Zabójstwo w związku ze zgwałceniem...

Bogusław Sygit, Przemysław Palka

Zabójstwo w związku ze zgwałceniem –

jako kwalifikowany typ zabójstwa
Karnoprawna refleksja nad czynami przeciwko wolności seksualnej
skłania do posługiwania się – wyodrębnionym z ogółu prawnokarnie
relewantnych zachowań – pojęciem „przestępstwa seksualne”1. Niewątpliwie
żaden inny rodzaj przestępstw nie jest wypadkową tylu różnorodnych
czynników2, przeto żaden też nie stanowi przedmiotu tak dociekliwej analizy
tylu dyscyplin naukowych3.
Najbardziej drastyczną formą przestępnych zachowań związanych z
życiem płciowym człowieka jest „zabójstwo na tle seksualnym”, a więc –
w świetle najczęściej przyjmowanej jego definicji – „każde spowodowanie
śmierci człowieka pozostające w związku ze wzbudzaniem, nasileniem lub
zaspokojeniem popędu seksualnego sprawcy, skierowanego na osobę
pokrzywdzoną (ofiarę)”4.

1
M. F i l a r, Przestępstwa seksualne w polskim prawie karnym, Toru ń 1985,
s. 10 i n.
2
Zob. np. A. W o l s k a, Model czynników ryzyka popełniania zabójstwa,
Szczecin 2001, s. 168 i n.; J. K. G i e r o w s k i, J. H e i t z m a n, A.
S z y m u s i k, Sprawcy zabójstw na tle seksualnym – psychopatologia,
osobowość i motywacja, Pal. 1994, nr 1–2, s. 65–73.
3
Por. J. N a w ó j, Problemy wykonywania kary pozbawienia wolności wobec
sprawców przestępstw seksualnych, (w:) Aktualne problemy prawa
karnego, kryminologii i penitencjarystyki, Ksi ęga ofiarowana Profesorowi
Stefanowi Lelentalowi w 45. roku pracy naukowej i dydaktycznej, Łódź
2004, s. 417–433.
4
T. H a n a u s e k, (w:) Anna. Część I. Zabójstwa seksualne. Problemy
teoretyczne, Warszawa 1980, s. 42; B. P o p i e l s k i, Przestępstwa
seksualne, ich istota i dochodzenie, Probl. Krym. 1966, nr 59, s. 16 i n.

Prokuratura
i Prawo 10, 2005 19
 B. Sygit, P. Palka

Cechy dystynktywne powyższego terminu pozwalają zaliczyć w jego

poczet przypadki zabójstw popełnianych dla zaspokojenia odchylonego od
tzw. normy popędu płciowego sprawcy5, te, w których sprawca pozorował
jedynie istnienie elementów charakterystycznych dla właściwego
przestępstwa seksualnego6, a także te których przyczyną była choroba
psychiczna (urojenia), nie zaś dążenie do uzyskania jakiejkolwiek satysfakcji
seksualnej (tzw. zabójstwa quasi-seksualne). Za „zabójstwo na tle
seksualnym” przyjmuje się uznawać również przypadki, w których skutek
śmiertelny nie był zamierzony przez sprawcę, a nastąpił jedynie w wyniku
nieostrożnego lub brutalnego przełamywania oporu ofiary, a także te, w
których zabójstwo popełniane zamiast stosunku płciowego dostarcza
sprawcy analogicznej satysfakcji (zabójstwo ekwiwalentne, tzw. właściwe
zabójstwo z lubieżności)7. Mimo tak szerokiego kryterium kwalifikacyjnego w
ramach wyróżnionej grupy zabójstw nie mieści się zabójstwo osoby innej niż
ofiara czynności seksualnych, popełnione w wyniku przeżywanego przez
sprawcę lęku i obawy przed ujawnieniem dokonanego gwałtu, ani też
zabójstwo z motywów tzw. erotycznych, będące odwetem za niewierność,
za odmowę współżycia seksualnego czy choćby motywowane chęcią
usunięcia niewygodnej osoby na drodze do realizacji erotycznych lub
seksualnych zamiarów8. Traktowanie takich zachowań w kategoriach
zabójstwa seksualnego znaleźć można jedynie u tych autorów, którzy
pojęciem tym obejmują wachlarz czynów, w których wystarczy, by w
jakiejkolwiek fazie motywacji prowadzącej do popełnienia zabójstwa
występował motyw seksualny9. Nic innego, jak właśnie motyw, będący siłą
sprawczą tego, czego rzeczywiście chce sprawca, co pobudza go do czynu i
co traktuje jako jeden z celów działania legł u podstaw podziału
analizowanych zabójstw: jako popełnianych „na tle seksualnym” i „z motywu
seksualnego”10. Owa dychotomia, będąca jak zawsze swego rodzaju
klasyfikacyjnym kompromisem, pozwala jednak różnicować przypadki, w
5
T. R y d z e k, Zabójstwa na tle seksualnym i ich sprawcy, Probl. Krym.
1968, nr 73, s. 311 i n.; J. M o n e y, Seksuologia sądowa: parafilny gwałt
seryjny (biastofilia) i zabójstwo z lubieżności (erotofonofilia), Acta
Sexologica 1995, vol. 1, no. 1, s. 56 i n.
6
Szerzej B. S y g i t, Unikanie odpowiedzialności karnej, (w:) O
przeciwdziałaniu unikaniu odpowiedzialności karnej w teorii i praktyce
policyjnej, pod red. B. S y g i t a, Piła, b.r.w, s. 25 i n.
7
T. H a n a u s e k, (w:) T. H a n a u s e k, J. L e s z c z y ń s k i, Kryminologiczne i
kryminalistyczne problemy zabójstw z lubieżności, Warszawa 1995, s. 256;
J. L e s z c z y ń s k i, Zabójstwa na tle seksualnym w Polsce. Studium
kryminologiczne, Warszawa 1992, s. 113.
8
Szerzej Z. L e w - S t a r o w i c z, Zazdrość–seks–zbrodnia, Warszawa 1990, s.
71 i n.; B. S y g i t, Cudzołóstwo. Zdrada i kara, Toruń 1992, s. 175 i n.
9
Zob. H. J a n o w s k a, Zabójstwa i ich sprawcy, Warszawa 1974, s. 158.

Prokuratura
20 i Prawo 10, 2005
Zabójstwo w związku ze zgwałceniem...

których zrealizowanie zamiaru zabójstwa nie stanowi warunku ani

koniecznego, ani wystarczającego do osiągnięcia satysfakcji seksualnej, od
tych, gdzie zabójstwo – jakkolwiek traktowane przez sprawcę jako coś
ubocznego, pośredniego – jest jednak niezbędne, by wspomniany cel
osiągnąć11. Wszystko to zdaje się jednak nie zmieniać spostrzeżenia, że
zastane w literaturze pojęcia: „zabójstwo seksualne”, „na tle seksualnym”
czy też „z motywu seksualnego”, odnoszące się do wyodrębnionej choćby z
punktu widzenia kryminologicznego, kryminalistycznego i psychiatrycznego
grupy zabójstw – stanowić mogą jedynie punkt wyjścia do bliższej eksplikacji
czynu zabronionego opisanego w kodeksie karnym jako „zabójstwo w
związku ze zgwałceniem” (art. 148 § 2 pkt 2). Do wyczerpujących ów zestaw
znamion przyjdzie zaliczyć zapewne tzw. „właściwe zabójstwa seksualne”, w
których – zważywszy na podstawowy miernik etiologicznej oceny tych
czynów, tj. kryterium zamiaru – zależność między seksualnymi przeżyciami
sprawcy a zabójstwem jest wyraźna, albo gdzie zależność ta polega na ich
czasowej bliskości: pierwotnego zamiaru uzyskania pobudzenia bądź jego
zaspokojenia i zamiaru związanego z usunięciem niewygodnego dla
sprawcy świadka zgwałcenia (najczęściej ofiary). W rozumieniu kodeksu
karnego „zabójstwem w związku ze zgwałceniem” będą zatem zabójstwa
przed, w trakcie gwałtu lub po nim, w sytuacji, kiedy bezpośrednią ich
przyczyną – poza potrzebami seksualnymi – może być uczucie wstrętu do
ofiary, gwałtowna agresja w momencie wystąpienia impotencji sprawcy,
rozładowanie złości spowodowanej oporem ofiary czy jedynie stłumienie
dekonspirującego krzyku gwałconej osoby, prowadzące jednak w
zamierzony sposób do jej śmierci12. Nie inaczej, z punktu widzenia
ustawowej określoności czynu z art. 148 § 2 pkt 2 k.k., przyszłoby oceniać –
mające miejsce w praktyce – przypadki zabójstwa w celu zatarcia śladów
zgwałcenia, jak i te, w których w ten właśnie sposób sprawca uzyskuje pełną
kontrolę nad przedmiotem swoich zachowań i manipulacji seksualnych 13.
Widać to wyraźnie w przypadku nekrofilii (odbywanie stosunku płciowego ze

10
J. G u r g u l, Zabójstwo z lubieżności. Studium kryminalistyczno-
procesowe, Warszawa 1981, s. 27 i n.
11
Tamże, s. 22.
12
J. K o z a r s k a - D w o r s k a, M. D w o r s k i, Zabójstwa związane z
przestępczością seksualną, SKKiP 1975, t. 2, s. 197–201; J.
L e s z c z y ń s k i, Stereotypy w sprawach o zabójstwa na tle seksualnym –
fikcja a rzeczywistość, Acta Sexologica 1995, vol. 1, no. 1, s. 44.
13
Z. L e w - S t a r o w i c z, Zarys seksuologii sądowej dla prawników,
Warszawa 2000, s. 172; J. K. G i e r o w s k i, J. H e i t z m a n, J.
G o d l e w s k i, Sądowo-psychiatryczny obraz nekrosadyzmu – opis
kazuistyczny, Acta Sexologica 1995, vol. 1, no. 1, s. 73 i n.

Prokuratura
i Prawo 10, 2005 21
 B. Sygit, P. Palka

zwłokami, po dokonanym zabójstwie), i nekrosadyzmu (odbywanie stosunku

płciowego z umierającą osobą)14.
Klasyfikacyjne znamię „związku” zabójstwa ze zgwałceniem nie powinno
w zasadzie wykluczać z kręgu omawianego przestępstwa zabójstw jedynie
determinowanych wyobrażeniem o uzyskaniu w ten sposób satysfakcji
seksualnej. Dość wspomnieć, że na gruncie kodeksu karnego z 1969 r. Sąd
Najwyższy przyjmował kwalifikację zabójstwa w zbiegu ze zgwałceniem
w przypadku pozbawienia życia osoby w celu wzbudzenia i zaspokojenia
w ten sposób popędu płciowego sprawcy, mimo stwierdzenia braku
jakichkolwiek śladów manipulowania wokół narządów rodnych ofiary, a
jedynie – zabrania należących do niej drobnych przedmiotów 15. Przy okazji
wspomnianej sprawy, trudno nie odnotować, iż stanowisko SN utwierdza w
przekonaniu, że motywację człowieka rzadko kiedy wyznacza tylko jedna
podnieta, występowanie zaś obok motywów głównych także ubocznych,
rządzić się może zmienną dynamiką. W trakcie realizacji zabójstwa jedne
mogą słabnąć, inne zaś – za sprawą odpowiedniego bodźca – wzmacniać
się16.

14
J. K. G i e r o w s k i, J. G o d l e w s k i, A. S z y m u s i k, A. Z i ę b a,
Nekrosadyzm jako motyw wielokrotnego zabójstwa, SKKiP 1985, t. 16, s.
131–146; S. S z c z e p a n i a k, „Wampir” z Warszawy, Probl. Krym. 1965, nr
54, s. 255.
15
Wyrok SN z dnia 5 września 1976 r., II KR 171/76, niepublikowany
(udostępniony przez J. G u r g u la).
16
Zob. J. G u r g u l, Zabójstwo czy naturalny zgon? Na tle sprawy Iwana
Ślezki vel Zygmunta Bielaja, Szczytno 1992, s. 46 i n.; J. K. G i e r o w s k i,
Diagnoza procesów motywacyjnych jako przedmiot opinii s ądowo-
psychologicznej, (w:) Problemy psychologiczno-psychiatryczne w procesie
karnym, pod red. J. M. S t a n i k a, Katowice 1985, s. 42 i n.

Prokuratura
22 i Prawo 10, 2005
Zabójstwo w związku ze zgwałceniem...

Wracając do rozpoczętego nurtu rozważań należy podkreślić, że

„w związku ze zgwałceniem” pozostaje zabójstwo popełnione jedynie dla
wzbudzenia, utrzymania, tudzież nasilenia już wzbudzonego popędu
płciowego, podobnie jak i zabójstwo z lubieżności, w którym zaspokojenia
seksualnego dostarcza sprawcy sam akt zabijania17, o ile połączone jest ono
z czynnościami przybierającymi postać doprowadzenia ofiary przemocą,
groźbą bezprawną lub podstępem do obcowania płciowego lub też do
poddania się albo wykonania innej czynności seksualnej18. O powyższym
przekonuje zakres penalizacji wyznaczony zwłaszcza znamieniem „inna
czynność seksualna”19. Dla zgwałcenia pozostającego w związku z
zabójstwem wystarczające będą zatem zachowania mające jedynie
seksualny charakter i polegające na fizycznym kontakcie sprawcy albo innej
osoby z pokrzywdzonym, bądź przynajmniej intelektualnym zaangażowaniu
pokrzywdzonego, odbieranym w kategoriach seksualnych stymulatorów dla
sprawcy20. Nie inaczej będzie w przypadku, w którym zabójstwo per se nie
doprowadziło sprawcy do zaspokojenia, mechanizm zaś sycenia się tzw.
„triumfem” nad ofiarą pcha go do dalszych działań – już na zwłokach ofiary,
w postaci choćby rozbierania czy też kaleczenia ich 21. Brak z kolei w
zestawie znamion przestępstwa zgwałcenia (a więc zarówno określonego w
art. 197 § 1, jak i § 2 k.k.) wymogu działania w celu pobudzenia lub
zaspokojenia popędu płciowego (tzw. zamiaru lubieżnego) 22 powoduje, że
będzie analizowaną postacią zabójstwa ciężkiego choćby przypadek
defloracji, kiedy to w ten właśnie sposób sprawca, działający bez
jakiegokolwiek motywu seksualnego pobudzającego go do zabójstwa,
jedynie pozoruje taki właśnie seksualny motyw przestępstwa (kazus Rity
Gorgonowej), albo gdy za pomocą tortur przybierających seksualny
17
Zob. np. W. C h a g o w s k i, Bestialskie zabójstwo na tle seksualnym,
AMSiK 1991, t. XLI, nr 1, s. 74–78.
18
Zob. rozumienie przez B. H o ł y s t a terminów: zabójstwo seksualne i
popełnione w związku z motywem seksualnym, (w:) Zabójstwo – studium
kryminalistyczne i kryminologiczne, Warszawa 1970, s. 31 i n.; idem,
Wykrywalność sprawców zabójstw, Warszawa 1967, s. 45.
19
Szerzej J. W a r y l e w s k i, (w:) Kodeks karny. Część szczególna, t. I,
komentarz pod red. A. W ą s k a, Warszawa 2004, s. 770 i n.
20
J. W a r y l e w s k i, Glosa do uchwały SN z dnia 19 maja 1999 r., I KZP
17/99, OSP 1999, nr 12, s. 633; B. K u r z ę p a, „Inna czynność seksualna”
jako znamię przestępstw, Prok. i Pr. 2005, nr 5, s. 66 i n.
21
Zob. B. S y g i t, Przestępcy i ich ofiary, Poznań 1995, s. 99 i n.; idem,
Mordercy seksualni, Bydgoszcz 1992, s. 16 i passim; T. H a n a u s e k,
Węzłowe problemy wykrywcze w sprawach zabójstw z lubie żno ści, Probl.
Krym. 1975, nr 115–116, s. 330; A. W o l s k a, Model czynników..., s. 169.
22
Szerzej M. F i l a r, Przestępstwo zgwałcenia w polskim prawie karnym,
Warszawa–Poznań 1974, s. 82 i n.

Prokuratura
i Prawo 10, 2005 23
 B. Sygit, P. Palka

wydźwięk (wprowadzanie przedmiotów do narządów płciowych) wymuszał

na późniejszej ofierze zabójstwa wydanie gotówki23.

23
Cyt. za B. S y g i t, Unikanie odpowiedzialności..., s. 25 i n.; Zob. te ż Z.
M a r e k i in., Zabójstwa na tle seksualnym w latach 1920–1984, AMSiK
1986, t. 36, nr 3, s. 174.

Prokuratura
24 i Prawo 10, 2005
Zabójstwo w związku ze zgwałceniem...

Wypracowana przez praktykę i przyjęta w statystyce przestępczości

typologia motywów zabójstw, będąca szczególnie ważkim czynnikiem
determinującym kierunki przedsięwzięć operacyjnych i śledczych
zmierzających do wykrycia ich sprawców24, odzwierciedla motyw zabójstwa
bez dokonywania jednak jakichkolwiek subtelnych podziałów. Zakres
zabójstw o motywie seksualnym, wyodrębnionych z uwagi na swoistość
podłoża motywacyjnego25, nie pokrywa się zatem z zabójstwem w związku
ze zgwałceniem w jego prawnokarnym znaczeniu.

24
J. G u r g u l, Wybrane prawno-karne problemy zabójstw z lubie żno ści,
Probl. Praw. 1977, nr 2, s. 20; A. G r a b o w s k i, E. K ę d r a, Z praktyki
ścigania sprawców zabójstw dokonanych z motywów seksualnych, Probl.
Krym. 1974, nr 112, s. 682.
25
J. K. G i e r o w s k i, Motywacja zabójstw, Kraków 1989, s. 113 i n.

Prokuratura
i Prawo 10, 2005 25
 B. Sygit, P. Palka

Przyjmuje się, że kodeksowe rozumienie „związku” zabójstwa ze

zgwałceniem obejmuje szersze – niż jedynie kauzalne – powiązanie między
wymienionymi przestępstwami26. Traktowane jest ono bowiem w kategoriach
wszelkiej łączności przedmiotowej lub podmiotowej między nimi27.
Postrzeganie „związku” jako swoistego powodu aktywizującego człowieka
do działania w ściśle określonym kierunku28 przesądza, że dla przyjęcia
kwalifikacji z analizowanego artykułu nie ma znaczenia zarówno to, czy
zabójstwo popełnione zostanie przed dokonaniem zgwałcenia, w czasie czy
też po jego dokonaniu (usiłowaniu), ani też – tożsamość miejsca obu
przestępstw29. Jurydyczny wymóg powiązania przestępstwa zabójstwa ze
zgwałceniem, czy to w jego funkcjonalnej czy też motywacyjnej postaci nie
przesądza również, że ofiarą tego pierwszego musi być pokrzywdzony
zgwałceniem. Ofiarą zabójstwa poza pokrzywdzonym zgwałceniem może
być również świadek zgwałcenia, osoba, która staje w obronie gwałconej
osoby czy jakakolwiek inna, uniemożliwiająca zaspokojenie sprawcy popędu
płciowego30. Istnienie normatywnej zależności między tymi przestępstwami
przesądza jednak – jak się wydaje – że sprawcą zgwałcenia może być tylko
ten, kto dopuścił się zabójstwa31. Należy przyjąć, że o prawnie relewantnym
sposobie przekroczenia zakazu wysłowionego w art. 148 § 2 pkt 4 k.k.
przesądza bowiem samodzielne wypełnienie („wykonanie”) wszystkich
przesłanek składających się na jego ustawową określoność, od spełnienia
których uzależniona jest odpowiedzialność za sprawstwo opisanego w nim
zachowania. Zawarta w art. 18 § 1 k.k. in principio ustawowa regulacja
26
R. K o k o t, Zabójstwo kwalifikowane, Wrocław 2001, s. 165; J.
K a s p r z y c k i, Zabójstwa kwalifikowane, CzPKiNP 1999, nr 2, s. 129.
27
Wyrok SA w Krakowie z dnia 16 lutego 2000 r., II Aka 5/00, KZS 2000, nr
3, poz. 31. Zob. tez wyrok SA w Lublinie z dnia 28 czerwca 2004 r., II Aka
142/04, Prok. i Pr. 2005, dodatek „Orzecznictwo”, nr 3, poz. 16.
28
Zob. S. F r a n k o w s k i, Przestępstwa kierunkowe w teorii i praktyce,
Warszawa 1970, s. 113.
29
B. M i c h a l s k i, (w:) Kodeks karny. Część szczególna, t. I, komentarz pod
red. A. W ą s k a, Warszawa 2004, s. 181.
30
Tak właśnie Uzasadnienie rządowego projektu kodeksu karnego, (w:)
Nowe kodeksy karne z 1997r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s. 183;
Odmiennie A. M a r e k, Komentarz do kodeksu karnego. Część szczególna,
Warszawa 2000, s. 58; Zob. też R. K o k o t, Z problematyki kwalifikowanej
postaci zabójstwa w projektowanych zmianach kodeksu karnego, WPP
1994, nr 2, s. 67.
31
Tak też R. K o k o t, Zabójstwo kwalifikowane..., s. 166; wydaje się, że
również B. M i c h a l s k i, (w:) Kodeks karny..., s. 181; K. D a s z k i e w i c z,
Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Komentarz do rozdziału XIX
Kodeksu karnego, Warszawa 2000, s. 62; J. K a s p r z y c k i, Zabójstwo..., s.
129.

Prokuratura
26 i Prawo 10, 2005
Zabójstwo w związku ze zgwałceniem...

postaci sprawstwa pojedynczego – jakkolwiek nie prowadząc do

jakiejkolwiek modyfikacji normy sankcjonowanej omawianego czynu
zabronionego – wiąże je jednak z wypełnieniem wszystkich ustawowych
znamion tego ostatniego, wyraźnie wskazując przy tym na wąskie
rozumienie sprawstwa spostrzeganego w optyce teorii formalno-
obiektywnej32.

32
P. K a r d a s, Teoretyczne podstawy odpowiedzialności karnej za
przestępne współdziałanie, Kraków 2001, s. 428 i n.; R. D ę b s k i, O
teoretycznych podstawach regulacji współdziałania przest ępnego w
kodeksie karnym z 1997 r., St. Prawn.-Ekonom. 1998, t. LVIII, s. 123 i n.;
Ł. P o h l, Pomocnictwo a inne zjawiskowe formy czynu zabronionego
(kryteria różnicujące), Prok. i Pr. 2001, nr 6, s. 27.

Prokuratura
i Prawo 10, 2005 27
 B. Sygit, P. Palka

Odwołanie się z kolei do konstrukcji tzw. przestępstwa własnoręcznego

pozwala dostrzec w opisie art. 148 § 2 pkt 2 k.k. symptomatyczny dlań
wymóg w postaci „osobistego podjęcia się przez sprawcę określonego
zachowania się”33 a więc takiego, w którym sens działania przestępczego
wiązać należy z osobą znajdującą się w określonej sytuacji 34. W rozumieniu
komentowanego przepisu, który przychodzi odczytywać jako zabójstwo
w związku z popełnionym przez siebie – a nie przez inną osobę –
przestępstwem zgwałcenia, należy zatem przyjąć, że nie pozostaje „w
związku ze zgwałceniem” zabójstwo sprawcy zgwałcenia np. przez
szukającego zemsty ojca zgwałconej ofiary35. Z tego powodu nie wyczerpuje
też znamion omawianego przestępstwa opisany przez Sienkiewicza czyn
bezradnego i zhańbionego Rzepy, pozbawiającego życia żonę, która
poddała się obcowaniu płciowemu z wpływowym urzędnikiem, przekonana,
że w ten sposób ratuje męża od służby w carskim wojsku 36. Pomijając
bowiem, iż przepis art. 148 § 2 pkt 2 k.k. wymaga zabójstwa „w związku ze
zgwałceniem”, a więc – za sprawą odesłania do innej dyspozycji (tzw.
właściwy przepis odsyłający)37 – którejkolwiek z jego odmian modalnych
(197 § 1–2 k.k.)38, trudno byłoby, spozierając nań przez pryzmat
funkcjonalnej wykładni owej kwalifikowanej postaci zabójstwa, a także
normatywnej charakterystyki owej naturalnej i pierwotnej postaci sprawstwa,
dopatrzyć się relewantnego „związku” między tymi dwoma zachowaniami
popełnionymi przez dwie różne osoby.

33
A. W ą s e k, Współsprawstwo w polskim prawie karnym, Warszawa 1977,
s. 148 i n.
34
Zob. L. T y s z k i e w i c z, Współdziałanie przestępne i główne pojęcia z nim
związane w polskim prawie karnym, Poznań 1964, s. 134; I. A n d r e j e w,
Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1989, s. 161.
35
Tak jednak J. W a r y l e w s k i, (w:) Kodeks karny..., s. 803; idem,
Przestępstwa seksualne, Gdańsk 2001, s. 358.
36
H. S i e n k i e w i c z, Szkice węglem, Wrocław 1988.
37
Szerzej R. D ę b s ki, Pozaustawowe znamiona przestępstwa, Łódź 1995, s.
117 i n.
38
O. G ó r n i o k, Sporne problemy przestępstwa gwałtu zbiorowego, NP.
1972, nr 10, s. 1491.

Prokuratura
28 i Prawo 10, 2005
Zabójstwo w związku ze zgwałceniem...

Potraktowanie zabójstwa w związku ze zgwałceniem jako przestępstwa

złożonego39, w którym sprawcą zarówno jednego jak i drugiego zachowania
może być tylko ta sama osoba, przynosi pewne ograniczenia co do
konstrukcji jego współsprawstwa, w tym także – przez tzw. „dołączenie”. O
ile bowiem przy pomocnictwie do przestępstwa złożonego pomocnik –
spełniwszy odpowiednie przesłanki strony podmiotowej – poniesie
odpowiedzialność za pomoc do całego przestępstwa, niezależnie na jakim
etapie jego realizacji wystąpiło pomocnictwo40, o tyle „spóźniony”
współsprawca poniesie odpowiedzialność wyłącznie za tę część
zachowania, która nastąpiła po jego przyłączeniu się do akcji przestępczej,
kiedy to miał on jeszcze możliwość wniesienia własnego udziału w realizację
ustawowych znamion art. 148 § 2 pkt 2 k.k.41.
Przyjmując, że istota zabójstwa „w związku ze zgwałceniem” sprowadza
się do warunku osobistego podjęcia się przez sprawcę owych zachowań,
okazuje się, że do współsprawstwa rzeczonego typu zabójstwa konieczne
jest, by każdy ze współdziałających swoim zachowaniem urzeczywistniał
wszystkie jego ustawowe znamiona (tzw. wielosprawstwo) w oparciu o
kryteria teorii formalno-obiektywnej. Tam bowiem, gdzie istnieje wymóg
własnoręcznego popełnienia czynu zabronionego, nie może być mowy o
współsprawstwie, jeśli czyn jednego ze współdziałających pozostaje z
czynem drugiego jedynie w mniej lub bardziej „dopełniającym” związku, bez
względu zresztą na to, z dystansu jakich koncepcji współsprawstwa ów
związek się postrzega42.

39
P. P a l k a, Recenzja pracy R. K o k o t a, Zabójstwo kwalifikowane,
Wrocław 2001, (w:) Przegl. Pol. 2004, nr 1–2, s. 246.
40
A. Wąsek, Współsprawstwo..., s. 77.
41
Zob. T. K a c z m a r e k, Z problematyki współsprawstwa sukcesywnego,
PiP 1988, nr 9, s. 39.
42
A. W ą s e k, Współsprawstwo..., s. 150; P. P a l k a, Glosa do wyroku SA w
Łodzi z dnia 23 listopada 2000 r., II Aka 169/2000, (w:) Pal. 2003, nr 1–2, s.
222 i n.

Prokuratura
i Prawo 10, 2005 29
 B. Sygit, P. Palka

Wątpliwości dotyczące konstrukcji analizowanej odmiany

kwalifikowanego zabójstwa budzić musi więc także interpretacja upatrująca
„związku” między zabójstwem a zgwałceniem w każdej postaci zjawiskowej
przestępstwa zgwałcenia43. Konsekwentnie do zajętego stanowiska
wspomniane formy należałoby ograniczyć jedynie do tzw. sprawczych
wykonawczych postaci współdziałania. Zarówno bowiem sprawstwo
kierownicze, jak i polecające, postrzegać należy jako niezależne od
wykonawczych formy sprawstwa, o innym niż one zespole znamion. Nie
inaczej rzecz wygląda także w przypadku podżegania i pomocnictwa,
których znamiona różnią się od zestawu znamion czynu zabronionego
stypizowanego w części szczególnej jako zgwałcenie. Zespół znamion
stałych, zawarty w art. 18 § 2 i 3 k.k. uzupełniony o znamiona tzw. zmienne,
zaczerpnięte – w analizowanym przypadku – z art. 197 k.k., czynią z
podżegania i pomocnictwa przestępstwa abstrakcyjnego narażenia o
własnym oryginalnym zestawie znamion44, przesądzając i o tym, że
traktowanie ich w kategoriach tzw. postaci zjawiskowych przestępstwa zdaje
się niezbyt wiernie oddawać dogmatyczną istotę owych konstrukcji45. Trudno
przypuszczać, by na gruncie art. 148 § 2 pkt 2 k.k. doszło do normatywnego
powiązania zachowania wykonawczego (zabójstwo) z niewykonawczym,
przy dowiedzionej błędności arbitralnie zakładanej przez Makarewicza tezy o
równorzędności wszystkich tzw. form zjawiskowych – a więc także
sprawczych i niesprawczych46. Wydaje się, że także i intuicyjnie trudno
mówić o sprawstwie „zabójstwa w związku ze zgwałceniem” w przypadku,
gdy sprawca tego pierwszego jedynie nakłaniał inną osobę do obcowania
płciowego z ofiarą, albo wtedy, gdy jedynie ułatwiał komuś obcowanie
płciowe z osobą, którą następnie pozbawił życia. Co zrozumiałe, powyższe
zapatrywanie nie wyklucza sytuacji popełnienia czynu z art. 148 § 2 pkt 4
k.k. we współdziałaniu z wymienionymi podmiotami 47. Należy przyjąć, że to
43
Zob. np. B. M i c h a l s k i, (w:) Kodeks karny..., s. 178; R. K o k o t,
Zabójstwo..., s. 168.
44
R. D ę b s k i, O teoretycznych..., s. 121; Ł. P o h l, Obiektywna istota
sprawstwa w ujęciu polskiego prawa karnego, RPEiS 2004, nr 2, s. 290;
idem, Istota pomocnictwa w k.k. z dnia 6 czerwca 1997 r., RPEiS 2000, nr
2, s. 80.
45
P. K a r d a s, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. T. I. Komentarz, pod red. A.
Z o l l a, Kraków 2004, s. 341 i n.; A. S p o t o w s k i, Funkcja
niebezpieczeństwa w prawie karnym, Warszawa 1990, s. 186.
46
W. M ą c i o r, Odpowiedzialność karna za przestępcze współdziałanie, PiP
1977, nr 4, s. 60; K. S z m i d t, Odpowiedzialność karna za przestępne
współdziałanie na tle kodeksu karnego z 1997 r., CzPKiNP 1999, nr 2, s.
114 i n.
47
W sprawie Zdzisława Marchwickiego w jednym z popełnionych przez
niego zabójstw współdziałał z nim również sprawca kierowniczy i dwóch

Prokuratura
30 i Prawo 10, 2005
Zabójstwo w związku ze zgwałceniem...

właśnie kryterium jakościowe atakowanego dobra (dóbr) prawnego i za jego

sprawą dość oczywista kwantyfikacja karygodności czynu sprawcy,
widoczna choćby w nieznajdującym usprawiedliwienia dysonansie między
celem działania sprawcy (zgwałcenie) a środkiem prowadzącym do jego
urzeczywistnienia, zasługującym na taką samą ocenę również w przypadku,
gdy zabójstwo miało na celu jedynie nieujawnienie zgwałcenia – postrzegać
należy nie tylko jako differentia specifica owej postaci zabójstwa ciężkiego,
ale także jako uzasadnienie jego surowszego potępienia 48. Dostrzeganą
dysproporcję pomiędzy językowym (literalnym) sensem znamienia „w
związku”, a tym, przyjętym w ramach wykładni dokonanej na podstawie
teleologicznych racji, łagodzi paremia: poenalia sunt restrigenda.

pomocników. Szerzej J. G u r g u l, Zabójstwo z lubieżności..., s. 281.

48
Por. T. B o j a r s k i, Z problematyki przestępstw kwalifikowanych (zasady i
kryminalno-polityczne racje tworzenia przestępstw kwalifikowanych),
Annales UMCS 1990, vol. XXXVII, no. 2, s. 11–25; W. C i e ś l a k, Niektóre
zagadnienia przedmiotu karnoprawnej ochrony, PiP 1983, nr 11–12, s. 69;
zob. też R. K o k o t, Zabójstwo kwalifikowane w kodeksie karnym z 1997 r.
w opinii sędziów, Nowa kodyfikacja prawa karnego 1998, t. III, pod red. L.
B o g u n i i, s. 40 i n.

Prokuratura
i Prawo 10, 2005 31
 B. Sygit, P. Palka

Upatrywaniu powiązania między zabójstwem a zgwałceniem jedynie na

płaszczyźnie czynu (czynów) tego samego sprawcy nie stoi na przeszkodzie
brak „własnoręcznego” charakteru przestępstwa zgwałcenia, co powoduje,
że dla jego sprawstwa nie ma znaczenia, w czyim interesie i z jakich
pobudek działa osoba wypełniająca swoim zachowaniem znamiona czynu
zabronionego stypizowanego w art. 197 k.k.49, w szczególności niezależnie
od tego, czy sprawca miał zamiar podejmowania opisanych w art. 197 § 1–2
k.k. czynności seksualnych z daną osobą, a także niezależnie od tego, czy
czynności takie podjął, czy też nie 50. Ze zgwałceniem mamy bowiem do
czynienia, jeśli osoba zostanie doprowadzona do obcowania płciowego lub
innej czynności seksualnej ze sprawcą, ale również wtedy, gdy zostanie
doprowadzona do takich czynności z osobą trzecią, ze sobą lub ze
zwierzęciem51.
Wymagany przez przepis art. 148 § 2 pkt 2 k.k. zakres powiązania
zabójstwa i zgwałcenia obejmuje sytuacje, kiedy ów kwalifikacyjny związek
przybiera postać zbiegu jedno- jak i wieloczynowego. Ten pierwszy
rezerwować należy do przypadków, w których poza tożsamością czasowo-
miejscową zachowań sprawcy pozbawienie życia traktowane jest jako
środek do doprowadzenia osoby do obcowania płciowego albo do poddania
się przez nią lub wykonania innej czynności seksualnej 52. Nie bez racji
przyjmuje się jednak, że większość zachowań – relewantnych z punktu
widzenia analizowanego przepisu – zważywszy na wyodrębnione kryteria
jedności czynu, w tym wielość atakowanych dóbr osobistych, jak i częstą
odmienność treści intencjonalnych towarzyszących sprawcy przybierać
winno postać zbiegu wieloczynowego53.

49
Zob. M. F i l a r, Glosa do wyroku SN z dnia 26 października 2001 r., WA
25/01, (w:) OSP 2002, z. 6, s. 318 i n.; Z. M ł y n a r c z y k, Sprawy o
przestępstwa seksualne w aktualnej praktyce wymiaru sprawiedliwo ści,
NP. 1969, nr 5, s. 803.
50
M. F i l a r, Zgwałcenie zbiorowe a problematyka sprawstwa, PiP 1976, nr
3, s. 149.
51
J. W a r y l e w s k i, (w:) Kodeks karny..., s. 780.
52
Por. M. T a r n a w s k i, Zabójstwa w ujęciu projektu kodeksu karnego z
1993 r., RPEiS 1994, nr 1, s. 19.
53
Por. W. M ą c i o r, Glosa do wyroku SN z dnia 22 stycznia 1974 r., II KR
258/73, (w:) PiP 1974, nr 12, s. 177; M. F i l a r, Przestępstwo zgwałcenia...,
s. 163.

Prokuratura
32 i Prawo 10, 2005
Zabójstwo w związku ze zgwałceniem...

W obu jednak wymienionych sytuacjach kwalifikacja prawna

popełnionego czynu (czynów) wymaga uzupełnienia przepisu opisującego
zabójstwo w związku ze zgwałceniem przepisem określającym rodzaj i
postać tego zgwałcenia (art. 197 § 1, 2 lub 3 k.k.) 54, a także – w zależności
od okoliczności konkretnego przypadku – jednoczesnego przywołania
innych zbiegających się przepisów ustawy lub zbiegających się przestępstw
(np. znieważenie zwłok)55.
Niezależnie także od tego, czy pozostające ze sobą „w związku”
przestępstwa przybierają postać realnego zbiegu przestępstw, czy też
zbiegu przepisów, owego jurydycznego powiązania nie falsyfikuje forma
stadialna tych czynów56. Zgwałcenie może przybrać postać dokonaną przy
dokonanym lub usiłowanym zabójstwie, ale też realizacja zgwałcenia
zakończyć się może na etapie usiłowania i takiej samej lub dokonanej formy
zabójstwa. Normatywne powiązanie zabójstwa i zgwałcenia nie wyklucza
zastosowania wobec każdego z analizowanych zachowań instytucji
czynnego żalu w przypadku dobrowolnego odstąpienia od ich dokonania, jak
również – zapobieżenia skutkowi stanowiącemu znamię czynu
zabronionego. Można to zegzemplifikować sytuacjami, kiedy pierwotnym
zamiarem sprawcy było doprowadzenie osoby do zgwałcenia, ale w trakcie
brutalnego przełamywania jej oporu traci ona życie, w wyniku czego
sprawca odstępuje od realizacji zaplanowanego czynu 57. Z kolei po
dokonanym już zgwałceniu, do zastosowania dobrodziejstwa z art. 15 § 1
k.k. w odniesieniu do zabójstwa wystarczy, jeśli sprawca dobrowolnie
„porzuci” zamiar jego dokonania, tym samym zaniecha dalszych czynności
wykonawczych niezbędnych do wypełnienia wszystkich znamion
zamierzonego przestępstwa, lub też przedsięweźmie takie działanie, które
uruchomi proces odwracania objętego zamiarem sprawcy skutku i w
ostateczności doprowadzi do tego, że skutek w postaci śmierci zgwałconej
osoby nie nastąpi58.

54
Por. L. T y s z k i e w i c z, (w:) Kodeks karny. Komentarz, pod red. O.
G ó r n i o k, Warszawa 2004, s. 453.
55
Por. M. F i l a r, Przestępstwo zgwałcenia..., s. 163 i n.
56
Por. B. M i c h a l s k i, (w:) Kodeks..., s. 178.
57
Por. T. R y d z e k, Zabójstwa na tle seksualnym..., s. 315.
58
Zob. np. A. S p o t o w s k i, O odstąpieniu od usiłowania, PiP 1980, nr 6, s.
87 i n.

Prokuratura
i Prawo 10, 2005 33
 B. Sygit, P. Palka

Przyjęta w art. 148 § 2 pkt 2 k.k. formuła kwalifikowanej postaci

zabójstwa z racji jego „związku” ze zgwałceniem nie może zwalniać od
precyzyjnych ustaleń towarzyszących sprawcy przeżyć w sferze
woluntatywnej59. Trudności w tej mierze potęgują się zwłaszcza w przypadku
zachowania przybierającego postać kumulatywnego zbiegu przepisów.
Także jednak w sytuacji zbiegu przestępstw ustalone musi być istnienie
bezpośredniego zamiaru dokonania zgwałcenia i co najmniej zamiaru
ewentualnego zabójstwa, kiedy to sprawca ani nie chciał, by skutek ten
nastąpił, ani też – by nie nastąpił60. Co zrozumiałe, bowiem przepis art. 148
§ 2 pkt 2 k.k. wymaga, by skutek śmiertelny będący wynikiem działania
sprawcy, czy to chcącego w ten sposób uniknąć odpowiedzialności, czy
wtedy, gdy stanowi on sposób do osiągnięcia celu w postaci zgwałcenia, czy
wreszcie wtedy, gdy śmierć miała miejsce w trakcie używanej przemocy jako
środka prowadzącego do zgwałcenia – objęty był umyślnością 61. Kodeks
karny nie typizuje kwalifikowanej postaci zgwałcenia przez nieumyślne
następstwo. Szczegółowa analiza sposobu działania sprawcy niezbędna do
precyzyjnego określenia strony podmiotowej wymagana jest także w
przypadku działania sprawcy ze szczególnym okrucieństwem. Cecha ta
odnosić się może bowiem jedynie do zgwałcenia lub towarzyszyć
zamachowi na życie62, ale również może być okolicznością kwalifikującą
zarówno zgwałcenie, jak i zabójstwo.

59
Por. T. R y d z e k, Zabójstwa na tle seksualnym..., s. 314 i n.
60
Szerzej G. R e j m a n, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, pod
red. G. R e j m a n, Warszawa 1999, s. 440 i n.
61
Por. A. Z o l l, (w:) Kodeks karny. Część szczególna, pod red. A. Z o l l a,
Kraków 1999, s. 223 i n.
62
Zob. A. F i l t s, A. K o t s j u b a, Osobowość sadystyczna w praktyce
sądowo-psychiatrycznej, Acta Sexologica 1995, vol. 1, no. 3–4, s. 265.

Prokuratura
34 i Prawo 10, 2005
Zabójstwo w związku ze zgwałceniem...

Dogmatyczna analiza „zabójstwa w związku ze zgwałceniem” – a więc

czynu zabronionego łączącego na zasadzie relewantnego powiązania
odmienne reżimy ścigania: z urzędu w odniesieniu do zabójstwa i na
wniosek w przypadku zgwałcenia – wymaga chociażby krótkiej uwagi o
niewątpliwie procesowej proweniencji. Mimo, iż jako nęcące swoją prostotą i
pragmatyzmem postrzegać wypada stanowisko traktujące zgwałcenie
jedynie jako znamię kwalifikujące zabójstwo, co pozbawia je wpływu na
publicznoskargowy tryb ścigania zabójstwa63, to jednak rozwiązania sytuacji,
w której temu ostatniemu towarzyszy brak wniosku o ściganie,
pozostającego z nim „w związku” zgwałcenia – szukać należy gdzie indziej.
Nic nie straciły ze swej słuszności zapatrywania, wedle których
wykluczone jest ściganie za czyn, co do którego brak wymaganego wniosku,
w przypadku zaś zbiegu jednoczynowego – powoływanie w kumulatywnej
kwalifikacji przepisu dotyczącego przestępstwa, o ściganie którego wniosek
taki nie został złożony64. I choć prawdą jest, że powyższe uniemożliwia pełną
ocenę zachowania sprawcy w jego całokształcie, tak jak i to, że oddzielenie
w jednym czynie elementów charakterystycznych dla przestępstwa
niewnioskowego i wnioskowego nie zawsze jest sprawą prostą, podobnie
zresztą jak i ustalenie, które ze wspomnianych przestępstw (zabójstwo czy
zgwałcenie) jawi się jako „główne”, a które jedynie je „wzbogaca” – to jednak
stanowisko w tej właśnie mierze ustawy procesowej, choćby za sprawą
nowelizacji art. 52 k.p.k., ale też i racje tworzenia przestępstw wnioskowych
są aż nadto czytelne65.

63
R. K o k o t, Zabójstwo...., s. 172.
64
Wyrok SN z dnia 21 października 1985 r., Rw 934/85, OSN 1986, nr 7–8,
poz. 59; A. W ą s e k, Kodeks karny. Komentarz, t. I, Gdańsk 1999, s. 167 i
n.; B. M i c h a l s k i, (w:) Kodeks karny..., s. 182 i n.
65
Szerzej A. W ą s e k, Karnomaterialne aspekty instytucji przestępstwa
ściganego na wniosek, SP 1986, nr 3–4, s. 445 i n.

Prokuratura
i Prawo 10, 2005 35
Zabójstwo w związku ze zgwałceniem...

Prokuratura
i Prawo 10, 2005 19