Historia przestępczości

i podstawowe pojęcia związane z przestępczością

 Hołyst B.: Zagrożenia ładu społecznego. Tom 1-2.,
Warszawa 2014.
 Pływaczewski E. i in.: Kryminologia. Stan i
perspektywy rozwoju, Warszawa 2019.
 Pływaczewski E., Filipkowski W., Rau Z.:
Przestępczość XXI wieku. Zapobieganie i zwalczanie/
problemy techniczno-informatyczne, Tom 1-2,
Warszawa 2015.
 Żuber M.: Przestępczość zorganizowana i jej
zwalczanie, Wrocław 2012, WSO Wojsk Lądowych
imienia generała Tadeusza Kościuszki.
 Za twórcę terminu kryminologia uważa się P. Topinard’a, ktory
użył go po raz pierwszy w 1879 r. Natomiast pierwszy
podręcznik z tego zakresu autorstwa R. Garofalo opublikowano
w 1885 r.
 Za ojca kryminologii uważa się przedstawiciela antropologii
kryminalnej C. Lombroso, a za kamień milowy uznaje się jego
pracę pod tytułem „Człowiek-zbrodniarz…” wydaną po raz
pierwszy w 1876 r.
 Przyczyny rozwoju kryminologii:
◦ dynamiczny rozwój nauk przyrodniczych oraz humanistycznych, które
to okoliczności były właściwe dla powstania i rozwoju wielu nauk w
tym okresie, również społecznych;
◦ rosnące w XIX w. zjawisko przestępczości, które przechodziło znaczące
zmiany pod względem rozmiaru, dynamiki i obszarów występowania, a
tym samym nie można było zwalczać jej tradycyjnymi sposobami.
 Kryminologia - nauka społeczna zajmująca się
badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat
przestępstwa jako szczególnej formy zachowania
dewiacyjnego, przestępczości jako pewnego zjawiska
społecznego, a także osoby sprawcy przestępstwa jak
również ofiary przestępstwa, a także instytucji i
mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą
społeczeństwo w celu zapobiegania i zwalczania
przestępczości.
 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, 2004, s. 17.
 Kryminologia - nauka o przestępstwie i przestępcy, o
objawach i przyczynach przestępczości i innych
związanych z nią zjawiskach patologii społecznej oraz
zapobieganiu im, a także funkcjonowanie systemu
sprawiedliwości karnej

 B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2016, s. 51.

 Zadania kryminologii:
1. ustalenie i wyjaśnienie przyczyn oraz uwarunkowań przestępczości,
2. analiza form zjawiskowych przestępczości rzeczywistości
społecznej,
3. badanie roli ofiary w przestępstwie,
4. badanie procesów kryminalizacji i dekryminalizacji zachowań,
5. analizę problematyki reakcji na przestępczość i spadających na
sprawców konsekwencji ich czynów,
6. badanie funkcjonowania agend kontroli społecznej, a zwłaszcza
instytucji wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych,
7. opracowywanie teoretycznych podstaw dla programów zwalczania
przestępczości.

 Źrodło: T. Kozioł, Kilka uwag o statusie naukowym kryminologii, CPKiNP 1999/1, s. 35.
 Do podstawowych działów kryminologii należą:
◦ fenomenologia (symptomatologia kryminalna),
◦ etiologia kryminalna (kryminogeneza)
◦ profilaktyka kryminologiczna.
 Fenomenologia zajmuje się opisem zjawiska
przestępczości globalnie lub też wybranych kategorii
przestępstw w danym czasie i miejscu, w ujęciu
statycznym lub dynamicznym poprzez określenie:
◦ rozmiarów przestępczości, czyli do ilu przestępstw dochodzi w
danym czasie i miejscu, w danej społeczności,
◦ nasilenie przestępczości, czyli jak wysokie jest nasycenie danej
zbiorowości przestępstwami,
◦ dynamika przestępczości, czyli jakim zmianom podlegają
rozmiary i nasilenie przestępczości w czasie – rosną lub maleją,
◦ struktura przestępczości, czyli jakie miejsce zajmują
przestępstwa określonego rodzaju w ogólnej liczbie przestępstw.
 Etiologia kryminalna - zajmuje się opisem przyczyn
przestępczości (czynników kryminogennych).
 Przestępczość - zbiór zdarzeń uznanych przez
ustawodawcę za przestępstwa.
 Można ujmować ją lokalnie, regionalnie lub globalnie
dla danego obszaru lub okresu.
 W jej ramach można także wyodrębniać – według
przyjętego kryterium – subkategorie lub rodzaje, np.
przestępczość zorganizowana, ekonomiczna, stadionowa
itd.
 Przestępstwo - czyn człowieka, który jest:
◦ bezprawny,
◦ zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w
czasie jego popełnienia (czyn karalny),
◦ społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy (czyn
karygodny) oraz
◦ zawiniony.

 Definicja stworzona na podstawie art. 1 oraz 115 § 1 i 2 k.k.

 Za czyny człowieka należy uznać aktywne
(działanie) lub pasywne (zaniechanie)
zachowania sterowane w sposób świadomy
ludzką wolą.
 Dlatego też z tego zbioru należy wyłączyć
zachowania pod przymusem bezwzględnym
(vis absoluta), odruchy bezwarunkowe, np.
pod wpływem bólu, porażenia prądem oraz
przypadki fizjologicznej lub psychicznej
niemożności podjęcia lub realizacji decyzji
woli, np. maligna, stan paraliżu, stan
hipnozy.
 Natomiast działanie pod wpływem
przymusu względnego (psychicznego) nie
wyłącza możliwości podjęcia decyzji woli,
np. zachowanie pod wpływem groźby lub
tortur.
 Czyn musi być zabroniony przez ustawę karną, tzn. Kodeks
karny lub przepisy karne zamieszczone w innych ustawach
(art. 115 § 1 k.k.).
 Tylko ustawa może zawierać w sobie opisy czynów
zabronionych oraz przewidziane za ich dokonanie sankcje.
 Istotne jest, że dane zachowanie jest opisane w ustawie w
czasie jego popełnienia, gdyż w prawie karnym mamy
zasadę nieretroakcji, tzn. prawo karne nie działa wstecz na
niekorzyść sprawcy (art. 4 § 1 k.k.). Jego dokonanie musi
być zagrożone karą kryminalną określoną w art. 32 k.k.
(czyn karalny), czyli:
◦ karą grzywny,
◦ ograniczenia wolności,
◦ pozbawienia wolności,
◦ 25 lat pozbawienia wolności lub
◦ dożywotnim pozbawieniem wolności.
 Czyn musi być karygodny.
 Stopień jego społecznej szkodliwości musi być w stopniu
wyższym niż znikomy. W przeciwnym razie dane
zachowanie można zakwalifikować jako wykroczenie.
 Do mierników społecznej szkodliwości o charakterze
podmiotowym należą: postać zamiaru, motywacja sprawcy
oraz rodzaj naruszonych reguł ostrożności;
 Mierniki o charakterze przedmiotowym to: rodzaj i charakter
naruszanego dobra, rozmiar wyrządzonej lub grążącej
szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu oraz waga
naruszonych przez sprawcę obowiązków (art. 115 § 2 k.k.).
 Do okoliczności wyłączających karygodność należą: obrona
konieczna (art. 25 k.k.), stan wyższej konieczności (art. 26 §
1 k.k.), działanie w ramach uprawnień i obowiązków itp.
 Sprawcy należy przypisać winę w czasie dokonywania
czynu.
 Wina jest osobistą zarzucalnością dokonania czynu w
sytuacji, gdy sprawca był:
 zdatny do ponoszenia winy (ze względu na wiek – art. 10 § 1 i 2 k.k.
oraz poczytalność art. 31 k.k.),
 rozpoznawał bezprawność czynu oraz
 był w tzw. normalnej sytuacji motywacyjnej.
 Do okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną
ze względu na brak winy należą:
 nieletniość,
 stan wyższej konieczności (art. 26 § 2 k.k.),
 błąd (art. 28 § 1, art. 29, art. 30 k.k.),
 niepoczytalność (art. 31 § 1 k.k.) oraz
 rozkaz (art. 318 k.k.).
 Z punktu widzenia normatywnego przestępcą jest
osoba prawomocnie skazana, której przypisano
odpowiedzialność za popełnienie przestępstwa.
 Może to nastąpić w formie skazania za popełnienie
przestępstwa lub warunkowego umorzenia
postępowania karnego (art. 66 k.k.).
 Odpowiedzialność karną może ponosić osoba dorosła według prawa
karnego, czyli taka, która popełniła czyn zabroniony po ukończeniu
17. roku życia (art. 10 § 1 k.k.).
 Wyjątkowo, za dorosłą uważa się także osobę, która spełnia łącznie
trzy grupy przesłanek:
◦ popełniła czyn zabroniony po ukończeniu 15 lat, a przed
ukończeniem 17 lat włącznie,
◦ czyn ten został zakwalifikowany z art. 134 (zamach na
prezydenta), art. 148 (zabójstwo), art. 156 (uszczerbek na
zdrowiu), art. 163 (niebezp. powsz.), art. 166 (zawładnięcie statku
lub samolotu), art. 173 (kat. komun.), art. 197 (przeciw wolności),
art. 223 (czynna napaść), art. 252 (wzięcie zakładnika), art. 280
k.k. (rozbój),
◦ okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego
właściwości i warunki osobiste przemawiają za pociągnięciem
nieletniego do odpowiedzialności karnej, a w szczególności jeżeli
poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze
okazały się bezskuteczne.
 Sprawca to osoba, która dopuściła się czynu
zabronionego, ale niekoniecznie ponosi ona
odpowiedzialność karną ze względu na okoliczności ją
wyłączające, np.:
◦ niższy niż znikomy stopień społecznej szkodliwości,
◦ brak winy albo
◦ bezprawności czynu.
 Dlatego też każdy przestępca jest też sprawcą, ale
nie każdy sprawca przestępcą.
 Podejrzany - osoba, co do której wydano
postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której
bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut
w związku z przystąpieniem do przesłuchania
w charakterze podejrzanego (art. 71 § 1 k.p.k.).
 Ta czynność procesowa rozdziela etap postępowania
w sprawie (in rem) od etapu postępowania przeciwko
osobie (in personam).
 Oskarżony - osoba, przeciwko której wniesiono
oskarżenie do sądu, a także osoba, co do której
prokurator złożył wniosek wskazany w art. 335
§ 1 k.p.k. (skazanie bez przeprowadzenia rozprawy)
lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania
(art. 71 § 2 k.p.k.).
 Osoba nieletnia - zgodnie z art. 1 § 2 u.p.n. rozróżnia
się trzy zakresy:
◦ osoby, które nie ukończyły lat 18, względem których stosuje
się przepisy ustawy w zakresie zapobiegania i zwalczania
demoralizacji,
◦ osoby, które dopuściły się czynu karalnego po ukończeniu lat
13, ale przed ukończeniem lat 17, wobec których toczy się
postępowanie w sprawach o czyny karalne,
◦ osoby, względem których wykonywane są środki
wychowawcze lub poprawcze, nie dłużej jednak niż do
ukończenia przez te osoby lat 21.
 Przestępca młodociany – osoba dorosła, która w
czasie popełnienia czynu nie ukończyła 21. roku
życia i w czasie orzekania w I instancji – 24 lat (art.
115 § 10 k.k.).
 W literaturze rozpatruje się trzy ujęcia recydywy:
kryminologiczne, jurydyczne oraz penitencjarne.
 Najszerszy zakres pojęciowy ma ujęcie
kryminologiczne i opisuje sytuację, gdy sprawca
popełnił przestępstwo ponownie co najmniej raz w
swoim życiu.
 Ujęcie jurydyczne:
 Recydywa specjalna zwykła zachodzi wtedy, gdy sprawca
skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia
wolności popełnia w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6
miesięcy kary umyślne przestępstwo podobne do przestępstwa,
za które był już skazany (art. 64 § 1 k.k.).
 Recydywa specjalna wielokrotna zachodzi wtedy, gdy
sprawca uprzednio skazany w warunkach określonych
w art. 66 § 1 k.k. odbył łącznie co najmniej rok kary
pozbawienia wolności i w ciągu 5 lat po odbyciu w całości lub
części ostatniej kary popełnia ponownie umyślne przestępstwo
przeciwko życiu lub zdrowiu, przestępstwo zgwałcenia,
rozboju, kradzieży z włamaniem lub inne przestępstwo
przeciwko mieniu popełnione z użyciem przemocy lub groźbą
jej użycia (art. 64 § 2 k.k.).
 Ujęcie penitencjarne:
 Recydywiści penitencjarni to dorośli skazani za
przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności lub
zastępczą karę pozbawienia wolności oraz ukarani za
wykroczenia umyślne karą aresztu lub zastępczą karą
aresztu, którzy uprzednio już odbywali takie kary lub
karę aresztu wojskowego za umyślne przestępstwa lub
wykroczenia (art. 86 § 1 k.k.w.).
 Skazani odbywają karę pozbawienia wolności w
zakładach karnych dla recydywistów penitencjarnych,
chyba że szczególne względy resocjalizacyjne
przemawiają za skierowaniem ich do zakładu karnego
dla odbywających karę po raz pierwszy (art. 69 pkt 3 i
art. 86 § 1 k.k.w.).
 Osadzony to osoba skazana na karę pozbawienia
wolności i odbywająca ją w jednym z czterech
rodzajów zakładów karnych (art. 69 k.k.w.) lub osoby,
względem których zastosowano środek
zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania
i osadzone w areszcie śledczym (art. 250 k.p.k., art.
208 § 2 k.k.w.).

◦ * rodzaje zakładów karnych

◦ 1) zakłady karne dla młodocianych;
2) zakłady karne dla odbywających karę po raz pierwszy;
3) zakłady karne dla recydywistów penitencjarnych;
4) zakłady karne dla odbywających karę aresztu wojskowego.
 Mitologia grecka – pierwsze informacje na temat
przestępczości.
 zbrodnia to „choroba duszy”, na którą lekarstwem ma
być system kar – poglądy Homera, Platona,
Arystotelesa.
 Poglądy dotyczące kwestii przestępczości w okresie
Średniowiecza przesycone były wpływem Kościoła,
a podstawowym rodzajem kary była śmierć.
 Uważano, że przestępca jest wysłannikiem diabła na
ziemi, a prawodawcy ustalali takie rodzaje
uśmiercania, które zadowalały władze.
 Prawodawstwo nakazywało prześladować
bezrobotnych, żebraków i włóczęgów.
 Pierwsza cecha - rozróżniano zachowania ludzi
według ich przynależności do klasy społecznej.
 Druga cecha - odwoływanie się do autorytetów
boskich i wolnej woli człowieka, a więc postrzeganie
przestępstwa jako naruszenia przykazań religijnych
i praw ustanowionych przez władze.
 Cesare Beccaria w dziele o przestępstwach i karach głosił,
że kary nie powinny być „aktem odwetu”, lecz „naprawą”
przestępcy.
 Kara w ujęciu Beccarii stanowi swoisty „środek
powstrzymujący”. Z tego względu istotne jest „nie
okrucieństwo kar, lecz nieuchronność tych kar. […] Pewność
ukarania, choćby umiarkowanego, zrobi zawsze większe
wrażenie niż strach przed inną, surowszą karą, z którym
jednak łączy się nadzieja na bezkarność.
 Jeżeli kara stanowić ma „przeszkodę”, to musi w taki sposób
wpływać na jednostki, aby z danym działaniem przestępczym
wiązały skutek, jakim będzie kara.
 Beccaria przeciwstawiał się karze śmierci.
 Cesare Beccaria w dziele o przestępstwach i karach głosił,
że kary nie powinny być „aktem odwetu”, lecz „naprawą”
przestępcy.
 Kara w ujęciu Beccarii stanowi swoisty „środek
powstrzymujący”. Z tego względu istotne jest „nie
okrucieństwo kar, lecz nieuchronność tych kar. […] Pewność
ukarania, choćby umiarkowanego, zrobi zawsze większe
wrażenie niż strach przed inną, surowszą karą, z którym
jednak łączy się nadzieja na bezkarność.
 Jeżeli kara stanowić ma „przeszkodę”, to musi w taki sposób
wpływać na jednostki, aby z danym działaniem przestępczym
wiązały skutek, jakim będzie kara.
 Beccaria przeciwstawiał się karze śmierci. Braku
skuteczności kary nie można, zdaniem Beccarii,
skompensować jej srogością i okrucieństwem.
 Cesare Lombroso (uważany za ojca kryminologii) - teoria
antropologiczna sformułowana w 1876 roku zwana teorią
urodzonego przestępcy.
 To poszukiwanie związków między ukształtowaniem głowy,
twarzy człowieka a właściwościami jego psychiki.
 Teoria mówiła, że ludzie „wykazują trwałą tendencję do
popełnianych przestępstw, którą można rozpoznać po cechach
budowy ciała. Według tej teorii urodzony przestępca musi
posiadać przynajmniej sześć cech w obrębie głowy, np. cofnięte
czoło, silnie rozwinięte szczęki, wystające kości policzkowe,
oraz „inność” w budowie organów wewnętrznych, bądź też
płciowych. W zależności od konfiguracji tych cech Lombroso
stwierdzał, do jakiego rodzaju przestępstw jest predysponowany
dany człowiek.
 Lombroso uważał, że do wymienionych cech fizycznych przypisane są
konkretne właściwości psychiczne, takie jak:
◦ niska inteligencja,
◦ impulsywność,
◦ okrucieństwo,
◦ otępienie uczuciowe i moralne.
 Na tej podstawie włoski psychiatra stworzył katalog przestępców i podzielił
ich na:
◦ morderców,
◦ złodziei,
◦ rabusiów,
◦ oszustów,
◦ rzezimieszków,
◦ podpalaczy.
 W dzisiejszych czasach teoria przestępcy z urodzenia nie jest uznana za
teorię naukową ze względu na występujące w niej błędy metodologiczne i to,
że nie ma czegoś takiego jak typ przestępcy charakteryzujący się stałym
zbiorem cech.
 Z początkiem XX wieku rozpoczęto badania, czy na zachowanie przestępcze
ma wpływ dziedziczenie zachowań antyspołecznych.
 Badaniem potwierdzającym dziedziczenie zachowań antyspołecznych było
badanie genealogiczne, polegające na przyjrzeniu się historii rodzin
wielopokoleniowych i wyszukaniu zależności pomiędzy aspołecznymi
zachowaniami przodków a ich potomkami.
 J. Shields, P. Tienari i O. Dalgard - potwierdzili dziedziczenie przestępczości,
badając bliźnięta i dzieci adoptowane. Zwrócili uwagę na zgodność
zachowań u bliźniąt monozygotycznych, podczas gdy u bliźniąt
dwuzygotycznych tej zgodności nie zauważono albo zaobserwowano ją w
stopniu niewielkim.
 Badania te nie potwierdziły bezpośredniego wpływu cech dziedzicznych na
zachowanie antyspołeczne i zarzucano im błędy metodologiczne polegające
na niemożności oddzielenia wpływu cech dziedzicznych od wpływu
warunków środowiskowych. Nie ustalono również, czy czynniki
środowiskowe miały wpływ na dziedziczenie skłonności do alkoholizmu.
 Z badań wynika, że skłonności do zachowań antyspołecznych czy też
alkoholizmu nie są dziedziczne, a jedynie warunki środowiskowe
mogą mieć wpływ na ich nabycie.
 Jacobs zaobserwował, że występowanie w komórce człowieka
dodatkowego męskiego chromosomu Y powoduje tendencję do
zachowania przestępczego o podłożu agresywnym. Teorii tej jednak
nie udało się potwierdzić w innych badaniach.
 Faktem jest, że w przeprowadzonych badaniach wśród przestępców
upośledzonych lub chorych psychicznie zauważono występowanie
dodatkowego chromosomu. Badaczom nie udało się jednak
potwierdzić jednoznacznie, że wystąpienie zaburzenia struktury
chromosomu jest wystarczającym warunkiem do powstania
skłonności przestępczych.
 Koncepcja zaburzenia ośrodkowego układu
nerwowego (OUN). Zaburzenie OUN to uszkodzenie
lub schorzenie ośrodkowego układu nerwowego w
wyniku:
◦ uszkodzenia mózgu,
◦ zaburzeń endokrynologicznych,
◦ nieprawidłowego poziomu cukru we krwi,
◦ braku witamin.
 Nie udało się potwierdzić, czy i jakie uszkodzenie
OUN predysponuje człowieka do popełnienia
przestępstwa.
 Teoria konstytucjonalno-typologiczna - poszukiwanie
zależności pomiędzy cechami somatycznymi a właściwościami
psychicznymi.
 Typologia Kretschmera według której człowiek stanowi całość z
ciałem i umysłem, a na podstawie jego cech fizycznych można
określić jego cechy psychiczne.
 Kretschmer z wymienionymi typami łączył predyspozycje do
zapadania na choroby psychiczne, np. typem schizofrenika miał
być astenik, jednakże w swoich badaniach nie uwzględnił typów
rasowych.
 Kretschmer wymienia następujące typy somatyczne:
◦ asteniczny, wysoki, szczupły, o wąskich: twarzy, klatce i
ramionach (ten typ miał popełniać przestępstwa przeciwko
mieniu),
◦ atletyczny, wysokiego lub średniego wzrostu, o twarzy
kościstej, barczysty, umięśniony (ten typ miał popełniać
przestępstwa gwałtowne: zabójstwa, gwałty, rozboje),
◦ pykniczny, średniego lub małego wzrostu, otyły, o grubych
rysach twarzy (ten typ miał dopuszczać się oszustw),
◦ dysplastyczny, o nieregularnej budowie ciała, o wyglądzie
infantylnym, bez zarostu (ten typ miał popełniać przestępstwa
o charakterze seksualnym).
 Na podstawie badań Kretschmera William Sheldon wyodrębnił
trzy typy ludzkie, przypisując cechom fizycznym
charakterystyczny temperament:
 ektomorficzny (podobny do astenika), z przypisanym
temperamentem mózgotonicznym – to introwertyk, człowiek
wrażliwy, cierpiący na bezsenność,
 mezomorficzny (podobny do atletyka), z przypisanym
temperamentem somatonicznym – to człowiek odważny,
stanowczy i gadatliwy,
 endomorficzny (podobny do pyknika), z przypisanym
temperamentem trzewiotonicznym – to człowiek towarzyski,
miłośnik uciech życiowych.
 Z wyżej wymienionymi typami temperamentu łączono trzy
podstawowe przyczyny przestępcze:
◦ wynikające z braków umysłowych lub z ich ograniczeń,
◦ będące wynikiem zaburzeń psychotycznych, neurotycznych,
◦ „pierwotną”, mającą związek z budową ciała i przypisanym
temperamentem somatonicznym.
 Koncepcja ekologiczna, mówiąca, że na zachowanie przestępcze w bardzo
dużym stopniu wpływa środowisko (szkoła chicagowska na czele z Robertem
Parkiem, Ernestem Burgessem i Henrym McKayem) - wzrost przestępczości
związany jest z ukształtowaniem środowiska aglomeracji.
 Wyżej wymienieni badacze w 1925 roku dokonali podziału miasta na pięć
stref:
◦ I centralną, w której zlokalizowane są m.in. instytucje handlowe,
administracyjne, kulturowe,
◦ II przejściową, która jest strefą przemysłową,
◦ III mieszkań pracowniczych, zamieszkaną przez ludzi pracujących w sferze II,
◦ IV willową, zamieszkaną przez klasę średnią i wyższą,
◦ V podmiejską, leżącą poza granicami administracyjnymi miasta.
 Koncepcje te były mocno krytykowane, ponieważ uwzględniały tylko przestępstwa
ujawnione oraz popełniane na danym terenie bez wyjaśniania ich przyczyny. Mimo tej
krytyki kontynuowano badania zależności pomiędzy przestępczością a warunkami
środowiska społecznego.
 Robert K. Merton jest twórcą jednej z teorii społecznych. Według
amerykańskiego badacza ludzie z różnych poziomów społecznych
mają różne możliwości osiągania społecznie akceptowanych
wartości. Merton zwrócił uwagę na istotną rolę środowiska
społecznego w procesie socjalizacji celów przez młodych ludzi.
 Merton w swoich badaniach wyróżnia pięć sposobów przystosowania:
 konformizm – występuje wówczas, gdy osoba zinternalizowała niektóre
powszechnie akceptowane cele i może korzystać oraz korzysta ze środków
powszechnie dostępnych, a celem do osiągnięcia jest np. wysoki status
społeczny dzięki wykształceniu i dobrej pracy,
 innowacja – zachodzi wówczas, gdy osoba zinternalizowana nie ma dostępu
do społecznie dostępnych środków, w dążeniu do osiągnięcia celu może mieć
skłonności odbiegające od uznanych wzorców, tzn. może popełnić
przestępstwo lub zachować się w sposób niemoralny,
 rytualizm – występuje przy odrzuceniu przez osobę potrzeby osiągnięcia
celów narzuconych przez kulturę, powodem może być słaba internalizacja
celów,
 wycofanie – cechuje się internalizacją niektórych celów, wskutek niepowodzeń
osobistych jednostka wycofuje się z normalnego funkcjonowania, a brak
osiągnięć wyrównuje zachowaniami zastępczymi, np. sięga po używki,
 bunt – pojawia się przy odrzuceniu przez osobę celów oraz norm określających
sposoby i środki ich osiągnięcia.
 Według Mertona najbardziej rodnym przestępczo typem adaptacji jest
innowacja, w której naciski na zrealizowanie głównego celu, jakim jest sukces
finansowy, są tak duże, że jednostka odrzuca zinstytucjonalizowane środki i
próbuje go realizować za wszelką cenę, również przy pomocy środków
nielegalnych.
 Współcześnie politycy i media nawołują do otwierania interesów, bogacenia
się i osiągania sukcesów. Powoduje to wzrost zachowań innowacyjnych, w tym
przestępczych, co jest zgodne z koncepcją Mertona.
 Wyżej opisana teoria jest nazywana teorią anatomii i stała się inspiracją dla
wielu opracowań i prób jej doświadczalnej weryfikacji, które tylko w części
potwierdziły jej racje.
 Obecność „grup złodziei” widoczna już była w średniowieczu, jednak jej
nagły rozwój przypada na okres międzywojenny. Przestępcy opisują swoją
działalność, jako „organizację zawodową, której celem jest wzajemna pomoc”,
niesiona głównie w kierunku skazanych członków „organizacji” oraz ich
rodzin.
 Rozwój „grup przemytników” na dużą skalę. Poszerzenie pracy polskich
grup przestępczych, także poza granicami kraju, było związane przede
wszystkim z trudną sytuacją ekonomiczną w państwie, z różniącą się od naszej
mentalnością ludzi zamieszkujących tereny przygraniczne, a co najważniejsze
– ze słabą ochroną granic.
 Działania grup przestępczych w niepodległej Polsce były szczególnie widoczne
w latach 30. Początkowo były tworzone przez małą liczbę członków, nie
przyciągały większej uwagi organów państwowych. Pomimo małej liczebności
odznaczały się wyjątkową brutalnością i bezwzględnością. Skupiano się przede
wszystkim na przemycie, przestępstwach kryminalnych. W tamtych czasach
grupy przestępcze były również wykorzystywane do celów politycznych.
 Okres powojenny - działalność uaktywniają bandy, cechujące się ogromną
przemocą i brutalnością; szeroki dostęp do broni palnej, co jeszcze bardziej
zwiększyło siłę oraz determinację.
 Zakończenie II wojny światowej niesie za sobą falę niepewności, lęku i
strachu. Na Polaków czekało zupełnie inne, nowe życie. Polska zaczynała
odbudowywać swoje struktury, na nowo tworzy administrację i prawo. Słabość
państwa wykorzystywały różnorakie grupy przestępcze. Pojawiali się tzw.
złodzieje kieszonkowi, którzy skupiali się w „zespołach przestępczych”.
 Istnienie grup przestępczych w tym okresie zostało potwierdzone przez liczne
badania. Świadczy o tym m.in. odpowiednia hierarchia grup oraz konkretnie
wypracowane metody działania. Służby bezpieczeństwa były świadome
obecności oraz skutków, które niosła za sobą ich działalność na terenie Polski,
jednak zjawisko to zawsze było bagatelizowane, pomimo swojego wysokiego
stopnia zorganizowania.
 Grupy przestępcze coraz precyzyjniej organizują swoją pracę oraz
wewnętrzne struktury. Cechuje ich profesjonalizm, skupiają się na
pojedynczych działaniach, starają się zalegalizować zdobyte
zyski, rezygnują z ciągłości swoich działań.
 W latach 80. grupy przestępcze zasłynęły m.in. dzięki udziale w
operacji „Żelazo” prowadzonej przez państwowy aparat
bezpieczeństwa. Akcja została przeprowadzona przez I
Departament, na którego czele stał Mirosław Milewski.
 Operacja polegała na przeniknięciu pracowników wywiadu do
struktur przestępczych, którzy następnie wraz z innymi; grabili,
okradali, uczestniczyli w napadach rabunkowych. Doszło również
do kilku morderstw, które jak twierdzono nie były zaplanowane.
Wszystkie uzyskane zyski miały zostać przeznaczone na
finansowanie działalności wywiadu PRL. Część łupów została
jednak przygarnięta przez rządzących tj. Edwarda Gierka, Jana
Szydlaka itd.
 Uczestnicy tej akcji kontynuowali swoją działalność w tzw.
„gangu młotkarzy” napadającym na sklepy jubilerskie w
Niemczech.
 Ze względu na rozwój ekonomiczny, zmiany polityczne oraz
prawne w latach 90. swoją działalność znacząco poszerzyły
zorganizowane grupy przestępcze.
 W przeciwieństwie do lat poprzednich przestępcy nie skupiali się
na zatajaniu swojej działalności, funkcjonowali jawnie. Oprawcy
często czuli się bezkarnie, przez co pozwalali sobie na jeszcze
więcej. Ich działania były ukierunkowane na konkretny zysk,
grupy były wieloosobowe. Skupiały się przede wszystkim na
ściąganiu haraczy. Napadano restauracje, puby, kluby.
 Odpowiedzialnymi za te „akcje” były głównie legalnie
zarejestrowane i funkcjonujące firmy ochroniarskie, które
znalazły się pod kontrolą lokalnych gangsterów. Często
dochodziło do przywłaszczenia danego przedsiębiorstwa przez
określoną grupę przestępczą.