve cenÊJeHetCe&
ceeveues peeles. DevegMeemeve Je menkeÀe³ee&cegUs kegÀìgbye meJee&®es®e ner YeeJevee efvecee&Ce Peeuesueer Demeles.
8) HejbHeje Je mebmke=Àleerj#eCe ë- DeeOegefvekeÀerkeÀjCeecegUs Yeejleer³e meceepeJ³eJemLesle PeHeeìîeeves

HeefjJele&ve nesT ueeieues, Hejbleg ûeeceerCe kegÀìgbyemebmLee ³ee HeefjJele&veeHeemetve otj nesleer. HejbHeje, ª{er,
Dee®eejOece& ³eeb®es j#eCe keÀªve DeeHeueer mebmke=Àleer efìkeÀJetve þsJeueer Deens. Je³eesJe=odOe J³ekeÌleeRvee ceeve
efouee peelees. l³ee®³ee %eevee®ee Je DevegYeJee®ee JeeHej J³eJemee³eele kesÀuee peelees.
9) meeceeefpekeÀjCee®es ceeO³ece ë- kegÀìgbyeeuee meceepeerkeÀjCee®es GÊece ceeO³ece ceeveues peeles. kegÀìgbye

ner J³ekeÌleer®eer Heefnueer MeeUe Deens. kegÀìgbyeeceO³es®e cegueebJej cetu³e mebmkeÀej kesÀues peeleele. veweflekeÀ
efMekeÀJeCe osC³eeyejesyej®e J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCee®es Oe[s J³ekeÌleeruee kegÀìgbyeele®e efceUleele. efMemle,
menkeÀe³ee&®eer YeeJevee, Je[erueOeeN³eeb®ee Deeoj ³ee meeceeefpekeÀjCee®³ee ieesäer kegÀìgbyeeleerue meJe& meom³e
cegueebvee efMekeÀJele Demeleele.
10) kegÀìbgyee®es ÒeYeglJe ë- ûeeceerCe meceepeele J³ekeÌleerHes#ee kegÀìgbye Þesÿ Demeles. kegÀìgbye Òel³eskeÀ
IeìkeÀe®es ÒeefleveerOeerlJe keÀjles. ieeJeeleerue Òeefleefÿle kegÀìgbyeevee jepekeÀer³e ¢äîee cenÊJe Demeles. l³ee
58
meboYee&le kegÀìgbyee®ee meuuee cenÊJee®ee ceeveuee peelees. Òee®eerve keÀeUer cenÊJee®³ee efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle
kegÀìgbyeeuee meeceeJetve Iesleues peele Demes.
11) meJe&J³eeHekeÀlee ë- kegÀìgbyemebmLee ner meJe& J³eeHekeÀ mJeªHee®eer Deens. ceeveJee®³ee meJe&
DeJemLeebceO³es kegÀìgbyemebmLee Dee{Ules. meceepe efJekeÀemee®eer Heefnueer DeJemLee kegÀìbgye Deens. ³ee
kegÀìgbyeeceO³es Òel³eskeÀe®es YeeJeefvekeÀ mebyebOe Demeleele. l³eecegUs KeN³ee DeLee&ves kegÀìgbyeeuee ÌejHeCe' ÒeeHle
nesles.
ûeeceerCe kegÀìgbyemebmLes®eer JewefMeäîes JejerueÒeceeCes Dee{Utve ³esleele. DeewoîeesefiekeÀjCe, Mew#eefCekeÀ

megefJeOee, peeieeflekeÀerkeÀjCe Je DeeOegefvekeÀerkeÀjCeecegUs ûeeceerCe kegÀìgbyemebmLesle HeefjJele&ve nesle Deens, Demes
Demeues lejer DeeOegefvekeÀ keÀeUeceO³esosKeerue kegÀìgbyemebmLes®eer YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& Demeuesueer efometve ³esles.

1) kegÀìgbyemebmLes®eer JewefMeäîes ³eeJej Yee<³e keÀje.
4.3.6 kegÀìgbyee®es yeoueles Òeefleceeve ë-

Yeejleeleerue kegÀìbgyemebmLesle efMe#eCe, DeewoîeesefiekeÀjCe, veeiejerkeÀjCe F. keÀejCeebcegUs HeefjJele&ve
Peeuesues efometve ³esles. ûeeceerCe mecegoe³eeleerue kegÀìgbyee®³ee leguevesle veeiejer mecegoe³eeleerue kegÀìgbyeeceO³es
yejs®e HeefjJele&ve Peeues Deens. Hejbleg ûeeceerCe kegÀìgbyeele cee$e efJeMes<e HeefjJele&ve Ie[tve Deeues veener. ³ee®ee
DeLe& ûeeceerCe kegÀìgbye efmLej Deens Demes veener. ûeeceerCe kegÀìgbyeele osKeerue yeoue nesle Deens. ³ee meboYee&le
[e@. osmeeF& ³eebveer veceto kesÀues Deens keÀer, DeeOegefvekeÀ Goîeesieeb®³ee efJekeÀemeecegUs DeeJeM³ekeÀleeb®³ee
Hetleea®³ee DeLe&J³eJemLesuee yeepeej DeLe&J³eJemLesle DeeCetve GYes kesÀues Deens. veeiejer IeìkeÀeb®³ee Jee{l³ee
oyeeJeecegUs ³ee HeefjJele&veeves Òee®eerve ûeeceerCe kegÀìbgyeele HeefjJele&ve Ie[tve Deeues Deens. Yeejleeleerue ûeeceerCe
kegÀìbgyeeleerue yeouel³ee Òeefleceevee®es efJeJes®eve Heg{erueÒeceeCes Deens –
1) kegÀìgbyee®es ce³ee&efole keÀe³e&#es$e ë Òee®eerve ûeeceerCe kegÀìgbyeHeodOele ner meb³egkeÌle nesleer. l³eecegUs
ûeeceerCe mecegoe³eele kegÀìgbyee®es efJeMes<e cenÊJe nesles. meb³egkeÌle kegÀìgbye HeodOeleerceO³es efJeefJeOe ÒekeÀej®eer keÀe³e&
Heej Hee[ueer peeleele. DeeefLe&keÀ, ueewefkeÀkeÀ efMe#eCe, Oeeefce&keÀ efMe#eCe Je ceveesjbpeve Fl³eeoer efJeefJeOe
ÒekeÀej®eer keÀe³es& kegÀìgbye mebmLesÜejs Heej Hee[ueer peele Demele. l³eecegUs meJe& meom³e ns kegÀìgbyeeJej efveYe&j
Demele. Hejbleg DeewoîeesefiekeÀjCe DeeefCe MenjerkeÀjCeecegUs kegÀìgbyee®³ee keÀe³ee&le yeoue Ie[tve Deeuee Deens.
p³ee iejpeeb®³ee Hetleeameeþer meom³e kegÀìgbyeeJej DeJeuebyetve Demele. leer keÀe³ex Deelee og³³ece mecegnekeÀ[tve
Heej Hee[ueer peeleele. ûeeceerCe kegÀìgbyemebmLesle osKeerue ne yeoue Peeuesuee Dee{Utve ³eslees.
59
2) ûeeceerCe kegÀìgbyee®³ee SkeÀefpevemeer mJeªHeele yeoue ë- Òee®eerve ûeeceerCe kegÀìgbyeHeodOeleerceO³es meJe&
meom³e DeeHeu³ee kegÀìgbyeeMeer SkeÀªHe nesTve DeeHeu³ee meJe& peyeeyeoeN³ee efveÿeHetJe&keÀ Heej Hee[erle
Demele. l³eecegUs kegÀìgbyeeefJe<e³eer Òel³eskeÀeuee DeefYeceeve Jeeìle Demes. meJe& meom³eebceO³es mvesn, Òesce DeeefCe
DeeHeguekeÀer Demes. Òel³eskeÀ meom³e kegÀìbyee®³ee efnlee®ee JeeHej keÀjerle Demes. J³ekeÌleer®³ee ceveele keÀOeer
J³ekeÌleerJeeoe®eer YeeJevee efvecee&Ce nesle vemes. Hejbleg DeeOegefvekeÀ keÀeUele J³ekeÌleerJeeoe®ee ÒeYeeJe ûeeceerCe
kegÀìgbyeeleerue meom³eebJej He[uee Deens. Deelee kegÀìgbye J³ekeÌleer kegÀìgbye efnleeSsJepeer DeeHeu³ee mJeeLee&®ee
DeefOekeÀ efJe®eej keÀjles. l³eecegUs keÀewìgbefyekeÀ efnleekeÀ[s ogue&#e nesle Deens. HeefjCeeceer ûeeceerCe kegÀìgbyee®³ee
SkeÀefpevemeer mJeªHeele yeoue Peeuesuee efometve ³eslees.
3) keÀewìgbefyekeÀ mebyebOeele yeoue ë- ûeeceerCe kegÀìgbyeeleerue meom³eeb®³ee mebyebOeele yeoue Ie[tve ³esle
Demeuesuee efometve ³eslees. HetJeea ûeeceerCe Yeeieele kegÀìgbyee®ee ÒecegKe J³eJemee³e Mesleer Demes. kegÀìgbyeeleerue meJe&
meom³e Mesleer J³eJemee³eele J³emle Demele. l³eeb®³eele efpeJneUe, Òesce DeeefCe DeeHeguekeÀer Demes. l³eecegUs
l³eeb®es keÀewìgbefyekeÀ mebyebOe ®eebieues Demele. Hejbleg DeefuekeÀ[erue keÀeUele efJeefJeOe keÀejCeebcegUs ûeeceerCe
keggÀìgbyeeleerue mebbyebOe ns DeewHe®eeefjkeÀ Je keÀjejelcekeÀ mJeªHee®es Peeues Deens. kegÀìgbyeeleerue meom³e ns
JesieJesieUs J³eJemee³e keÀª ueeieues. keÀener meom³e efMe#eCe IesTve yeensjieeJeer veeskeÀjer keÀª ueeieues. meJe&
ieesäerbcegUs ûeeceerCe kegÀìbgyeeleerue meom³eeb®³ee mebyebOeele yeoue Peeuee Deens.
4) kegÀìgbyee®ee ÒeYeeJe keÀceer Peeuee ë- ûeeceerCe mecegoe³eele kegÀìgbyee®es cenÊJe nesles. DeeefLe&keÀ,
meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ DeMee meJe&®e #es$eele kegÀìgbyee®eer cenÊJee®es keÀe³e& nesles Je ÒeYeeJe
osKeerue neslee. veeiejerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³escegUs kegÀìgbyee®³ee keÀe³ee&le yeoue Peeuee. kegÀìgbyee®ee J³ekeÌleeriele
HeefjJele&veeJejerue ÒeYeeJe keÀceer Peeuee. lemes®e ûeeceerCe peerJeveeJejerue kegÀìgbyee®ee ÒeYeeJe keÀceer Peeuee.
5) kegÀìgbyeÒecegKee®es cenÊJe Ieìues ë- ûeeceerCe kegÀìgbyemebmLesle mebHetCe& keggÀìgbyeeJej kegÀìgbyeÒecegKee®es

efve³eb$eCe Demes Je l³ee®³ee Dee%esle kegÀìgbyeeleerue meJe& meom³e Demee³e®es. Hejbleg veeiejerkeÀjCee®³ee
ÒeYeeJeecegUs J³ekeÌleerJeeo, Jew³eefkeÌlekeÀ, mJeeleb$³e DeeefCe cenÊJekeÀeb#ee ³eebvee efJeMes<e cenÊJe ÒeeHle Peeues
Deens. kegÀìgbyeÒecegKee®³ee Dee%es®es GuuebIeve keÀjC³ee®es ÒeceeCe Jee{le iesues. ³ee®ee®e DeLe&
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Je MenjerkeÀjCeecegUs kegÀìgbyemebmLesleerue ÒecegKee®es cenÊJe Ieìuesues efometve ³esles.
6) meb³egkeÌle kegÀìgbyeHeodOeleer®ee Nneme ë- meb³egkeÌle kegÀìgbyeHeodOeleer ns kegÀìgbyemebmLes®es cenÊJee®es

JewefMeäîes nesles. Mesleer ³ee ÒecegKe J³eJemee³eecegUs ûeeceerCe Yeeieele meb³egkeÌle kegÀìgbyeHeodOeleer Go³eeme
Deeueer.meceeve J³eJemee³e, meceeve efveJeememLeeve ns cenÊJee®es JewefMe<ìîe meb³egkeÌle kegÀìgbyeHeodOeleer®es nesles.
cee$e DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue veeiejerkeÀjCe, efMe#eCe, veeskeÀjer, J³ekeÌleerJeeo Fl³eeoer keÀejCeebcegUs efJeYekeÌle
kegÀìgbyeele jenCes ueeskeÀ Hemeble keÀª ueeieues. l³eecegUs kesÀJeU veeiejer Yeeieele®e veJns lej ûeeceerCe Yeeieele
osKeerue meb³egkeÌle kegÀìgbyee®ee Nneme nesTve efJeYekeÌle kegÀìgbyeHeodOeleer DeefmlelJeele ³esle Demeuesueer efometve
³esles.
7) kegÀìgbye GHeYeesiee®es keWÀê yeveues ë- ûeeceerCe mecegoe³eeleerue kegÀìgbye ns®e GlHeeovee®es keWÀê nesles.
kegÀìgbyeeleerue meJe& meom³e ns Mesleer DeeefCe Flej J³eJemee³eele menYeeieer nesle Demele. l³eecegUs GlHeeovee®ee
ÒecegKe IeìkeÀ ne kegÀìgbye®e neslee. Hejbleg Deelee cee$e keggÀìgbyee®³ee mJeªHeele yeoue Peeuee Deens. kegÀìgbye
Deelee GlHeeovee®es kebsÀê ve jenlee les GHeYeesiee®es keWÀê yeveues Deens. DeeHeu³ee DeeJeM³ekeÀ iejpeeb®eer
Hetle&lee keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe Jemletb®eer Kejsoer keÀªve l³ee®ee GHeYeesie kegÀìgbyeele Iesleuee peelees.
60
8) JewJeeefnkeÀ yebOeveele efMeefLeuelee ë- kegÀìgbyeeleerue meom³eeb®ee efJeJeen ne peeleerle®e keÀªve osCes ns
kegÀìbgyee®es cenÊJee®es keÀe³e& nesles. efJeJeene®³ee meboYee&le Jew³eeqkeÌlekeÀ iees<ìeruee cenÊJe veJnsle. ª{er,
HejbHejeb®ee efJe®eej keÀªve®e kegÀìbgyeeÜejs efJeJeen keÀªve efouee peele Demes. Hejbleg Deelee cee$e
MenjerkeÀjCe, DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, efMe#eCe Òemeej ³eeb®³ee ÒeYeeJeecegUs JewJeeefnkeÀ yebOeveele HeefjJele&ve Peeues.
Deeblejpeeleer³e efJeJeen, ÒesceefJeJeen ³eebvee ceev³elee efceUt ueeieueer. Heleer-Helveer®eer efveJe[ ner J³eeqkeÌleiele
ieesä ceeveC³eele ³esT ueeieueer.
Jejerue ÒekeÀej®es HeefjJele&ve ûeeceerCe mecegoe³eeleerue kegÀìgbyemebmLesceO³es Peeuesues efometve ³esles. Deepe
Òel³eskeÀ Kes[³eeHe³e¥le HekeÌkesÀ jmles, JeenletkeÀ Je oUCeJeUCee®eer meeOeves GHeueyOe nesT ueeieueer. ûeeceerCe
peveles®ee MenjebMeer mebHeke&À ³esT ueeieuee. Menjer peerJeve Mewueer®es DevegkeÀjCe ûeeceerCe mecegoe³e keÀª
ueeieuee. ®ewveerb®³ee Jemletb®ee GHeYeesie ûeeceerCe pevelee osKeerue IesT ueeieueer. ³ee meJe& ieesäeR®ee HeefjCeece
cnCepes ûeeceerCe kegÀìgbyemebmLesle cenÊJee®es yeoue Ie[tve Deeuesues efometve ³esleele.

1) kegÀìgbyemebmLes®es yeoueles Òeefleceeve meebiee.
4.4 meejebMe ë-
meceepeMeem$eeceO³es efve³eceeb®eer yeebOeCeer efkebÀJee ®eewkeÀì ³ee DeLee&ves mebmLes®ee DeY³eeme kesÀuee
peelees. ceeveJee®³ee cegueYetle iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjC³ee®³ee ¢äerves mebmLee cenÊJeHetCe& Deensle. Òel³eskeÀ
mebmLes®ee DeLe&, JewefMeäîes Je keÀe³ex ³eeb®ee DeY³eeme mebmLeebceO³es ÒeecegK³eeves kesÀuee peelees. mebmLes®ee
meKeesue DeY³eeme kesÀu³eeveblej meceepeemeeþer mebmLes®eer GHe³egkeÌlelee ue#eele ³esles. meeceeefpekeÀ
mebmLeebceO³es kegÀìgbyemebmLee Òee®eerve keÀeUeHeemetve DeefmlelJeele Deens. DeeefoJeemeer, ûeeceerCe Je Menjer
mecegoe³eeceO³es efle®es mJeªHe efYevve Deens. SkeÀ$e kegÀìgbye He×leer Je efJeYekeÌle kegÀìgbyeHeodOeleer ns kegÀìgbyee®es
ÒecegKe ÒekeÀej Deensle.
ceele=meÊeekeÀ Je efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeHeodOeleer meceepeeceO³es HeneJe³eeme efceUles. efJeJeeneletve

kegÀìgbyemebmLee efvecee&Ce nesles. kegÀìgbyeecegUs meceepemeelel³e efìketÀve jeefnues Deens. DeewoîeesefiekeÀjCe,
MenjerkeÀjCe, mee#ejlee Òemeej, J³eJemee³e efveJe[ mJeeleb$³e, J³eefkeÌleJeeoer ¢äerkeÀesve ³eecegUs
kegÀìgbyemebmLesle HeefjJele&ve Peeuesues efometve ³esles.
61
4.5 mJeeO³ee³e ë-
1) ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebmLes®eer keÀe³e&HeodOeleer mHeä keÀje.

2) ûeeceerCe kegÀìgbyemebmLes®es ÒekeÀej meebiee.
3) ûeeceerCe kegÀìgbyemebmLes®eer keÀe³e&HeodOeleer efJeMeo keÀje.
4) kegÀìgbyemebmLes®es yeoueles mJeªHe meebiee.
5) efìHee oîee.
1) meeceeefpekeÀ mebmLes®es cenÊJe
2) kegÀìgbyemebmLes®es cenÊJe
3) meb³egkeÌle kegÀìgbyeHeodOele
4.6 meboYe&met®eer
1)yeesye[s ÒekeÀeMe - Yeejleer³e meceepej®evee HeejbHeeefjkeÀ Je DeeOegefvekeÀ, Þeer cebiesMe ÒekeÀeMeve - veeieHegj
2)DeeieueeJes ÒeefoHe - Yeejleer³e meceepe – mebj®evee DeeefCe mecem³ee, Þeer meeF&veeLe ÒekeÀeMeve - HegCes
3)vee[iees[s ieg©veeLe - ûeeceerCe meceepeMeem$e, keÀe@vìervesvìue ÒekeÀeMeve – HegCes.

62
IeìkeÀ -5
ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebmLee - 2
5.0 GefÎäs
5.1 ÒemleeJevee
5.2 peeleerJ³eJemLee
5.3 ûeeceerCe Jeie&j®evee
5.4 meejebMe
5.5 mJeeO³ee³e
5.6 meboYe&met®eer
5.0 Gefo<ìîes
 peeleerJ³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.

 ûeeceerCe Jeie&j®evee ue#eele ³esF&ue.
 peeleermebmLee Je Jeie&J³eJemLesleerue HeefjJele&vee®eer He×le ue#eele ³esF&ue.
5.1 ÒemleeJevee
Òel³eskeÀ ceeveJeer mecegne®eer efJeYeeieCeer keÀener mecegnele Deeuesueer Deens. keÀener yeeyeeRcegUs ³ee
mecegneb®es JesieUsHeCe mHe<ìHeCes efomegve ³esles. meceepeeceO³es peele, mLeeve, DeeHlemebyebOe Fl³eeoer
DeeOeejebJej mecegn DeefmlelJeele ³esleele. l³ee DeeOeejeÒeceeCes®e mecegne®es JesieUsHeCe efveefM®ele nesles.
Yeejleer³e meceepee®eer ÞesCeer j®evee ner peeleerJej DeeOeeefjle Deens. Yeejleer³e meceepeeleerue efJeefMe<ì
ÒekeÀej®eer Jeie&j®evee peeleer®³ee Hee³eeJej GYeer Deens. Yeejleer³e meceepe ueneve-ceesþîee ieìebceO³es
peeleercegUs®e efJeYeeieuee Deens. peeleer ns Yeejleer³e meceepee®es DeefÜleer³e JewefMe<ìîe Deens. peele ner J³eeHekeÀ
DeeefCe cegueYetle mebmLee Deens.
Yeejleer³e meceepe peerJeveeuee DeekeÀej ne peeleerves®e efouee Deens. J³ekeÌleer®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ

peerJeveele osKeerue peeleer®es Devev³emeeOeejCe cenÊJe Deens. peeleer®eer keÀener JewefMe<ìîes Deensle. l³eecegUs
63
Yeejleer³e meceepeele peeleeruee Devev³emeeOeejCe Demes cenÊJe Deens. peeleer®³ee efJeefMe<ì keÀe³e&He×leerves
Yeejleer³e meceepepeerJeve mebHetCe&HeCes efve³ebef$ele Peeues nesles.
5.2 peeleer®eer mebkeÀuHevee
Yeejleer³e ûeeceerCe mebj®evesle peeleerJ³eJemLee cenÊJee®eer Deens. peeleer®³ee DeeOeejeJej®e

meceepeeceO³es J³ekeÌleeruee mLeeve Je opee& ÒeeHle nesle Demes. Yeejleer³e meceepee®eer efJeYeeieCeer peeleer®³ee
DeeOeejeJej®e Þes<þ Je keÀefve<þ mlejebceO³es Peeuesueer Deens. J³ekeÌleer®³ee pevceeHeemetve les ce=l³egHe³e¥le®³ee
meJe& meceepe IeìkeÀeb®es efve³eceve peeleerÜejs nesles. DeeefLe&keÀ peerJeve, meeceeefpekeÀ peerJeve, Oeeefce&keÀ Jele&vee®es
DeeoMe& DeMee mebHetCe& peerJevee®es efve³eb$eCe peeleer ÒeceeCekeÀebveer kesÀues peeles. peeleer®³ee meboYee&le
DeY³eemekeÀebveer keÀener efYeVe celes ceeb[ueer Deensle. l³ee®ee GuuesKe Lees[keÌ³eele Heg{erueÒeceeCes keÀjlee
³esF&ue.
Yeejleer³e meceepeele Dee{Utve ³esCeejs mlejerkeÀjCe cnCepes Yeejleer³e meceepeeleerue

peeleerJ³eJemLee meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®es ns mJe©He meeceeefpekeÀ mebIej®eves®ee SkeÀ JewefMe<ìHetCe& ÒekeÀej
Deens. meeceeefpekeÀ j®eves®ee DeY³eeme keÀjCeeN³ee DeveskeÀ Yeejleer³e Je HeeM®eel³e efJe®eejJeblee®es ue#e ³ee
mebmLesves DeeHeu³eekeÀ[s Deeke=À<ì kesÀues. Òee. efue³e ³eebveer mHe<ì kesÀu³eeÒeceeCes j®eveelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve
Yeejleer³e meceepeeleerue peeleerJ³eJemLee Flej meceepeele Dee{Utve ³esCeeN³ee mlejerkeÀjCeeMeer
efceUleerpegUleer Demeueer lejer meebmke=ÀeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve peeleermebmLes®eer Flej meeceeefpekeÀ
mlejerkeÀjCeeMeer leguevee keÀjlee ³esle veener.
Yeejleer³e peeleerÒeLesle Oeeefce&keÀ Je Oece&efvejHes#e Demes oesvner ÒekeÀej Dee{Utve ³esleele. efMe#eCe,
J³eJemee³e Je GlHeVe ³eeJej Oece&efvejHes#e ÒekeÀej DeeOeeefjle Deensle lej Oecee&ef<þle ÒekeÀejeves HeefJe$e Je
DeHeefJe$e keÀuHevee peesHeemeueer Deens. peeleerÒeLesves Oeeefce&keÀ efJe®eejmejCeeryejesyej DeeoMe& Jele&vee®es Oe[s
osKeerue meceepeemeceesj þsJeues Deens. peeleerÒeLes®ee cegK³e GÎsMe meeceeefpekeÀ ÞeceefJeYeepeve Je mebIeìves®ee
DeeoMe& efvecee&Ce keÀjCes ne neslee.
Yeejleer³e meceepeele J³ekeÌleer®ee opee& ne l³ee®³ee peeleerJe©ve efveefM®ele nesle Demes. J³ekeÌleer®eer
DeesUKe l³ee®³ee keÀle=&lJe iegCeebJej ve keÀjlee peeleerJej nesle Demes. keÀejCe Yeejleer³e meceepepeerJeveele
peeleermebmLes®ee HeÀej ceesþe ÒeYeeJe neslee. JeCe& Je peeleer ³ee oesvner efYeVe mebkeÀuHevee Deensle.
JeCe&J³eJemLescegUs Yeejleer³e meceepee®es yeéïeCe, #eef$e³e, JewM³e Je Megê ³ee ®eej JeCee&le efJeYeepeve Peeues
nesles. lej, peeleermebmLescegUs Yeejleer³e meceepee®es MeskeÀ[es peeleer Je GHepeeleeRceO³es efJeYeepeve Peeuesues
Dee{Utve ³esles. Òee®eerve keÀeUer Yeejleer³e meceepeele ÒeLece JeCe& J³eJemLee DeefmlelJeele Deeueer Je l³eeveblej
peeleerJ³eJemLee efvecee&Ce Peeueer. l³eecegUs Yeejleer³e meceepeele efJe<ecelee efvecee&Ce Peeueer.
Òee®eerve JewefokeÀ Jee*dce³eele ÒeecegK³eeves yeéïeCe, #eef$e³e DeeefCe JewM³e ³ee leerve JeCee&®ee GuuesKe
Dee{Ulees, HeCe $eÝieJesoe®³ee Heg©<emegkeÌleele cee$e yeéïeCe, #eef$e³e, JewM³e DeeefCe Megê ³ee ®eejner JeCee¥®ee
GuuesKe Dee{Ulees.
yeéïeCeesçm³e cegKeceemeerodyeent jepev³e ke=Àle:~~
G©mleomLe ³eÜwM³e: HeoY³eeb Megêes ç pee³ele~~
64
$eÝieJesoe®³ee Heg©<emegkeÌleeleerue Jejerue GuuesKeevegmeej yeéïeCe ns cegKeeletve, #eef$e³e ns
yeengletve, JewM³e ns ceeb[erletve DeeefCe Megê ns Hee³eeletve pevceeuee Deeues Deensle. lemes®e J³ekeÌleeruee iegCe Je
keÀcee&ves ogmeN³ee JeCee&®es meom³elJe efceUle Demes. meom³elJee®ee DeeOeej pevce veJnlee. l³ee keÀeUele
DemHe=M³elee Dee{Ule veJnleer.
GÊej JewefokeÀ keÀeUele yeéïeCe ³e%e³eeie keÀ© ueeieues. l³eebvee Oeeefce&keÀ keÀe³e& keÀjC³ee®³ee
DeefOekeÀejeyejesyej®e G®®e opee& efceUeuee. #eef$e³e mebj#eCee®es, JewM³e DeVeOeev³e GlHeeove DeeefCe
J³eeHeeje®es keÀe³e& keÀ© ueeieues. mLeeefvekeÀ Devee³ee¥®ee meceeJesMe Megê JeCee&le Peeuee. ³ee keÀeueKeb[ele
leeþjlee veJnleer. Heg{s meom³elJe pevceeves þ© ueeieues DeeefCe efJeefMe<ì J³eJemee³e keÀjCeejs DeebleefJe&Jeener
ieì peeleer cnCetve DeesUKeues peeT ueeieues. cevegmce=leer, ³ee%eJeukeÀ mce=leer Je Flej mce=leer ceOetve ³ee®es
Òel³eblej ³esles. ³ee®e keÀeUele J³eJemee³e, efJeJeen, KeeveHeeve, mebmkeÀej, mHeMee&mHeMee&Jej yebOeves ìekeÀuesueer
Dee{Uleele. Devegueesce Je Òeefleueesce efJeJeenelegve mebkeÀj Òepee pevceeuee ³esTve l³eeb®ee JesieUîee meb%esves
GuuesKe kesÀuesuee Deens. ³ee Òeef¬eÀ³esletve mebefceÞe JeCee&®eer mebK³ee Jee{le peeTve Heg{erue keÀeUele l³eelegve
peeleer Je GHepeeleer pevceeme Deeu³ee®es ue#eele ³esles.
ceO³e³egieele MeemekeÀ, yeéïeCe, meeJekeÀej, GÐeespekeÀ Je mesJekeÀ Demes cegK³e ieì He[ues. peeleer
Heb®ee³eleer ÒeyeU yeveu³ee. peeleer meom³eeb®³ee Jele&vee®es efve³eceve Je efve³eb$eCe Heb®ee³eleerkeÀ[tve nesT
ueeieues. J³eJemee³e Je ÒeeosefMekeÀ efYeVelesletve peeleer Je GHepeeleeR®eer mebK³ee Jee{ueer.
Jejerue meJe& IeìveebJe©ve peeleer®eer mebkeÀuHevee ue#eele ³esles. peeleermebmLes®es DeO³e³eve keÀjleevee
peeleer®es JewefMe<ìîes Je keÀe³e&He×leer ³eeb®eeosKeerue DeY³eeme cenÊJee®ee Demelees.
1) peeleer®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
5.2.1 peeleer®es mJe©He :

Yeejleer³e ûeeceerCe mebj®evesle peeleerJ³eJemLee DeefleMe³e cenÊJeHetCe& Deens. Òee®eerve keÀeUeHeemetve
DeepeHe³e¥le J³ekeÌleer®³ee peerJeveele peeleerJ³eJemLee cenÊJee®eer Demeuesueer efomegve ³esles. Yeejleeleerue
peeleermebmLes®es DeO³e³eve ÒeecegK³eeves Òee®³eefJeÐeeMeem$eer³e (Indological), meeceeefpekeÀ
ceeveJeJebMeMeem$eer³e (Socio-Anthropological) DeeefCe meceepeMeem$eer³e (Sociological)
³ee leerve ¢ef<ìkeÀesveeletve keÀjC³eele Deeues Demes [e@. Deengpee ³eebveer ³ee ‘Indian Social System’
³ee ûebLeele vecego kesÀues Deens.
65
Òee®³eefJeÐeeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesve ne Oeeefce&keÀ mJe©Hee®ee Demegve ³ee ¢ef<ìkeÀesveevegmeej
Oece&ûebLeebceO³es peeleer®³ee GlHeÊeer DeeefCe GÎsMeeb®es JeCe&ve kesÀues Deens. meeceeefpekeÀ Je ceeveJeJebMeMeem$eer³e
¢ef<ìkeÀesveevegmeej mebIeìveelcekeÀ, mebj®eveelcekeÀ - mebmLeelcekeÀ DeeefCe mebyebOeelcekeÀ DeeOeejeJej
peeleer®eer GlHeÊeer DeeefCe efJekeÀeme Peeuee. lej meceepeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesveeletve meceepeeleerue meeceeefpekeÀ
mlejerkeÀjCe ³ee DeLee&ves peeleer®es efJeMues<eCe keÀjC³eele Deeues Deens.
`peele' ne cejeþer Meyo `peve' ³ee mebmke=Àle OeelegHeemetve yeveuee Deens. ³ee®ee DeLe& `pevce'
Demee neslees. SkeÀ ÒekeÀejs pevceeves ÒeeHle nesCeeje mecegn cnCepes peele nes³e. peeleeruee FbûepeerceO³es
‘caste’ Demes cnCeleele. ‘caste’ ne Fbûepeer Meyo Heesleg&ieerpe ‘casta’ ³ee MeyoeJe©ve yeveuee Deens.
‘casta’ ³ee Heesleg&ieerpe Meyoe®eer J³eglHeÊeer ‘castus’ ³ee ue@ìerve Yee<esleerue MeyoeHeemegve Peeueer.
‘castus’ ³ee Meyoe®ee DeLe& JebMee®eer Meg×lee Demee Deens.
peeleer J³eJemLes®es meceepeMeem$eer³e efJeMues<eCe keÀjleevee, meceepeMeem$eeletve [e@. yeer. Deej.

Deebyes[keÀj vecego keÀjleele keÀer, `peele ne Meyo meceeve opee&®ee veener. peele ner DemeceevelesJej
DeeOeeefjle Deens. SkeÀ peele ogmeN³ee peeleer®³ee leguevesle G®®e efkebÀJee keÀefve<þ Deens DeeefCe ceOeu³ee peeleer
³ee G®®e peeleerHes#ee keÀefve<þ Je keÀefve<þ peeleerHes#ee G®®e Deensle. peeleer He×le ner ÞesCeer He×le Demegve
l³eele G®®e peeleeruee Deûe¬eÀce DeeefCe keÀefve<þ peeleeruee FlejebHes#ee v³egve¬eÀce efceUlees.'
DeMeeÒekeÀejs Yeejleer³e meceepee®es JesieJesieUîee peeleeRceO³es efJeYeepeve Peeues Deens. meceepee®es

JesieJesieUîee peeleerle Peeuesues efJeYeepeve ns SkeÀ ÒekeÀej®es meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe Deens. Hejbleg ns
mlejerkeÀjCe J³ekeÌleer®³ee iegCe DeeefCe keÀle=&lJee®³ee DeeOeejeJej vemegve les J³ekeÌleer®³ee peeleer®³ee DeeOeejeJej
Deens. J³ekeÌleer®ee pevce p³ee peeleerle Peeuee, l³ee peeleer®ee opee& J³ekeÌleeruee ÒeeHle neslees. efJeMes<e
cenÊJee®eer yeeye cnCepes J³ekeÌleeruee peele yeouelee ³esle veener. l³eecegUs J³ekeÌleer®ee opee& osKeerue yeoueuee
peele vemes. l³eecegUs®e peeleerJej DeeOeeefjle Demeuesues mlejerkeÀjCe ns yebefomle mJe©Hee®es Demes.
1) peeleer®es mJe©He mHe<ì keÀje.
5.2.2 peeleer®eer J³eeK³ee :

1) [e@. yeer. Deej. Deebyes[keÀj :
DeebleefJe&Jeene®³ee DevegmejCeecegUs peeleer MelekeÀevegMelekesÀ keÀe³ece jeefnu³ee Deensle.
66
2) [e@. cegpetceoej DeeefCe [e@. ceove :
peele ne SkeÀ yebo Jeie& Deens.
3) ®eeue&me kegÀues :
pesJne Jeie& DevegJebefMekeÀles®³ee leÊJeeJej DeeOeejuesuee Demelees lesJne DeeHeCe l³eeuee peele cnCet
MekeÀlees.
4) [e@. FjeJeleer keÀJex :

SkeÀ®e meeceev³eveeJe OeejCe kesÀuesu³ee kegÀìgbyee®es DeLeJee ieìe®es mebkeÀueve cnCepes peele nes³e
DeeefCe peele cnCepes efJemleejerle kegÀìgbye nes³e.
5) [e@. Sced. Sve. ÞeerefveJeeme :

peele ne JebMeeveg¬eÀces efceUCeeje DeebleefJe&Jeenermecegn Demegve lees mLeeefvekeÀ Demelees. lemes®e
l³eeb®ee SkeÀ HejbHejeiele J³eJemee³e Demelees. peeleeruee mLeeefvekeÀ, meeceeefpekeÀ mebmlejCeele SkeÀ efJeefMe<ì
mLeeve Demeles. ³ee J³eJemLesle J³ekeÌleer efJeefMe<ì peeleerle pevce Iesles DeeefCe efleuee peeleervegmeej opee&
efceUlees Je YetefcekeÀe Heej Hee[eJ³ee ueeieleele.
Jejerue J³eeK³eebJe©ve ue#eele ³esles keÀer, J³ekeÌleeR®ee opee&, J³eJemee³e, efJeJeeneleerue pees[eroej
efveJe[ ³ee iees<ìer pevceeves þjle nesl³ee Je l³eeceO³es yeoue keÀjC³ee®es mJeeleb$³e J³ekeÌleeruee veJnles.
peeleerJ³eJemLescegUs peerJeveHe×leer, Hees<eeKe, Deenej, Òeefle<þe efveefM®ele nesle Demes. ûeeceerCe meceepeele
peeleerJ³eJemLee DeepeosKeerue YekeÌkeÀce Deens. J³ekeÌleer®es peerJeve peeleerves®e efve³ebef$ele Peeuesues Demeles.
peeleer®³ee J³eeK³eebJe©ve peeleer®es mebHetCe& ef®e$e mHe<ì nesle veener cnCetve peeleer®eer keÀener
meeJe&ef$ekeÀ JewefMe<ìîes, nìdìve, Sve. kesÀ. olle lemes®e [e@. Oeg³ex ³eebveer DeOeesjsefKele kesÀueer Deensle. leer
Heg{erueÒeceeCes -
5.2.3 peeleer®eer JewefMe<ìîes :

1) meceepee®eer Keb[elcekeÀ efJeYeeieCeer :
peeleerJ³eJemLescegUs meceepe DeveskeÀ ieìebceO³es efJeYeeieuee iesuee Deens. ³eecegUs ³ee ieìebceO³es
J³eJemee³e, peerJeveHe×leer, ©{er HejbHeje ³eele efYeVelee efvecee&Ce nesTve ieìeb®es JesieUsHeCe efvecee&Ce Peeues.
Òel³eskeÀ peeleer®eer peerJeveMewueer efJekeÀefmele Peeueer. peeleer®eer peerJeveMewueer SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee
efHe{erkeÀ[s meb¬eÀefcele nesleevee l³eebvee meebmke=ÀeflekeÀ ieì Demes meceepeMeem$eer³e ¢ef<ìves mebyeesOeues peeles.
peeleer®es JesieUsHeCe efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer ’peeleHeb®ee³ele“ mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer. l³eecegUs peeleer
ieìe®eer yebOeves DeefOekeÀ IeÆ Peeueer. peeleeRceOetve Heesìpeeleer efvecee&Ce Peeu³ee Je keÀener keÀeUeveblej l³eeb®ee
JesieUe peeleerieì efvecee&Ce Peeuee cnCetve [e@. Oeg³exveer meceepe ueneve ceesþîee ieìebceO³es efJeYeeefpele Peeuee
Demes cnìues Deens.
2) Þes<þ - keÀefve<þlee :
peeleer mebmLes®eer j®evee Glejb[ermeejKeer Demeles Jej efvecegUleer Je Keeueer Hemejì Demeles.
Jeefj<þ peeleeRceO³es kegÀìgbyemebK³ee keÀceer Demeles, ceO³ece Je keÀefve<þ peeleeRceO³es kegÀìgbyemebK³ee Jee{uesueer
Demeles. Jeefj<þ peeleeRvee meÊee Je efJeMes<eefOekeÀej ÒeeHle nesleele. DeO³e³eve DeO³eeHeve - yeéïeCe, mebj#eCe
- #eef$e³e, J³eeHeej Goerce - JewM³e Je mesJeekeÀe³ex keÀjCeejs Megê DeMeer efYeVe peeleer ieìeb®³ee ¬eÀce efveefM®ele
67
keÀjCeejer meesHeve HejbHeje DeefmlelJeele Deeueer. peele ner pevceeves þjueer peele Demeu³eecegUs J³ekeÌleeruee
DeeHeueer peele Je peeleervegmeej ÒeeHle Peeuesuee opee& yeouelee ³esle vemes.
3) efJeJeen efJe<e³ekeÀ yebOeves :
peeleeruee DeebleefJe&Jeener ieì Demes mebyeesOeues peeles. efJeJeeneJej ÒeefleyebOe peeleerves Ieeleuesuee
efometve ³eslees. peeleerleerue Òel³eskeÀ meom³eeves DeeHeu³ee peeleerMeer®e efJeJeen mebyebOe ÒemLeeefHele kesÀues
Heeefnpesle. Demee peeleer®ee efve³ece Demes. peeleeryeensj efJeJeen mebyebOe Dees[u³eeme meom³eebvee peeleerletve
yeefn<ke=Àle kesÀues peele Demes. peeleer®es Þes<þlJe peHeCes ner YeeJevee l³ee ceeies efometve ³esles. peeleerves
DeebleefJe&Jeeneves mJele:®eer Meg×lee Je Þes<þlJe jeKeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Je yeefnefJe&JeeneJej yeboer Ieeuetve
GHepeeleeR®³ee efveefce&leerJej efve³eb$eCe þsJeu³ee®ee Òe³elve kesÀuee. efJeJeenefJe<e³ekeÀ yebOeveecegUs peeleerieì
HejmHejebHeemetve JesieUs Je keÀe³ece jeefnues.
4) J³eJemee³e efveJe[er®es efveye¥Oe :

Òel³eskeÀ peeleer®ee J³eJemee³e efveefM®ele neslee. J³eJemee³e HejbHejsves ®eeuele Deeuesuee Demeu³eecegUs
lees®e J³eJemee³e keÀjCes J³ekeÌleeruee yebOevekeÀejkeÀ nesles. DeeHeu³ee DeeJe[erÒeceeCes Je keÀueeiegCeebÒeceeCes
J³eJemee³e efveJe[er®es mJeeleb$³e veJnles. J³eJemee³eeÒeceeCes J³ekeÌleer®ee meceepeeleerue opee& efveefM®ele nesle
Demes. Gl¬eÀce j®evescegUs Jeefj<þ peeleer®es J³eJemee³e Þes<þ ceeveues peele Demele. J³eJemee³eeJe©ve peeleeRvee
veeJes He[le lemes®e J³eJemee³ee®es keÀewMeu³e DeeHeu³ee peeleerHegjles®e ce³ee&efole Je iegHle þsJeues peele Demes.
Mesleer Je mewefvekeÀer J³eJemee³e l³ee ceeveeves meJee¥vee cegkeÌle nesles. HeCe menmee J³eJemee³eele yeoue kesÀuee peele
vemes. l³eecegUs J³eJemee³eeves J³ekeÌleeruee DeeefLe&keÀ mebj#eCe efceUle Demes.
5) KeeveHeeve Je meeceeefpekeÀ mebyebOeefJe<e³ekeÀ efveye¥Oe :

peeleerves®e J³ekeÌleer®es peerJeve HetCe&HeCes efve³ebef$ele kesÀuesues nesles. peeleer®es meeceeefpekeÀ mebyebOe Je
jesìer J³eJenej efJe<e³ekeÀ keÀ[keÀ efveye¥Oe nesles. keÀefve<þ peeleer®ee mHeMe&, meeJeueer efveef<e× ceeveueer peele
Demes. peeleer®³ee efve³eceebcegUs J³ekeÌleer®³ee Dee®eej efJe®eejebJej ce³ee&oe nesl³ee. efveef<e× peeleeR®³ee
ueeskeÀebkeÀ[tve DeVe Je HeeCeer efmJekeÀejues peele vemes. peeleermebmLes®³ee KeeveHeeve Je meeceeefpekeÀ mebyebOe
efJe<e³ekeÀ efveye¥Oee®es keÀþesjlesves Heeueve kesÀues peele Demes. leeceerUvee[tceO³es Megêebvee yeéïeCeebMeer yeesueleevee
keÀener Deblej þsJeeJes ueeiele Demes. yeéïeCeebMeer yeesueleevee MeeCeej ³ee Megê peeleerves 24 HeeJeueeb®es Deblej
þsJeeJes Demee efve³ece neslee.
6) meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ yebOeves :

peeleer®³ee Gl¬eÀce j®evesÒeceeCes peeleeRvee meceepeeceO³es mLeeve ÒeeHle nesle nesles. l³eecegUs
keÀefve<þebvee meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ DeefOekeÀejebHeemetve Jebef®ele jeneJes ueeieues nesles. keÀefve<þ peeleeRvee
ieeJeele keÀesþs JeemleJ³e keÀjeJe³ee®es, Deenej, Hees<eeKe keÀmee DemeeJee ³ee®eer keÀ[keÀ yebOeve Demele.
DemHe=M³eebveer Kes[îeeyeensj JeemleJ³e keÀjeJes Demee efve³ece neslee. ieeJee®³ee meeJe&peefvekeÀ efJeefnjerJej HeeCeer
YejC³eeme keÀefve<þebvee yeboer nesleer. iegpejeleceO³es DemHe=M³eebveer efMebies peJeU yeeUieeJeer, Demee efveye¥Oe
neslee. peefceveerJejerue DeeHeueer HeeJeues Hegmetve ìekeÀC³eemeeþer DemHe=M³eebvee keÀcejsuee kesÀjmegCeer yeebOeeJeer
ueeiele Demes.
keÀefve<þ peeleer®eer De³eesi³elee Oeeefce&keÀ yeeyeleerle efJeMes<elJeeves efometve ³esle Demes. Megê peeleervee
Jesoeb®es DeO³e³eve, Oeeefce&keÀ efJeOeer keÀjC³eeme ceveeF& nesleer. yeéïeCe ne Þes<þ Demeu³eecegUs jepeekeÀ[tve
l³eeuee mebj#eCe efceUle Demes.
68
peeleermebmLes®³ee Jejerue JewefMe<ìîeebcegUs Yeejleer³e meceepe peerJeveele peeleermebmLee cenÊJeHetCe&

nesl³ee. keÀeUevegmeej peeleermebmLes®³ee JewefMe<ìîeebceO³es HeefjJele&ve nesle Demeuesues efometve ³esles.
1) peeleer®eer JewefMe<ìîes meebiee.
5.2.4 peeleer®es cenÊJe :

Yeejleer³e meceepeeleerue cenÊJeHetCe& meeceeefpekeÀ mebmLee cnCetve peeleer mebmLesuee DeesUKeues
peeles. Yeejleer³e mebmke=Àleer efoIe&keÀeUeHe³e¥le efìkeÀJetve þsJeC³ee®es cenÊJeHetCe& keÀe³e& peeleer mebmLesves kesÀues
Deens. peeleer®es cenÊJe Heg{erue cegÐeebJe©ve mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
1) ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebIeìves®eer DeeOeejMeeruee peeleermebmLee Deens. peeleer®³ee DeeOeejs G®®eveer®eles®es

mlejerkeÀjCe nesTve mecegne®eer Òeefle<þe efveefM®ele kesÀueer peeles.
2) peeleermebmLescegUs G®®eveer®e Demes mlejerkeÀjCe nesle Demeues lejer HeejmHeeefjkeÀ ceole ns peeleer®es
cegK³e meg$e nesles. l³ee DeeOeejs pepeceeve DeeHeu³ee mesJekeÀ peeleervee JesUÒemebieer DeeefLe&keÀ mene³³e
keÀjerle Demele.
3) peeleermebmLes®³ee J³eJemee³e efveefM®eleer ³ee lelJeecegUs Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®ee J³eJemee³e efveefM®ele neslee.
l³eecegUs yeskeÀejer®ee ÒeMve efvecee&Ce nesle vemes. efJeefYeVe peeleerceO³es DeepemeejKeer peerJeIesCeer mHeOee&
veJnleer. jespeieeje®eer HeÀej ceesþer mees³e peeleer mebmLesves efvecee&Ce kesÀueer nesleer.
4) DeebleefJe&Jeene®eer He×le peeleermebmLescegUs ©{ Peeueer. peeleeruee DeebleefJe&Jeener mecegn cnCetve DeesUKeues
peeles. l³eecegUs jkeÌle Meg×er Je HejbHejeiele peeleeriegCe keÀe³ece jent MekeÀues.
5) peeleer mebmLescegUs Þecee®es efJeMes<eerkeÀjCe Peeues l³eecegUs HejbHejeiele J³eJemee³e keÀewMeu³e jeKelee
Deeues.
6) ûeeceerCe mebmke=ÀleerceO³es mLee³eer cetu³es efvecee&Ce nesC³eeme Òeeslmeenve peeleermebmLescegUs efceUeuesues efomegve
³esles. ner cegu³es DeepeHe³e¥le peeleercegUs®e megjef#ele jent ueeieueer.
7) Òel³eskeÀ peeleeruee ogmeN³ee peeleer®eer iejpe Demeu³eecegUs HejmHejebvee DeeÞe³e osC³ee®eer Je=Êeer efvecee&Ce
Peeueer. mesJee Je menkeÀe³e& nîee YeeJevescegUs meeceeefpekeÀ SskeÌ³e Je HejmHej menevegYetleer efvecee&Ce Peeueer.
8) peeleermebmLes®³ee keÀ[keÀ efveye¥OeecegUs peeleerceO³es SskeÌ³e efvecee&Ce Peeues Je DevegMeemeve keÀe³ece jeefnues.
69
ûeeceerCe meceepeeceO³es peeleerves Del³eble cenÊJeHetCe& keÀe³e& Heej Hee[uesues efometve ³esles.
1) peeleer®es cenÊJe mHe<ì keÀje.
5.2.5 peeleer®es keÀe³ex :

peeleermebmLescegUs Yeejleer³e meceepej®evee DeveskeÀ MelekesÀ YekeÌkeÀce Je cepeyetle jeefnueer Deens.
peeleerJe©ve J³ekeÌleer®eer meeceeefpekeÀ efmLeleer, keÀe³e& ue#eele ³esles. nÆve ³eeb®³ee celes J³ekeÌleerJej
pevceeHeemetve les ce=l³etHe³e¥le peeleer®es efve³eb$eCe Demeles. meceepee®³ee mlejerkeÀjCee®ee cegK³e DeeOeej
peeleerJ³eJemLee Deens. megmebIeìerle meceepej®evee peeleercegUs®e efvecee&Ce Peeueer. J³ekeÌleer®³ee peerJeveeuee
DeekeÀej peeleerves®e efouee Deens. peeleermebmLes®eer keÀe³e&He×leer Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
1) DeeefLe&keÀ keÀe³ex :
De) J³eJemee³e efveefM®eleer :
Òel³eskeÀ peeleer®ee J³eJemee³e efveefM®ele Demes J³eJemee³e ne HejbHejsves ®eeuele Deeuesuee Demetve
l³ee®es ÒeefMe#eCe kegÀìgbyeele®e efceUle Demes. ÒeefMe#eCeemeeþer mJeleb$e J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe mebmLeeb®eer
iejpe Yeemele veJnleer. J³eJemee³e efveefM®eleercegUs peerJeIesCeer mHeOee& Je yeskeÀejer ³ee mecem³ee Yes[meeJele
veJnl³ee. peeleerves DeeefLe&keÀ mLew³e& efvecee&Ce kesÀues nesles.
ye) Þece efJeYeepeve :

Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee J³eJemee³ee®es ÒeefMe#eCe kegÀìgbyeele®e efceUle Demes. peeleeRveer DeeHeu³ee
J³eJemee³eeceO³es vewHegC³e ÒeeHle keÀ©ve Iesleues nesles. J³eJemee³e efJeYeeieCeer peeleercegUs Peeuesueer Demeu³eecegUs
ÞeceefJeYeepeve menpeHeCes Ie[tve ³esle nesles. keÀce&leÊJeeÒeceeCes Òel³eskeÀ J³ekeÌleer DeeHeues keÀe³e& keÀjerle nesleer.
l³eecegUs ÞeceefJeYeepevee®eer J³eJemLee meceLe&HeCes keÀe³e&jle nesleer. yeueglesoejer He×leer ns GÊece GoenjCe
ÞeceefJeYeepevee®es oslee ³esF&ue.
keÀ) meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ megjef#elelee :

peeleer®³ee J³eJemee³e efveefM®eleercegUs yesjespeieejer®eer mecem³ee efvecee&Ce Peeuesueer veJnleer. peeleeruee
J³eeJemeeef³ekeÀ ieì Demes cnìues peele Demes. J³eJemee³e HejbHejsves SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s
peele Demeu³eecegUs ueeskeÀebvee DeeefLe&keÀ mLew³e& Je megjef#elelee ÒeeHle Peeueer nesleer. J³ekeÌleer®es meeceeefpekeÀ
mLeeve peeleercegUs efveefM®ele nesle Demes. l³eeceO³es yeoue keÀjC³ee®es mJeeleb$³e vemeu³eecegUs Üs<e, celmej ³ee
YeeJevee efvecee&Ce Peeu³ee veJnl³ee.
70
peeleermebmLes®es JeCe&ve `meeceeefpekeÀ efJecee' Demes kesÀues Deens. keÀejCe MeeefjjerkeÀ DeHebielJe,
Je=×eJemLee Je DeepeejHeCeele osKeerue keÀewìgbefyekeÀ J³eJemee³eecegUs J³ekeÌleeruee DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ
megjef#elelee ueeYeles.
2) peeleer®eer meeceeefpekeÀ keÀe³ex :

De) meeceeefpekeÀ Heoe®eer efveefM®eleer :
Þes<þ-keÀefve<þlee ne peeleer®ee mLee³eerYeeJe Deens. l³eecegUs meceepeeleerue opee& efveefM®eleer
peeleercegUs nesles. peele pevceeJej DeeOeeefjle Demeu³eecegUs J³ekeÌleer®es meeceeefpekeÀ Heo ns efmLeleercegUs
efvecee&Ce ve neslee peeleercegUs®e efveOee&efjle nesles.
ye) efJeJeenmebmLes®ee DeeOeej :

Deeblejpeeleer³e efJeJeeneme ceev³elee Demeu³eecegUs Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee peeleerle®e efJeJeen keÀjeJee
ueeiele Demes. peeleeruee l³eecegUs®e efJeJeen mebmLes®ee DeeOeej cnCetve DeesUKeues peeles. peeleeRceOeerue
HeesìpeeleeRceO³es osKeerue ³ee efve³ecee®es keÀþesjlesves Heeueve kesÀues peele Demes.
keÀ) J³ekeÌleer J³eJenejeJej efve³eb$eCe :

peeleer®³ee efve³eceebvegmeej®e J³ekeÌleeruee Jele&ve keÀjeJes ueeiele Demes. l³eecegUs peeleer®es J³ekeÌleer®³ee
J³eJenejebJej efve³eb$eCe efometve ³esle nesles. peeleer®³ee efve³ecee®es GuuebIeve keÀjCeeN³ee meom³eeuee Meemeve
kesÀues peele Demes. l³eecegUs peeleer®³ee efve³eceeb®es keÀeìskeÀesjHeCes Heeueve meom³e keÀjle Demele. meeceeefpekeÀ
Deeoeve-Òeoeve, Gef®ele-Devegef®ele ob[ DeMeer efve³eb$eCeelcekeÀ keÀe³ex peeleermebmLee Heej Hee[erle Demele.
[) ûeeceerCe vesle=lJe efveefce&leer :

ûeeceerCe Yeeieeleerue vesle=lJe peeleerMeer mebyebefOele Deens. Òee®eerve keÀeUer J³ekeÌleer®³ee jepekeÀer³e
peerJeveeJej peeleer®es efve³eb$eCe nesles. ÒeYeeJeer peeleer ieeJee®es vesle=lJe keÀjerle Demele. l³eeb®es ceeie&oMe&ve
ûeecemLe KegMeerves mJeerkeÀejerle. ûeeceerCe jepekeÀer³e #es$eele peeleer®es Je®e&mJe Deepener efometve ³esles. ûeeceerCe
vesle=lJe efveefce&leerceO³es peeleermebmLee ÒeYeeJeer Deensle.
F) meceepe Je mebmke=Àleer j#eCe :

peeleermebmLescegUs meceepe Je mebmke=Àleer ³eeb®es j#eCe Peeues. YeejleeJej DeveskeÀ Dee¬eÀceCes nesTve
meg×e peeleermebmLee DeYebie jeefnu³ee. keÀeUe®³ee DeesIeele l³ee ve<ì Peeu³ee veenerle. ³ee ceeieerue cegK³e
keÀejCe cnCepes peeleermebmLes®es efve³eb$eCe peeleer®³ee efve³eb$eCeecegUs mebmke=Àleer efmLej jeefnueer.
peeleermebmLescegUs ueneve ieì SkeÀ met$eele yeebOeues iesues. meceepee®es j#eCe keÀjCeejs keÀJe®e cnCetve
peeleermebmLes®es JeCe&ve kesÀues peeles.
peeleer®³ee meeceeefpekeÀ keÀe³ee&cegUs J³eJeneje®ee mee®ee efvecee&Ce Peeuee. lemes®e J³ekeÌleer®es

meceepeeleerue mLeeve Je opee& efveefM®ele Peeuee.
71
3) peeleer®es mecegoe³eefJe<e³ekeÀ keÀe³ex :
1) Oeeefce&keÀ YeeJeveeb®es j#eCe :
Òel³eskeÀ peeleer®es keÀener kegÀuee®eej Demeleele. l³ee®es Heeueve J³ekeÌleerkebÀ[tve kesÀues peeles.
Oece&YeeJevee l³eeletve®e efJekeÀefmele nesC³eeme Òeeslmeenve efceUles. efveleercetu³eeb®es peleve nesTve J³ekeÌleer
meodJele&veer yeveles. ne Jeejmee SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s meb¬eÀefcele neslees. peeleercegUs Oece&j#eCe
Peeuesues efometve ³esles.
2) jkeÌle Meg×er :
peeleer®ee DeebleefJe&Jeen ne efve³ece Deens. l³ee®es keÀþesjlesves Heeueve kesÀues peeles. DeebleefJe&JeenecegUs
jkeÌleMeg×er jenles Je megÒepeeefveefce&leer nesles.
3) J³eeJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³e :
peeleerves DeeHeues J³eeJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³e megjef#ele þsJeues. J³eJemee³e efveefM®eleercegUs Deelcemeele
kesÀuesues vewHegC³e Heg{erue efHe{eruee efoues peele Demes. SkeÀ®e J³eJemee³e Je meceeve efve³eceebcegUs peeleerceO³es
SkeÀ©Helee keÀe³ece Demeles.
peeleermebmLes®³ee keÀe³ee&cegUs J³ekeÌleeruee ceeveefmekeÀ megjef#elelee ueeYele Demes. lemes®e meceepeeuee

mLew³e& ÒeeHle Peeuesues efometve ³esles.
1) peeleer®eer efJeefJeOe keÀe³ex meebiee.
5.2.6 peeleermebmLes®es oes<e :

peeleermebmLesves meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ #es$eele cenÊJeHetCe& peyeeyeoejer Heej Hee[ueer Deens. Hejbleg
yeouel³ee keÀeUevegmeej peeleerJ³eJemLes®³ee mJe©Heele HeefjJele&ve nesTve keÀener oes<e efvecee&Ce Peeues les
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) DeeefLe&keÀ ¢ef<ìves efvecee&Ce Peeuesues oes<e :

De) keÀe³e&lelHejlesuee yeeOekeÀ :
Òel³eskeÀ peeleer®ee efveefM®ele Demee J³eJemee³e Demeu³eecegUs peeleer yeenîe J³eJemee³e keÀewMeu³e
Demetve osKeerue ueeskeÀebvee peeleeryeenîe J³eJemee³e keÀjlee ³esle vemele. cnCepes®e peeleer®³ee efve³eceebcegUs
72
keÀe³e&lelHejlesuee yeeOee efvecee&ve nesle Demes. J³eJemee³e efveJe[er®es mJeeleb$³e vemeCes ne peeleermebmLes®ee cegK³e
oes<e neslee.
ye) DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee yeeOekeÀ :

peeleerJ³eJemLescegUs meecegefnkeÀ efJekeÀemee®eer YeeJevee ueesHe HeeJeles. DeeHeu³ee peeleer®³ee efJekeÀeme
keÀmee nesF&ue ³ee®ee®e efJe®eej Òel³eskeÀ peele keÀjles. keÀefve<þ peeleer®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele peeleeryeeOee
DeeCeleele. l³eecegUs menkeÀejer mebmLeeb®ee HeÀe³eoe osKeerue G®®e peeleerveeb®e Peeuesuee efomelees.
ye) DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee yeeOekeÀ :

peeleerJ³eJemLescegUs meecegefnkeÀ efJekeÀemee®eer YeeJevee ueesHe HeeJeles. DeeHeu³ee peeleer®ee efJekeÀeme
keÀmee nesF&ue ³ee®ee®e efJe®eej Òel³eskeÀ peele keÀjles. keÀefve<þ peeleer®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele Jeefj<þ peeleer
yeeOee DeeCeleele. l³eecegUs menkeÀejer mebmLeeb®ee HeÀe³eoe osKeerue G®®e peeleerveeb®e Peeuesuee efomelees.
keÀ) Oeve Je keÀ<ìe®eer efJe<ece JeeìCeer:

peeleerJ³eJemLescegUs keÀefve<þ peeleeRJej DeefOekeÀ keÀ<ìe®eer keÀeces ueeoueer iesueer. keÀ<ìeb®³ee
ceeveeves ceesyeouee cee$e keÀceer efceUles Demes. ³eeGueì Jeefj<þ peeleeRvee keÀceer Þecee®eer Je DeefOekeÀ
DeLeexlHeeovee®eer keÀeces efceUeueer. Goe. Hegjesefnle, Meem$eer, ÒeJe®evekeÀej F. keÀefve<þ peeleerbJej G®®e
peeleer Je®e&mJe ieepeefJeleele Je l³eeb®es Mees<eCe keÀjleele. Megê peeleeRvee l³eecegUs DeeHeu³ee peerJeveeJeM³ekeÀ
iejpeeb®eer Hetle&lee osKeerue keÀjlee ³esle vemes. DeMee efjleerves ûeeceerCe meceepeele mebHeÊeer Je Þecee®es Demeceeve
efJelejCe Peeuesues efometve ³esles.
2) meeceeefpekeÀ oes<e :
De) G®®e peeleer®es Je®e&mJe :
peeleerJ³eJemLes®ee efJeIeelekeÀ HeefjCeece cnCepes G®®e peeleer. nîee keÀefve<þ peeleerJej Je®e&mJe
ieepeJet ueeieu³ee. keÀefve<þ peeleer®es Mees<eCe keÀ© ueeieu³ee. G®®e peeleer³e ueeskeÀ keÀefve<þebkeÀ[tve
efyeieej®eer keÀeces keÀjJetve Iesle. l³eeb®³eeceO³es Ye´<ìe®eej, J³eefYe®eej, DeeefLe&keÀ Mees<eCe nîee ÒeJe=Êeer l³eecegUs
Jee{u³ee iesu³ee.
ye) DemHe=M³elesle Jee{ :

peeleerJ³eJemLescegUs DemHe=M³eles®eer efveefce&leer Peeueer. efnbot Oecee&leerue keÀener peeleer mJele:uee Þes<þ
mecepeleele Je Flej peeleeRvee keÀefve<þ mecepeleele. Jeefj<þ peeleeRveer DemHe=M³e peeleeRJej DeveskeÀ efveye¥Oe
Ieeuetve l³eeb®³eeJej Del³ee®eej kesÀues. l³eecegUs efnbot Oecee&le mHe=M³e-DemHe=M³e DeMeer leìyeboer He[tve leCeeJe
Je mebIe<e& efvecee&Ce Peeues.
keÀ) J³ekeÌleerlJee®ee Demeblegefuele efJekeÀeme :

Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee ef¬eÀ³esJej peeleer J³eJemLes®es efve³eb$eCe Demeu³eecegUs J³ekeÌleeruee peeleer®es®e
J³eJemee³e keÀjeJes ueeiele. lemes®e efJeJeen, efMe#eCe ³eeyeeyeleerle osKeerue peeleer®eer efve³eb$eCes nesleer. ner
efve³eb$eCes J³ekeÌleerlJe efJekeÀemeeuee Je keÀle&=lJeeuee yeeOee efvecee&Ce keÀjerle l³eecegUs J³ekeÌleerlJee®ee meblegefuele
efJekeÀeme nesT MekeÀle veJnlee.
73
[) Oecee¥lejeuee Òeeslmeenve :
peeleerJ³eJemLescegUs keÀefve<þ peeleeRvee DeefOekeÀejeHeemetve Jebef®ele jneJes ueeieues. Jeefj<þ peeleer
keÀefve<þ peeleeRJej Dev³ee³e keÀ©ve l³eeb®es Mees<eCe keÀ© ueeieu³ee. peeleer®³ee efve³eceeb®es GuuebIeve
keÀjCeeN³eebJej ob[, efMe#ee, peeleer-yeefn<ke=Àle DeMeer keÀþesj keÀejJeeF& keÀjC³eele ³esT ueeieueer. l³eecegUs
keÀefve<þ peeleer®eer Oecee&Jejerue Þe×e G[eueer.
F) meeceeefpekeÀ SskeÌ³eeuee yeeOekeÀ :

peeleermebmLescegUs meceepee®eer DeveskeÀ ieìebceO³es efJeYeeieCeer Peeueer. Þes<þ keÀefve<þ Demee YesoYeeJe
efvecee&Ce Peeuee. Jeefj<þ peeleer keÀefve<þ peeleer®ee eflejmkeÀej keÀ© ueeieu³ee. keÀefve<þebceO³es Jeefj<þebyeÎue
Üs<ee®eer YeeJevee efvecee&Ce Peeueer. l³eecegUs meeceeefpekeÀ SskeÌ³eeuee yeeOee efvecee&Ce Peeueer.
3) Flej meJe&meeceev³e oes<e :

De) meebmke=ÀeflekeÀ SskeÌ³eeuee IeelekeÀ :
peeleermebmLescegUs Þes<þ-keÀefve<þ DeMeer YeeJevee efvecee&Ce Peeueer. l³eecegUs SkeÀceskeÀebceO³es osJeeCe
IesJeeCe keÀjCes DeMekeÌ³e yeveues. Òel³eskeÀ peele mJele:uee FlejebHeemetve JesieUer mecepele Demeu³eecegUs
SkeÀceskeÀeb®ee Üs<e keÀ© ueeieueer. l³eecegUs mebHetCe& meceepee®eer mebmke=Àleer SkeÀ®e Demetve osKeerue
meebmke=ÀefleceO³es SkeÀlee keÀe³ece jent MekeÀueer veener.
ye) je<ìêr³elJeeuee yeeOekeÀ :

peeleermebmLesleerue efJeYesoerkeÀjCeecegUs peeleer Debleie&le mebIe<e& Jee{ues. keÀefve<þebceO³es Üs<ee®eer
YeeJevee efvecee&Ce Peeueer. ³ee peeleer v³ee³e nkeÌkeÀeyeeyele peeie©keÀ nesTve DeeHeu³ee nkeÌkeÀe®eer ceeieCeer keÀ©
ueeieu³ee. jepekeÀer³e vesle=lJeeves efJeYesoer YeeJeveebvee Kele HeeCeer Ieeleues. ner iees<ì je<ìêr³e SskeÌ³eeuee ceejkeÀ
þjueer.
keÀ) peeleerJeeo :
peeleer®³ee efJe<eceleeHegCe& J³eJenejecegUs peeleerÜs<eele Jee{ Peeueer. SkeÀe®e peeleerle Ieefve<þlee
Jee{ueer Je ogmeN³ee peeleer efJe<e³eer Üs<e Jee{uee v³ee³e Dev³ee³ee®ee efJe®eej ve keÀjlee DeeHeu³ee peeleer
yebOevee efJe<e³eer®ee peeie=le Peeuesuee ogjeûen He#eHeele Deepe ne peeleerJeeo meJe&$e efvecee&Ce Peeuee.
peeleermebmLesceO³es Jejerue keÀener oes<e Dee{Utve ³esleele. DeeOegefvekeÀ keÀeUele peeleer yeenîeeLee&ves
ve<ì nesle Demeu³eelejer peeleerJeeo cee$e Jee{le Demeuesues efometve ³esleele.
DeMeeÒekeÀej®es peeleer®es oes<e Deensle. peeleerJ³eJemLescegUs DeveskeÀ meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ,

Oeeefce&keÀ Je DeeefLe&keÀ mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee Deensle.
74
1) peeleer®es oes<e meebiee.
5.2.7 peeleer®es yeoueles mJe©He :

DeeOegefvekeÀ keÀeUele Yeejleeleerue peeleerJ³eJemLesle cenÊJee®es HeefjJele&ve Peeuesues efomeles. HetJeea
ueeskeÀebceO³es peeleer³e ogjer nesleer. leer Deelee keÀceer Peeuesueer efomeles. mJeeleb$³e ÒeeHleerveblej jep³eIeìvee,
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, efJe%eeve Je leb$e%eeveecegUs peeleermebmLesle HeefjJele&ve Peeuesues efomeles. peeleeRceO³es
ieleerMeeruelee Jee{le iesueer. peeleerJ³eJemLesleerue HeefjJele&vee®es mJe©He Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
1) J³eJemee³eele HeefjJele&ve :
HetJeea Òel³eskeÀ peeleer®ee SkeÀ efveefM®ele Je HejbHejeiele J³eJemee³e Demes DeeefCe lees®e J³eJemee³e
keÀjCes ns J³ekeÌleeruee yebOevekeÀejkeÀ Demes. peeleer®³ee ³ee JewefMe<ìîeebceO³es Deelee yejs®e HeefjJele&ve Peeues
Deens. efMe#eCe Òemeej, DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, meeceeefpekeÀ ®eUJeUer Je keÀe³eos ³ee keÀejCeebcegUs ueeskeÀeb®³ee
J³eJemee³eebceO³es HeefjJele&ve Peeues. J³ekeÌleerves DeeHeu³ee®e peeleer®ee J³eJemee³e keÀjeJee Demes yebOeve Deelee
jeefnues veener. Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee DeeJe[erÒeceeCes J³eJemee³e keÀjC³ee®es mJeeleb$³e Deens. l³eecegUs
J³eJemee³eebceO³es ieefleMeeruelee Deeuesueer efomeles.
2) KeeveHeeve mebyebOeebceO³es HeefjJele&ve :

HetJeea peeleer®es KeeveHeeve efJe<e³ekeÀ efveye¥Oe keÀþerCe nesles. keÀesCel³ee peeleer®³ee ueeskeÀebveer keÀesCel³ee
peeleer®³ee ueeskeÀebkeÀ[tve DeVe I³eeJes efkebÀJee IesT ve³es ³eeyeeyeleerle keÀ[keÀ efveye¥Oe nesles. l³ee efve³eceeb®es
Heeueve keÀeìskeÀesjHeCes kesÀues peele Demes. Hejbleg DeeOegefvekeÀ keÀeUele KeeveHeeve mebyebOeebceO³es yejs®e HeefjJele&ve
Peeues Deens. meeJe&peefvekeÀ keÀe³e&¬eÀce, meCe-meceejbYe Òemebieer efJeefJeOe peeleer-Oecee&®es ueeskeÀ SkeÀ$e ³esleele Je
mvesnYeespeve keÀjleele. l³eeJe©ve KeeveHeeve mebyebOeeb®³ee ÒeefleyebOeeceO³es efMeLeeruelee Deeuesueer efomeles.
3) meeceeefpekeÀ mebyebOeebceO³es HeefjJele&ve :

Yeejleer³e meceepeele meeceeefpekeÀ mebyebOeeb®es efveOee&jCe ns peeleer®³ee DeeOeejJej nesle Demele.
Deelee cee$e ueeskeÀeb®³ee meeceeefpekeÀ mebyebOeebceO³es DeeefCe J³eJenejele yejs®e HeefjJe&ve Peeues Deens. efMe#eCe,
J³eJemee³e, mJeYeeJe ³eebvee ÒeeOeev³e Deens. SkeÀ J³ekeÌleer cnCetve Flej peeleer®³ee ueeskeÀebMeer meeceeefpekeÀ
mebyebOe ÒemLeeefHele kesÀues peeleele.
4) Oeeefce&keÀ efveye¥Oeele efMeLeeruelee :

Òel³eskeÀ peeleer®³ee meboYee&le Oecee&®es efve³ece JesieJesieUs nesles. peeleervegmeej Oeeefce&keÀ efJeOeer ns
þjues peele Demele. peeleerJ³eJemLesves keÀefve<þ peeleerJej Oeeefce&keÀ efveye¥Oe ueeoues nesles. efMe#eCe-Òemeej,
75
keÀe³eos Je meeceeefpekeÀ ®eUJeUer Fl³eeoer IeìkeÀebcegUs Oeeefce&keÀ yebOeveele efMeLeeruelee Deeueer. l³eecegUs
peeleeRceO³es HeefjJele&ve Peeues.
5) peele Heb®ee³eleer®es keÀceer cenÊJe :

Òel³eskeÀ peeleer®³ee peele Heb®ee³eleer®es DeeHeu³ee peeleerleerue ueeskeÀebJej efve³eb$eCe Demes. peele
Heb®ee³eleer®es keÀ[keÀ efveye¥Oe Demele. DeeOegefvekeÀ keÀeUele cee$e peele Heb®ee³eleer®es cenÊJe keÀceer Peeues Deens.
Meemevee®³ee efJeefJeOe keÀe³eÐeebÜejs J³ekeÌleer®es Jele&ve efve³ebef$ele kesÀues peeles. l³eecegUs peele Heb®ee³eleer®es
cenÊJe mebHeg<ìele Deeues Deens.
6) peeleerHes#ee J³ekeÌleeriele iegCeebvee cenÊJe :

HetJeea J³ekeÌleeriele iegCeebvee cenÊJe vemes keÀejCe peeleerJ³eJemLesle J³ekeÌleer®es cenÊJe ns l³ee®³ee
peeleer®³ee opee&Je©ve þjues peele Demes. DeeOegefvekeÀ keÀeUele cee$e ns peeleer®es cenÊJe keÀceer nesTve
J³ekeÌleeriele iegCeebvee cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. efMe#eCe, yeg×erceÊee, ³eesi³elee Fl³eeoer iegCeeb®³ee DeeOeejs
J³ekeÌleeruee meceepeele meJeex®³e opee& ÒeeHle keÀjlee ³eslees. peeleerHes#ee J³ekeÌleeriele iegCeebvee ÒeeOeev³e ÒeeHle
Peeu³eecegUs peeleer®es cenÊJe keÀceer nesle Deens.
7) efJeJeen mebmLesle HeefjJele&ve :

peeleeruee DeebleefJe&Jeener ieì pej Demes mebyeesOeues peele Demes J³ekeÌleerves peeleerle®e efJeJeen keÀjeJee
Demes efveye¥Oe peeleermebmLes®es nesles. cee$e efMe#eCe Òemeej, DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, J³ekeÌleermJeeleb$³e Fl³eeoer
IeìkeÀebcegUs J³ekeÌleeR®³ee efJe®eejÒeJe=ÊeerceO³es HeefjJele&ve nesT ueeieues. l³eecegUs Deeblejpeeleer³e efJeJeeneuee
Deelee HeÀejmee efJejesOe nesleevee efomegve ³esle veener. Deeblejpeeleer³e efJeJeenecegUs peeleer³eles®eer yebOeves mewue
Peeuesueer efomegve ³esleele.
Jejerue cegÐeeb®³ee DeeOeejs peeleer®³ee HeefjJele&vee®es mJe©He ue#eele ³esles. Þes<þ-keÀefve<þles®³ee

YeeJevesle yeoue, J³eJemee³eele HeefjJele&ve, meeceeefpekeÀ mebyebOeele HeefjJele&ve, Oeeefce&keÀ efveye¥Oeele efMeLeeruelee,
peeleHeb®ee³eleer®es keÀceer cenÊJe Fl³eeoer keÀejCeebcegUs peeleermebmLesle HeefjJele&ve nesles.
1) peeleer®es yeoueles mJe©He mHe<ì keÀje.
5.2.8 peeleermebmLesleerue HeefjJele&ve :

peeleerJ³eJemLes®ee efJe<ecelee ne®e Hee³ee Deens. efJe<ecelesJej DeeOeeefjle DemeCeejer ner J³eJemLee
yeoueefJeC³eemeeþer Òee®eerve keÀeUeHeemetve Òe³elve keÀjC³eele Deeues. peeleerJ³eJemLesuee meJe&ÒeLece efJejesOe
76
De[er®e npeej Je<ee&HetJeea ieewlece yeg× ³eebveer kesÀuee. meJe& peeleerleerue ueeskeÀ meejKes Deensle Demee Òemeej
DeveskeÀ mebleebveer kesÀuee. efyeéfìMe jepeJeìerle peeleerJ³eJemLesle HeefjJele&ve Ie[tve ³esT ueeieues.
jepeejececeesnve je@³e, kesÀMeJe®ebê mesve F. megOeejkeÀebveer peeleerJ³eJemLesuee efJejesOe kesÀuee. meceepe ¬eÀebleer®es
Deûeotle p³eesleeryee HegÀueWveer peeleer ÒeLesuee neoje osle Megêeb®³ee cegueeR®eer Heefnueer MeeUe HegCes ³esLes meg©
kesÀueer. efJe<ecelesJej DeeOeeefjle peeleerJ³eJemLee Je DemHe=M³elee ve<ì keÀjC³ee®³ee meboYee&le [e@. yeeyeemeensye
Deebyes[keÀj ³eeb®es ³eesieoeve DeefleMe³e cenÊJee®es Deens. osMeeuee mJeeleb$³e efceUeu³eeveblej jep³eIeìvee
le³eej Peeueer DeeefCe peeleerJ³eJemLesle KeN³ee DeLee&ves HeefjJele&ve Peeues.
peeleer J³eJemLesleerue HeefjJele&veeme Heg{erue IeìkeÀ peyeeyeoej Deensle.

1) efMe#eCe Òemeej :
DeeOegefvekeÀ keÀeUele efMe#eCee®eer mebOeer meJee¥vee GHeueyOe Peeueer. efMe#eCeecegUs mebkegÀef®ele efJe®eej
ve<ì Peeues. DeeOegefvekeÀ efJe®eejmejCeer®ee mJeerkeÀej kesÀuee. Mew#eefCekeÀ mebmLeebceO³es DeveskeÀ peeleeR®eer cegues
efMe#eCe IesT ueeieueer. l³eecegUs peeleerYesoe®eer YeeJevee ve<ì Peeueer. efMe#eCee®³ee DeeOeejeJej J³ekeÌleer®ee
meceepeeleerue opee& þ© ueeieuee. MeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³eele efJeefJeOe peeleeR®es ueeskeÀ SkeÀef$ele keÀece keÀ©
ueeieues. l³eeb®³eele HejmHeeefjkeÀ mebyebOe efvecee&Ce Peeues. meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ Je keÀewìgbefyekeÀ keÀe³ee&le meJe&
peeleer Oecee&®es ueeskeÀ menYeeieer nesT ueeieues. efMe#eCe ÒemeejecegUs ueeskeÀebceOeerue peeleerYeso HeeUC³ee®eer
Je=Êeer keÀceer Peeueer.
2) Jew%eeefvekeÀ efJe®eejmejCeer :
efMe#eCe Òemeejeyejesyej®e Jew%eeefvekeÀ %eevee®ee DeeefCe Jemlegefve<þ efJe®eejeb®ee Òemeej nesT
ueeieuee. efMe#eCeecegUs ueeskeÀeb®eer HeejbHeefjkeÀ efJe®eejmejCeer yeouet ueeieueer. efJeefJeOe peeleeR®³ee ueeskeÀebMeer
J³eJenej kesÀu³eecegUs keÀesCeleener DeOece& nesle veener ³ee®eer peeCeerJe ueeskeÀebvee Peeueer. meeceeefpekeÀ Òeieleer
keÀjC³eemeeþer DebOeÞe×e, ©{er HejbHejebvee íso osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee®eer peeCeerJe ueeskeÀebvee Peeueer.
l³eecegUs peeleermebmLesle HeefjJele&ve Peeuesues efomeles.
3) DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe :
peeleerJ³eJemLesle HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³eeceO³es DeewÐeesefiekeÀjCee®es efJeMes<e ³eesieoeve Deens.
keÀejKeeves, MeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³es ³eeefþkeÀeCeer meJe& peeleer®es ueeskeÀ keÀece keÀ© ueeieues. DeeOegefvekeÀ
keÀeUele peeleer ÒeLesvegmeej ÞeceefJeYeepeve keÀjCes DeMekeÌ³e nesles. mHeMee&mHeMe&, KeeveHeevee®es efveyeb&Oe HeeUCes
l³eeefþkeÀeCeer MekeÌ³e veJnles. l³eecegUs peeleermebmLesle HeefjJele&ve nesle iesues.
4) MenjerkeÀjCe :
YeejleeceO³es DeewÐeesefiekeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee efyeéfìMe jepeJeìerceO³es meg© Peeueer.
DeewÐeesefiekeÀjCeecegUs HeejbHeefjkeÀ J³eJemee³e yebo He[ues. DeewÐeesefiekeÀjCeecegUs ceesþîee Menjeb®eer efveefce&leer
Peeueer. jespeieejemeeþer ueeskeÀ MenjeceO³es mLeueeblej keÀ© ueeieues. peeiesDeYeeJeer MenjebceO³es ueeskeÀ
oeìerJeeìerves JeemleJe keÀ© ueeieues. l³eeefþkeÀeCeer peeleer®eer yebOeves HeeUCes DeMekeÌ³e yeveues. yeepeej
J³eJemLee, ceveesjbpevee®eer meeOeves, ne@ìsume ³eecegUs KeeveHeeve efveye¥Oe ve<ì Peeues Je peeleermebmLesle
HeefjJele&ve Peeues.
77
5) veefJeve J³eJemee³e : HetJeea Yeejleele HeÀkeÌle HeejbHeefjkeÀ J³eJemee³e nesles Je ns J³eJemee³e peeleer®³ee
DeeOeejeJej efveefM®ele nesles. Hejbleg DeewÐeesefiekeÀjCeecegUs veJeerve J³eJemee³e efvecee&Ce Peeues. l³eeefþkeÀeCeer
peeleerHes#ee iegCe-keÀewMeu³e ³eebvee cenÊJe ÒeeHle Peeues. l³eecegUs peeleerJ³eJemLesle HeefjJele&ve Peeues.
6) keÀe³eos DeeefCe MeemekeÀer³e Òe³elve :

peeleerJ³eJemLes®ee meeceeefpekeÀ peerJeveeJej HeefjCeece Peeuesuee efometve ³eslees. meeceeefpekeÀ efJe<ecelee
otj keÀjC³eemeeþer Yeejleele mJeeleb$³e ÒeeHleerveblej ueeskeÀMeener He×leer®ee mJeerkeÀej keÀjC³eele Deeuee.
mJeleb$e Yeejlee®eer jep³eIeìvee le³eej Peeueer. mJeeleb$³e, mecelee DeeefCe yebOeglee ³ee leÊJeeb®ee mJeerkeÀej
keÀjC³eele Deeuee. J³ekeÌleeruee J³eJemee³e efveJe[er®es mJeeleb$³e ÒeeHle Peeues. l³eecegUs KeN³ee DeLee&ves
peeleermebmLesle HeefjJele&ve Peeues.
peeleermebmLesleerue HeefjJele&veeme Jejerue IeìkeÀ peyeeyeoej Demeuesues efometve ³esleele.
1) peeleer mebmLes®³ee HeefjJele&veeme keÀesCeles IeìkeÀ peyeeyeoej Deensle les meebiee.
5.2.9 peeleer®es efme×eble :

HeÀej Òee®eerve keÀeUeHeemetve peeleermebmLee Yeejleer³e meceepe peerJeveele SkeÀ meceLe& MekeÌleer cnCetve
GYeer Deens. efJeefJeOe DeeOeejeJej efJeefJeOe meceepeele ceeveJee®es JesieJesieUs mecetn He[ues Deensle. ceeveJeer
meceepe ne efJeefJeOe peeleeRceO³es efJeYeeieuee iesuee Deens. meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCeele peeleerJ³eJemLes®es
cenÊJee®es mLeeve Deens. peeleerJ³eJemLesves Yeejleer³e meceepee®es meebmke=ÀeflekeÀ, meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e Je
DeeefLe&keÀ peerJeve J³eeHeues Deens. peeleermebmLes®³ee JewefMe<ìîeebcegUs osMeer-efJeosMeer efJe®eejJeble peeleer mebmLes®ee
meekeÀu³eeves Je meKeesue DeY³eeme keÀ© ueeieues. Yeejleer³e meceepee®es peerJeve J³eeHetve ìekeÀCeeN³ee
peeleermebmLes®³ee GlHeÊeer mebyebOeer keÀener efme×eble ceeb[ues Deensle. l³ee®es efJeJes®eve Heg{erueÒeceeCes -
1) HeejbHeeefjkeÀ efme×eble :
HeejbHeeefjkeÀ efme×eble ne peeleer®³ee GlHeÊeermebyebOeer efJe®eej ceeb[Ceeje meJee&le Òee®eerve Demee
efme×eble Deens. ³ee mebyebOeer®³ee keÀuHevee Òee®eerve Jee*dce³eele Dee{Utve ³esleele. Jeso, GHeefve<eos, cenekeÀeJ³es
Je mce=leer Jee*dce³eele l³ee®es mHe<ìerkeÀjCe Dee{Ules. Heg©<e-megkeÌleele ³ee mebyebOeer®ee meJee&le Òee®eerve
DeeOeej Dee{Ulees. Heg©<e-megkeÌlee®³ee $eÝ®esvegmeej ye´ïee®³ee cegKeeletve yeéïeCe, yeentceOetve #eef$e³e,
peebIesceOetve JewM³e Je Hee³eeHeemetve Megê efvecee&Ce Peeues. l³eeÒeceeCes Òel³eskeÀ peeleer®eer keÀeces þjueer iesueer.
yeéïeCe ns ye´ïee®³ee cegKeeletve GlHeVe Peeu³eecegUs l³eeb®es keÀe³e& DeO³e³eve Je DeO³eeHeve þjues. cegKe ns
78
JeeCeer®es efveoMe&keÀ Demeu³eecegUs yeéïeCeeb®es keÀe³e& JeeCeer DeefYecegKe Peeues. #eef$e³eeb®eer GlHeÊeer yeengceOetve
Peeu³eecegUs Je yeent ns MekeÌleer®es ÒeleerkeÀ Demeu³eecegUs meceepe-mebj#eCee®es keÀe³e& #eef$e³eeb®es þjues.
JewM³eeb®eer GlHeÊeer ner peebIesceOetve Peeueer. peebIeeb®ee mebyebOe GlHeÊeeMeer ³esle Demeu³eecegUs Mesleer Je J³eeHeej
Goerce ner JewM³eeb®eer keÀeces þjueer. Megêeb®eer GlHeÊeer ner ye´ïeeb®³ee ®ejCeeHeemetve Peeu³eeves ³ee meJee¥®eer mesJee
keÀjCes ns Megêeb®es keÀece efveefM®ele keÀjC³eele Deeues. cevegmce=leerceO³es osKeerue peeleer®³ee GlHeÊeermebyebOeer ns®e
efJe®eej Deensle. ³ee ®eejner JeCee¥®³ee mebkeÀjeletve Flej peeleer efvecee&Ce Peeu³ee Deensle.
G®®eJeCeer&³e Heg©<e efvecveJeCeea³e m$eerMeer DeeefCe efvecveJeCeea³e Heg©<e G®®eJeCeea³e m$eerMeer pesJne
efJeJeen keÀjlees lesJne Deveg¬eÀces Devegueesce Je Òeefleueesce efJeJeen Demes cnìues peeles. DeMee efJeJeeneletve®e
DeveskeÀ peeleer efvecee&Ce Peeu³ee Deensle Demes ceveg®es cele Deens. ³ee efme×ebleeuee Oecee&®ee DeeOeej Demeuesuee
efometve ³eslees. ceneYeejleele JeCe&Yesoe®³ee efveefce&leer®es keÀejCe ns ceeveJee®³ee DebieYetle iegCeele Deens Demes
ceeveues Deens.
2) jepeveweflekeÀ efme×eble :
Òee®eerve ³egjesHeceOeerue efvejer#ekeÀeb®³ee celes, meceepee®eer efJeYeeieCeer keÀ©ve l³eele DeeHeues Je®e&mJe
melele efìketÀve jenC³eemeeþer peele ner Hegjesefnleeb®eer ®eeleg³e&HetCe& DeMeer jepeveweflekeÀ ³eespevee nesleer.
peeleeruee Oecee&®ee DeeOeej osTve l³eebveer ner ÒeLee pevelesle ©peefJeueer. [e@. Oeg³ex ³eeb®³ee celes Fb[es-Dee³e&ve
mebmke=Àleerleerue yeéïeCeeb®eer efveefce&leer cnCepes Yeejleeleerue peeleer J³eJemLee nes³e. iebiee-³ecegves®³ee KeesN³eele
peeleermebmLes®es mebieesHeve Peeues Je ³esLegve®e osMee®³ee Flej Yeeieele peeleermebmLes®ee Òemeej Peeuee.
3) Oeeefce&keÀ efme×eble :
Oecee&®ee peeleerJ³eJemLes®³ee efveefce&leerceO³es ceesþe Jeeìe Deens. meceepeeceO³es Oecee&uee pemes
cenÊJee®es mLeeve ueeYeues, lemes Oeeefce&keÀ efJeOeer®es Heeueve keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeR®eer SkeÀ peele®e meceepeeceO³es
efvecee&Ce Peeueer. nekeÀeì& DeeefCe mesveeì& ³eebveer ³ee efme×ebleeyeeyele Heg{erueÒeceeCes efJeJes®eve kesÀues Deens.
1) neskeÀeì& :
neskeÀeì& ³eeb®³eeceles peeleer³eles®eer efveefce&leer Oeeefce&keÀ ÒeLee Je keÀce&keÀeb[ecegUs Peeueer.
keÀce&keÀeb[e®³ee mees³eermeeþer®e ®eelegJe&C³e efvecee&Ce keÀjC³eele Deeues. Òel³eskeÀ JeCee&®es keÀece þjefJeC³eele
Deeues. Òel³eskeÀ mesJes®eer meceepeeleerue efveefce&leer DeeefLe&keÀ vemetve Oeeefce&keÀ Deens Demee efme×eble l³eebveer
ceeb[uee. J³eJemee³eeÒeceeCes meceepeeceO³es J³ekeÌleer®ee opee& þ© ueeieuee. meceepeele Oeeefce&keÀ ke=Àl³es
cenÊJee®eer Demeu³eecegUs l³ee Oeeefce&keÀ ke=Àl³eeb®³ee DeeOeejs Þes<þ Je keÀefve<þ DeMee peeleer HeefJe$e-
DeHeefJe$elesÒeceeCes efvecee&Ce Peeu³ee.
2) mesveeì& efme×eble :
peeleer mebmLes®³ee efveefce&leer®es keÀejCe Oece& Deens Demee efme×eble mesveeì& ³eebveer ceeb[uee.
Dee³ee¥®³ee Dee¬eÀceCeeves Yeejleele efceÞe mecetn efvecee&Ce Peeues. l³eecegUs ieìe®eer Meg×lee ³ee keÀuHevee
efvecee&Ce Peeu³ee Je l³ee yeUeJeu³ee iesu³ee. KeeveHeeve mebyebOeer®es efve³ece DeeefCe efveef<e×ss ³eebvee osKeerue
cenÊJe efoues Deens. SkeÀe®e kegÀueosJelesuee ceeveCeejs ueeskeÀ SkeÀ$e ³esTve l³eeb®ee mecetn efvecee&Ce Peeuee.
79
4) J³eeJemeeef³ekeÀ efme×eble :
vesmeefHeÀu[ ³eebveer ne efme×eble ceeb[uee. l³eeb®³ee celes peeleer®³ee GlHeÊeer®es cegK³e keÀejCe Oece&,
JebMe ns vemetve J³eJemee³e ns®e Deens. J³eJemee³ee®³ee mJe©HeeJe©ve Je opee&Je©ve J³ekeÌleer®eer peele þjles.
peele ne J³eeJemeeef³ekeÀ ieì Demetve l³ee®ee DeeOeej Meg× J³eJemee³e Deens.
5) JeebefMekeÀ efme×eble :
mej nye&ì& efjmues ³eebveer ne efme×eble ceeb[uee Deens. JeebefMekeÀ efYeVelee ns peeleer mebmLes®³ee
efveefce&leer®es cegK³e keÀejCe Deens. Dee³ee¥veer YeejleeJej Dee¬eÀceCe kesÀu³eeveblej Òeefleueesce efJeJeeneuee ceev³elee
ve oslee Devegueesce efJeJeene®es leÊJe mJeerkeÀejues. ³ee efJeJeenecegUs JebMe mebmkeÀej MekeÌ³e Peeuee Je efYeVe-efYeVe
peeleer efvecee&Ce Peeu³ee.
6) Gl¬eÀebleerJeeoer efme×eble :
[WefPeue FyeWìdmeve ³eebveer ne efme×eble ceeb[uee. l³eeb®³ee celes peeleer mebmLes®eer efveefce&leer Gl¬eÀebleer
lelJeeÒeceeCes®e Peeueer Deens. Deeefoce, Hegjesefnle, Oece& Je J³eeJemeeef³ekeÀ meb®e ns leerve IeìkeÀ
peeleermebmLes®³ee efveefce&leerme peyeeyeoej Deensle. ceeveJee®³ee DeefmLej peerJeveeuee Mesleer J³eJemee³eeves
efmLejlJe ÒeeHle Peeues. DeveskeÀ J³eJemee³e DeefmlelJeele Deeues. ³ee J³eJemee³eeletve®e peeleer efvecee&Ce Peeu³ee.
7) [e@. FjeJeleer keÀJex ³eeb®ee efme×eble :

peeefleefveefce&leer efJe<e³ekeÀ Jej veceto kesÀuesues efme×eble [e@. FjeJeleer keÀJexvee ceev³e veenerle.
l³eeb®³ee celes JeCe& ®ee DeLe& jbie vemetve Jeie& Demee Deens. Jeiee&®eer ¬eÀceHe×leer ner JeCe& ³ee Meyoeves Òee®eerve
Jee*dce³eele meg®eefJeueer nesleer.
Yeejleele Dee³ee¥veer peeleerJ³eJemLee DeeCeueer veener lej l³eeHetJeea Heemetve Yeejleele peeleer He×leer
DeefmlelJeele nesleer. peeleer-efveefce&leer ns Dee³ee¥®es keÀe³e& veJnles Demes cele [e@. FjeJeleer keÀJex ³eeb®es Deens.
SkeÀe efJeefMe<ì YetYeeieeJej ceesþîee peceeleeR®ee efJemleej Peeu³eeveblej ³ee peceeleer®es keÀener Yeeie mJeleb$eHeCes
JeemleJ³e keÀ© ueeieues. ns®e efJeefJeOe ieì cnCepes peeleer nes³e.
Jejerue meJe& efme×eblee®ee efJe®eej keÀjlee Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, peeleer mebmLes®eer GlHeÊeer
keÀesCel³eener SkeÀe keÀejCeeves Peeueer veener lej l³eeuee efJeefJeOe IeìkeÀ peyeeyeoej Deensle. GHeefjefveefo<ì
efme×ebleebveer ceeb[uesu³ee DeveskeÀ keÀejCeeb®ee SkeÀef$ele HeefjHeekeÀ cnCepes®e peeleerb®eer efveefce&leer nes³e.

1) peeleer®es efme×eble meebiee.
80
5.3 ûeeceerCe Jeie&j®evee - Jeie&J³eJemLee
ÒemleeJevee :
ceeveJeer meceepee®³ee DeejbYeeHeemetve lej DeeleeHe³e¥le meJe& meceepeebceO³es meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe
Dee{Utve ³esles. Òel³eskeÀ keÀeUeleerue meceepe DeeefCe mebmke=ÀleerceO³es meeceeefpekeÀ Jeie& DeeefCe meeceeefpekeÀ
mlejerkeÀjCe keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee mJe©Heele DeefmlelJeele jeefnues Deens. Yeejleeleerue ÞesCeer j®evee
peeleerJej DeefOeef<þle nesleer. ns peeleer®eer J³eeK³ee Je ue#eCes ³eeb®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej ue#eele ³esles.
DeMee leNns®eer meceepej®evee peieeceO³es Devev³emeeOeejCe Deens. ³ee®ee DeLe& peieeleerue Flej meceepeeceO³es
efkebÀJee mebmke=ÀleerceO³es ÞesCeerj®evee Dee{Ule veener Demes veener. Gueì peieeleu³ee keÀesCel³ee®e
mebmke=ÀleerceO³es Jeie&efnve meceepe Dee{Utve ³esle veener. Kegues mlejerkeÀjCe DeeefCe yebo mlejerkeÀjCe Demes
meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®es oesve ÒekeÀej Deensle. JeCe&, peeleer, meceepe ÞesCeer ³eeb®ee meceeJesMe yebo
mlejerkeÀjCeele Jeie&J³eJemLesÜejs nesCeejs efJeYeepeve Kegu³ee mlejerkeÀjCeele meceeefJe<ì nesles.
J³ekeÌleer®es meeceeefpekeÀ mLeeve keÀle&glJeeÜejs efveefM®ele nesC³eeme ÒeejbYe Peeuee lees 19 J³ee
MelekeÀe®³ee GÊejeOee&leerue DeewÐeesefiekeÀjCeecegUs J³ekeÌleer®eer efMe#eCe, GlHeVe, meeceeefpekeÀ Òeefle<þe ³eecegUs
DeesUKe efvecee&Ce Peeueer. l³eecegUs KeN³ee DeLee&ves Jeie&J³eJemLesuee ÒeejbYe Peeuee. meceeve opee& DemeCeeN³ee
J³ekeÌleeR®³ee mecegoe³eeuee Jeie& Demes cnCeleele. l³eeb®³ee Jele&veHe×leer, peerJevecetu³es Je DeeefLe&keÀ
efmLeleerceO³es meceevelee Demeles. Flej Jeiee¥Meer leguevee keÀjlee SkeÀ Jeie& Þes<þ Demelees lej ogmeje Jeie&
keÀefve<þ Demelees. Òel³eskeÀ Jeie& DeeHeueer Òeefle<þe Je opee& DeyeeefOele jeKeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
5.3.1 Jeie&J³eJemLes®ee Fefleneme :

Òee®eerve keÀeUeHeemetve meeceeefpekeÀ efmLeleer, mebHeÊeer, Je³e, efuebie, meeceL³e&, jkeÌlemebyebOe, keÀe³e&
J³eJemee³e F. efJeefJeOe DeeOeejebJej Jeiee&®es DeefmlelJe ceeveJeer meceepeele Dee{Ules. Jeie&J³eJemLesle keÀener Jeie&
Flej Jeiee&®³ee leguevesle keÀefve<þ Demeleele. lej keÀener Jeie& Þes<þ Demeleele. peieele kegÀþsner Jeie&efnve
meceepe veener. Òel³eskeÀ osMeele Jeie&J³eJemLes®es mJe©He JesieUs Demet MekeÀles. Demes cele Huesìes,
De@efjmìe@ìue, efkebÀipeues [sefJnme ³eebveer ceeb[ues Deens. meceepee®eer efJeefYeVe mlejele efJeYeeieCeer ns
meceepee®es meeJe&ef$ekeÀ JewefMe<ìîe Deens. ceie lees ceeveJeer meceepe Òeiele Demees Jee DeÒeiele, ceesþe efkebÀJee
ueneve, Yeeb[JeueMeener efkebÀJee meec³eJeeoer. meJe& ÒekeÀej®³ee meceepeele meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe Dee{Utve
³esles.
Jeie&J³eJemLee ns veeiejer mecegoe³ee®es cenÊJee®es JewefMe<ìîe Deens efkebÀyengvee Jeie&J³eJemLee ner

veeiejer mecegoe³ee®eer GlHeÊeer Deens. DeewÐeesefiekeÀjCe, veeiejerkeÀjCe, J³eJemee³ee®eer efJeefJeOelee DeeefCe
efJeefMe<ìlee F. IeìkeÀeb®³ee HeefjCeeceeletve Jeiee&®eer GlHeÊeer Peeueer Demes ceeveues peeles. MenjerkeÀjCe DeeefCe
DeewÐeesefiekeÀjCeecegUs Jeie&J³eJemLes®ee efJekeÀeme Peeuee Demeuee lejer Menjeb®eer GlHeÊeer nesC³eeDeeOeer®e
ûeeceerCe mecegoe³e Je DeeefoJeemeer mecegoe³eele keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee mJe©Heele Jeie&J³eJemLee nesleer ns
osKeerue JeemleJ³e Deens. Òee®eerve keÀeUeHeemetve®e jepee, Òepee, penebieerjoej, peefceveoej, meeceble,
MeslekeÀjer DeeefCe cepetj F. Jeie& DeefmlelJeele nesles. ³ee®ee®e DeLe& Menjer mecegoe³ee®³ee HetJeea Jeie&J³eJemLee
DeefmlelJeele nesleer. Hejbleg l³eeJesUer cee$e Jeie&J³eJemLee leerJe´ veJnleer.
81
ûeeceerCe mecegoe³eele osKeerue Jeie&Yeso Dee{Utve ³eslees. ûeeceerCe mecegoe³eeceOeerue keÀener ueeskeÀebvee
efJeMes<e mees³eer DeeefCe DeefOekeÀej nesles. keÀener ueeskeÀebvee peemle ÒeceeCeele mesJee efceUe³e®eer lej keÀener ueeskeÀ
l³eeHeemetve Jebef®ele jenle Demele. DeMeeÒekeÀejs ûeeceerCe mecegoe³eele JesieJesieUs Jeie& nesles ûeeceerCe mecegoe³e
ne Jeiee¥ceO³es efJeYeeieuee iesuee neslee. l³eeuee ûeeceerCe meeceeefpekeÀ Jeie& Demes cnìues peele Demes. ûeeceerCe
meceepeeleerue Jeie&J³eJemLes®ee DeeOeej Yetceer ne neslee. pes ueeskeÀ DeefOekeÀ Yetceer DeeefCe HeMet ³ee mebHeÊeer®es
ceeuekeÀ nesles, l³eebvee ûeeceerCe meceepeele Flej ueeskeÀeb®³ee leguevesves efJeMes<e DeefOekeÀej, Deeoj Je opee&
ÒeeHle nesle Demes. ns ueeskeÀ DeeHeu³ee efJeefMe<ì DeefOekeÀejeb®³ee DeeOeejeJej keÀe³e& DeeefCe J³eJemee³eeb®es
efJeYeepeve keÀjerle Demele DeeefCe DeeHeu³eekeÀ[s HeÀkeÌle osKejsKe keÀjC³ee®es keÀece þsJele Demele. Flej
J³eJemee³e #ecelee DeeefCe meeOeveeb®³ee Devegmeejs efJelejerle kesÀu³ee peele Demele. DeMee ÒekeÀej®eer
Jeie&J³eJemLee ûeeceerCe meceepeeceO³es Dee{Utve ³esle Demes. ³ee Jeie& JewefMe<ìîeebJej DeeOeeefjle meceepeeleerue
opee& efveefM®ele nesle Demes. JesieJesieUîee Jeiee&leerue ueeskeÀeb®³ee J³eJenejebceO³es HeÀjkeÀ Demes. DeeefLe&keÀ,
jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ efmLeleerceO³es Deblej efvecee&Ce nesle Demes. l³ee®eyejesyej ceveesJe=Êeer Je
efJe®eejmejCeerceO³es osKeerue HeÀjkeÀ efvecee&Ce nesle Demes.
ûeeceerCe meceepeele meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ns peeleerJ³eJemLesJej DeeOeeefjle Deens. l³ee®ee cegK³e

DeeOeej pevce DeLee&le pewefJekeÀ Deens. pewefJekeÀ DeeOeejeJej Òee®eerve mecegoe³e ne efJeefJeOe peeleeRceO³es
efJeYeeieuee iesuee. l³eecegUs efJe<ecelee efvecee&Ce Peeueer. peeleerJ³eJemLesceOeerue efJe<ecelee ne Jeie&J³eJemLes®³ee
efJe<ecelesHes#ee DeceeveJeer mJe©Hee®eer nesleer. Jeie&J³eJemLee ner mebHeÊeer Je meÊee ³ee DeeOeejeJej efvecee&Ce
Peeueer. Jeie&J³eJemLee ner Kegueer Demeles. cnCepes®e J³ekeÌleeruee SkeÀe Jeiee&letve ogmeN³ee Jeiee&le peeC³ee®eer
mebOeer Demeles. ueeskeÀ DeefOekeÀ HeefjÞece keÀ©ve DeeHeuee meeceeefpekeÀ opee& Gb®eeJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele
l³eecegUs keÀefve<þ J³ekeÌleer G®®e opee& ÒeeHle keÀ© MekeÀles. ³eeuee®e meeceeefpekeÀ ieefleMeeruelee Demes
cnCeleele. J³ekeÌleer DeeHeu³ee yeg×erceÊee Je keÀewMeu³ee®³ee DeeOeejs Keeue®³ee Jeiee&letve Jej®³ee Jeiee&keÀ[s
peeles.
1) Jeie&J³eJemLes®ee Fefleneme meebiee.
5.3.2 Jeiee&®es mJe©He :

Yeejleeleerue ûeeceerCe meceepeele peeleer J³eJemLes®ee efJeMes<e ÒeYeeJe Deens. peeleer®³ee DeeOeejeJej
JesieJesieUs Þes<þ-keÀefve<þ Demes mlej Dee{Uleele. peeleerJ³eJemLesÒeceeCes®e ûeeceerCe meceepeele Jeie&J³eJemLee
Deens. ûeeceerCe meceepeeleerue meJe& ueeskeÀeb®ee J³eJemee³e DeeefCe opee& meejKee veener lemes®e Òel³eskeÀ
J³ekeÌleerkeÀ[s meejK³ee ÒeceeCeele peceerve veener l³eecegUs J³eJemee³e, peefceve DeeefCe mebHeÊeer®³ee DeeOeejeJej
meceepeele JesieJesieUs Jeie& Dee{Uleele.
82
Jeiee&®es mJe©He mHe<ì nesC³eemeeþer meceepeMeem$e%eebveer keÀener J³eeK³ee kesÀu³ee Deensle. l³ee
DeeOeejeJej Jeie& DeeefCe peeleer ³eebceOeerue HeÀjkeÀner mHe<ì neslees.
1) ce@keÀDee³eJnj Je Hespe :
’meeceeefpekeÀ Jeie& cnCepes meeceeefpekeÀ opee&cegUs SkeÀ mecegoe³ee®ee Yeeie Flej YeeieeHeemetve
mHe<ìHeCes Deueie efomeCeeje Demee mecegoe³ee®ee Yeeie nes³e.“
2) Dee@ieyeve& efvecekeÀe@HeÀ :
’SkeÀ meeceeefpekeÀ Jeie& meeceeefpekeÀ mLeevee®³ee ¢ef<ìves Dev³e Jeiee&ntve Þes<þ efkebÀJee keÀefve<þ
DemeCes ns meeceeefpekeÀ Jeiee&®es cetueYetle JewefMe<ì Deens.“
3) efievmeyeie& :
’Jeie& ne DeMee J³ekeÌleeR®ee mecetn Deens keÀer, pees meceeve JebMeHejbHeje, mebHeÊeer, efMe#eCe Je
J³eJemee³e ³eeb®³ee DeeOeejeJej meceeve peerJeveHe×leer, meceeve efJe®eejmejCeer, meceeve YeeJevee Je ÒeJe=Êeer
peHele Demelees Je ³ee Deiej ³eeleerue keÀener keÀejCeeves ns meom³e HejmHejebvee meceeve YetefcekesÀJe©ve Yesìle
Demeleele Je HejmHejebvee DeeHeu³ee SkeÀe®e mecetne®es meom³e ceeveleele.“
Jejerue J³eeK³esJe©ve Jeie&J³eJemLes®eer keÀener JewefMe<ìîes mHe<ì nesleele leer Heg{erueÒeceeCes -
5.3.3 Jeie&J³eJemLes®eer JewefMe<ìîes :

1) Þes<þ-keÀefve<þHeCee®eer YeeJevee :
Òel³eskeÀ meceepeeceO³es DeveskeÀ ieì Dee{Uleele Je meceeve DeeefLe&keÀ opee& DemeCeeN³ee J³ekeÌleer
SkeÀe Jeiee&le Demeleele Je Flej Jeiee&Meer leguevee keÀ©ve mJele:uee Þes<þ efkebÀJee keÀefve<þ mecepeleele. Jeie&
J³eJemLesceO³es Þes<þ keÀefve<þ ner YeeJevee ÒeKej mJe©Hee®eer Demeles. l³ee YeeJevescegUs les Flej Jeiee&Heemetve
JesieUs Demeleele. Òel³eskeÀ Jeiee&uee DeeHeu³ee Jeiee&yeÎue Deelceer³elee Jeeìles. Þes<þ Jeiee&leerue ueeskeÀeb®es
mLeeve G®®e Demeles lej keÀefve<þ Jeiee&leerue ueeskeÀeb®es mLeeve og³³ece Demeles.
2) Jeiee&®ee DeeOeej pevce vemelees :

J³ekeÌleer®eer peele ner pevceeves þjle Demeueer lejer Jeie& þjefJeleevee J³ekeÌleer®ee pevce efJe®eejele
Iesleuee peele veener. Jeie& J³eJemLesle mJekeÀle&=lJe cenÊJee®es Demeu³eecegUs J³ekeÌleer®ee meeceeefpekeÀ opee&
pevceeJej DeJeuebyetve vemelees. mJekeÀle&=lJeecegUs J³ekeÌleer DeeHeuee meceeJesMe G®®e Jeiee&le keÀ© MekeÀles. Jeie&
J³eJemLesle ieefleMeeruelee Deens. l³eecegUs keÀefve<þ Jeiee&leerue J³ekeÌleer G®®e Jeiee&le mJeHeje¬eÀceeves ÒeJesMe
efceUJet MekeÀles. lej G®®e Jeiee&leerue DeHee$e J³ekeÌleer keÀefve<þ Jeiee&le keÀeueeblejeves meceeefJe<ì nesT
MekeÀles. ³ee®ee®e DeLe& ieeJee®ee DeeOeej ne pevce vemetve meeceeefpekeÀ opee& Je DeLe& ne Deens.
3) Jeiee&®eer DeefmLejlee :
efievmeyeie& ³eeb®³eeceles Jeie&J³eJemLes®ee cegK³e DeeOeej efMe#eCe, J³eJemee³e Je mebHeÊeer Deens. ns
IeìkeÀ HeefjJele&veMeerue Demeu³eecegUs Jeie& ne DeefmLej mJe©Hee®ee mecetn Deens. keÀejCe J³ekeÌleer®eer
Mew#eefCekeÀ Je DeeefLe&keÀ efmLeleer yeouet MekeÀles. l³eecegUs J³ekeÌleer®³ee opee&le yeoue nesT MekeÀlees. Þeerceble
J³ekeÌleer DeefleÞeerceble efkebÀJee iejerye Jeiee&le meceeefJe<ì nesT MekeÀles lej iejerye J³ekeÌleer ceO³ece efkebÀJee Þeerceble
Jeiee&le meceeefJe<ì nesT MekeÀles.
83
4) ce³ee&efole meeceeefpekeÀ mebyebOe :
Jeie& J³eJemLesceO³es Þes<þ Je keÀefve<þ ner YeeJevee Demeles. J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee Jeiee&yeÎue
Deelceer³eles®eer YeeJevee Demeles. l³eecegUs l³eeb®es Flej Jeiee¥Meer ce³ee&efole meeceeefpekeÀ mebyebOe Demeleele.
meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ GlmeJe Òemebieer DeeHeu³ee®e Jeiee&leerue ueeskeÀebvee efvecebef$ele kesÀues peeles. DeeHeCe
Flej Jeiee&ntve JesieUs Deenesle ner peeCeerJe l³eeceeies Demeles.
5) efveefM®ele DeMeer peerJeveHe×leer :

SkeÀe®e Jeiee&leerue ueeskeÀeb®eer DeeefLe&keÀ HeeleUer meceeve Demeles. l³eecegUs l³eeb®³ee
peerJeveHe×leerceO³es meejKesHeCee efometve ³eslees. Goe. efveJeememLeeve, HeesMeeKe, Deenej, cegueeb®es efMe#eCe,
DeeJe[-efveJe[, efJeJeen mebyebOe, J³eeJemeeef³ekeÀ mebyebOe ns DeeHeu³ee®e Jeiee&le ¢{ keÀjC³ee®ee Òe³elve J³ekeÌleer
keÀjles. l³eecegUs Jeiee&®³ee peerJeveHe×leeruee SkeÀ efveefM®ele Demee DeekeÀej ÒeeHle Peeuesuee Demelees.
1) Jeie&J³eJemLes®eer JewefMe<ìîes meebiee.
5.3.4 peeleer Je Jeie& ³eeleerue Yeso :

peeleer Je Jeie& ³eeb®³eeleerue Yeso ne l³eeb®³ee J³eeK³eebJe©ve mHe<ì neslees. p³ee meeceeefpekeÀ
Jeiee&®ee DeeOeej pevce Demelees l³eeuee peeleer Demes cnCeleele. lej meceeve opee& DemeCeeN³ee ieìeuee Jeie&
Demes cnCeleele. peeleer Je Jeie& ns meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®es oesve ÒekeÀej Deensle. ³ee oesvner ÒekeÀejele®e
keÀener cetueYetle Yeso Deensle.
1) Yeejleer³e meceepee®es peeleer®es ns JewefMe<ìîe Demetve peeleer®es meom³elJe pevceeves ÒeeHle nesles. lej
Jeie&J³eJemLee meeJe&ef$ekeÀ efometve ³esles Je mJekeÀle=&lJeeves Jeiee&®es meYeemeom³e ÒeeHle nesles.
2) J³ekeÌleeruee peele yeouelee ³esle veener. peeleer DeeefLe&keÀ DeeOeejeJej vemetve l³ee Oeeefce&keÀ yeepetbMeer
efveieef[le Demeleele lej Jeie& yeoueC³ee®es mJeeleb$³e meJee¥vee Demeles. Jeie& ne DeeefLe&keÀ DeeOeejeJej
Demetve Oece&efvejHes#e Demes l³ee®es mJe©He Demeles.
3) peeleerceO³es DeebleefJe&Jeene®es Je HejbHejeiele J³eJemee³ee®es yebOeve Demeles. lej Jeiee&ceO³es efJeJeen efJe<e³ekeÀ
yebOeves Dee{Utve ³esle veenerle. lemes®e J³ekeÌleer DeeHeu³ee DeeJe[ervegmeej J³eJemee³e efveJe[ keÀ©
MekeÀles.
84
4) peeleerceO³es jesìer-yesìer J³eJenejebJej efveye¥Oe Demetve ieefleMeerueles®ee DeYeeJe ns peeleer®es JewefMe<ì Deens.
lej Jeiee&ceO³es jesìer-yesìer J³eJenejebJej yebOeves vemeleele lej ieefleMeeruelee ns Jeie&J³eJemLes®es JewefMe<ìîe
Deens.
5) peeleer Heb®ee³eleer®es peeleerJej HetCe& efve³eb$eCe Demeles. peeleer®ee meceeJesMe yebo mlejerkeÀjCeeceO³es neslees.
lej Jeie& J³eJemLesle DeMeer ³eb$eCee vemeles. Jeie& J³eJemLes®ee meceeJesMe Kegu³ee mlejerkeÀjCeele neslees.
Jejerue HeÀjkeÀ ue#eele Iesleu³eeveblej ns mHe<ì nesles keÀer, peele ner pevceeves þjles lej Jeiee&ceO³es
mJeHeje¬eÀceeme cenÊJe Demeles. peeleer mebmLes®eer Jej GuuesefKeuesueer JewefMe<ìîes nUtnUt veeceMes<e nesle
Deensle. l³eecegUs peeleer mebmLes®es ns meJe& DeeOeej veeefnmes nesle Demeuesues efometve ³esleele.

1) peeleer Je Jeie& ³eeleerue Yeso meebiee.
5.3.5 ûeeceerCe meceepeeleerue Jeie&J³eJemLee :

Yeejleer³e ûeeceerCe meceepeeJej peeleer®es efve³eb$eCe Demeues lejer ne meceepe Jeie&efnve veener. ûeeceerCe
meceepeeceO³es meJee¥®ee opee& Je DeeefLe&keÀ efmLeleer meejKeer vemeles. lemes®e Òel³eskeÀ Jeiee&®eer peerJeveMewueer
osKeerue efYeVe mJe©Hee®eer Demeuesueer efometve ³esles. efjleerefjJeepe, ©{er HejbHeje ³eeceO³es JesieUsHeCee efomelees.
l³eeuee Devegme©ve®e Òel³eskeÀe®es meeceeefpekeÀ Jele&ve Ie[les. ûeeceerCe meceepeele HejmHejebceOeerue mebyebOe ns
Þes<þ-keÀefve<þlesJej DeJeuebyetve Demeleele. keÀejCe SkeÀe®e Jeiee&leerue ueeskeÀeb®eer peerJeveHe×leer, HejbHeje,
og:Kes meceeve Demeleele l³eecegUs DeeHeu³ee Jeiee&yeÎue l³eeb®³eeceO³es leerJe´ peeCeerJe efometve ³esles.
efyeéfìMe jepeJeìerHetJeea Yeejleer³e ûeeceerCe meceepe ne mJe³ebHetCe& Je mJee³eÊe neslee. peeleermebmLee Je

kegÀìgbye mebmLes®ee ÒeYeeJe ûeeceerCe meceepeeJej neslee. efyeéfìMe jepeJeìerceO³es mJe³ebHetCe&lee ve<ì Peeueer.
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs ûeeceerCe meceepeeceO³es osKeerue HeefjJele&ve nesT ueeieues. meeceeefpekeÀ
mlejerkeÀjCeeJej HeefjCeece Peeuee veener. ûeeceerCe peveles®ee cegK³e J³eJemee³e Mesleer®e jeefnuee. l³eecegUs
ûeeceerCe meceepeeleerue Jeie&J³eJemLee Mesleer J³eJemee³eeMeer mebyebefOele Demeuesueer efometve ³esles. Jeefj<þ, ceO³ece
Je keÀefve<þ DeMeer Jeie&j®evee Menjer meceepeeÒeceeCes®e ûeeceerCe meceepeeceO³es Dee{Utve ³esles. Hejbleg ûeeceerCe
mlejerkeÀjCe ns MesleerJej DeeOeeefjle Deens. ûeeceerCe meceepeele Keeueerue Jeie& Dee{Utve ³esleele.
1) peceerveoej Je ceesþs MeslekeÀjer :

peefceveoej Je ceesþs MeslekeÀjer ³eeb®ee meceeJesMe ûeeceerCe meceepeeleerue Þeerceble Je meOeve Jeiee&le
neslees. SketÀCe ûeeceerCe ueeskeÀmebK³es®³ee meeOeejCe SkeÀ ìkeÌkeÀe Demeuesu³ee ³ee Jeiee&keÀ[s HeVeeme SkeÀjntve
DeefOekeÀ Meslepeceerve Demeles l³eeb®ee jepekeÀejCe DeLe&keÀejCe Je meceepekeÀejCeeJej ÒeYeeJe Demelees. meÊee,
85
mebHeÊeer Je Òeefle<þe ³ee Jeiee&uee ÒeeHle Peeuesueer Demeles. l³eeb®eer peerJeveMewueer DeeOegefvekeÀ Demetve Menjer megKe
mees³eeR®ee JeeHej peemle Dee{Ulees. ³ee Jeiee&leerue keÀener peceerveoej ns ceO³e ³egieeleerue Jeleveoej Je
Fveeceoejeb®es Jeejme Deensle. mJeeleb$³e ÒeeHleerveblej mejkeÀejves peefceve ceeuekeÀerleerue efJe<ecelee otj
keÀjC³eemeeþer peefceve efJe<e³ekeÀ keÀe³eos kesÀues. Hejbleg keÀe³eÐeeleerue $egìercegUs peceerveceeuekeÀ mJele:keÀ[s
peemle peceerve þsJeC³eele ³eMemJeer Peeues. l³eecegUs DeeefLe&keÀ efJe<ecelee efvecee&Ce Peeuesueer efometve ³esles.
2) meeJekeÀej Je J³eeHeejer :
Kes[îeebceO³es meeJekeÀej Je J³eeHeejer ³eeb®ee Jeie& ÒeYeeJeer Demelees. meeJekeÀej MeslekeÀN³eebvee leejCe
peefceveer®³ee yeou³eele keÀpe& oslees. ceeielee®e #eCeer meeJekeÀej keÀpe& osle Demeu³eecegUs ûeeceerCe pevelee ³ee
keÀpe&HegjJeþîeeJej DeJeuebyetve Demeles. keÀpe& HesÀ[C³eemeeþer MeslekeÀN³eeuee ceeuee®eer efJe¬eÀer meeJekeÀejeuee
keÀjeJeer ueeieles. keÀceer efkebÀceleerceO³es ceeuee®eer Kejsoer meeJekeÀej keÀjlees Je peemle efkebÀceleerceO³es mJele:
ceeuee®eer efJe¬eÀer keÀjlees. l³eecegUs meeJekeÀej Þeerceble Je MeslekeÀjer iejerye Demes ef®e$e ûeeceerCe Yeeieele efomeles.
J³eeHeejer MeslekeÀN³eebvee nbieeceeHetJeea G®eue mJe©Heele keÀpe& oslees. l³eecegUs nbieece neleer Deeu³eeveblej
J³eeHeejer peer efkebÀcele osF&ue l³ee efkebÀceleeruee MeslekeÀN³eebvee ceeuee®eer efJe¬eÀer J³eeHeeN³eebvee keÀjeJeer ueeieles.
ûeeceerCe meceepeele HeleHegjJeþe keÀjCeejs meeJekeÀej Je J³eeHeejer ³ee veJeerve Jeiee&®es Je®e&mJe efometve ³esles.
ûeeceerCe meceepeeleerue DeeefLe&keÀ¢<ìîee mebHeVe Demee ne Jeie& Deens.
3) ceO³ece MesslekeÀjer :
Hee®e SkeÀjeHes#ee DeefOekeÀ peceerve DemeCeeN³ee MeslekeÀN³eeb®ee meceeJesMe ³ee Jeiee&le neslees. Yeejleele
peJeUHeeme 50 les 55 ìkeÌkesÀ MeslekeÀjer ³ee Jeiee&leerue Deens. keÀesj[Jeent peefceveer®es ÒeceeCe peemle
Demeu³eeves Mesleer efkeÀHeÀe³eleMeerj þjle veener. ceesþîee MeslekeÀN³eebHes#ee keÀceer GlHeVe ³ee MeslekeÀN³eeb®es
Demeles. MesleerceOetve HeÀej ceesþe DeeefLe&keÀ ueeYe nesle vemeuee lejer meJe&meeOeejCeHeCes l³eeb®eer efmLeleer
yeN³eeHewkeÀer Demeles.
4) íesìs MeslekeÀjer :
Hee®e SkeÀjeHes#ee keÀceer peefceve DemeCeeN³ee MeslekeÀN³ee®³ee meceeJesMe ³ee Jeiee&le neslees. yengleebMeer
MeslekeÀN³eebkeÀ[s SkeÀ SkeÀj efkebÀJee l³eeHes#ee keÀceer peceerve Demeles. keÀceer peefceveerletve DeuHe GlHeVe efceUles.
l³eecegUs meeJekeÀejekeÀ[tve keÀpe& IesC³eeefMeJee³e l³eebvee He³ee&³e vemelees. ³ee Jeiee&leerue ueeskeÀeb®ee DeeefLe&keÀ
opee& meeceev³e Demelees. yeN³ee®eJesUe ogmeN³eeb®³ee Mesleele l³eebvee cepegjermeeþer peeJes ueeieles. Mesleer
J³eJemee³eele l³eeb®es mLeeve Je opee& efveke=À<ì®e Demelees. keÀpe&-yeepeejerHeCee®es ÒeceeCe ³ee Jeiee&le peemle
efometve ³esles.
5) Yetefcenerve Meslecepetj :
Yetefcenerve Meslecepetj ne ûeeceerCe Jeie&J³eJemLesleerue MesJeì®ee Jeie& Deens. ûeeceerCe Yeeieele Yetefcenerve
Meslecepetjeb®ee ceesþe Jeie& Deens. mJele:®³ee ceeuekeÀer®eer peefceve vemeu³eecegUs ns ueeskeÀ ogmeN³eeb®³ee MesleeJej
keÀece keÀjleele. keÀener Meslecepetj leelHegjl³ee mJe©Hee®es Demeleele. lej keÀener Meslecepetj keÀe³ece®es
peefceveoejekeÀ[s keÀece keÀjleele. keÀe³ece®³ee Meslecepegjeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer Del³eble nueeKeer®eer Demeles.
l³eeb®es mLeeve peJeUHeeme JesþefyeieejemeejKes Demeles. leelHegjl³ee mJe©Hee®³ee Meslecepegjeb®eer DeeefLe&keÀ
efmLeleer nueeKeer®eer Demeueer lejer keÀe³ece®³ee MeslecepegjebHes#ee yejer Demeles. l³eebvee jespeieeje®es mJeeleb$³e
Demeles. ûeeceerCe Yeeieeleerue Meslecepegjebvee nbieeceele®e keÀece GHeueyOe Demeles. pej og<keÀeU DeJe<e&Ce DeMee
vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer Deeu³ee lej nbieeceele osKeerue keÀece efceUle veener. l³eecegUs l³eeb®eer efmLeleer HeÀej®e
86
KeeueeJeles l³eeb®es meceepeeleerue mLeeve Deieoer meeceev³e Je Keeue®³ee opee&®es Demeles. De%eeve,
efvej#ejlee, yeskeÀejer, GHeemeceejerves efHe[uesuee Demee ne Yetefcenerve Meslecepegjeb®ee Jeie& ûeeceerCe Yeeieele
Dee{Ulees.
ûeeceerCe Yeeieeleerue Jeie& J³eJemLes®es Jej JeCe&ve kesÀues Demeues lejer DeeefLe&keÀ mlejeJej DeeOeeefjle
mlejj®evesHes#ee peeleerJ³eJemLesJej DeeOeeefjle mlej j®evee ûeeceerCe Yeeieele ÒeYeeJeMeeueer Deens. Jeie&
J³eJemLesJej osKeerue peeleer J³eJemLes®ee ÒeYeeJe Dee{Ulees. l³eecegUs G®®e Jeiee&leerue ueeskeÀ ns G®®e
peeleer³e Deensle lej keÀefve<þ Jeiee&leerue ueeskeÀ ns keÀefve<þ peeleerceOeerue Demeuesues efomeleele.
1) ûeeceerCe meceepeeleerue Jeie&J³eJemLee mHe<ì keÀje.
5.3.6 Jeiee&®es yeoueles HeefjceeCe :

Yeejleeleerue meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ns peeleer®³ee DeeOeejeJej Peeuesues Deens DeeefCe
Jeie&J³eJemLee efJeMes<e cenÊJeHetCe& ceeveueer peele vemes. cee$e DeewÐeesefiekeÀjCe, veeiejerkeÀjCe, efMe#eCe, veJeerve
keÀe³eos Fl³eeoer IeìkeÀebcegUs Yeejleele efJeMes<ele: veeiejer meceepeele Jeie&J³eJemLee DeefmlelJeele Deeueer
Deens. Yeejleeleerue Jeie& J³eJemLee DeeefCe HeeefM®eceel³e osMeeleerue Jeie&J³eJemLee ³eele HeÀjkeÀ Deens. ûeeceerCe
Yeeieele peceerveoej, meeJekeÀejeb®ee Jeie& Demes Jeie& Dee{Uleele. Hejbleg ³ee Jeiee&®ee DeeOeej DeeefLe&keÀ
IeìkeÀebHes#ee peeleer ne Dee{Ulees. Menjer Yeeieele Jeiee&®eer mebK³ee peemle Deens. J³eeJemeeef³ekeÀ DeefOekeÀejer
keÀce&®eejer, jepekeÀejCeer, cepegj Demes Jeie& Dee{Uleele.
Jeie&J³eJemLesceO³es osKeerue nUgnUg HeefjJele&ve nesT ueeieues Deens. ûeeceerCe YeeieeceO³es osKeerue
Menjer YeeieemeejKee Jeie&J³eJemLes®ee ÒeYeeJe keÀener ÒeceeCeele He[uesuee efometve ³eslees. Jeiee&®es yeoueles
mJe©He Heg{erue cegÐeebJe©ve mHe<ì nesles.
1) mebHeeefole iegCeebvee cenÊJe :
DeeOegefvekeÀ keÀeUele J³ekeÌleeR®³ee DevegJebefMekeÀ iegCeebHes#ee efMe#eCe, keÀle&=lJe, ³eesi³elee, #ecelee ³ee
iegCeebvee efJeMes<e cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. ûeeceerCe Je Menjer Yeeieele mebHeeefole iegCeebvee cenÊJe Deeu³eecegUs
Jeieea³e YeeJevee efvecee&Ce nesle veener Gueì l³ee J³ekeÌleer®³ee Jeieea³e YeeJevesceO³es HeefjJele&ve Ie[tve ³esles.
2) Jeieea³e peeCeerJeeb®ee DeYeeJe :
Yeejleer³e meceepeeleerue ueeskeÀebceO³es peeleer³e peeCeerJee Deensle cee$e Jeieea³e peeCeerJe Dee{Utve
³esle veener. Òel³eskeÀ Jeiee&®eer cegu³es, DeefYeJe=Êeer, Jele&ve Òeefleceeve ns meejKes Dee{Utve ³esle veenerle l³eecegUs
Jeie& peeCeerJe efvecee&Ce Peeuesueer efomele veener.
87
3) efJeefMe<ì peerJeveMewueer veener :
Òel³eskeÀ Jeiee&leerue efjleerefjJeepe, ©{er, HejbHeje, J³eJenej DeeefCe lelJe%eeve Fl³eeoer iees<ìer
efJeefMe<ì He×leer®³ee Demeleele. Hejbleg Yeejleeleerue Jeiee&®e peerJeveMewueer efJeefMe<ì ÒekeÀej®eer veener. Òel³eskeÀ
Jeiee&®eer peerJeveMewueer ner peJeUHeeme meejKeer Deens. l³eeceO³es efJeMes<e HeÀjkeÀ Dee{Ule veener.
4) Òel³eskeÀ Jeiee&®ee DeeOeej DeeefLe&keÀ veener :

Yeejleer³e meceepeele efJeefJeOe Jeie& Deensle. Jej®esJej Heenlee Òel³eskeÀ Jeiee&®ee DeeOeej ne DeeefLe&keÀ
Jeeìle Demeuee lejer lees DeeefLe&keÀ DeeOeej vemelees. keÀener Jeiee&®eer efveefce&leer ner efJeefMe<ì GÎsMeeves Peeuesueer
Demeles. l³ee GÎsMeeb®eer Hetleea Peeueer keÀer l³ee Jeiee&®es efkebÀJee mebIeìves®es cenÊJe HeÀejmes jenle veener.
5) efJeefJeOe mebIeìvee :
YeejleeceO³es efJeefJeOe mebIeìvee Dee{Utve ³esleele. ³ee mebIeìveeb®eer efveefce&leer ner efJeefMe<ì
GefÎ<ìebveer Peeuesueer efomeles. GefÎ<ì mebHeues keÀer l³ee mebIeìves®es cenÊJe jenle veener. keÀener mebIeìvee
nîee veececee$e Demeleele. ³ee mebIeìveeb®ee GÎsMe mebIe<ee&®ee ue{e GYeejCes ne vemelees.
6) keÀe³eÐeecegUs mebIe<ee&Jej efve³eb$eCe :

JesieJesieUîee mecegneleerue ueeskeÀeb®³ee efnlee®es mebj#eCe nesC³eemeeþer Meemeveeves keÀe³eos kesÀues
Deensle. ³ee keÀe³eÐeecegUs mecegne®³ee efnlee®es mebj#eCe nesles. l³eecegUs osMeele mebIe<ee&®eer YeeJevee Dee{Utve
³esle veener. cepegj DeeefCe ceeuekeÀ ³eeb®³eeceO³es mebIe<e& efvecee&Ce Peeuee lej l³eeb®³eele MeemeveeceeHe&Àle
le[pees[ kesÀueer peeles.
7) ceeveJeeefOekeÀej :
DeeOegefvekeÀ keÀeUele ceeveJeeefOekeÀejebvee efJeMes<e cenÊJe Deens. kegÀCeeueener Mees<eCee®es DeefOekeÀej
osC³eele Deeues veenerle. pej J³ekeÌleer®es kegÀCeer DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, ceeveefmekeÀ Mees<eCe keÀjerle Demesue
lej mebyebefOele J³ekeÌleer ceeveJeeefOekeÀej Dee³eesieekeÀ[s le¬eÀej keÀ© MekeÀles Je mebyebefOele J³ekeÌleeruee v³ee³e
efceUlees.
DeMeeÒekeÀejs Yeejleer³e meceepeele J³eJemLes®es mJe©He yeouele ®eeueuesues efometve ³esles. Yeejleele
HeeefM®eceel³e meceepeeleerue Jeie&J³eJemLesÒeceeCes J³eJemLee veener. Meemeveeves efJeefJeOe keÀe³eos kesÀu³eecegUs
meceepeeleerue efJeefJeOe mecetneb®³ee efnlee®es mebj#eCe Peeues Deens.

1) Yeejleeleerue Jeie&J³eJemLes®es yeoueles HeefjCeece mHe<ì keÀje.
88
5.4 meejebMe
peeleerJ³eJemLee ne ûeeceerCe meceepee®ee cegueeOeej Deens. JeCe&J³eJemLes®es ©Heeblej

peeleerJ³eJemLesle Peeu³eeJej meceepee®eer DeveskeÀ ieìebceO³es efJeYeeieCeer Peeueer. Þes<þ-keÀefve<þ DeMeer ÞesCeer
j®evee peeleermebmLescegUs DeefmlelJeele Deeueer. Jeefj<þ peeleeRveer keÀefve<þ peeleeR®es Mees<eCe kesÀues Demes Demeues
lejer peeleermebmLes®es meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ keÀe³e& cenÊJeHetCe& nesles. meceepe peerJeveeuee DeekeÀej ne
peeleermebmLescegUs®e Deeuee Deens. DeewÐeesefiekeÀjCe Je efMe#eCe ÒemeejecegUs peeleermebmLesle HeefjJele&ve nesT
ueeieues Deens. peeleer mebmLes®es yebefomle mlejerkeÀjCe keÀeueyeenîe þjle Demeues lejer peeleermebmLee ûeeceerCe
Yeeieele Deepe osKeerue cenÊJeHetCe& Deensle.
Jeie&J³eJemLee ne cegkeÌle mlejerkeÀjCee®ee ÒekeÀej Deens. Jeie&J³eJemLescegUs meceepe Jeefj<þ, ceO³ece

Je keÀefve<þ Jeiee&le efJeYeeieuee peelees. Jeie&j®evee ner DeeefLe&keÀ, efmLeleer, efMe#eCe Je keÀle&=lJeeJej DeeOeeefjle
Deens. Jeie& ne ieleerefMeue Demelees l³eecegUs meeceeefpekeÀ DeefYemejCeeme JeeJe Demelees. keÀefve<þ Jeiee&leerue
J³ekeÌleer mJekeÀle&=lJeeves Jeefj<þ Jeiee&le peeT MekeÀleele. ûeeceerCe Yeeieele Mesleer J³eJemee³eevegmeej
Jeie&J³eJemLee Dee{Ules. ceesþs MeslekeÀjer, ceO³ece MeslekeÀjer, ueneve MeslekeÀjer, Yetceernerve Meslecepetj DeMeer
Jeie&J³eJemLee Dee{Ules Hejbleg ner Jeie&J³eJemLee peeleerMeer efveie[erle Demeuesueer efometve ³esles. peeleerJ³eJemLee
Je Jeie&J³eJemLee ³eeceO³es cetueYetle mJe©Hee®es Yeso Deensle peeleermebmLee yebefomle Je Jeie& cegkeÌle
mlejerkeÀjCeeJej DeeOeeefjle Deens.
5.5 mJeeO³ee³e
1) peeleer®eer mebkeÀuHevee Je mJe©He mHe<ì keÀje.

2) peeleer®es yeoueles mJe©He meebiee.
3) peeleerefJe<e³ekeÀ efme×ebleeJej, ®e®ee& keÀje.
4) peeleer®eer efJeefJeOe keÀe³ex meebiee.
5) ûeeceerCe meceepeeleerue Jeie&J³eJemLee mHe<ì keÀje.
6) efìHee efuene.
1) peeleer®es cenÊJe
2) peeleer®es oes<e
3) Jeiee&®ee Fefleneme
4) Jeiee&®es yeoueles HeefjCeece
1) DeeieueeJes ÒeefoHe : Yeejleer³e meceepe mebj®evee DeeefCe mecem³ee, Þeer. meeF&veeLe ÒekeÀeMeve - veeieHegj
2) yeesye[s ÒekeÀeMe : Yeejleer³e meceepej®evee HeejbHeeefjkeÀ Je DeeOegefvekeÀ, Þeer. cebiesMe ÒekeÀeMeve - veeieHegj
3) vee[ieeW[s ieg©veeLe : ûeeceerCe meceepeMeem$e, keÀe@vìervesvìue ÒekeÀeMeve - HegCes
4) DeeieueeJes ÒeefoHe : ûeeceerCe DeeefCe veeiejer meceepeMeem$e, Þeer. meeF&veeLe ÒekeÀeMeve - veeieHegj

89
IeìkeÀ -6
meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve
- [e@. keÌuescesvìeF&ve p³eg. efjyesuees
IeìkeÀ mebj®evee :
6.0 Heeþe®eer Gef×äîes

6.1 ÒemleeJevee
6.2 meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®³ee J³eeK³ee
6.3 meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es mJe©He
6.4 meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeme keÀejCeerYetle IeìkeÀ
6.5 meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeleerue De[LeUs
6.6 meejebMe
6.7 mJeeO³ee³e
6.0 Gef×äîes (Objectives)
 meeceeefpekeÀ yeouee®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.

 meeceeefpekeÀ yeoueeme keÀejCeerYetle DemeCeeN³ee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
 meeceeefpekeÀ yeoueeleerue De[LeÈ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
6.1 ÒemleeJevee (Introduction)
ceeveJeer meceepee®ee Fefleneme ns®e meebielees keÀer, ceeveJeer meceepe ne melele yeouele Demelees.
efvel³e HeefjJele&ve ne ceeveJeer meceepee®ee peCet mLee³eerYeeJe Deens. peCegkeÀener meceepe peerJeve ns SKeeÐee
veoerÒeceeCes ueneve ueneve JeUCes Iesle Heg{s Heg{s peele Demeles. DeeHeu³ee iejpesÒeceeCes / DeeJeM³ekeÀlesÒeceeCes
Jee mees³eerÒeceeCes l³eeceO³es HesÀjyeoue keÀ©ve ns yeoueCeejs meceepe peerJeve eqmJekeÀejues peele Demeles. cee$e
ns ueneve ueneve yeoue HeìkeÀve DeeHeu³ee ue#eele ³esle veenerle. l³eecegUs efkeÀl³eskeÀ JesUe meceepeeceO³es
HeefjJele&ve nesle Deens. ¿ee®eer menpe peeCeerJener DeeHeu³eeuee nesle vemeles. Deieoer ueneve ueneve yeoue
DeeHeu³eeceO³es ®eìkeÀve DeefmLejleener efvecee&Ce keÀjerle veenerle. cee$e ¿ee®es ÒeceeCe Jee{ues lej cee$e
DeeHeu³eeuee efJeefMeä HeefjJele&ve nesle Deens ns peeCeJee³euee ueeieles.
l³ee®eyejesyej meceepeele [esÈ³eele YejC³eepeesiesner yeoue Ie[tve ³esleele. ceeveJee®es
jerleerefjJeepe, Dee®eejefJe®eej, ©{er-HejbHeje, meeceeefpekeÀ mebmLee, mebIeìvee, Fl³eeoeRceO³esners ceesþîee
ÒeceeCeele Decegueeûe mJe©Hee®es yeoue Ie[leebvee DeeHeCeebme efomeleele. nîee meJee¥®ee HeefjCeece nîeeuee®e
DeeHeCe meceepeele yeoue nesle Deens Demes DeeHeCe cnCelees.
90
6.2 meceepeHeefjJele&vee®³ee J³eeK³ee
meceepe HeefjJele&vee®³ee efJe®eejJebleebveer kesÀuesu³ee keÀener J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes Deensle.

n@jer pee@vmeve - ’meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve cnCepes cetueYetle DeLee&ves meceepej®evesleerue yeoue nes³e.“
efkebÀipeues [sJnerme - ’meceepe j®evesle Je keÀe³ee&le cnCepes®e meeceeefpekeÀ mebIeìvesle nesCeeje yeoue
cnCepes meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve nes³e. “
efievme yeie& - ’meceepee®ee DeekeÀej, meeceeefpekeÀ mebIeìvee ÒekeÀej Je meceepeeleerue efJeefJeOe Yeeieeleerue
meblegueve ³eele nesCeeN³ee yeoueeuee cnCepes®e meceepe J³eJemLesleerue yeoueeuee meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Demes
cnCeleele.“
ce@keÀ Dee³eJnj Je Hespe - ’meeceeefpekeÀ mebyebOeeleerue yeoueeme meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Demes cnCeleele.“
kesÀ [sJnerme - ’meeceeefpekeÀ mebIeìveele DeLee&le meceepe mebj®evee Je keÀe³ee&le Peeuesues yeoue nes³e.“
efieefueve DeeefCe efieueerve - ’eqmJeke=Àle peerJeve ÒeCeeueerleerue HeefjJele&ve cnCepes meeceefpekeÀ HeefjJele&ve
nes³e. ceie ns HeefjJele&ve YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer, meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ, ueeskeÀmebK³es®eer j®evee efkebÀJee
efJe®eejÒeCeeueer ÒemejCe efkebÀJee DeeefJe<keÀej jerleerves DeeCeuesueer Demees.“
Jejerue J³eeK³eeb®ee meekeÀu³eeves efJe®eej kesÀuee Demelee meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve cnCepes -

1) meeceeefpekeÀ mebj®evesle Peeuesues yeoue cnCepes meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve nes³e.
2) meceepeeceO³es Demeuesu³ee mebIeìve mebyebOeeleerue yeoue cnCepes meceepe HeefjJele&ve nes³e.
3) meceepee®³ee peerJeve peieC³ee®³ee HeOoleerleerue yeoue cnCepes meceepe HeefjJele&ve nes³e.
4) DeefYeJe=Ooer DeeefCe ÞeOoe ³eeleerue yeoue cnCepes meceepe HeefjJele&ve nes³e.
6.3 meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es mJe©He
meceepe ne ceeveJeeHeemetve efvecee&Ce Peeuesuee Demeu³eecegUs ceeveJee®³ee efjleerefjJeepe, Dee®eej-

efJe®eej, ©{er-HejbHeje efvecee&Ce kesÀuesu³ee meeceeefpekeÀ mebmLee ³eeb®³ee mebyebOeeceO³es p³eeJesUer yeoue Ie[tve
³esle Demeleele l³eeJesUer meceepee®³ee j®evesceO³es yeoue Ie[tve ³esle Demeleele. J³ekeÌleermecetn ³eeb®³ee p³ee
mecem³ee Demeleele. l³ee efJeefJeOe JewefMe<ìîeHetCe& Je efmLej mJe©Hee®³ee DeMee Demeleele. ³ee DeJemLesuee
meceepee®eer j®evee Demes mebyeesefOeues peeles.
Òee®eerve Yeejleer³e meceepeeceO³es keÀeUe®³ee DeesIeele meceepee®es mJe©He Je j®evesceO³es yeoue

Ie[tve ³esle Deensle. ³ee yeoueecegUs meceepe veJes ©He OeejCe keÀjerle Demelees. Yeejleer³e ûeeceerCe Yeeieele
HejbHejeiele pegv³ee mebmLee, pegv³ee HeOoleer, pegveer cetu³es DeefmlelJeele nesleer. l³eeceO³es Deelee yeoue Peeuee
Demetve veJeerve mebmLee, veJeerve cetu³es Je veJeerve peerJeve HeOoleer efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. meceepeeceO³es
HeefjJele&vee®eer Òeef¬eÀ³ee meelel³eeves ®eeuet Deens. HetJeea®eer mJe³ebHetCe& Demeuesueer Kes[er Deelee l³ee®e efmLeleerle
jeefnueer veenerle. Òe®eb[ ÒeceeCeele Deepe ¿eeceO³es yeoue nesleebvee efomele Deens.
91
efye´ìerMe Yeejleele Deeu³eeJej Yeejleer³e Kes[îeeb®eer mJe³ebHetCe& mebkeÀuHevee ner cees[keÀUerme
DeeCeC³eeme HeOoleMeerj Òe³elve Peeues. l³eebveer jeyeefJeuesu³ee efJeefJeOe OeesjCeebcegUs ÒeLece veeiejer Je veblej
ûeeceerCe peerJeveele Decegueeûe yeoue Peeues. l³eecegUs ûeeceerCe peerJeve leUeieeUeHeemetve {JeUtve efveIeeues.
Deepe®³ee efmLeleerle ûeeceerCe Yeeieele Decegueeûe yeoue efometve ³esle Deens.
meceepe HeefjJele&ve ner mebkeÀuHevee DeefOekeÀ mHeä nesC³eemeeþer keÀener cegÎs meefJemleejeves Heg{erue
ÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) meeceeefpekeÀ mebmLeeceOeerue yeoue -

meceepe ne DeveskeÀ mebmLee, mebIeìvee efceUtve yeveuesuee Demelees. meceepeeceO³es kegÀìgbyemebmLee,
efMe#eCemebmLee, DeLe&mebmLee, mebIeìvee, peeleermebmLee DeefmlelJeele Demeleele. l³ee®ee ÒeYeeJe meceepeeJej
Demelees. ³ee mebmLeebceO³es HeefjJele&ve Ie[tve Deeu³eeves l³ee®ee HeefjCeece keÀeceieejeJejleer He[le Demelees.
³eeletve meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve nesleebvee efomeles. Goe. HeÀkeÌle kegÀìgbyeHeOoleer®ee Nneme nesJetve efJeYekeÌle
kegÀìgbye HeOoleer DeefmlelJeele ³esleevee efomeles. peeleermebmLeeceOetve J³eJemee³e efveef½eleerceO³es yeoue nesleevee
efomele Deens. cnCepes®e meceepeeceO³es Demeuesu³ee DeveskeÀ mebIeìvee SkeÀceskeÀebMeer mebyebefOele Demeleele.
DeeefCe ¿ee mebIeìveele nesCeeje yeoue ne Flej mebmLee mebIeìveeJejleerner nesle Demelees.
2) meeceeefpekeÀ mebyebOeeleerue yeoue -

meceepeeceO³es J³ekeÌleer, mebmLee, mebIeìvee Demeleele. ³ee®ee efceUtve meceepe yeveuesuee Demelees.
¿eeb®ee HejmHej mebyebOe J³ekeÌleer J³ekeÌleerceO³es, J³ekeÌleer Je mecetneceO³es lemes®e mecetn mecetneceO³es Demelees.
DeMee meJe&®e ÒekeÀej®³ee mebyebOeeceO³es HeefjJele&veeceO³es yeoue Peeuesuee efomelees.
3) meeceeefpekeÀ cetu³eeleerue yeoue -

meceepee®³ee SskeÌ³eemeeþer cetu³es ner DeeJeM³ekeÀ Demeleele. cegu³eecegUs®e meceepe efìketÀve jenlees.
meceepeele Meebleer ÒemLeeefHele nesles. efMemleyeOo meceepe J³eJemLescegUs meceepee®eer Òeieleer nesle Demeles.
cetu³eeceOeerue nesCeejs yeoue ns meceepee®³ee mebj®evesleerue yeoue Demeleele. cetu³e cnCepes ³eesi³e-De³eesi³e,
®eebieues-JeeF&ì, ®etkeÀ-yejesyej ns þjefJeC³eemeeþer meceepeeleerue ueeskeÀebveer ceev³e kesÀuesues DeeoMe& Deensle.
cetu³eeceO³es nesCeejs yeoue ns meceepee®³ee mebj®evesceO³es yeoue Ie[tve DeeCeleele. l³ee®ee meceepeeJej
otjieeceer HeefjCeece neslees. mecelee, v³ee³e, ueeskeÀMeener ¿eemeejKeer cetu³es meceepeeceO³es cetueieeceer HeefjJele&ve
Ie[Jeerle Demeleele.
4) DeefYeJe=Êeer Je ÞeOoebceOeerue HeefjJele&ve -
DeefYeJe=Êeer Je ÞeOoe ns oesve IeìkeÀ ceeveJeer peerJeveeceO³es cenlJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[leele.
J³ekeÌleer®es J³ekeÌleercelJe Ie[efJeC³eeceO³es cenlJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJele Demeleele. DeefYeJe=Êeer, ÞeOoe Je
cetu³eele nesCeeje yeoue ne mebj®eveelcekeÀ keÀeìskeÀesj HeefjJele&ve vemeues lejer mebj®eveelcekeÀ yeoue Ie[Jetve
³esle Demelees. DeefYeJe=Êeerle cetu³eele yeoue Ie[tve Deeuee lej YetefcekeÀe Jele&veeJej l³ee®ee ÒeYeeJe He[lees.
l³ee®ee HeefjCeece Hejelceles®eer YeeJevee DeefYeJ³ekeÌleer keÀeceieej mebIeìveeJej nesJetve mebmLeelcekeÀ HeefjJele&ve
Ie[tve ³esJet MekeÀleele.
opee&, YetefcekeÀe meeceeefpekeÀ mecetn, l³eeb®es GHemecetn, meebmke=ÀeflekeÀ cetu³es, meeceeefpekeÀ efve³eceves
ns meceepej®eves®es IeìkeÀ Deensle. l³ee IeìveebceO³es nesCeejs yeoue ns meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Deens.
92
ceeveJeeves efvecee&Ce kesÀuesu³ee meJe& YeeweflekeÀ DeeefCe DeYeeweflekeÀ ieesäeR®ee meceeJesMe ne
mebmke=ÀleerceO³es nesle Demelees. ¿ee®ee®e HeefjCeece mebmke=Àleer yeoueele nesle Demelees. cee$e meebmke=ÀeflekeÀ
yeoue cnCepes meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve veJns. mebmke=Àleer®es DeveskeÀ IeìkeÀ Deensle. pes ÞeOoe, cetu³es,
efve³eceves, %eeve ³eele yeoue Peeuee lej®e meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Ie[tve ³esles. meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&ve
meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeuee keÀejCeerYetle þ© MekeÀles.
HeefjJele&ve ns ®eebieues efkebÀJee JeeF&ì Demet MekeÀles. HeefjJele&ve ner leìmLe mebkeÀuHevee Deens. meJe&®e
meceepeeceO³es HeefjJele&ve nesle Demeles. l³ee®eer ieleer cee$e efYeVe Demet MekeÀles. HeefjJele&ve nesle Demeleebvee
DeeHeu³ee [esÈ³eebvee efomele veener. meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeefJe<e³eer DeeHeu³eeuee 100 … YeefJe<³e keÀLeve
keÀjlee ³esCeej veener. Demes keÀener DebMeer meebielee ³esT MekeÀles. l³ee®eyejesyej meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve ns
LeebyeefJelee ³esle veener. leer DeHeefjne³e& DeMee mJe©Hee®eer yeeye Deens. cee$e HeefjJele&vee®eer leguevee keÀjlee
³esCes. lemes®e HeefjJele&ve SkeÀ efoMee cee$e Demeles. leer Òeieleer®eer efkebÀJee DeOeesieleer®eerner Demet MekeÀles.

1) meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve cnCepes keÀe³e ?
2) meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es mJe©He meebiee.
6.4 meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeme keÀejCeerYetle IeìkeÀ
meceepeeceO³es meelel³eeves Ie[tve ³esCeejs HeefjJele&veecegUs meceepe efìketÀve jenle Demelees.

yeouel³ee efmLeleeruee meeceejs peele Demelees. ner yeoueleer efmLeleer efJeefMeä SkeÀe®e keÀejCeecegUs le³eej
nesle veener. lej leer le³eej nesC³eeme DeveskeÀ IeìkeÀ keÀejCeerYetle þjleele. ner vescekeÀer keÀejCes oeKeefJeCes
KetHe®e iegbleeiegbleer®es Demeles. meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®³ee yeeyeleerle yengkeÀejCeJeeoer ¢äerkeÀesve eqmJekeÀejeJee
ueeielees. meceepeeceO³es Ie[Ceejer Ieìvee ner DeveskeÀ keÀejCeebveer Ie[tve Deuesueer Demeles.
meceepeHeefjJele&vee®³ee keÀejCeeb®ee efJe®eej JesieJesieÈ³ee efJe®eejJebleebveer JesieJesieUe kesÀuesuee

efomelees. keÀeue&ceekeÌmeeves DeeefLe&keÀ keÀejCeeb®ee, Dee@ieyeve& leebef$ekeÀ IeìkeÀeb®ee, efieueerve DeeefCe efieueerve
³eebveer YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer, ueeskeÀmebK³ee j®evee, meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ, efJe®eej ÒeYeeJeer keÀejkeÀeb®ee
Fl³eeoer lej ce@keÌmeJesyej meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀjleele. meeceeefpekeÀ HeefjJele&veemeeþer
keÀejCeerYetle þjCeeN³ee meJe&®e IeìkeÀeb®ee meelel³eeves DeY³eeme keÀjleebvee DeeHeCeebme lees Heg{erueÒeceeCes
keÀjlee ³esF&ue.
93
ûeeceerCe meceepee®³ee HeefjJele&vee®eer keÀejCes
¿ee keÀejCeeb®es mLetueceeveeves leerve Jeie& He[leele.
De) jepekeÀer³e keÀejCes
ye) DeeefLe&keÀ keÀejCes
keÀ) meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ keÀejCes
[) ®esleve keÀejCes
F) De®esleve keÀejCes
HeÀ) leebef$ekeÀ keÀejCes
6.4.1 jepekeÀer³e keÀejCes :

1) peefceveer®³ee mJeeceerlJeemebyebOeer keÀejCes -
efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea Yeejleer³e MeslekeÀjer ne DeeHeu³ee YetefcekeÀe mJeeceer neslee. HeCe l³ee®es
mJeeceerlJe efye´ìerMeebveer HeOoleMeerjHeCes G[Jetve ueeJeues. MeslekeÀjer Je Meemeve ¿eeceO³es peceerveoej,
Fveeceoej, ceeueiegpeej ¿eeb®³ee ©Heeves SkeÀ ceO³emle Jeie& DeefmlelJeele Deeuee, ne Jeie& MeslekeÀN³eebkeÀ[tve
cenmetue Jemetue keÀ© ueeieuee. ¿ee Jeiee&ves MeslekeÀN³eeb®es Mees<eCe kesÀues. ûeeceerCe meceepeele Mees<ekeÀ DeeefCe
Meesef<ele Demes oesve Jeie& efvecee&Ce Peeues. ¿ee mebIe<ee&letve®e ûeeceerCe peerJeveeleerue meecegoeef³ekeÀ SskeÌ³e veä
Peeues.
2) veJeer v³ee³eJ³eJemLee -
HetJeea Kes[îeeceO³es v³ee³eoeve keÀjC³eemeeþer ûeeceHeb®ee³eleer DeefmlelJeele nesl³ee. ieeJeeleerue
v³ee³eoeve ieeJeele®e Heb®ee®³ee mee¿eeves nesF&. les ieeJeeleerue oesvner He#ekeÀejebvee ceev³e Demes. efye´ìerMe
jepeJeìerceO³es v³ee³eoeveemeeþer v³ee³eÒeMeemevee®eer meg©Jeele Peeueer. ieeJeeleerue Yeeb[Ces mejkeÀejer
v³ee³eeue³eele peeJet ueeieueer. ner Yeeb[Ces keÀe³eÐee®³ee DeeOeejs mees[efJeueer peeJet ueeieueer. l³eeletve JekeÀerue
Jeie& le³eej Peeuee. Ke®e& Jee{uee, uee®eueg®eHele, Ye´äe®eej, Yeeb[Ces, ieìyeepeer ¿eeceO³esner Jee{ Peeueer.
ueeskeÀeb®³ee ceeveefmekeÀleslener yeoue Peeuee.
3) Heb®ee³eleer®es DeefOekeÀej -
HetJeea ûeeceHeb®ee³eleeRvee pes DeefOekeÀej nesles les efye´ìerMe keÀeUele mebHegäele Deeues. ûeeceerCe
peerJevee®ee keÀCee Demeuesueer ûeeceHeb®ee³ele veä Peeueer.
mJeeleb$³eesÊej keÀeUele Hegvne Heb®ee³ele jepe J³eJemLee DeefmlelJeele Deeueer. cee$e Heb®ee³ele
jepe³eb$eCesceeHe&Àle efJekeÀeme ³eespeveebJej DeefOekeÀ Yej efouesuee efometve ³eslees. lemes®e efJekeÀeme meeOele
Demeleebvee 73 J³ee Ieìveeog©mleerves jeKeerJe Heo Je ûeecemeYee ¿eebvee cenlJee®es mLeeve efou³eeves
ieeJeekeÀ[s Hegvne SkeÀoe veJ³ee ©Heeves jepekeÀejCeeceO³es veJeerve jbie ³esJet ueeieu³ee®es efomeleele. jepekeÀer³e
peerJeve HeefjJele&veele Heb®ee³eleer®es DeefOekeÀej cenlJeHetCe& Deensle.
4) jepekeÀer³e He#e -
mJeeleb$³eÒeeHleerveblej Yeejleele ueeskeÀMeener jep³e Deeues. meJee¥vee celeoeve nkeÌkeÀ efceUeuee.
meÊee keÀeyeerpe keÀjC³eemeeþer Yeejleele jepekeÀer³e He#ee®es HeerkeÀ le³eej Peeues. ueeskeÀeble veJes efJe®eej, veJes
®ewlev³e efvecee&Ce Peeues DeeefCe JesieJesieÈ³ee He#eebcegUs He#eebleie&le keÀuen Je mHeOee& efvecee&Ce Peeueer.
94
6.4.2 DeeefLe&keÀ keÀejCes
1) DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe -
Mesleer ne ÒecegKe J³eJemee³e Yeejleer³eeb®ee neslee. DeeefCe Deepener Deens. Mesleer Je mebyebefOele Flej
J³eJemee³e ne kegÀìgbyeeceeHe&Àle mJeeleb$³eHetJe& keÀeueKeb[ele kesÀuee peeF&. efye´ìerMe keÀeueKeb[ele
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeuee Òe®eb[ Jesie neslee. l³eecegUs keÀejKeevee keWÀefêle GlHeeoveHeOoleer DeefmlelJeele
Deeueer. ¿ee®ee HeefjCeece ceesþîee ÒeceeCeele ûeeceerCe peerJeveeJej Peeuee. DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs Òe®eb[
GlHeeove MekeÌ³e Peeu³eeves jeäêr³e Je Deeblejjeäêr³e yeepeejHesþebmeeþer GlHeeove ns GlHeeove ue#³e
jeefnues. l³eecegUs ieeJeekeÀ[s Demeuesueer Mesleer J³eJemee³e Je yeueglesoejer HeOoleer®ee ¿eeceO³es ceesþe yeoue
Peeuee. DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs peeleerJ³eJemLes®ee þjeefJekeÀ J³eJemee³e, keÀecee®eer DeHeefjJele&veer³e
efJeYeeieCeer, Mesleer Je Flej nmle J³eJemee³e ¿eeceO³es HeefjJele&ve Ie[tve Deeues.
2) veeiejerkeÀjCe -
Menjeb®eer Òe®eb[ Jee{ Je lesLeerue PeiePeieerle peerJeveeves Kes[îeeleerue ueeskeÀebvee YegjU Ieeleueer.
pevelee MenjekeÀ[s OeeJet ueeieueer. ieeJes Deeme He[t ueeieueer. Meslecepegjeb®³ee MenjekeÀ[s Dees{îeecegUs
MeslekeÀN³eebvee Mesleele keÀece keÀjeJes ueeieues. MeslekeÀN³eeb®eer cegues keÀ®esjerle yeeyet (meensye) yeveC³ee®eer F®íe
J³ekeÌle keÀ© ueeieues. Mesleer®eer Òeefleÿe keÀceer nesJet ueeieueer. veeiejer³e ueeskeÀeb®³ee DevegkeÀjCeeves ûeeceerCe
ueeskeÀner J³ekeÌleerJeeoer, mJeeLeea Je mJe³ebkesÀefêle yeveues. Menje®³ee mebHekeÀe&cegUs Kes[îeelener He@ÀMeve Jes[,
J³emeves, JesM³ee J³eJemee³e, pegieej, ceÐeHeeve, iegvnsieejer Je=Êeerle Jee{ nesJet ueeieueer. Oeeefce&keÀ yebOeves mewue
Peeueer. meb³egkeÌle kegÀìgbye HeOoleer veä nesJet ueeieueer. Kes[îeele efJeIeìve nesJet ueeieues. ûeeceerCe pevelee
efve³eb$eCeMegv³e yeveueer.
3) oUCeJeUCe Je meb®eej meeOeveeb®eer Jee{ -

oUCeJeUCe Je JeenlegkeÀer®³ee meeOeveele Jee{ Peeu³eecegUs ûeeceerCe Yeeie Je veeiejer Yeeie ¿eeb®ee
mebHeke&À Jee{uee. jsuJes, ceesìj Jeiewjs meeOeveebveer Kes[er MenjeMeer pees[ueer iesueer. ìsueerHeÀesve Je
ceesyeeF&ue®eener JeeHej Jee{uee. ¿eecegUs J³eeHeej Jee{uee. HeCe l³ee®e yejesyej Òel³eskeÀ yeeyeleerle veeiejer
peerJevee®es DevegkeÀjCe keÀjC³ee®es ÒeceeCe Jee{tve ûeeceerCe peerJeve HeOoleerle Decegueeûe yeoue Peeuee.
4) J³eeHeejele Jee{ -
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs J³eeHeej Jee{uee, GlHeeove Jee{ues Je GlHeeovee®³ee efJe¬eÀermeeþer
Kes[îeeb®³ee yeepeejHesþeb®ee GHe³eesie nesJet ueeieuee. Kes[s Je Menj ¿eeb®ee mebHeke&À ceesþîee ÒeceeCeele nesJet
ueeieu³eeves DeeefLe&keÀ peerJeveele ceesþîee ÒeceeCeele HeefjJele&ve nesJet ueeieues.
5) MeemekeÀer³e ³eespevee -
leUeieeUeleerue ueeskeÀeb®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer Meemeveeves Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee,
Hee³eueì ÒekeÀuHe Je Flej efJekeÀeme ³eespevee ceesþîee ÒeceeCeele meg© kesÀu³ee. l³ee®ee HeefjCeece ne meceepe
HeefjJele&ve Òeef¬eÀ³esceO³es nesJet ueeieuee.
6.4.3 meeceeefpekeÀ keÀejCes

ûeeceerCe meceepeHeefjJele&veele meeceeefpekeÀ keÀejCe ns cenlJeHetCe& Deens. peeleermebmLee,
kegÀìgbyemebmLee Je Òee®eerve ûeeceHeb®ee³eleer ¿eeJejleer ûeeceerCe Yeeieeleerue meceepeJ³eJemLee YekeÌkeÀce Hee³eeJej
95
GYeer nesleer. efye´ìerMe OeesjCeecegUs ¿ee kegÀìgbyemebmLesle, peeleermebmLesceO³es Je ûeeceHeb®ee³ele keÀe³e&ÒeCeeueerceO³es
Decegueeûe yeoue nesle®e jeefnues. lemes®e meleerÒeLee, yeeueefJeJeen, efJeOeJee efJeJeen, eqm$e³eeb®es kegÀìgbyeeleerue Je
meceepeeleerue mLeeve ¿eemeejK³ee yeeyeeRceO³esner HeefjJele&ve nesJet ueeieues.
6.4.4 meebmke=ÀeflekeÀ keÀejCes

ûeeceerCe meceepeHeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³eele meebmke=ÀeflekeÀ J³eJemLes®ee ceesþe menYeeie Deens.
mebmke=Àleer ner HeefjJele&veMeerue®e Demeles. meebmke=ÀeflekeÀ cetu³eeleerue yeoue ne keÀeueeveg©He nesle®e Demelees.
³ee®ee ÒeYeeJe l³ee-l³ee keÀeUeleerue meeceeefpekeÀ peerJeveeJej He[le Demelees. Òee®eerve ûeeceerCe peerJeveekeÀ[s
Heeefnu³eeme meecegefnkeÀ YeeJevee ne ûeeceerCe meceepee®ee mLee³eer YeeJe Demeuesuee efometve ³eslees.
cee$e efye´ìerMe keÀeUele J³ekeÌleerJeeoer ÒeJe=Êeeruee Òeeslmeenve osCeejer efMe#eCeHeOoleercegUs meecegefnkeÀ

YeeJevesJej DeeOeejuesues Òee®eerve Kes[îeeleerue meeceeefpekeÀ peerJeve GÜmle Peeues. Hee½eel³e mebmke=Àleer Je
efMe#eCeeves ûeeceJeeefme³eeb®ee peerJeveekeÀ[s yeIeC³ee®ee ¢äerkeÀesve yeouetve iesuee. Deepener leer®e efmLeleer
Deens.
6.4.5 ®esleve keÀejCes (Concious Resources)

ûeeceerCe meceepeele HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer peeCetve yegpetve pes Òe³elve kesÀues peeleele
l³eeb®ee meceeJesMe ³eele keÀjC³eele ³eslees. ns Òe³elve HetCe& efJe®eej keÀ©ve efve³eespeveyeOoefjl³ee kesÀues peeleele.
p³ee leNns®ee yeoue DeHesef#ele Deens, l³ee efoMesves ³ee Òe³elveeb®eer Jeeì®eeue nesle Demeles. DeMee leNns®es
Òe³elve Keeueerue HeOoleer®es Deensle.
1) Devegve³eelcekeÀ HeOoleer - (Resuasive Method)

³ee HeOoleerle peerJevee®³ee meJe& #es$eele HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Òe®eeje®es ceeO³ece
JeeHejues peeles. ûeeceerCe meceepee®eer Hegve&yeebOeCeer meJee¥ie¢äerves nesC³eemeeþer efJeefJeOe megOeejCee
ûeeJeeefme³eeb®³ee ieUer GlejefJeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues peeleele. Goe. oe©yeboer, mebleleerefve³eceve,
mee#ejlee, DeefOekeÀ Oeev³e efHekeÀJee ceesefnce, jemee³eefvekeÀ Keleeb®ee JeeHej, mJe®ílee DeefYe³eeve, Jeiewjs,
ûeeceerCe Hegve&j®evesmeeþer DevegketÀue JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀece ³ee Òe®eejeves meeO³e kesÀues peeles.
2) Òeel³eef#ekeÀ HeOoleer - (Demonstration Method)

¿ee HeOoleerle Òe®eej leb$ee®³ee JeeHejeyejesyej Òeel³eef#ekeÀeJej peemle Yej Demelees. ûeeceerCe
meceepe peerJeveele HeefjCeecekeÀejkeÀ Je ÒeYeeJeerHeCes keÀe³e& keÀjC³eeme ns leb$e ³eMemJeer nesleebvee efomele
Deens. GÊece yeer-efye³eeCes, ®eebieueer peveeJejs, ceMeeieleer®³ee efJeefJeOe HeOoleer Je leb$es ceefnuee ye®ele ieìeb®eer
GlHeeoveemeeþer Òeeslmeenve Mew#eefCekeÀ Je Deejesi³e keWÀês ieeJeele GYeer keÀ©ve efMe#eCe Je mJe®ílee ³eeb®ee
Òemeej kesÀuee peelees.
3) DeefveJee³e& HeOoleer - (Compulsory Method)

³ee HeOoleerle ueeskeÀeb®³ee F®ísuee ceeve ve oslee keÀener yeeyeer mekeÌleer®³ee kesÀu³ee peeleele.
Meemeve keÀener yeeyeleerle Heg{ekeÀej IesJetve DeeJeM³ekeÀ les keÀe³eos keÀ©ve HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeles.
meleerHeOoleer, yeeueefJeJeen HeOoleer, efJeOeJee efJe<e³ekeÀ keÀe³eoe, DemHe=M³elesmebyebOeer keÀe³eoe ûeeceerCe meceepe
HeefjJele&ve keÀjC³ee®es peesjkeÀme Òe³elve MeemekeÀer³e HeeleUerJe©ve ®eeuet Deensle.
96
4) meeceeefpekeÀ oyeeJe HeOoleer - (Method of Socoal Pressure)
jep³ekeÀl³ee&Jej Deiej mebyebefOele J³ekeÌleerJej meeceeefpekeÀ oyeeJe DeeCetve DeHesef#ele HeefjJele&ve
Ie[Jetve DeeCeues peeles. cees®ee&, meecegefnkeÀ mel³eeûen, GHees<eCe, njleeU, onMele ¿ee®ee DeJeuebye kesÀuee
peelees. meceepeeleerue JeeF&ì ÒeJe=leerefJe©Oo meceepe SkeÀ$e ³esJetve ¿ee HeOoleer®ee DeJeuebye keÀ©ve leer JeeF&ì
ÒeJe=Êeer veä keÀjC³eemeeþer Òe³elve kesÀuee peelees.
5) mebHeke&À Je Mew#eefCekeÀ HeOoleer - (Contact and Educational Method)

mebHeke&À #es$e ceesþîee ÒeceeCeele efJekeÀmeerle Peeu³eecegUs ieeJeeleerue ueeskeÀeb®³ee Dee®eej-efJe®eej,
HeesMeeKe, peerJeveefJe<e³ekeÀ ¢efäkeÀesveeleDecegueeûe yeoue Ie[tve ³esle Deens.
ûeeceerCe Yeeieele MeeUe, ceneefJeÐeeue³es ¿eeb®³ee mLeeHevescegUs ueeskeÀebceO³es Jew%eeefvekeÀ o=efäkeÀesvee

efJekeÀefmele nesle Deens. Yeejleer³e ûeeceerCe Yeeieele nesCeejs ns HeefjJele&ve efveef½ele mJeeieleen& Deens.
6.4.6 De®esleve keÀejCes (Unconscious Method)

¿eeceO³es DeMee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. pes IeìkeÀ Del³eble vewmeefie&keÀ Deiej mJeeYeeefJekeÀ
Deensle. ns yeoue DeeHeesDeeHe Ie[tve ³esle Demeleele. ³eemeeþer peeCeerJeHetJe&keÀ Òe³elve kesÀues peele veenerle.
1) vewmeefie&keÀ Deiej YewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer -

YeeweflekeÀ He³ee&JejCeele nesle Demeuesues yeoue ceeveJeer peerJeveeJej melele HeefjCeece keÀjerle
Demeleele. Hetj, YetkebÀHe, og<keÀeU, JeeoU, pJeeueecegKeer ¿eecegUs DeekeÀeqmcekeÀ mJe©Hee®es yeoue Ie[tve ³esle
Demeleele. DeMeer efmLeleer efvecee&Ce Peeueer efkebÀJee JeejbJeej nesle Demesue. l³eeJesUer ceveg<³e mJeYeeJeeÒeceeCes ³ee
yeouel³ee HeefjefmLeleervegmeej meceepe pegUJetve Iesle Demelees. og<keÀeU efmLeleerle HeePej leueeJe yeebOeCes,
leeueer yeebOeCes, efJeefnj KeesoCes, HeeC³e®ee JeeHej ³eesi³e HeOoleerves keÀjCes, DeLe&peveemeeþer MenjekeÀ[s
mLeueeblej keÀjCes. Jeiewjs.
6.4.7 leebef$ekeÀ keÀejCes

ceeveJe DeeHeues peerJeve megKeeJen nesC³eemeeþer efJeefJeOe veJeveJeerve meeOeveeb®ee MeesOe ueeJele
Demelees. ceesìejiee[er, jsef[Dees, efì.Jner, ceesyeeF&ue, Fbìjvesì, Deejesi³eMeem$eeleerue Òeieleer, DeÐeeJele
ne@mHeerìume, DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe, Mesleerleerue DeefYe³eebef$ekeÀer, efJeefJeOe ÒekeÀej®es leb$e%eeve, ³eb$e%eeve,
³eb$eceeveJe Jeiewjs ¿eeletve DeHeu³eeuee leebef$ekeÀ Òeieleer®eer Òeef®eleer ³esles. ¿ee meJe& yeeyeeRcegUs Yeejleer³e ûeeceerCe
meceepeele PeHeeìîeeves yeoue Ie[tve ³esle Deensle. ¿eecegUs kesÀJeU DeeefLe&keÀ Òeieleer meeO³ee Peeueer veener
lej cetu³es Je Dee®eej ³eeceO³esner HeefjJele&ve nesle Demeu³ee®es efomeles.
Jejerue meJe& cegÐeeb®³ee meene³³eeves HeefjJele&ve keÀejCeerYetle þjuesues IeìkeÀ mHeä keÀjlee ³esleerue.
lemes®e meceepeeleerue ÒeYeeJeMeeueer J³ekeÌleercelJes megOoe meceepe HeefjJele&ve Òeef¬eÀ³esle cenlJeHetCe& YetefcekeÀe Heej
Hee[leele. peeieeflekeÀ HeeleUerJej keÀeue&ceekeÌme&, cenelcee ieebOeer, yesbpeeceerve ÖeBÀkeÌueerve, Yeejlee®ee efJe®eej
keÀjlee cenelcee ieebOeer, jepeejece ceesnveje@³e, cenelcee peesefleyee HegÀues, [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj,
jepe<eea Meent cenejepe ¿eeb®eer meceepe HeefjJele&veele cenlJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJeueer Deens. efJeefMeä
meeceeefpekeÀ efmLeleercegUs J³ekeÌleercelJeele yeoue Ie[lees. l³eecegUs l³ee J³ekeÌleer®es J³eeqkeÌlelJe
meceepeHeefjJele&veele cenlJeHetCe& YetefcekeÀe Heej Hee[les.
97
1) meceepe HeefjJele&veeleerue jepekeÀer³e keÀejCes meebiee.
2) meceepe HeefjJele&veeleerue DeeefLe&keÀ keÀejCes meebiee.
3) meceepe HeefjJele&veeleerue ®esleve keÀejCes meebiee.
6.5 meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeleerue De[LeUs
meceeefpekeÀ HeefjJele&ve ner melele ®eeuet Demeuesueer Òeef¬eÀ³ee Deens. keÀesCeleener meceepe ne
HeefjJele&veMeerue Demelees®e. lees l³eeb®ee mLee³eerYeeJe Deens. meceepe HeefjJele&veeme pesJe{s peemle IeìkeÀ
DevegketÀue Demeleele. lesJe{s meceepe HeefjJele&ve ueJekeÀj Ie[tve ³esles. ÒeefleketÀue IeìkeÀeb®es ÒeceeCe peemle
Demeu³eeme meceepe HeefjJele&vee®ee Jesie ne cebo Demelees. meceepe HeefjJele&vee®eer Òeef¬eÀ³ee cebo ieleerves
nesC³eeme efkebÀJee meceepe HeefjJele&veeceO³es De[LeUs pes ³esleele. l³ee IeìkeÀeb®ee Lees[keÌ³eele HejeceMe&
Heg{erueÒeceeCes.
1) ûeeceJeeefme³eeb®eer ceveesJe=Êeer HeefjJele&veJeeoer veener.

Yeejleer³eeb®es ceve ns meveeleveer Je HejbHejeJeeoer Deens. HejbHejsves ®eeuele Deeuesues Dee®eej-efJe®eej,
©{er-HejbHeje ³eeceOeerue yeoue Yeejleer³eebvee ©®ele veenerle. l³eeleu³ee l³eele ûeeceJeemeer³e ns efJeefMeä
HeefjefmLeleercegUs DeefOekeÀ Oeeefce&keÀ Je ©{erefÒe³e Deensle. ûeeceJeemeer³e HeejueewefkeÀkeÀ megKeeuee peemle cenlJe
osle Demeu³eecegUs YeeweflekeÀ HeefjJele&veeuee peemle cenlJe osle veenerle. l³eecegUs ûeeceerCe Yeeieele DeHesef#ele
Jesie HeefjJele&veeme efceUle veener. cnCepes®e peesHe³e¥le ûeeceJeeefme³eeb®³ee ceveesJe=Êeerle yeoue nesle veener.
leesHe³e¥le ûeeceerCe HeefjJele&veeme DeHeesef#ele Jesie ÒeeHle nesCeej veener.
2) yegOoerJeeoe®ee DeeqmJekeÀej -
Yeejleer³e DeeHeu³ee efvel³e peerJeveele yegOoerJeeoe®ee eqmJekeÀej keÀjerle veenerle. l³eecegUs HeefjJele&ve
Òeef¬eÀ³es®eer ef®eefkeÀlmee®e les keÀ© MekeÀle veenerle. þsefJeues Devebles lewmesef®e jeneJes ! ³ee efJe®eejeves
ûeceJeeefme³eebvee peCet PeHeeìues Deens. l³eecegUs DeepemegOoe ûeeceerCe ueeskeÀ efJekeÀeme keÀe³e& Jee HeefjJele&ve
keÀe³ee&le DeHesef#ele menYeeie Iesle veener. Jee leìmLesves les Heeneleele. ÒeJeen Heeflele Je HejbHejeefÒe³e
ûeeceJeeefme³eeb®³eeceeHe&Àle efMe#eCee®es ueesCe vesJetve l³eebvee efJe%eeveJeeoer yeveefJeu³eeefJevee ³ee yeouee®es mJeeiele
ûeeceJeemeer³e keÀ© MekeÀCeej veenerle.
3) ûeeceerCe oeefjê³e
meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve ceesþe De[LeUe cnCepes ûeeceerCe oeefjêîes Deens. MeslekeÀN³eebkeÀ[s
DemeCeejer DeHegjer peceerve #es$e, Yetceerefnve Meslecepegjeb®eer mebK³ee, HeejbHeeefjkeÀ HeOoleerves J³eJemee³e keÀjCeejs
98
keÀejeefiej ¿eemeejKes IeìkeÀ HewMeeDeYeeJeer DeeHeu³ee J³eJemee³eele Òeieleer keÀ© MekeÀle veener. ÒecegKe
J³eJemee³e keÀjleebvee pees[ J³eJemee³ee®es cenlJe pejer keÀUle Demeues lejer HewMeeDeYeeJeer veJeerve J³eJemee³e
keÀjC³eeme l³eebvee MekeÌ³e veener. DeeefLe&keÀ efJe<ecelee ceesþîee ÒeceeCeele Demeu³eecegUs HeefjJele&ve
keÀe³e&¬eÀceeuee DevegketÀue JeeleeJejCe efvecee&Ce nesle veener.
4) meeceeefpekeÀ mebmLee®es Òeeyeu³e

ûeeceerCe meceepe Deepener HeejbHeeefjkeÀ Heie[îeebletve cegkeÌle Peeuesuee veener. peeleermebmLee,
kegÀìgbyemebmLee Deepener DeeHeues ÒeYeglJe efìkeÀJetve Deensle. ûeeceerCe Hegve&j®evesle meeceeefpekeÀ mebmLee®³ee
HeefjJele&veeuee cenlJe osCes Deiel³ee®es Deens.
5) DeelcekeWÀêer ceve -
meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeuee Keje De[LeUe Yeejleer³e cevee®ee®e Deens. meeN³ee ef¬eÀ³eeb®ee Je
efJe®eejeb®ee keWÀêefyebot J³ekeÌleer nesleer meceepe veener. meejs efJe®eej ns mJele:Hegjles®e ce³ee&efole nesles. HeeHe-
HegC³e, cees#eÒeeHleer, Hegve&pevce ns meJe& efJe®eej mJele:Hegjles®e Deepe efJe%eevee®ee Òemeej ceesþîee
ÒeceeCeele nesle Demeuee lejer ner DeelcekeWÀêer Je=Êeer keÀceer Peeueer Deens. Demes cnCelee ³esCeej veener. P.
Spratt ³eebveer Hindu Culture and Personality ³ee ûebLeele Yeejleer³e J³eeqkeÌlelJe
DeelceHetpekeÀ Deens. Demes JeCe&ve kesÀues Deens ns meJe& DeLee&ves Kejs Deens.
6) mebMeesOeveeleerue DeHegjsHeCee -
veJ³eeves ueeYeuesu³ee MeesOeeb®ee JeeHej Òel³e#e pesJne keÀsuee peelees, l³eeJesUer l³eeb®³ee
JeeHejemeeþer ueeieCeejs keÀewMeu³e DeeHeu³eepeJeU Demele veener. keÀeUe®³ee DeesIeele mecem³eebJej GHee³e
meeHe[leele. Jee keÀewMeu³e efJekeÀefmele nesleele. Hejbleg l³eemeeþer ueeieCeeN³ee keÀeceeceO³es Meeblelee, menkeÀe³e&,
menevegYetleer yeeUieueer Heeefnpes. HeCe Òel³e#eele lemes nesle veener. Òel³e#e MeslekeÀN³eeves jeyeefJeuesuee Òe³eesie
Flej MeslekeÀN³eebveer Heeefnu³eeefMeJee³e les %eeve Jee keÀewMeu³e Flej MeslekeÀjer Deelcemeele keÀjerle veener.
7) MeemekeÀer³e GefCeJee -
ûeeceerCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeuee Jesie ³essJet MekeÀle veener. ³ee®es keÀejCe MeemekeÀer³e GefCeJeelener
efometve ³esles. meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve JneJes cnCetve Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee DeeKeu³ee iesu³ee. DeveskeÀ keÀe³eos
Peeues. Òemeej ceeO³eceeb®ee JeeHej keÀjC³eele Deeuee. cee$e Òel³e#e DebceueyepeeJeCeermeeþer HeÀejmes ue#e
efoues veener. efve³eespeve ns vesnceer cepeyetle Je efveoex<e Demee³euee nJes DeeefCe les Demelesner cee$e l³ee®eer
keÀe³e&Jeener ³eesi³e leNnsves nesles®e Demes veener. keÀeieoesHe$eer keÀìkeÀìeRvee ueeskeÀner kebÀìeUleele. l³eecegUs
ûeeceerCe meeceefpekeÀ HeefjJele&ve DeHesef#eleHeCes nesles®e Demes veener. MeemekeÀer³e keÀce&®eeN³eeb®eer Goeefmevelee ne
SkeÀ ceesþe De[mej Demeuesuee efomelees.
8) efvejHes#e ueeskeÀmesJekeÀeb®ee DeYeeJe -

efvejHes#e ueeskeÀmesJekeÀeb®ee meceepe HeefjJele&veele ceesþe menYeeie Deens. efJeefJeOe mJe³ebmesJeer
mebmLeeceeHe&Àle efkebÀJee mJeleb$³eefjl³ee J³ekeÌleer ¿ee meceepe HeefjJele&ve Òeef¬eÀ³esle menYeeieer nesleele.
meeceev³ele: meceepeeuee mJe³ebÒesefjle keÀjCes, mJeleb$eHeCes efJe®eej keÀjC³ee®³ee Je=Êeerle Jee{ keÀjCes, ÒeeHle
efmLeleerle nesCeeN³ee yeoueeb®ee efJe®eej keÀjC³eeme ueeJeCes, iejpe Demeu³eeme meceepe peeie=leer®es keÀe³e&
keÀjCes ner keÀeces ueeskeÀmesJekeÀ keÀjerle Demeleele. cee$e Deepe®³ee DeelcekesÀêer, J³ekeÌleerkeWÀêer ³egieele ¿ee meJe&
99
yeeyeerle keÀe³e& keÀjCeejs keÀe³e&keÀlex ogefce&U Peeues Deensle. ueeskeÀpeeie=leer®es keÀece keÀjCeejs efvejHes#e Je
efvemJeeLeea ueeskeÀmesJekeÀ Heg{s ³esle veenerle. leesHe³e¥le ûeeceerCe meceepe HeefjJele&veeuee Jesie ³esCes DeMekeÌ³e Deens.
6.6 meejebMe
mJeeleb$³eesÊej keÀeUele veJ³ee peerJevee®³ee DeekeÀeb#ee Jee{u³ee. ©{erûemle Je ceeieemeuesu³ee

Yeejleer³e meceepeeuee mece=OoerkeÀ[s vesC³ee®ee Òe³elve meg© Peeuee. DeeefLe&keÀ peerJeveele mLew³e& Je megefmLeleer
efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeveeb®ee keÀe³e&¬eÀce DeeKeuee. HeCe ³ee keÀe³e&¬eÀceecegUs meceepee®es
yee¿e ©He yeoueC³eeme ceesþîee ÒeceeCeele ceole Peeueer. cee$e ner ieleer mebLe Deens. ®eebieu³ee Òeieleer®³ee
yeeyele HeefjJele&ve nesC³eemeeþer ueeskeÀmenkeÀe³ee&®eer iejpe Deens. cnCepes®e ³ee veJemeceepe efvecee&leer®³ee
keÀe³ee&uee ³eesi³e JeUCe Je veJeerve lespe, veJeerve ©He ÒeeHle nesC³eemeeþer leUeieeUeleerue meJe&meeceev³e
ceeCemeele Jew®eeefjkeÀ HeefjJele&ve Ie[tve Deeues®e Heeefnpes. les DeeJeM³ekeÀ®e Deens.

1) meceepe HeefjJele&ve Òeef¬eÀ³esleerue De[LeUs mHeä keÀje.
ûeeceerCe meeceeefpekeÀ yeoue / HeefjJele&vee®ee DeefOekeÀ DeY³eeme keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe ûeeceerCe

Yeeieele Yesìer osJetve l³ee efþkeÀeCe®³ee mLeeefvekeÀ ueeskeÀebMeer ®e®ee& keÀ©ve lemes®e efveefj#eCe veeWoer IesJetve
DeeHeCeebme meKeesue DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue. lemes®e ûeeceerCe meceepe HeefjJele&veeJejerue efJeefJeOe HegmlekeÀeb®es
Jee®eve keÀ©ve DeeHeu³ee ûeeceerCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeleerue %eeveele Yej ìekeÀlee ³esT MekeÀles.
6.7 mJeeO³ee³e
1) meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®³ee J³eeK³ee meebietve meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es mJe©He mHeä keÀje.

2) ûeeceerCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve keÀejCeerYetle þjuesu³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀje.
3) ûeeceerCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeleerue De[LeUs meebiee.
meboYe& met®eer :
1) ûeeceerCe meceepeMeem$e Je meecegoeef³ekeÀ efJekeÀeme, Òee. je. vee. IeeìesUs, Þeer cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj
- 440010
2) ûeeceerCe meceepeMeem$e, Òee. [e@. ieg©veeLe o. vee[ieeW[s, keÀe@efvìvesvìue ÒekeÀeMeve, HegCes -30
3) ceneje<ìêleerue meceepe HeefjJele&vee®³ee efoMee, Heevemes jcesMe, ce@pesefmìkeÀ ÒekeÀeMeve, cegbyeF& 1989.
100
4) Social change in India, B Kuppuswamy, Vikas Public House, year -
2007
5) Rural Economy and Rural Society towards, Gopal Lal Jain,
Mangaldeep Publication, Jaipur, year - 2000
6) ìeeJeHee[e ', $e. vee. De$es.
7) cenejeäê®eer ûeeceerCe meceepej®evee, Je.ce.oeb[skeÀj.
8) Caste, Class and Ocupation, Ghurye G.S

101
IeìkeÀ -7
meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeleerue ueeskeÀmenYeeie
- [e@. keÌuescesvìeF&ve p³eg. efjyesuees
Heeþe®eer ©Hejs<ee :
7.0 Heeþe®eer Gef×äîes

7.1 ÒemleeJevee
7.2 mJe³ebmesJeer mebmLee mebkeÀuHevee Je J³eeK³ee
7.3 mJe³ebmesJeer keÀe³ee&®³ee J³eeK³ee
7.4 cenejeäêleerue mJe³ebmesJeer #es$ee®es keÀe³e&
7.5 mJe³ebmesJeer mebmLeeb®eer meceepe HeefjJele&veeleerue YetefcekeÀe
7.6 meeceeefpekeÀ HeefjJele&veele ueeskeÀmenYeeiee®eer iejpe
7.7 meejebMe
7.8 ceeie&oMe&keÀ met®evee
7.9 mJeeO³ee³e
7.0 Gef×äîes (OBJECTIVES)
1. mJe³ebmesJeer mebmLee Je mJe³ebmesJeer mebmLee®eer keÀe³ex ¿eeb®eer mebkeÀuHevee mecepeve IesCes.

2. ûeeceerCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&veele mJe³ebmesJeer #es$ee®eer YetefcekeÀe mecepetve IesCes.
3. meeceeefpekeÀ HeefjJeefjleveele ueeskeÀmenYeeiee®eer iejpe DeY³eemeCes.
7.1 ÒemleeJevee (Introduction)
Yeejle osMe ne Kes[³eeb®ee osMe DeesUKeuee peelees. Deepener osMee®ee efJekeÀeme ne Kes[îeeb®³ee
efJekeÀemeele o[uesuee Deens. mJeeleb$³eHetJe& keÀeUeHeemetve DeveskeÀ mebleebveer ueeskeÀebvee veeveefJeOe ceeiee¥veer
peeie=le keÀjC³ee®es keÀe³e& kesÀues. ns keÀe³e& Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJejerue nesles.
osMeeuee mJeeleb$³e efceUeu³eeJej osMee®³ee efJekeÀemee®eer peyeeyeoejer Meemeve J³eJemLesJej ³esJetve

He[ueer. cee$e Meemeveeme cnCeeJes lemes DeHesef#ele ³eMe ÒeeHle nesF&vee. ³eeletve®e Heg{s efJekeÀemee®eer peyeeyeoejer
mJe³ebmesJeer mebmLeeveer eqmJekeÀejuesueer efometve ³esles. Meemeveeyejesyej Deepener DeveskeÀ mJe³ebmesJeer mebmLee
keÀe³e&jle Deens.
102
7.2 mJe³ebmesJeer mebmLee mebkeÀuHevee Je J³eeK³ee
mJe³ebmesJeer mebmLee ner mebkeÀuHevee keÀe³e& DeeefCe keÀe³e&keÀlee& ³eeb®³eeMeer efveie[erle Deens.
7.2.1 mJe³ebmesJekeÀ
mJe³ebmesJekeÀ efkebÀJee mJe³ebmesJeer keÀe³e&keÀlee& cnCepes mJele:®³ee DeelceÒesjCesves meceepe GHe³eesieer
keÀe³e& keÀjCeeje keÀe³e&keÀlee& nes³e. Demee keÀe³e&keÀlee& ne mJeF®ísves keÀe³e& keÀjCeeje Demelees. DeMee
keÀe³e&keÀl³ee&Jej keÀe³ee&meeþer keÀesCelesner yebOeve vemeles. keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee YesoYeeJe ve keÀjCeeje ne
keÀe³e&keÀlee& Demelees. keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee peele, Oece&, JeCe& ³eebvee vee ceeveCeeje ne Demee Demelees.
kesÀJeU meceepee®³ee efJekeÀemee®eer Dees{ ¿ee keÀe³e&keÀl³ee&uee Demeles. meceepee®eer mesJee ns®e l³ee®es GefÎä
Demeles. DeMee keÀe³e&keÀl³ee&uee GojefveJee&nemeeþer ceeveOeve efoues peeles. ns ceeveOeve ¿ee®ee GojefveJee&n
JneJee ne®e efJe®eej keÀ©ve lees eqmJekeÀejle Demelees. DeMee ÒekeÀej®³ee kegÀþu³eener DeHes#ee ve yeeUielee
meceepeGHe³eesieer keÀe³e& keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerme mJe³ebmesJekeÀ Demes cnCeleele.
7.2.2 mJe³ebmesJeer mebIeìvee

mJe³ebmesJekeÀ pesJne DeeHeu³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej meceepe efJekeÀemee®es keÀe³e& keÀjlees l³eeJesUer
l³eeuee DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles. l³eecegUs efJekeÀeme keÀe³ee&le DeveskeÀ De[®eCeer efvecee&Ce
nesleele. ns ue#eele Deeu³eeves®e DeefOekeÀ ÒeYeeJeerefjl³ee meeceeefpekeÀ keÀe³e& keÀjCeeN³ee DeMee keÀe³e&keÀl³ee¥veer
SkeÀef$ele ³esJetve mLeeHeve kesÀuesu³ee mebmLesme mJe³ebmesJeer mebIeìvee cnCeleele. DeMee meJe& mJe³ebmesJeer
mebIeìvee efJeefMeä JewefMe<ì³eebveer SkeÀef$ele. Hejbleg Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej keÀe³e& keÀjleele. DeMee mebmLee®ee
mecetn cnCepes mJe³ebmesJeer #es$e nes³e. Yeejleeleerue yengmebK³e mJe³ebmesJeer mebmLee ûeeceerCe Yeeieele ûeeceerCe
efJekeÀemee®es keÀece keÀjerle Deensle. mJe³ebmesJeer mebmLee Deepe Meemeveeuee HetjkeÀ cnCetvener keÀe³e& keÀjle
Deensle. Meemevee®³ee efJeefJeOe ³eespevee mJe³ebmesJeer #es$eecegUs MekeÌ³e Peeu³ee Deensle.
7.2.3 J³eeK³ee
mJe³ebmesJeer mebmLes®³ee DeveskeÀ DeY³eemekeÀebveer J³eeK³ee kesÀu³ee Deensle l³eeleerue keÀener
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
Òee.me.n.osMeHeeb[s -
’meJe& meeceev³e peveles®es efJeMes<ele: Deleer iejerye, iejpet DeeefCe ceeieemeuesu³ee Jeiee&®es efvekeÀ[er®es
ÒeMve neleele IesJetve les mees[efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjCeeN³ee MeemekeÀer³e efkebÀJee efveceMeemekeÀer³e #es$eeyeensj®³ee
veHeÀe nslet vemeuesu³ee cnCepes®e meceepemesJee ne ÒeOeeve nslet Demeuesu³ee DeeefCe yee¿e efve³eceeJeueer®³ee
DeOeerve vemeuesu³ee mebmLee cnCepes mJe³ebmHetÀle& mebmLee nes³e.“
uee@[& yesJnjerpe -
p³ee mebIeìves®es keÀeceieej mJeeJeuebyeer lelJeeves keÀece keÀjleele les ceesyeouee, Jesleve efkebÀJee
ceeveOeve Iesleerue DeLeJee ve Iesleerue ns l³eeb®³ee F®ísJej DeJeuebyetve Demeles Je DeMeer mebIeìvee mJele:®³ee
meYeemeoebveer mLeeHeve kesÀuesueer Je efle®³eeJej yeensjerue kegÀCee®esner efve³eb$eCe vemeles. DeMee mebIeìvesuee
mJe³ebmesJeer mebmLee Demes cnCeleele.
103
Lees[keÌ³eele, mJe³ebmesJeer mebmLee ¿ee mJee³eÊee Deensle. l³ee mJele:®ee efveCe&³e mJele IesT
MekeÀleele. mJele:®³ee keÀe³e&HeOoleerves keÀe³e& keÀ© MekeÀleele. cnCetve®e l³eeb®³eecegUs efJekeÀemeeuee ®eeuevee
efceUeueer Deens. Meemeveeves megOoe mJe³ebmesJeer mebmLee®eer efJekeÀeme keÀe³ee&le ceole Iesleuesueer efometve ³esles.
mJe³ebmesJeer keÀe³ee&®³ee keÀener J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
7.3 mJe³ebmesJeer keÀe³ee&®³ee J³eeK³ee
1) SC[jmeve -
’p³ee®ee GHe³eesie Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefCe meecegoeef³ekeÀ meene³³e keÀjCes Deens. pesCeskeÀ©ve les
DeeHeu³ee efJeefMeä F®íe Je ³eesi³elesvegmeej Je meeceeefpekeÀ F®íe Je ³eesi³elesveg©He meceeOeevekeÀejkeÀ
peerJeve ÒeeHle keÀ© MekeÀleerue.“
2) Yeejleer³e meceepekeÀe³e& mebcesueve -

’mJe³ebmesJeer keÀe³e& ner SkeÀ keÀuîeeCekeÀejer ef¬eÀ³ee Deens. ³ee®³ee DeeOeejs ceeveJeefnle, lelJe%eeve,
Meem$eer³e %eeve DeeefCe leebef$ekeÀ keÀewMeu³eeJej Deens. DeeefCe l³eeb®ee GÎsMe J³ekeÌleer mecetn DeeefCe meceepee®ee
efJekeÀeme keÀjCes Deens. p³eecegUs les megKeer Je mebHetCe& peerJeve J³eleerle keÀ© MekeÀleerue.“
3) Òee. Heer. Jee³e Leesìs -

’mecem³eeûemle J³ekeÌleeruee efkebÀJee meceepeeuee efvecee&Ce Peeuesueer mecem³ee mees[efJeC³eekeÀjlee
GHee³e meg®eefJeCes efkebÀJee ceeie&oMe&ve keÀjCes cnCepes®e mJe³ebmesJeer keÀe³e& nes³e. “
4) meb³egkeÌle jeä^mebIe - (le%e meefceleer 1959)

’mJe³ebmesJeer keÀe³e& ner mebIeefìle ef¬eÀ³ee Deens. efpe®es GefÎä efJeefMeä leb$e DeeefCe HeOoleer®ee
JeeHej keÀ©ve meeO³e kesÀues peeles. ³eeÜejs J³ekeÌleer mecetn Je meceepe ³eeb®³ee iejpee DeeefCe l³eeb®³ee mecem³ee
mees[efJeu³ee peeleele.“
5) DeBueerme ®esve -
’mJe³ebmesJeer keÀe³e& ns GmHetÀle& Deens. p³eeceO³es Meem$eer³e %eeve Je Meem$eer³e HeOoleer®ee
GlmHetÀle& DeJeuebye keÀ©ve meeceeefpekeÀ ueeYe efceUJetve osC³ee®ee Je meeceeefpekeÀ mebyebOe megOeejC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee peelees.
Lees[keÌ³eele mJe³ebmesJeer keÀe³e& ns ceole keÀjCeejer ef¬eÀ³ee Deens. ¿ee keÀe³ee&Joejs J³ekeÌleer mecetneuee
keÀe³ece mJe©Heele ceole keÀjC³eele ³esles.
104
1) mJe³ebmesJeer mebmLeeb®eer mebkeÀuHevee meebiee.
2) mJe³ebmesJeer keÀe³ee&®³ee J³eeK³ee Ðee.
7.4 ceneje<ìêle mJe³ebmesJeer #es$ee®es keÀe³e&
mJe³ebmesJeer #es$eeb®³ee Je keÀe³ee&®³ee J³eeK³ee mecepetve Iesleu³eeJej DeeHeu³ee vekeÌkeÀer®e ue#eele

Deeues Demesue keÀer meeceeefpekeÀ HeefjJele&veele mJe³ebmesJeer #es$ee®eer YetefcekeÀe ner HeÀej®e ceesþer Deens.
Yeejleele Je efJeMes<ele: cenejeäêle mJe³ebmesJeer mebmLee®es keÀe³e& DeeHeCe Lees[keÌ³eele Heent ³ee.
YeejleeceO³es HejesHekeÀejer mebIeefìle keÀe³ee&®ee HeÀej oerIe& keÀeU®ee Jeejmee Deens. He½eeleeHe,
oeveOece&, ³eemeejK³ee HeejueewefkeÀkeÀ GefÎäebmeeþer efkebÀJee Hetj, YetkebÀHe, meeLeer®es Deepeej, vewmeefie&keÀ
mebkeÀìeleerue DeeHeeoûemle ueeskeÀebmeeþer meJe& mlejeleerue ueeskeÀ peele, Oece&, Yee<ee, HebLe, Jeie& ³eemeejK³ee
keÀ#ee Deesueeb[tve ceolekeÀe³e& keÀjerle Demele. 19 J³ee MelekeÀeceO³es meeceeefpekeÀ keÀe³ee&®eer ÒesjCee keÀenerMeer
yeoueueer. meceepej®evesleerue pee®ekeÀ efveye¥OeecegUs efHe[erle DeMee meceepeIeìkeÀe®eer efmLeleer yeoueCes. ne
HeefjJele&vee®ee GÎsMe [esÈ³eemeceesj þsJetve efJeefJeOe mJe³ebmesJeer mebmLee Go³eeme Deeu³ee. efJekeÀemeJeeoer efoMee
Je ceeie& osCeeN³ee mebmLee Deepener DeeHeu³ee osMeele Deensle. l³eeceO³es peeceKes[®es [e@. DeejesUs, GjUer
keÀeb®eve®es ceCeerYeeF& osmeeF&, iegpejele®³ee Þeerceleer Fuee Yeì, jepemLeeve®es yebkeÀj je@³e Je vejsêHetj, He.
yebieeue®es jeceke=À<Ce efceMeve ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ce.ieebOeer®³ee lelJeebHeemetve ÒesjCee IesJetve Yetefcenerve
Meslecepetj, yesIej cegues, yeeuekeÀeceieej, DemebIeefìle keÀeceieej, eqm$e³ee, mJe®ílee, le©Ce-le©CeeRmeeþer
keÀe³e& keÀjCeeN³ee DeveskeÀ mJe³ebmesJee mebmLee Deepener keÀe³e&jle Deensle. osMee®³ee efJeefJeOe Yeeieele
meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®³ee #es$eele keÀe³e& keÀjCeeN³ee DeefOeke=Àle mebmLee®eer mebK³ee 2000 ntve DeefOekeÀ
Deens.
cenejeäêle ner mebK³ee 200 ntve DeefOekeÀ Deens. Jevemebj#eCe, DeeefoJeemeer efJekeÀeme, ûeeceerCe
efJekeÀeme ¿eemeeþer efJeefJeOe mebIeìvee DeeHeues efJeefMeä GÎsMe Je keÀe³e& ue#eele IesJetve keÀe³e& keÀjleebvee
efometve ³esleele. ¿eeceO³es cee. Þeer. þekeÀj yeeHHee (Dece=le efJeÇueoeme þkeÌkeÀj), Þeerceleer DevegleeF& JeeIe,
Oeveepeerveevee ®eewOejer, MebkeÀj efJevee³ekeÀ þekeÀj, veeje³eCe efmebnpeer GF&Us, iegueece YeieJeeve, oeoemeensye
efye[keÀj, Þeerceleer ieesogleeF& He©UskeÀj, DeCCeemeensye Jele&keÀ, Heb{jerveeLe ®eewOejer, ÞecepeerJeer mebIeìves®es
efJeJeskeÀ Heb[erle Je l³eeb®³ee Helveer, YeeTmeensye OeeceCekeÀj, oÊeepeer leecneCes, [e@. MeecejeJe He©UskeÀj,
Òee®ee³e& Mentjepee, veeveemeensye efo#eerle, yeeUemeensye osMeHeeb[s, peveeo&ve cenejepe JeUJeer, ¿eemeejK³ee
meceepe Oegjer ³eebveer ceesuee®es ³eesieoeve efoues Deens.
105
DeeefoJeemeer Yeeieemeeþer cenejeäêle keÀe³e& keÀjCeeN³ee keÀener ÒecegKe mebmLee Heg{erueÒeceeCes
meebielee ³esleerue.
1) [e@. DeYe³e yebie Je jeCeer yebie ³eeb®eer ie[ef®ejesueerleerue me®e& mebIeìvee Deejesi³eeJej keÀe³e& keÀjles. [e@.
DeefJeveeMe meeJepeer ³eeb®eer DecejeJeleer Heefjmejeleerue Òe³eeme ner mebIeìvee, [e@. meleerMe ieesiegUJeej ¿eeb®eer
Deecner Deece®³ee Deejesi³eemeeþer kegÀjKes[e - ie[ef®ejesueer ³esLeerue mebIeìvee lej je³eie[ ceOeerue
MeebleerJeve ner mebIeìveeDeejesi³eeJej keÀe³e& keÀjleebvee efomeleele.
2) HeefjJele&veJeeoer mebIeìvee -
íesìs MeslekeÀjer, Yetceernerve Je kegÀU nkeÌkeÀemeeþer lemes®e DeeefoJeemeer nkeÌkeÀ j#eCeemeeþer
keÀäkeÀjer mebIeìvee, ÞeceerkeÀ cegkeÌleer mebIeìvee, SkeÀueJ³e keÀ<ìkeÀjer mebIeìvee, Yetceermesvee, ÞecepeerJeer
mebIeìvee keÀe³e& keÀjleebvee efomele Deensle.
3) Mew#eefCekeÀ efJekeÀemeemeeþer keÀe³e& keÀjCeeN³ee mJe³ebmesJeer mebmLee -

ûeeceerCe Yeeieeleerue cegues-cegueer lemes®e DeeefoJeemeer Yeeieeleerue cegues-cegueer MeeUsle ³esC³eeme le³eej
vemeleele. DeMee efþkeÀeCeer DeveskeÀ mebmLeebveer ÒeYeeJeerHeCes keÀe³e& keÀ©ve meceepe HeefjJele&ve Ie[Jetve
DeeCeC³eele ceesuee®eer keÀeceefiejer kesÀueer Deens. Goe. veiej efpeu¿eeleerue jepetj ³esLeerue mel³eefvekesÀleve,
meevesieg©peer efMe#eCe Òemeej ceb[U, DeeefoJeemeer mesJee meefceleer, ieesKeues Sp³egkesÀMeve meesmee³eìer,
ûeececebieue, Yeejleer³e meceepeesVeleer ceb[U, j³ele efMe#eCe mebmLee, í$eHeleer efMeJeepeer Sp³egkesÀMeve
meesmee³eìer.
4) Flej mebmLee -
efMe#eCeeefMeJee³e Flej efJe<e³eIesJetve meJee¥ieerCe efJekeÀemee®es GefÎä [esÈ³eemeceesj þsJetve yee³eHeÀ,
©jue ke@Àc³egvme, Òeieleer Òeefleÿeve, Heer.Jner ceeb[efuekeÀ ì^mì, meeceeefpekeÀ Je Mew#eefCekeÀ mebmLee,
Sp³egkesÀMeve nsuLe DeeefCe De@ûeerleu®ej DemeesefmeSMeve, ceeB meensye Mew#eefCekeÀ Je meeceeefpekeÀ mebmLee,
ve@Meveue ©jue efjme®e& De@v[ [sJnueHeceWì DemeesefmeSMeve, ûeeceerCe DeeefoJeemeer mesJee mebmLee, ceefnuee
ûeeceerCe efJekeÀeme mebmLee, Sp³egkesÀMeve De@v[ meesMeue JesuHesÀDej meesmee³eìer, efveefce&leer ³egLe HeÀeTb[sMeve
(®eebefoHe), ³eMemJeerveer HeÀeTb[sMeve, Jeiewjs mJe³ebmesJeer mebmLee leUeieeUele DeeHeueer keÀe³e& keÀ©ve efJeefJeOe
#es$eele DeeHeu³ee Hejerves meceepeHeefjJele&ve keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Deensle.
Lees[keÌ³eele, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, Mew#eefCekeÀ,Deejesi³e, ³egLe- ceefnuee efJekeÀeme, DeeefoJeemeer

efJekeÀeme, Devegmegef®ele peeleeR®ee efJekeÀeme, meebmke=ÀeflekeÀ, jepekeÀer³e #es$e efJekeÀemeele mJe³ebmesJeer #es$e ns
keÀe³e& keÀjleebvee efomeles.
efoJemeWefoJeme mJe³ebmesJeer mebmLee®es cenlJe Jee{le Deens. keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®³ee

mebkeÀuHevesceO³es ueeskeÀebvee HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej efJekeÀeme ÒeJeenele meceeJetve IesC³eemeeþer HeÀej®e
peeie=lelesves neue®eeueer keÀjeJ³ee ueeieleele. l³eecegUs ceesþîee DeHes#eener mebmLeekeÀ[tve ef¬eÀ³eeMeerue
106
keÀe³ee&meeþer kesÀu³ee peeleele. mejkeÀej®eer GCeerJe mJe³ebmesJeer mebmLeekeÀ[tve otj nesJet MekeÀles. ¿eeyeeyele
mJe³ebmesJeer mebmLee®eer meceepe HeefjJele&veeleerue YetefcekeÀe Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esF&ue.
1) efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esle ueeskeÀmenYeeie -

mJe³ebmesJeer keÀe³ee&cegUs ueeskeÀeb®ee menYeeie efceUefJeC³eeme ceole nesles. peieele Deepe peer
efJekeÀefmele jeä^s Deensle l³eeb®ee peueo efJekeÀeme nesC³eeme mJe³ebmesJeer mebIeìves®es ³eesieoeve Del³eble
cenlJee®es Deens. efJekeÀmeveMeerue jeäêbvee osKeerue mJe³ebmesJeer ef¬eÀ³ee keÀjC³ee®eer iejpe Deens. ueeskeÀebvee
efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esle meeceeJetve IesC³eemeeþer l³eeb®eer DebOeÞeOoe otj keÀjC³eemeeþer, efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀcee®eer
DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer ÒeMeemeve ³eb$eCee DeHegjer He[le Deens. l³eemeeþer mJe³ebmesJeer mebmLee
DeeJeM³ekeÀ Deensle. DeMee mJe³ebmesJeer mebmLeeJej ueeskeÀeb®ee menYeeie efceUefJeC³eemeeþer pej peyeeyeoejer
ìekeÀueer lej efJekeÀmeveMeerue osMeele peueo ieleerves efJekeÀeme nesC³eeme ceole nesles. HeefjCeeceer ³eesi³e
efjleerves meceepe HeefjJele&veeme efoMee efceUC³eeme ceole nesles.
2) ûeeceerCe efJekeÀeme -
efJekeÀmeveMeerue osMeele ûeeceerCe efJekeÀeme peueo nesC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. l³eemeeþer
mJe³ebmesJeer mebmLee Heg{s ³esleele. mejkeÀejves pej DeMeeJesUer mebmLeevee Òeeslmeenve efoues lej l³ee
mJe³ebmesJeer mebmLee meef¬eÀ³e nesJetve ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀebvee mJeeJeuebyeer yeveC³eeme ceole keÀjleele.
l³eecegUs ûeeceerCe Yeeieeleerue ceeieemeuesHeCee PeìketÀve osC³ee®eer ÒesjCee efceUtve ûeeceerCe Yeeieeleerue meceepeele
mekeÀejelcekeÀ yeoue nesC³eeme ceesþer ceole nesles.
3) ueeskeÀMeener®eer peesHeemevee -
ueeskeÀebvee veweflekeÀ cetu³es, jeäêr³e Deeqmcelee, jeäêr³elJe efMekeÀefJeC³ee®eer ³eesi³e peyeeyeoejer
mJe³ebmesJeer mebmLee Heej Hee[t MekeÀleele. l³eeb®ee cetU nslet jeä^ efnle peesHeemeC³ee®ee Demelees. l³eecegUs
ueeskeÀMeener cetu³eeb®es ³eesi³e peleve keÀjC³eeme ceole nesJetve KeN³ee DeLee&ves osMeele ueeskeÀMeener
efìkeÀJeC³eeme ceole nesles. HeefjCeeceer jeäêr³e SkeÀelcelee Jee{tve efJe<ecelee ceesþîee ÒeceeCeele keÀceer
keÀjC³ee®eer cenlJeHetCe& YetefcekeÀe ¿ee mJe³ebmesJeer mebmLeekeÀ[tve yepeeJeueer peeles.
4) keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®³ee mLeeHevesle mene³³ekeÀ keÀe³e& -

DeeOegefvekeÀ keÀeUele keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®³ee peyeeyeoeN³ee Jee{le Deensle. meJe&®e peyeeyeoeN³ee
¿ee jep³eeuee Heej Hee[lee ³esle veenerle. DeMeeJesUer jep³eeves ¿ee peyeeyeoeN³ee Heej Hee[leevee mJe³ebmesJeer
mebmLee®ee DeeOeej Iesleu³eeme efMe#eCe, Deejesi³e, DebOeÞeOoe efvece&gueve, mJeb³ejespeieej, kegbÀìgyeefve³eespeve
¿eemeejK³ee efJe<e³eele Je ÒeYeeJeer keÀe³e& keÀjlee ³esT MekeÀles. ¿eecegUs meceepeele ceesþîee ÒeceeCeele yeoue
Ie[tve ³esle Demelees.
5) keÀe³ee&®eer veJeer ef#eleerpes -

mJe³ebmesJeer mebmLee®³ee keÀe³ee&®ee J³eeHe pemepemee Jee{le peelees. leMee peveles®³ee DeveskeÀ
le¬eÀejer keÀceer nesleele. keÀejCe ³ee mebmLee®³ee keÀeceecegUs MeemeveeJejerue keÀecee®ee leeCe keÀceer neslees.
mJe³ebmesJeer mebmLee®es keÀe³e& meceepeele ®eebieues ®eeueles. l³eeJesUer mebmLeekeÀ[s yegOoerceeve ueeskeÀner ³esleele.
³eecegUs meceepeele DeMee mebmLeeyeeyele efJeéeeme efvecee&Ce neslees. ¿eecegUs meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Je
efJekeÀemee®eer Flej keÀe³ex Fl³eeoeryeeyele l³ee DeeCeKeer keÀeces keÀ© ueeieleele.
107
6) Menjs DeeefCe Kes[er ³eeb®³ee efJekeÀemeeleues Deblej keÀceer -
meJe& megefJeOeebveer mebHeVelee Menjebletve keWÀefêle keÀjerle Demeleevee®e keÀceer opee&®³ee megefJeOee,
efMe#eCe, Deejesi³e, jmles, yebOeves F Kes[³eemeeþer jeKeleele. HeefjCeecele: Kes[er ne ogefce&U Je Menjs ner
meyeU DeMeer efJeYeeieCeer Deelee osMeele ceesþîee ÒeceeCeele efmLej nesleebvee efomele Deensle. DeMee mJe©Hee®eer
Menjs Je Kes[er Deblej keÀceer keÀjC³eeme mJe³ebmesJeer mebmLee DeeHeueer cenlJee®eer keÀe³ex yepeeJeleebvee
efomeleele.
7) ogie&ce Yeeieele meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e HeefjJele&vee®³ee ¢äerves efJe®eej keÀjlee Deepe®eer
HeefjefmLeleer DeefleMe³e efvejeMeepevekeÀ Deens. meceepeeleerue DeveskeÀpeCe meeceeefpekeÀ ÒeieleerefJe<e³eer Goemeerve
Deensle. DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®³ee ¢äerves Meemeve DeeefCe jepekeÀer³e He#e þesme HeeJeues
vepeerkeÀ®³ee keÀeUele G®eueleerue, Demes efomele veener. megowJeeves GHesef#ele meceepeele Hee³e jesJetve
Del³ee®eejeefJe©Oo DeeJeepe GþefJeCeeN³ee mJe³ebmesJeer mebmLee ¿eeceO³es cenlJee®es keÀe³e& keÀjerle Deensle.
l³eeb®³ee Òe³elveeletve meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®³ee ef¬eÀ³esuee leUeHeemetve ieleer efceUle Deens.
8) HeejbHeeefjkeÀ Yeejleer³e meceepeele Demeuesuee mebÒeoe³eHeCee®ee Heie[e ¿eeb®es Yeeb[Jeue keÀ©ve oeefjê³e,
efJe<ecelee, DeeefLe&keÀ Mees<eCe ³eemeejK³ee cetueYetle mecem³esHeemetve meJe&meceev³e ueeskeÀeb®es keÀener He#e Jee
mebIeìvee ue#e efJe®eefuele keÀjleele. DeMee mebÒeoe³eJeeoer He#e DeeefCe mebIeìveeb®³ee ÒeYeeJeeefJe©Oo DeeJeepe
GþJetve meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®³ee Òeef¬eÀ³esleerue ceesþe De[mej otj keÀjC³ee®ee Òe³elve l³ee mJe³ebmesJeer
mebmLeekeÀ[tve kesÀuee peelees.
9) Meemevee®³ee DevegoeveeJej ®eeueCeeN³ee mesJeeYeeJeer mebmLee mJeleb$e vemeleele. ÒekeÀuHee®eer GefÎ<ìîes,

mJe©He, J³eeHleer, Ke®e& ¿eeyeeyele veeskeÀjMeener®es DeeosMe Demeleele. l³eecegUs mesJeeYeeJeer mebmLee Meemevee®es
efJemleejkeÀ IeìkeÀ yevele Deensle. cenlJeHetCe& meceepeHeefjJele&vee®eer ef¬eÀ³ee mJe³ebmesJeer mebmLee keÀjleebvee
efomele Deens.
10) meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve -

YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeele DeeOegefvekeÀlee Je meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve ¿eeb®eer HeÀej®e
DeeJeM³ekeÀlee Demeles. l³eemeeþer mJe³ebmesJeer mebmLee ner DeefleMe³e cenlJee®es meeOeve Deens. YeejleeceO³es
Yeejleer³e mesJekeÀ meceepe, jeäêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe, jeä^ mesJee oue, ³egJekeÀ ¬eÀebleeroue, Yetoeve mebIe,
cenlJee®eer YetefcekeÀe yepeeJele Deensle. l³eeb®es ¢äerkeÀesve JesieJesieUs Demeues lejer les DeeHeDeeHeu³eeHejerves
meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es keÀece keÀjerle Demeleele. Meemeve ³ee mebmLee®³ee ceoleerves Je menkeÀe³ee&ves efJekeÀeme
keÀe³e&¬eÀce Heej Hee[t MekeÀles. efJeÐeeHeerþs, ceneefJeÐeeue³es Flej efMe#eCemebmLee ³eener DeeHeeHeu³ee Hejerves
efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce neleer IesJet MekeÀleele. l³eeb®³eekeÀ[tve Òeew{ efMe#eCe, ûeeceerCe Je=#ejesHeCe, jkeÌleoeve,
kegÀìgbye efve³eespeve ³eemeejKes cenlJee®es keÀe³e&¬eÀce neleer Iesleueer peeleele. ¿eeceO³es jeäêr³e mesJee ³eespevee
cenlJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJeles. mJe³ebmesJeer mebmLee jeäêr³e mesJee ³eespevee ceeHe&Àle keÀ©Ceeb®³ee mene³³eeves
meceepe HeefjJele&ve Òeef¬eÀ³esle cenlJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJeles.
108
mJe³ebmHetÀleeaves keÀe³e& keÀjCeeN³ee mJe³ebmesJeer mebmLee ¿ee Deepe meceepemegOeejCes®es cenlJeHetCe&

keÀe³e& keÀjerle Deensle. JesieJesieÈ³ee efJe<e³eeb®³ee ceeO³eceeletve ûeeceerCe Yeeieele DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ,
jepekeÀer³e, Mew#eefCekeÀ, Deejesi³eelcekeÀ, He³ee&JejCeelcekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ, He³ee&JejCe mebj#eCe, keÀewìgbefyekeÀ
opee& Gb®eefJeC³eemeeþer lemes®e ceefnuee me#eceerkeÀjCe, le©Ce-le©Ceebvee ³eesi³e efoMeeoMe&keÀ, cnCetve
efJeefJeOe mJe³ebmesJeer mebmLee Deepe osMee®³ee keÀeveekeÀesHeN³eele meceepe GVeleer®es keÀe³e& keÀjleebvee efomele
Deensle. ¿eecegUs ûeeceerCe Yeeieele KetHe Jesieeves efmLel³eeblejs nesle Deensle. ³eesi³e efoMesves nesCeejs meceepe
HeefjJele&ve ns oesMee®³ee ¢äerves DeefYeceevee®eer yeeye Deens. ¿eeceO³es mJe³ebmesJeer mebmLeeb®eer YetefcekeÀe
cenlJeHetCe& Deens.

1) meeceeefpekeÀ HeefjJele&veele mJe³ebmesJeer #es$ee®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.
7.6 meeceeefpekeÀ HeefjJele&veele ueeskeÀmenYeeiee®eer iejpe
meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve cnCepes meeceeefpekeÀ mebyebOeeleerue yeoueeme meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Demes

cnìues peeles. yeoue cnCepes l³ee l³ee keÀeUeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe®e Demeles. efvecee&Ce Peeuesu³ee
mecem³ee l³eeJej GHee³e efkebÀJee veJee Jew®eeefjkeÀ yeoue pees peveceevemeele neslees Je pees mHeä ©Heele
peeCeJelees. l³eeJesUsme, efJeefMeä yeeyeleerle meeceeefpekeÀ yeoue Peeuee Deens. Demes DeeHeCe cnCele Demelees.
Meemeveeme meceepee®³ee ¢äerves efnleJeen SKeeoe yeoue Ie[Jetve DeeCeeJe³ee®ee Demelees. l³eeJesUs®es keÀe³e&
ns KetHe®e keÀþerCe Demeles. Meemeve Je mJe³ebmesJeer #es$e pejer ¿eeyeeyele keÀe³e& keÀjerle Demeues lejer les
ueeskeÀmenkeÀe³ee&efMeJee³e MekeÌ³e nesle®e veener. meceepeHeefjJele&veele ueeskeÀmenYeeiee®eer iejpe Lees[keÌ³eele
Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esF&ue.
1) ceeieemeuesu³ee Yeeiee®es ÒeMve KeN³ee DejsLeesves mees[efJeC³eemeeþer -

ogie&ce Yeeieele meJe& mees³eer Heesn®ele veener. oeefjê³e Deveejesi³e Jmemevee®es DeefOekeÀ ÒeceeCe,
yesjespeieejer, eqm$e³eeb®es ÒeMve,efMe#eCe Jeiewjs yeeyeeRyeeyele ceesþîee ÒeceeCeele Goeefmevelee efometve ³esles. ns meJe&
ÒeMve peìerue Je iegbleeiegbleer®es Demeleele. SkeÀ JesU®³ee DeVee®eer Yeéble, jml³ee®eer DemegefJeOee, efHeC³ee®³ee
HeeC³ee®ee ÒeMve Deveble De[®eCeer meceesj Demeleele. DeMeeJesUer mJe³ebmesJeer mebmLee Jee Meemeve ¿ee
De[®eCeerJej ceele keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe GHee³e-³eespevee DeeKele Demeleele. cee$e l³ee ueeskeÀeb®³ee
menkeÀe³ee&efMeJee³e Heg{s HetCe& nesJet MekeÀle veener.
109
2) ueeskeÀ menkeÀe³ee&letve veJemeceepe efveefce&leer -
veeveeefJeOe Demeuesu³ee mecem³ee mees[efJeleebvee ueeskeÀebvee l³ee®ee HeÀe³eoe ue#eele Deeuee lej
nUtnUt keÀe nesF&vee HeCe ueeskeÀebceO³es pevepeeie=leer nesJetve ieeJeeleerue mecem³ee mecebpem³eeves mees[efJeC³eeme
ueeskeÀ SkeÀ$e ³esJetve Heg{ekeÀej Iesleele. ¿eeletve®e Heg{s veJemeceepe efveefce&leer Peeuesueer efometve ³esles.
Denceoveiej efpeu¿eeleerue efnJejs yeepeej ns ¿ee®es GÊece GoenjCe meebielee ³esF&ue.
3) meJee¥ieerCe efJekeÀeme -
meceepeeceO³es mecem³eeb®es efvejekeÀjCe SkeÀ$e ³esJetve keÀjlee ³esles. ner yeeye ueeskeÀeb®³ee ceveeJej
efyebyeueer keÀer, meceepeeleerue Deefveä ÒeJe=Êeer®ee Nneme JneJe³eeme ueeielees. DeeefLe&keÀ yeeyeerle veJeerve efJe®eej,
veJeerve Òe³eesie MekeÌ³e nesleele. Goe ûeeceerCe Yeeieele cegK³e J³eJemee³e Mesleer, Mesleermeeþer HeeCeer Del³eble
cenlJee®ee IeìkeÀ Deens. ¿ee®e IeìkeÀe®ee efJe®eej nesJetve ’HeeCeer De[Jee HeeCeer efpejJee“ ¿eemeejK³ee
ceesnercee ueeskeÀmenkeÀe³e&letve®e MekeÌ³e nesleele. HeeC³eeJej efJeefJeOe efHekesÀ Iesleueer peeleele. LeWyeeLeWyee®ee
efJe®eej nesJetve efþbyekeÀ efmeb®eve HeOoleer, leg<eej efmeb®eve HeOoleer®ee efHekeÀebvee HeeCeer osC³eemeeþer JeeHej kesÀuee
peelees. veJeerve HeOoleerves Mesleer keÀjleebvee Hee@ueer neTme, ûeerve neTme®ee JeeHej kesÀuee peelees. ke=À<eer
Mesleeryejesyej MesleerHegjkeÀ J³eJemee³ee®ee efJe®eej kesÀuee peele Deens. ûeeceerCe Yeeieele le³eej nesCeeje ceeue
MenjerYeeieele DeeCetve efJekeÀuee peele Deens. ner mlegl³e yeeye Deens. lemes®e Flej keÀejeefiejer J³eJemee³e
ceMeerve®³ee mee¿eeves kesÀues peele Demeu³eeves ûeeceerCe Yeeiee®ee keÀe³eeHeeueì nesC³eeme ceole nesle Deens. ns
kesÀJeU ueeskeÀ menkeÀe³ee&letve®ee MekeÌ³e nesleebvee efomeles.
4) jeäêyeeyele Òesce DeeHeguekeÀer®ee YeeJevee efveefce&leer -

MeemeveekeÀ[tve DeveskeÀ efJekeÀeme ³eespevee jeyeefJeu³ee peeleele. Hejbleg ueeskeÀebHe³e¥le l³ee efkeÀleer
Heesn®eJeleele. ne ef®eblevee®ee efJe<e³e Deens. mejkeÀejer veeskeÀj Jeiee&®eer Goemeervelee ¿ee keÀe³ee&yeeyele ceesþîee
ÒeceeCeele efomeles. cnCetve®e Depetve ûeeceerCe Yeeie ceeieemeuesues Deensle Demes cnCeeJes ueeieles. ner ogoxJee®eer
ieesä Deens. SKeeÐee ³eespevesceO³es ieeJeHeeleUerJejerue DeHesef#ele HeÀueÞegleer nJeer Demeu³eeme ueeskeÀebvee
efJeéeemeele IesJetve ueeskeÀmenkeÀe³ee&ves leer HetCe&lJeeme veslee ³esles. DeLee&le ueeskeÀebvee MeemeveeefJe<e³eer,
MeemekeÀer³e keÀce&®eeN³eeefJe<e³eer Òesce /DeeHeguekeÀer®eer YeeJevee efvecee&Ce nesles. SkeÀ ogmeN³eeyeÎue ueeskeÀebceO³esner
mecebpem³eHeCee, Òesce, DeeHeguekeÀer®eer YeeJevee efvecee&Ce nesles. ner®e efmLeleer meJe& jeäêyeeyele efomeles.
l³eeJesUer je<ì^Òesce peeie=le Peeuesues efometve ³esles. DeeHeu³ee jeäêyeeyele DeeojYeeJe efvecee&Ce neslees.
¿eemeeþer ueeskeÀmenkeÀe³ee&®eer iejpe cee$e Demeles.
5) Jew®eeefjkeÀ HeefjJele&ve -
leUeieeUele SKeeÐee ieesäeryeeyele pevepeeie=leer nesle Demesue lej veJeerve %eeve, leb$e%eeve,
¿ee®ee eqmJekeÀej kesÀuee peelees. ceeveJe ne ceesþîee ÒeceeCeele Flejeb®es DevegkeÀjCe keÀjleele. efJeMes<ele:
ceesþîee efkebÀJee G®®e Jeiee&®es efvecce Jeie& ne DevegkeÀjCe keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. SKeeÐee DevegkeÀjCeeves
pej HeÀe³eoe nesle Demesue. lej veJeerve %eeve, leb$e%eeve ¿ee®ee eqmJekeÀej ueies®e®e ceesþîee ÒeceeCeele
eqmJekeÀejues peeles. DeLeexle ceesþîee ÒeceeCeele meceepe HeefjJele&ve Peeuesues efometve ³esles.
Jew®eeefjkeÀ HeefjJele&ve keÀjC³eele meceepemegOeejkeÀeb®ee ceesþe menYeeie Demelees. Goe. meceepe

megOeejkeÀ Goe. DeCCee npeejs ¿eeb®es efJeefJeOe ®eebieu³ee keÀe³ee&meeþer GoenjCe cnCetve oslee ³esF&ue.
ceeefnleer®ee DeefOekeÀej keÀe³eoe l³eeb®³ee cegUs®e MekeÌ³e Peeuee.
110
pewve FefjiesMeve efmemìce ¿eecegUs HeeCeer ye®ele keÀ©ve Mesleer keÀjlee ³esles. ns MeslekeÀN³eebHe³e¥le
Heesn®eefJeC³ee®es keÀece pewve FefjiesvMeve efmemìceves kesÀues Deens.
DeMeer DeveskeÀ GoenjCes DeeHeCeebme oslee ³esleerue p³eecegUs Deepe DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ
HeefjJele&ve nesleebvee efomele Deens.
ceefnuee meyeefuekeÀjCeemeeþer mJe³ebmene³³elee ye®ele ieì efveefce&leer keÀ©ve ³eesi³e ceeie&oMe&veeves

ceefnueeb®³ee meJee¥ieerCe Òeieleerle ueeskeÀmenkeÀe³e& cenlJeHetCe& Deens.
6) J³eJemee³e efveefce&leer -
kesÀJeU veeskeÀjer DeeefCe l³eemeeþer efMe#eCe ¿ee efJe®eejele yeoue keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peele
Deens. cnCetve®e Fbefoje ieebOeeRveer ìê³emesce ³eespevee lej ceesoer mejkeÀejves efmkeÀue Fbef[³ee nîeemeejK³ee
³eespevee ³egJekeÀ-³egJeleer, eqm$e³ee ¿eebmeeþer ceesþîee ÒeceeCeele jeyeefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peele Deens.
DeeHeu³eeuee DeeJe[ Demeuesu³ee #es$eele ÒeefMe#eCe IesJetve veJeerve HeOoleerves J³eJemee³e keÀ©ve mebHeVelee
efceUJeeJeer. pesCes keÀ©ve DeveskeÀ jespeieej osMeeceO³es®e leUeieeUele efvecee&Ce nesJetve meJee¥vee jespeieej
mebOeer ÒeeHle nesF&ue. HeCe ¿eemeeþer ueeskeÀmenYeeie Del³eeJeM³ekeÀ Deens®e vee.
7) veJeerve mebkeÀuHeveeb®ee eqmJekeÀej -

ieeJeHeeleUerJej Mesleer ne ÒecegKe J³eJemee³e Deens. Mesleeletve efceUefJeuesu³ee HewMeeletve kegÀìgbye
efveJee&ne FlekeÀe Hewmee yeepetuee þsJetve Mesleerle GJe&jerle Hewmee iegbleJeuee lej ceesþer Òeieleer Mesleerle meeOelee
³esles. Hee@ueer neTme, ûeerve neTme ceOeerue Mesleer, MesleerHegjkeÀ J³eJemee³eeb®ee efJekeÀeme nesC³eeme ceole nesles.
ûeeceerCe Yeeieeleerue megefMeef#ele le©Ce ¿ee HeOoleerves Mesleer keÀ© ueeieues Deensle. ner mlegl³eyeeye Deens.
lemes®e ieeJeeleerue keÀejeieerj ns veJeerve ³eb$ee®³ee meene³³eeves DeeHeues J³eJemee³e keÀjerle Deensle. G®®e
efMeef#ele lemes®e keÀenerlejer ®eebieues keÀjC³ee®eer YeeJevee Demeuesues le©Ce Mesleceeueele Òeef¬eÀ³ee keWÀê
mLeeHeve keÀjerle Deensle. MeslekeÀN³eebvee DeeHeu³ee Òeef¬eÀ³ee keWÀêeMeer mebueive keÀ©ve Òeef¬eÀ³ee kesÀbêeme nJee
Demeuesuee Mesleceeue ³eesi³e ceeie&oMe&veeves le³eej keÀ©ve Iesle Deens. Goe. veeefMekeÀ peJeUerue me¿eeêer
HetÀ[ Òeesmesefmebie kesÀbê.
8) efJe%eeveefJe<e³ekeÀ ¢äerkeÀesvee®ee efJekeÀeme -

ûeeceerCe Yeeieele vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer lemes®e melele®es DeepeejHeCe ³esle Demesue lej lees osJee®ee
ÒekeÀesHe Peeuee Deens Demes ceesþîee ÒeceeCeele ceeveC³eele ³esles. Oecee&®es Heeueve ns Meebleermeeþer nJes®e.
Meebleerletve efJekeÀeme, efJekeÀemeekeÀ[tve mece=OoerkeÀ[s Jeeì®eeue ner nesle Demeles. Oecee&®es ÞeOosves Heeueve
JneJe³eeme nJes cee$e ¿eeceO³es Deecner Deleer keÀjlees. osJee®³ee veeJeeves efYeleer oeKeJetve IeeyejJeCeeN³eeb®eer
mebK³ee keÀceer veener. ¿eeletve®e DebOeÞeOos®eer peesHeemevee nesle Demeles. DebOeÞeOoe efvece&gueve keÀjCeeN³ee
DeveskeÀ mebIeìvee Deensle. meceepeele peeJetve efJeefJeOe Òe³eesieeJoejs les pevepeeie=leer keÀ©ve ueeskeÀebceO³es
efJe%eeve efJe<e³ekeÀ ¢äerkeÀesve efJekeÀmeerle keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Deensle.
Òemeej ceeO³eces, ceesyeeF&ue Üejsner ceesþîee ÒeceeCeele efJe%eeveefJe<e³ekeÀ ¢äerkeÀesve efJekeÀmeerle

keÀjC³ee®ee Òe³elve meJe& mlejeletve nesleevee efometve ³esle Deens. DeepeejHeCe ns keÀesCeer peeot keÀ©ve ³esle
veener lej l³eemeeþer mJe®ílee ³eesi³e Deenej, J³ee³eece, ³eesiee DeveskeÀ Deepeeje®eer ceeefnleer l³eeb®eer keÀejCes
¿eeefJe<e³eer pevepeeie=leer keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. ns meJe& Kejss Demeues lejer Deecner DebOeÞeOosJej
111
ceele keÀ©ve efJe%eevee®ee eqmJekeÀej lesJne keÀª pesJne Deecner efJe%eeveefJe<e³ekeÀ eqmJekeÀej keÀjC³eemeeþer
ceesþîee mebK³esves ¿ee pevepeeie=leer®³ee ceesefncesle meeceerue nesJet. Deevebo Demee keÀer ueeskeÀ ceesþîee ÒeceeCeele
efJe%eeveefJe<e³ekeÀ ¢ef<eìerkeÀesvee®ee eqmJekeÀej keÀjerle Deensle.
9) Meemeveemen ueeskeÀ -
Heb®ee³ele jepe ³eb$eCesves osMeele ueeskeÀeb®³ee neleer KeN³ee DeLee&ves leUeieeUele meÊee Deeueer
Deens. ieeJeeleerue ueeskeÀebvee DeHesef#ele Demeuesuee efJekeÀeme ûeecemeYes®³ee meenîee³eeves MekeÌ³e nesle Deens.
meJee¥yejesyej®e Devegmetef®ele peeleer-peceeleer, ceefnuee ¿eeb®³ee neleer megOoe meÊee ner peele Deens. l³eecegUs
meJe& efJekeÀeme ³eespeveeb®eer ceeefnleer leUeieeUele Peeuesueer efometve ³esles. jepekeÀer³e pevepeeie=leer®ee ceesþe
Heefj®e³e ¿eecegUs Peeuesuee Deens. osMeele DeveskeÀ GoenjCes Deensle. ®eebieues keÀe³e& keÀjCeeN³ee
ûeeceHeb®ee³eleeRvee efJeefJeOe HegjmkeÀej efoues peele Deensle. ieeJe®es ©He HeeueìCeeN³ee ûeeceHeb®ee³eleeRvee
leeuegkeÀe, efpeune, jep³e FlekesÀ®e veJns lej jeäêr³e HeeleUerJejerue HegjmkeÀej efoues peele Deensle.
mejkeÀej®eer èf[Peerìue Fbef[³ee' ¿eemeejK³ee mebkeÀuHeveeb®ee ieeJeHeeleUerJej eqmJekeÀej Peeuesuee efometve
³esle Deens. Dee@ve ueeF&ve meJe& HewMee®ee [e³ejskeÌì J³eJenej efMekeÀC³ee®ee Òe³elve ieeJeekeÀ[sner nesleebvee
efometve ³esle Deens. DeLee&le ns MekeÌ³e nesle Deens. kesÀJeU DeeefCe kesÀJeU ueeskeÀmenkeÀe³ee&cegUs,
ueeskeÀmenYeeieecegUs®e. osMee®³ee meJee¥ieerCe Òeieleer®eer peeCeerJe KeN³ee DeLee¥ves ueeskeÀmenYeeieeves®e MekeÌ³e
Deens.
10) KeN³ee Òeieleer®eer HeÀueÞe=leer -

meJee&Lee&ves meJee¥ieerCe DeeefCe meJe&meceeJes#ekeÀ efJekeÀeme meeO³e JneJe³ee®ee Demesue leUeieeUelener
Òeieleer®eer keÀeme Oe©ve yeoue Ie[Jetve DeeCeJe³ee®ee Demesue lej ueeskeÀmenYeeie mekeÀejelcekeÀ efJekeÀemeele
DeHesef#ele®e Deens. ¿eemeeþer DeeOegefvekeÀ Mesleer, Mesleer mebueive J³eJemee³eeJej Yej, mLeeefvekeÀ Mesleceeue
Òeef¬eÀ³ee keWÀê efveefce&leerJej Yej, DeeOegefvekeÀ HeOoleerves keÀejeieerj J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme, GÊece jmles Je
ceeie&, JeenlegkeÀer®eer meeOeves, Jeerpe, MegOo HeeCeer HegjJeþe, efMe#eCeeb®³ee mees³eer, oJeeKeeves, oUCe-JeUCe
#es$ee®ee ûeeceerCe Yeeieele efJekeÀeme, He³ee&JejCe mebj#eCe, meceepe efJeIeelekeÀ, He³ee&JejCe efJeIeelekeÀ ieesäeRvee
DeìkeÀeJe ¿eemeejK³ee ieesäeR®ee efJe®eej keÀ©ve ceesþîee ÒeceeCeele ûeeceerCe Yeeiee®³ee He³ee&³eeves osMee®³ee
meJe&meceeJes#ekeÀ meJee¥ieerCe Òeieleermeeþer®ee efJe®eej vekeÌkeÀer®e nesF&ue. meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Òeef¬eÀ³esle
leUeieeUeleerue ueeskeÀ meef¬eÀ³e Glmeeneves menYeeieer nesJetve efJeOee³ekeÀ meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Òeef¬eÀ³ee
ueeskeÀmenYeeieeves MekeÌ³e lej nesF&ue®e l³ee®eyejesyej osMeÒescener peeie=le nesJetve DeeHeguekeÀer®³ee peeCeerJesletve
osMe ceesþer Òeieleer meeO³e keÀ© MekesÀue.
7.7 meejebMe -
osMe mJeeleb$³e Peeu³eeJej meceepeekeÀ[tve DeveskeÀ DeHes#ee Jee{u³ee Deensle. ceeieemeuesu³ee

meceepeeuee TpeealeeJemLesceO³es vesC³eemeeþer meceepeele ®eebieues yeoue nesC³eemeeþer DeveskeÀ Òe³elve ®eeuet
Deensle. meceepee®es Debleie&le Je yee¿e©He yeouet ueeieues Deens. cee$e ne Jesie mebLe Deens. ³eemeeþer
meceepeele Jew®eeefjkeÀ HeefjJele&ve Òeef¬eÀ³ee Ie[ueer Heeefnpes. meceepe HeefjJele&veemeeþer ueeskeÀmenYeeie ne
DeHesef#ele®e Deens. DeveskeÀ mJe³ebmesJeer mebmLeener ¿eemeeþer meef¬eÀ³e Deensle. HeCe mJe³ebmesJeer mebmLeeveener
DeHesef#ele HeÀueoe³eer keÀe³e& keÀjC³eemeeþer ueeskeÀmenkeÀe³e&®e DeHesef#ele Deens. DeeefCe cnCetve®e Yeejle
osMee®³ee meJe&meceeJes#ekeÀ meJee¥ieerCe Òeieleermeeþer ueeskeÀmenYeeie iejpes®ee®e Deens.
112
7.8 met®evee -
¿ee efJe<e³ee®ee DeefOekeÀ DeY³eeme keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe mJe³ebmesJeer mebmLeevee DeeHeCe Òel³e#e
Yesì osJetve l³eeb®³ee keÀe³ee&®eer ceeefnleer efceUJetve DeeHeu³ee %eeveele Yej ìeketÀ MekeÀlee. mJe³ebmesJeer
mebmLeeJej Demeuesueer efJeefJeOe HegmlekeÀeb®es Jee®eve keÀ©ve ¿ee efJe<e³ee®ee DeY³eeme keÀ© MekeÀlee.
7.9 mJeeO³ee³e -
1) mJe³ebmesJeer mebmLee Je mJe³ebmesJeer mebmLeeb®³ee keÀe³ee&®eer mebkeÀuHevee meebiee.

2) ûeeceerCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&veele mJe³ebmesJeer mebmLeeb®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.
3) meeceeefpekeÀ HeefjJele&veele ueeskeÀ menYeeiee®eer iejpe meebiee.
4) cenejeäêle keÀe³e& keÀjCeeN³ee mJe³ebmesJeer mebmLeeefJe<e³eer Lees[keÌ³eele ceeefnleer Ðee.




प्रथम वर्ष कला शाखेतील ग्रामीण विकास अभ्यासक्रमाांसाठी २०२०-२०१२ पासून
सत्ाांती परीक्षेसाठी प्रश्नपत्रत्के चा सुधाररत नमुना
परीक्षेचा कालावधी = ३ तास एकू ण गुण

= १०० (प्रती सत्)
सवष 5 प्रश्नाांना 20 गुण आहेत आत्रण सवष प्रश अत्रनवायष आहेत.
प्रत्येक प्रश्नात अांतगषत त्रनवड असेल.
प्र. १. कोणतेही दोन प्रश्न सोडवा (प्रकरण १ )

२० गुण
अ
ब
क
प्र. २. कोणतेही दोन प्रश्न सोडवा (प्रकरण २ )

२० गुण
अ
ब
क
प्र. ३. कोणतेही दोन प्रश्न सोडवा (प्रकरण ३ )

२० गुण
अ
ब
क
प्र. ४. कोणतेही दोन प्रश्न सोडवा (प्रकरण ४ )

२० गुण
अ
ब
क
प्र. ५. कोणतेही दोन प्रश्न सोडवा (प्रकरण १, २, ४, ४. प्रत्येक प्रकरणातून एक प्रश्न )

२० गुण
अ
ब
क
ड

FYBA Rural Development Marathi Semester 1 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

FYBA Rural Development Marathi Semester 1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

31

ÒeLece Je<e& keÀuee

Òee. ÒekeÀeMe ceneveJeej Òee. Deefveue Deej. yevekeÀj,

He´keÀuHe mecevJe³ekeÀ : Òee. Deefve} Deej. yevekeÀj

ef[meWyej 2020, ÒeLece Je<e& keÀuee, DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. 1, ûeeceerCe efJekeÀeme

He´keÀeµekeÀ ë ÒeYeejer meb®eeuekeÀ, otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ,

De#ej pegUCeer ë Deeféeveer Deeì&med,

1) ûeeceerCe efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee 01

2) ûeeceerCe efJekeÀemee®es keÀe³e&¬eÀce 16

1) ûeeceerCe efJekeÀeme (12 leeefmekeÀe)

1) ûeeceerCe efJekeÀemee®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.

YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeele ûeeceerCe efJekeÀemeeuee Del³eble cenÊJee®es mLeeve ÒeeHle

1.2 ûeeceerCe efJekeÀemee®eer J³eeK³ee ë-

DeeHeueer Òeieleer leHeemee.

1.3 ûeeceerCe efJekeÀeme mebkeÀuHevee ë-

DeeHeueer Òeieleer leHeemee.

1.4 ûeeceerCe efJekeÀemee®es mJeªHe ë-

ûeeceerCe efJekeÀeme SkeÀ meeceeefpekeÀ Meem$e ë-

3) mew×ebeflekeÀ DeeefCe GHe³eesefpele Hewuet ë

1.4.1 ûeeceerCe efJekeÀeme SkeÀ Òeef¬eÀ³ee ë-

4) mebj®eveelcekeÀ mees³eer megefJeOee ë

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) ûeeceerCe efJekeÀemee®es mJe©He mHeä keÀje.

1.4.2 ûeeceerCe efJekeÀemee®eer J³eeHleer ë-

5) ceeveJeer mebHeÊeer®ee efJekeÀeme ë

6) vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee efJekeÀeme ë

DeeHeueer Òeieleer leHeemee.

1.5 ûeeceerCe efJekeÀemee®eer DeesUKe ë-

meeceeefpekeÀ Meem$eebceO³es meceeefJeä keÀjC³eele ³esCeeje ûeeceerCe efJekeÀeme ne Deeblej

HeejbHeeefjkeÀ Yeejleer³e meceepe mJe³ebHetCe&, mJee³eÊe Je yeueMeeueer neslee. ieeJeiee[e mJe³ebMeeefmele

Yeejleeleerue keÀener mJe³ebmesJeer mebmLeeveerner ûeeceerCe peveles®³ee keÀu³eeCeemeeþer Je ûeeceerCe

³ee ÒekeÀuHeebcegUs ûeeceerCe meceepee®³ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, Mew#eefCekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ,

cenejeä^eceO³es mLeeefvekeÀ Heg{ekeÀejelegve lemes®e Meemevee®³ee mene³³eeves ûeeceerCe efJekeÀemee®es

2) efnJejs yeepeej, Denceoveiej ë

4) ieesOee&, DekeÀesuee – peuemJejep³e ë

5) oejHeÀU – meesueeHegj – ueeskeÀmenkeÀe³ee&legve Oeev³e yeBkeÀ ë

DeeHeueer Òeieleer leHeemee ë

1) ûeeceerCe efJekeÀemee®eer DeesUKe ³eeJej Yee<³e keÀje.

1.6 ûeeceerCe efJekeÀemee®es cenÊJe ë-

ûeeceerCe efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer ûeeceerCe meceepee®ee Meem$eer³e ¢efäkeÀesveeletve DeY³eeme

ûeeceerCe Yeeieele yengmebK³e ueeskeÀmecegoe³eeves oeefjêîejs<esKeeueer peerJeve peieCes DeeefCe Menjer

1.7 ûeeceerCe efJekeÀemee®eer Godoeräîes ë-

1) ke=À<eer GlHeeoveele Jee{ keÀjCes ë

2) mebMeesOeve Je ÒeefMe#eCe megefJeOee ë

3) Òeef¬eÀ³ee Goîeesieeb®ee efJekeÀeme ë

4) pees[ J³eJemee³eeb®ee efJekeÀeme ë

5) menkeÀeje®³ee ceeO³eceelegve ogye&ue IeìkeÀeb®ee efJekeÀeme ë

6) cegueYetle iejpeeb®eer Hetle&lee ë

7) ûeeceerCe peveles®³ee GVeleermeeþer mJe³ebjespeieeje®³ee ³eespevee jeyeefJeCes, ûeeceerCe

1) ûeeceerCe efJekeÀemee®eer J³eeK³ee meebietve mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

1.10 meboYe& met®eer

1) DeeieueeJes ÒeefoHe ë ûeeceerCe DeeefCe veeiejer meceepeMeem$e, meeF&veeLe ÒekeÀeMeve – veeieHegj

1) ûeeceerCe efJekeÀemee®es cenÊJe peeCetve IesCes.

2.2 ûeeceerCe Hegvej&®evee ë-

Yeejle mejkeÀejves mJeeleb$³eesÊej keÀeUele osMee®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeemeeþer Heb®eJeeef<e&keÀ

1) ûeeceerCe meceepeeleerue oeefjêîe ogj keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjCes.

ûeeceerCe Hegvej&®eves®³ee keÀe³e&¬eÀcee®³ee DeeOeejs®e cenelcee ieebOeeRvee DeefYeÒesle Demeuesueer megKeer,

meecegefnkeÀ efJekeÀeme cnCepes meceepee®ee ef¬eÀ³eeMeerue menYeeie DemeCeejer Je meceepee®³ee

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) ûeeceerCe Hegvej&®eves®eer ceeefnleer Ðee.

2.2.1 meecegefnkeÀ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce ë-

1) ke=À<eer GlHeeovee®³ee efJekeÀemee®ee meceeJesMe keÀe³e&¬eÀceele keÀjC³eele Deeuee. l³ee efJekeÀemeemeeþer

2.2.2 meecegefnkeÀ efJekeÀeme ³eespeves®eer JewefMeäîes ë-