KARNOPRAWNA METODA REGULACJI PRAWA – reguluje normy zachowania ludzi, by było wiadome,

co jest zabronione (np. zabijanie) oraz co jest konsekwencją czynu.

RESTRYKCYJNA => PRZYMUS/SANKCJA. CEL: eliminacja zachowań aspołecznych w społeczeństwie.
ŹRÓDŁO REGULACJI NORM: Kodeks karny / Kodeks wykroczeń. PRZEDMIOT: przestępstwo.

Prawo karne

MATERIALNE PROCESOWE WYKROCZEŃ WYKONAWCZE SKARBOWE

TYPY ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA
SPOSÓB POSTĘPOWANIA
PRZESTĘPSTW ORGANÓW ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA
CZYNY ZABRONIONE O
PODZIAŁ ORGANÓW WYKONUJĄCYCH PRZESTĘPSTWA I
ORAZ KARY ZA SPRAWIEDLIWOŚCI
ZNIKOMEJ
PRAWOMOCNE WYROKI WYKROCZENIA
SZKODLIWOŚCI
POPEŁNIONE SPOŁECZNEJ
SĄDÓW I INNYCH SKARBOWE
PRZESTĘPSTWA ORGANÓW – TRYB KAR

KARA KRYMINALNA – przewidziana w ustawie, stosowana przez sądy, ujemna reakcja na popełnione
przestępstwa, polegająca na zadaniu sprawcy osobistej dolegliwości, mającej na celu zadośćuczynienie
społecznemu poczuciu sprawiedliwości i wypełniającej cele prewencyjne.
CZYN – ART.1.1. KK- psychicznie sterowane, zewnętrzne zachowanie w postaci działania/ zaniechania
działań pod groźbą kary określonej w ustawie (via compulsiva – pod wpływem przymusu psychicznego) <- Kara
obowiązuje w momencie popełnienia
 ZNAMIONA CZYNU – cechy ściśle określone, tworzące konkretny typ czynu zabronionego (np. zabił
człowieka na czyjeś żądanie; pod wpływem współczucia dla niego).
 SPOŁECZNA SZKODLIWOŚĆ (KARYGODNOŚĆ) – materialny element formalno materialnej
definicji przestępstwa.
 PRZESTĘPSTWO – jest tylko takim czynem, który jest społecznie szkodliwy w stopniu
wyższym niż znikomy. ART.1.2.KK
o ELEMENT STOPNIOWANY – np. nieznaczna społeczna szkodliwość uwzględnienie
społecznej szkodliwości przy wymiarze kary ART. 53.1.KK
o OKOLICZNOŚCI – ART.115.2.KK – np. postać zamiaru w przypadku przestępstw
nieumyślnych::
- przedmiotowe: np. rozmiary wyrządzonej winy
- podmiotowe: np. motywacja sprawcy
o WINA – w czasie popełnienia czynu): zasada koincydencji winy ->
WYJĄTEK: ZAWINIENIE NA PRZEDPOLU CZYNU ZABRONIONEGO.
- zarzut postawiony sprawcy, że ten zachował się niezgodnie z obowiązującą normą,
choć mógł i powinien zachować się inaczej.
FUNKCJE WINY:
- legitymująca: daje podstawę po pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności. „Nullum
crimen sine culpa” – nie ma zbrodni bez winy
-limitująca: wysokość kary nie może przekroczyć stopnia winy (art. 53.1KK), co ma
zapobiegać orzekaniu zbyt surowych i niesprawiedliwych kar.
DO PRZESŁANEK WINY NALEŻĄ:
- podmiotowa zdolność do ponoszenia odpowiedzialności karnej, warunkowana osiągnięciem
określonego wieku (art.10 KK)
- poczytalność (art. 31KK)
- brak usprawiedliwionego błędu (art. 29KK)
- brak działania w anormalnej sytuacji motywacyjnej, w warunkach stanu wyższej
konieczności wyłączającej winę (art. 26KK)
WYKROCZENIE – czyn o mniejszej szkodliwości społecznej.
 ZASADY I FUNKCJE PRAWA KARNEGO:

1. Zasada odpowiedzialności za czyn: Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu
zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na
przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa
międzynarodowego.

2. Zasada winy - nullum crimen sine culpa: jedna z fundamentalnych zasad współczesnego prawa karnego,
zgodnie z którą nie popełnia przestępstwa (ani też wykroczenia) sprawca, któremu nie można przypisać winy w
czasie czynu.
Legitymacyjna funkcja winy – wina stanowi podstawę odpowiedzialności karnej, jeśli sprawca osiągnął
odpowiedni stopień rozwoju (intelektualnego, społecznego, moralnego), znajduje się w stanie umożliwiającym
przypisanie mu winy, a czyn popełnia w normalnej sytuacji motywacyjnej
 Zasada koincydencji – równoczesne wystąpienie winy w trakcie realizacji znamion czynu
zabronionego,
Funkcja limitująca – wina wyznacza granice odpowiedzialności karnej (art. 53 § 1 k.k.)

3. Zasada humanitaryzmu: prawo karne powinno być humanitarne, ludzkie w tym znaczeniu, że wymagania
przezeń stawiane powinny być na miarę możliwości ludzkich, a stosowane kary i środki nie powinny poniżać
karanego ani wyrządzać mu zbędnych dolegliwości.

4. Zasada odpowiedzialności indywidualnej: odpowiedzialność za czyn zabroniony ponosi jedynie sam

sprawca, a wszelkie okoliczności wpływające na odpowiedzialność karną odnoszą się jedynie do osoby, której
dotyczą.

5. Zasada praworządności (legalizmu) - Nullum crimen sine lege scripta: organ procesowy powołany do
ścigania przestępstw jest zobowiązany, z chwilą powzięcia uprawdopodobnionej wiadomości o przestępstwie
ściganym z oskarżenia publicznego, wszcząć i przeprowadzić postępowanie karne.
Nullum crimen sine lege certa – opis przestępstwa musi być maksymalnie dokładny.
Nulla poena sine lege – kara za przestępstwo musi być określona i przewidziana w ustawie obowiązującej w
czasie popełnienia czynu, niedopuszczalne jest stosowanie sankcji bezwzględnie nieoznaczonych.

6. Zasada społecznej szkodliwości - Nullum crimen sine periculo sociali: Przestępstwem jest taki czyn, który
jest zabroniony przez ustawę pod groźbą kary, a stopień jego społecznej szkodliwości jest wyższy niż znikomy,
Kwantyfikatory społecznej szkodliwości czynu zabronionego zostały wskazane w art. 115 § 2 k.k. i mają
charakter mieszany (przedmiotowo – podmiotowy),

Funkcja ochronna: prawo karne ustanawia zakazy określonych kategorii zachowań, naruszających lub
bezpośrednio zagrażających określonym wartościom społecznym, poprzez udzielenie im ochrony. Funkcja ta
realizuje się poprzez ochronę stosunków społecznych oraz przyjętego w państwie systemu wartości przed
zamachami na nie.

Funkcja sprawiedliwościowa: stosowanie kar i innych środków, stanowi swoisty „odwet” społeczeństwa na
sprawcy. Wyraźna jest w konstrukcji tej funkcji idea odpłaty, a tym samym zadośćuczynienie społecznemu
poczuciu sprawiedliwości. Funkcja ta jest zwrócona ku przeszłości, swój sens czerpie bowiem z faktu
popełnienia przestępstwa.

Funkcja prewencyjno – wychowawcza: prawo karne powinno pełnić funkcję zapobiegawczą i wychowawczą
dla społeczeństwa i w ten sposób przyczyniać się do obniżania przestępczości.
Prewencja indywidulana – środki, którymi dysponuje prawo karne oddziałują zapobiegawczo – wychowawczo
na indywidualnego sprawcę,
Prewencja generalna – wpływ instrumentów prawno – karnych na ogół społeczeństwa w kierunku
przestrzegania prawa,
Odmiana pozytywna p.g. – wpływ na kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa (art. 53 k.k.),
Odmiana negatywna – odstraszający wpływ kar (w k.k. z 1969r.)

Funkcja gwarancyjna: Odzwierciedla się w stwierdzeniu, by czyny zabronione były w sposób jasny określone
w ustawie, aby orzekano kary oznaczone w ustawie. Nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege, lex retro
non agit - Nie ma przestępstwa bez prawa, nie ma kary bez prawa, prawo nie działa wstecz
Funkcja profilaktyczno – zabezpieczająca: ochrona stosunków społecznych poprzez eliminację z życia
społecznego sprawców czynów zabronionych,Realizowana jest poprzez kary izolacyjne (np. pozbawienie
wolności) lub środki zabezpieczające (np. typu leczniczego), które prowadzą do izolacji sprawców szczególnie
niebezpiecznych (poprzez uniemożliwienie np. pełnienia określonych funkcji, czy zawodów).

Funkcja kompensacyjna: prawo karne powinno sprzyjać naprawieniu szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu
przestępstwem,Służą ku temu niektóre środki karne, np. w postaci obowiązku naprawienia szkody, czy nawiązki,
które choć częściowo rekompensują doznane krzywdy.

ISTOTA WYKROCZENIA
Wykroczenie: art.1.1. i 1.2.KK: czyn człowieka zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w
czasie jego popełnienia, o znamionach określonych w ustawie, zawiniony i społecznie szkodliwy.
Elementy strukturalne pojęcia wykroczenia:
• czyn człowieka
• realizacja znamion określonych w ustawie (czyn zabroniony)
• bezprawność
• społeczna szkodliwość (karygodność)
• wina
Powyższe elementy stanowią jednocześnie przesłanki odpowiedzialności za wykroczenie.

Pojęcie czynu w prawie wykroczeń

Czynem w prawie o wykroczeniach jest fragment zewnętrznego zachowania się człowieka, spójny wewnętrznie i
społecznie doniosły w sensie ujemnym. Zależny od wolnej woli, tj. stanowiący wyraz wolnej woli człowieka.
Czynem nie są:
- zachowanie odruchowe (refleksyjne)
- zachowanie podjęte na skutek przymusu fizycznego
- zachowanie podjęte w stanie wyłączonej świadomości (napad epileptyczny, sen fizjologiczny)
- zachowanie podjęte w stanie fizjologicznej niemożności działania (paraliż, utrata przytomności)
- zachowania zautomatyzowane pierwotnie.

Czyn zabroniony – art.47 § 1K.W. - zachowanie się człowieka o znamionach określonych w ustawie karnej.
Ustawowymi znamionami nazywamy cechy abstrakcyjnego obrazu zachowania się zawartego w dyspozycji
przepisu części szczególnej. Elementy treściowe tego wzorca zabronionego zachowania się tworzą typ czynu
zabronionego.
Podział logiczny znamion czynu zabronionego(„jak” ma być opisany czyn zabroniony):
• znamiona potoczne – używane w tym samym znaczeniu, w jakim są one używane w języku potocznym,
• znamiona odsyłające – odwołują się do terminologii używanej w wyspecjalizowanych dziedzinach
wiedzy, np. „instytucja państwowa”, „choroba psychiczna”. Do znamion odsyłających należą znamiona
normatywne, które czerpią swój sens z rozstrzygnięć zawartych w odpowiednich przepisach, np.
„władza rodzicielska”, „bez wymaganego zezwolenia”, „właściciel zwierzęcia” oraz definicje legalne,
np. „dokument”, „rzecz ruchoma” – patrz słowniczek wyrażeń ustawowych art. 47K.W.).
• znamiona pozytywne – znamiona, które ma posiadać konkretny czyn, aby był zgodny z opisem,
• znamiona negatywne – brak pewnych cech w realizowanym czynie decyduje o jego zgodności z
typem czynu zabronionego, np. „bez wymaganego zezwolenia”, „wbrew uprawnieniu”.
Niektórzy autorzy zaliczają do znamion negatywnych brak okoliczności wyłączających bezprawność czynu
(KONTRATYPU)
• znamiona opisowe (deskryptywne) – nie wymagają ocen od stosującego prawo, posługują się opisem
zachowania, jego okoliczności, np. „rzecz ruchoma”, „człowiek”, „pies”, „pojazd mechaniczny”,
• znamiona ocenne (wartościujące) – odwołują się do pewnych ocen, np. „ze swawoli”, „złośliwie”,
„uporczywie”, „nieobyczajny wybryk”.
• znamiona ostre – z wyraźnie oznaczoną klasą desygnatów, tak że zaszeregowanie do niej jakiegoś
przedmiotu lub sytuacji nie nastręcza trudności, np. „kto”, „uszkadza”, „niszczy”. Znamiona ilościowe
wyrażone liczbami należą także do tego rodzaju znamion, np. „małoletni”,
• znamiona nieostre – z mniej lub bardziej wyraźną granicą zakresu, np. „poważne zakłócenia”,
„szczególnie ciężki przypadek”.
• znamiona przedmiotowe – odnoszące się do wszystkiego co w typie czynu zabronionego nie jest
podmiotem lub jego przeżyciami psychicznymi,
• znamiona podmiotowe – odnoszące się do podmiotu, charakteryzujące osobę sprawcy oraz odnoszące
się do zjawisk psychicznych – umyślności i nieumyślności, w tym do wiedzy, świadomości, motywów,
pobudek czy celu, np. „ w celu”, „celem”, „zataja”, „grozi”, „wyszydza”.
Podział strukturalny znamion czynu zabronionego („co musi” zawierać opis typu czynu zabronionego, aby był
kompletny):
Znamiona określają:
Przedmiot- dobro prawne objęte ochroną,
Stronę przedmiotową – opis czynności wykonawczej, skutek, przedmiot czynności wykonawczej, określenia
modalizujące;
Podmiot – sprawca przestępstwa,
Stronę podmiotową – przebiegi psychiczne (umyślność, nieumyślność)

Przedmiot ochrony (zamachu)- dobro/wartość społeczna, którą chronią przepisy prawa wykroczeń. Nie zawsze
wprost ujęta w przepisie części szczególnej. Wówczas pomocny dla jego wyłonienia może być tytuł rozdziału, w
którym dany typ czyny zabronionego się znajduje.
Ze względu na stopień jego konkretyzacji wyróżniamy:
- ogólny przedmiot ochrony
- rodzajowy przedmiot ochrony
- indywidualny przedmiot ochrony.
Inny podział obejmuje: główny i uboczny przedmiot ochrony.
Jest on ważny dla ustalenia podobieństwa wykroczeń i przestępstw, które jest przesłanką np. recydywy.
Definicja przestępstw i wykroczeń podobnych zawarta jest w art. 47 § 2 k.w.
Są nimi wykroczenia i przestępstwa:
- tego samego rodzaju
- popełnione z użyciem przemocy lub groźby jej użycia
- Popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.
Strona przedmiotowa
• sposób zachowania się sprawcy- określenie czynności wykonawczej. Ze względu na sposób opisania
znamienia czasownikowego wykroczenia dzielimy na : z działania, z zaniechania, z działania lub
zaniechania albo mówimy o utrzymanie jakiegoś stanu rzeczy, trwałe, kwalifikowane, o zbiorowo
określonym czynie,
• skutek – zmiana w układzie elementów przestrzennych różnych względem zachowania się sprawcy.
Wyróżniamy tutaj wykroczenia materialne, wykroczenia formalne, z naruszenia lub narażenia na
niebezpieczeństwo,
• związek przyczynowy – umożliwia ustalenie powiązania przyczynowego między zachowaniem się
sprawcy a określonym w ustawie skutkiem; chodzi zatem o takie powiązanie zjawisk, z których jedno
wynika z drugiego, czyli bez zaistnienia tego pierwszego (przyczyna) drugie by nie nastąpiło (skutek),
• Przedmiot czynności wykonawczej- rzecz lub osoba, na którą skierowany jest bezpośrednio zamach
sprawcy,
• Okoliczności modalne – czas, miejsce, sytuacja.
Podmiot: Na zasadach określonych w kodeksie wykroczeń odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po
ukończeniu 17 lat (art. 8 k.w.). Oznacza to, że nieletni nie ponoszą odpowiedzialności w trybie przewidzianym
przez prawo wykroczeń. Wobec nich sądy rodzinne stosują środki wychowawcze, gdy jest to konieczne aby
przeciwdziałać demoralizacji nieletniego oraz środki wychowawcze i poprawcze – w razie popełnienia przez
nieletniego „czynu karalnego”.
Z uwagi na podmiot wykroczenia dzielimy na:
- powszechne
- indywidualne.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ NIELETNICH: Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach
nieletnich ( t.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 ze zm.)
Art. 1. § 1. Przepisy ustawy stosuje się w zakresie:
1) zapobiegania i zwalczania demoralizacji - w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18,
2) postępowania w sprawach o czyny karalne - w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po
ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17,
3) wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych - w stosunku do osób, względem których środki te
zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21.
§ 2. Ilekroć w ustawie jest mowa o:
1) "nieletnich" - rozumie się przez to osoby, o których mowa w § 1,
2) "czynie karalnym" - rozumie się przez to czyn zabroniony przez ustawę jako:
a) przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo
b) wykroczenie określone w art. 51, 62 , 69, 74, 76, 85, 87, 119, 122, 124, 133 lub 143 Kodeksu wykroczeń.
Strona podmiotowa:
Umyślność
Art. 6. § 1 k.w. Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest
chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.
Umyślność można podzielić na dwie postacie:
• zamiar bezpośredni (dolus directus)– gdy sprawca chce popełnić czyn, tj. ma wolę jego popełnienia i
świadomość skutku swojego zachowania i dąży do ich wystąpienia. Zamiar bezpośredni stanowi
wyższą formę umyślności, a zatem przemawia za wyższą karą
• zamiar ewentualny (dolus eventualis) - gdy sprawca uświadamia sobie skutek , jaki może spowodować
jego zachowanie, bezpośrednio nie dąży do jego wystąpienia - jednak godzi się na to by nastąpił.
Zamiar ewentualny towarzyszy zazwyczaj jakiemuś innemu dążeniu, stąd bywa on też określany jako
zamiar wynikowy. Jest to niższy stopień umyślności, zatem przemawia za niższym wymiarem kary.
Nieumyślność:
Art. 6 § 2 k.w. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego
popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach,
mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.
Elementy nieumyślnej realizacji znamion czynu zabronionego;
1) brak zamiaru,
2) niezachowanie ostrożności wymaganej w danych okolicznościach,
3) związek przyczynowy między naruszeniem właściwej reguły ostrożnego postępowania z dobrem
prawnym a popełnionym czynem zabronionym,
4) przewidywanie bądź możliwość przewidywania możliwości popełnienia czynu zabronionego.
Nieumyślność można podzielić na dwie postacie:
• Nieumyślność świadoma - zachodzi gdy sprawca, nie mając zamiaru popełnienia czynu zabronionego
popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo
że przewidywał możliwość popełnienia czynu (sprawca nie zachował wymaganej ostrożności i nie
dostosował swojego zachowania do określonej sytuacji).
• Nieumyślność nieświadoma – jest to forma o niższym stopniu naganności i zachodzi, gdy sprawca w
ogóle nie przewidywał możliwości popełnienia czynu, choć możliwość taką mógł przewidzieć przy
zachowaniu niezbędnej ostrożności.

BEZPRAWNOŚĆ: ocena wyrażająca sprzeczność między faktycznym zachowaniem się człowieka a tym
zachowaniem, które ustawa określa jako nakazane (czyli z nakazem prawnym), albo zgodność między
faktycznym zachowaniem a tym zachowaniem, które ustawa określa jako zakazane (czyli z zakazem prawnym).
Bezprawność zachodzi zatem, gdy to co się zdarzyło (sfera bytu), nie odpowiada temu, co się zdarzyć powinno
(sferze powinności).
Bezprawność kryminalna oznacza przekroczenie zakazów prawa wykroczeń obwarowanych sankcją w postaci
kary kryminalnej. Jednocześnie owo przekroczenie nie zachodzić w okolicznościach, które legalizują czyn
wypełniający znamiona jakiegoś typu czynu zabronionego. Te ostatnie bowiem wyłączają jego bezprawność.
Powodują one, że czyn odpowiadający ustawowemu opisowi czynu zabronionego nie jest jednak bezprawny. W
doktrynie prawa karnego nazywamy je kontratypami. Tak rozumiana bezprawność kryminalna ma charakter
złożony, jest bowiem koniunkcją formalnego zakazu karnego i braku kontratypu.

SPOŁECZNA SZKODLIWOŚĆ: całokształt właściwości zarówno obiektywnych jak i subiektywnych czynu,

decydujących o jego społecznie ujemnej wartości. Pierwszej oceny w tym względzie dokonuje ustawodawca. W
tym ujęciu stanowi ona materialny element czynu zabronionego i odgrywa rolę miernika zasadności zabronienia
czynu. Mówiąc o czynie mamy tu na myśli określoną kategorię, a nie konkretny czyn. Na tym więc poziomie
rozważań stwierdzenie, że kradzież jest czynem społecznie szkodliwym nie oznacza, że konkretna kradzież ma
określony stopień społecznej szkodliwości, lecz to, że kradzież jako pewna kategoria czynów nagannych ma taką
społeczną szkodliwość, iż czyny objęte pojęciem kradzieży powinny być zabronione. W konsekwencji pojęcie
społecznej szkodliwości wyjaśnia, dlaczego pewne czyny są zabronione, a inne zaś nie. Ta generalna ocena
dokonywana przez ustawodawcę nie podlega weryfikacji przez organy wymiaru sprawiedliwości, które w
postępowaniu nie badają zasadności dokonanego wyboru. Czym innym jest natomiast ocena społecznej
szkodliwości czynu konkretnego czynu, popełnionego przez konkretnego sprawcę w określonym miejscu, czasie
i okolicznościach. Taki czyn, należący do kategorii czynów, których społeczna szkodliwość została uznana przez
ustawodawcę za uzasadniającą ich zabronienie, charakteryzuje się zindywidualizowaną społeczną szkodliwością,
a jej stopień może być rozmaity. Kluczowe znaczenie dla stopnia społecznej szkodliwości in concreto ma art. 47
§ 6 k.w. Wymienia on kwantyfikatory (mierniki) stopnia społecznej szkodliwości nawiązując do koncepcji
przedmiotowo-podmiotowej. Zaliczamy do nich:
- rodzaj i charakter naruszonego dobra prawnego,
 - rozmiar wyrządzonej lub grożącej szkody,
- sposób i okoliczności popełnionego czynu,
- wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków,
- postać zamiaru,
- motywację sprawcy,
- rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.
-
FORMY STADIALNE WYKROCZENIA:
Stadia realizacji wykroczenia (iter delicti):
- zamiar (cogitationis poenam nemo patitur -niekaralny etap wewnętrzny)
- przygotowanie (niekaralny etap zewnętrzny)
- usiłowanie (art. 11 k.w.)
- dokonanie
Dokonanie: ostatni etap realizacji czynu zabronionego i ma miejsce wówczas, gdy sprawca zrealizował pełny
zestaw ustawowych znamion danego typu czynu zabronionego.
Pojęcie „dokonania” nie jest tożsame z pojęciem „popełnienia” wykroczenia. Różnica dotyczy ich zakresów
logicznych, pierwsze bowiem zawiera się w drugim. Każde dokonanie jest wobec tego popełnieniem, lecz nie
zawsze musi być odwrotnie, o czym właśnie świadczą formy stadialne. Można popełnić wykroczenie polegające
na usiłowaniu, ale nie można mówić o dokonaniu wykroczenia, które osiągnęło jedynie etap usiłowania.

Usiłowanie i jego przesłanki: Odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim
zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje (art. 11 k.w.). Z tak ujętej
formuły usiłowania wynikają następujące jego przesłanki:
• zamiar popełnienia czynu zabronionego,
• zachowanie zmierzające bezpośrednio do dokonania czynu zabronionego
• brak dokonania
Formy usiłowania:
 udolne (art. 11 § 1 k.w.),
• nieudolne (art. 13 § 2 k.k.), które zachodzi wówczas, gdy usiłujący nie uświadamia sobie, że
dokonanie czynu zabronionego jest w ogóle niemożliwe ze względu na brak przedmiotu
wykonawczego lub użycia środka nie nadającego się do dokonania,
• ukończone, które zachodzi wówczas, gdy sprawca wykonał wszystkie czynności mające prowadzić do
pełnej realizacji znamion czynu zabronionego i ze swej strony nie musi już przedsiębrać czegokolwiek,
a jedynie oczekiwać rezultatów swego zachowania (możliwe przy wykroczeniach formalnych; czynny
żal),
• nieukończone (zatamowane, zahamowane) ma miejsce wówczas, gdy sprawca zdołał wykonać jedynie
część czynności, które prowadzić miały do realizacji zamierzonego celu (możliwe przy wykroczeniach
skutkowych; odstąpienie od dokonania).
Karalność usiłowania: Zgodnie z art. 11 § 2 k.w. usiłowanie jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi.
Kodeks ogranicza karalność tej formy stadialnej do najpoważniejszych wykroczeń, powstałych z
przekwalifikowania drobnych występków w wykroczenia (art. 119 – 120, 122, 124, 133 – 134 i 136 k.w.).
W tych wypadkach sąd wymierza karę w granicach przewidzianych dla danego typu wykroczenia. Jeżeli jednak
sprawca starał się zapobiec skutkowi swego czynu, sąd powinien nadzwyczajnie karę złagodzić albo w ogóle
odstąpić od jej wymierzenia na podstawie art. 39 k.w. (tzw. nieskuteczny czynny żal).
W pozostałym zakresie utrzymana została zasada, że usiłowanie wykroczeń nie jest karalne, a to m.in. z tego
powodu, że są one czynami o mniejszej z reguły społecznej szkodliwości od przestępstw.
Usiłowanie nie jest również karalne wówczas, gdy sprawca odstąpił od dokonania albo zapobiegł efektywnie
jego skutkowi (tzw. skuteczny czynny żal – art. 11 § 4 k.w.).

Przygotowanie: sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego i podejmuje czynności mające stworzyć
warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności w tymże
celu wchodzi w porozumienie z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza
plan działania. Na gruncie kodeksu wykroczeń, inaczej niż w k.k. (art. 16 § 2 k.k.) ten etap realizacji czynu
zabronionego nie jest karalny.
Formy współdziałania przy popełnieniu wykroczenia

Formy współdziałania
przestępczego

Formy sprawcze Formy niesprawcze

(zjawiskowe)

Sprawstwo Podżeganie Pomocnictwo

Sprawstwo Sprawstwo
Jednosprawstwo Współsprawstwo
kierownicze polecające

Koncepcje odpowiedzialności osób za współdziałanie przestępcze

• koncepcja udziału w cudzym wykroczeniu/przestępstwie
• koncepcja jednolitego sprawstwa
• polska koncepcja postaci zjawiskowych popełnienia przestępstwa
Koncepcja udziału w cudzym wykroczeniu/przestępstwie opiera się na założeniu, że własne
wykorczenie/przestępstwo popełnia jedynie sprawca główny, wszyscy inni (podżegacz, pomocnik,
współsprawca) mają swój udział w wykroczeniu/przestępstwie sprawcy głównego i w ten sposób są z nim
związani (zasada odpowiedzialności akcesoryjnej). Przy czystej (krańcowej) akcesoryjności odpowiedzialność
osób uczestniczących w przestępstwie sprawcy głównego w pełni uzależniona jest od tego, co ów sprawca
uczynił, oraz od zakresu jego odpowiedzialności (bez przestępstwa sprawcy głównego nie może być bowiem
mowy o udziale w cudzym wykorczeniu/przestępstwie). Nie istnieje zatem możliwość odpowiedzialności za
podżeganie i pomocnictwo bez popełnienia czynu zabronionego przez sprawcę głównego co najmniej w formie
usiłowania. Wszyscy współdziałający popełniają jedno przestępstwo, które wykonuje sprawca główny,
uczestniczą zaś w jego popełnieniu podżegacz i pomocnik.

Koncepcja jednolitego sprawstwa – prowadzi do pełnego uniezależnienia odpowiedzialności współdziałających

(podżegacza, pomocnika) od odpowiedzialności sprawcy głównego. Odpowiedzialność za poszczególne postacie
sprawstwa możliwa jest także wówczas, gdy sprawcy głównemu nie da się przypisać dokonania lub usiłowania
popełnienia czynu zabronionego. W przypadku współdziałania w popełnieniu wykroczenia/przestępstwa każdy
ze współdziałających popełnia swoje własne wykroczenie/przestępstwo. Z uwagi na uznanie wszystkich postaci
współdziałania za sprawstwo, możliwe jest usiłowanie poszczególnych odmian sprawstwa na zasadach
ogólnych.

Polska koncepcja postaci zjawiskowych popełnienia przestępstwa: krańcowe uniezależnienie odpowiedzialności

podżegacza i pomocnika od odpowiedzialności sprawcy, oparte na zasadzie odpowiedzialności indywidualnej.
Każdy z wymienionych podmiotów odpowiada za własne przestępstwo, tzn. sprawca za sprawstwo, podżegacz
za nakłanianie, pomocnik zaś za udzielanie pomocy. Prowadzi to do przypisania każdemu ze współdziałających
odrębnego przestępstwa, którego znamiona określone są zarówno w art. 18 § 1 i 3 k.k., jak i odpowiednim
przepisie części szczególnej.

Sprawstwo: Zgodnie z art. 18 § 1 k.k. odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony
sam albo wspólnie i w porozumieniu z inną osobą, ale także ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego
przez inną osobę lub – wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie – poleca jej wykonanie takiego czynu.
Sprawstwo kierownicze: zachodzi wówczas, gdy sprawca kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną
osobę. Kierowanie polega na faktycznym panowaniu nad przebiegiem oraz realizacją znamion czynu
zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę. Istota sprawstwa kierowniczego polega na zorganizowaniu i
kierowaniu akcją przestępczą, a ponadto na możliwości kierowania wykonaniem przestępstwa, kształtowania
jego przebiegu i regulowania czynności innych osób.
Sprawstwo polecające: Polega na poleceniu wykonania czynu zabronionego innej osobie przy wykorzystaniu jej
uzależnienia od polecającego. Polecający, podobnie jak sprawca kierowniczy, nie realizuje osobiście znamion
czynu zabronionego, lecz posługuje się w tym celu inną osobą. Z tej perspektywy można by go więc określić
jako sprawcę pośredniego. Od sprawstwa kierowniczego polecenie różni się przede wszystkim tym, że
polecający nie panuje nad realizacją czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę. Jego rola ogranicza
się do zlecenia wykonania czynu zabronionego innej osobie.

Współsprawstwo: Odpowiada za współsprawstwo ten, kto wykonuje czyn zabroniony wspólnie i w

porozumieniu z inną osobą. Wspólne wykonanie czynu zabronionego oznacza, iż współdziałający sprawcy
łącznie, nie z osobna, zrealizować muszą komplet jego ustawowych znamion. Suma ich zachowań zatem ma
wypełniać istotę danego wykroczenia. Tym samym nie jest konieczne, aby każdy ze współdziałających
sprawców realizował wszystkie znamiona czynu zabronionego.
Porozumienie zachodzi wówczas, gdy mamy do czynienia z uzgodnieniem wspólnego zamiaru podjęcia
zachowania stanowiącego wykonanie czynu zabronionego oraz podziałem ról między poszczególnymi
sprawcami. Jest ono spoiwem łączącym wzajemnie dopełniające się zachowania kilku sprawców w jedną całość.
Istotne jest przy tym, aby porozumiewający się współsprawcy mieli świadomość i wolę wspólnego działania
(inaczej przy sprawstwie koincydentalnym). Po ich stronie musi istnieć ta subiektywna więź, która sprowadza
się do tego, że każdy z nich ma świadomość, że umawia się z inna osobą co do wspólnego przedsięwzięcia
określonego zachowania oraz ma wolę wspólnego wykonania. Jego treść może być jednocześnie modyfikowana
w trakcie realizacji czynu zabronionego (współsprawstwo sukcesywne). Współsprawstwo konieczne narzuca
sama ustawa – por. zbiegowisko publiczne art. 50 k.w.

Podżeganie: Podżegaczem jest ten, kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do
tego. Podżegacz nie jest sprawcą sensu stricto, sam nie uczestniczy w popełnieniu czynu, do którego dokonania
nakłania.
Elementy podżegania:
- zamiar bezpośredni
- działanie
- nakłanianie do dokonania czynu zabronionego (mową, pismem, gestem, groźbą).
Istota tego ostatniego sprowadza się do wywołania u innej, konkretnie oznaczonej osoby zamiaru popełnienia
czynu zabronionego. Nie jest nim w każdym razie utwierdzanie tej osoby w podjętym wcześniej zamiarze
(pomocnictwo psychiczne).

Pomocnictwo: Zgodnie z art. 13 k.w. odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała
czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzie,
środek przewozu, udzielając rady lub informacji (pomocnictwo fizyczne i psychiczne); odpowiada za
pomocnictwo także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia
czynu zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia innej osobie jego popełnienie.
Elementy pomocnictwa:
- zamiar bezpośredni lub ewentualny
- działanie, zaniechanie
- ułatwienie popełnienia czynu zabronionego
- musi nastąpić przed w czasie popełnia czynu zabronionego.

Indywidualizacja odpowiedzialności osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa

Każdy ze współdziałających w popełnieniu czynu zabronionego odpowiada w granicach swojej umyślności lub
nieumyślności niezależnie od odpowiedzialności pozostałych współdziałających.
Konstrukcja odpowiedzialności za podżeganie i pomocnictwo zawiera pewne elementy akcesoryjności, co
znajduje wyraz w treści art. 14 § 1 k.w. - jeżeli sprawca główny nie dokonał czynu zabronionego, podżegacz i
pomocnik nie będą odpowiadać. Warunkiem ich odpowiedzialności jest bowiem dokonanie czynu zabronionego
przez sprawcę bezpośredniego, nawet jeśli ten ostatni nie będzie ponosił odpowiedzialności (np. z powodu
nieletniości czy niepoczytalności).
Podżeganie i pomocnictwo nie stanowią również pełnych from zjawiskowych. Decyduje o tym art. 14 § 1 k.w.,
w myśl którego podżeganie i pomocnictwo są karalne tylko wtedy, gdy szczególny przepis ustawowy tak
stanowi. Wówczas karalność tych form następuje w granicach sankcji przewidzianej dla danego wykroczenia
(art. 14 § 3 k.w.). Brak w przepisach k.w. regulacji czynnego żalu. Posiłkowo stosujemy art. 23 k.k.
KONTRATYPY

Założenia kontratypizacji; funkcja kontratypu

Kontratypy w prawie wykroczeń służą wtórnej legalizacji zachowań pierwotnie bezprawnych. Zachowanie
podjęte w warunkach kontratypu, mimo iż nie jest pozbawione społecznej szkodliwości jest prawnie dozwolone
lub ustawodawca uznaje karanie jego sprawcy takiego czynu za niecelowe.

Okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy):

Kontratypy ustawowe:
obrona konieczna – art. 15 k.w.
stan wyższej konieczności – art. 16 k.w.
Kontratypy pozaustawowe:
- zgoda pokrzywdzonego
- działanie w granicach szczególnych uprawnień i obowiązków
- zwyczaj

Obrona konieczna – struktura:

• zamach (zachowanie się człowieka, które nie tylko narusza dobro prawne, ale także które stwarza
konkretne niebezpieczeństwo jego naruszenia):
– Rzeczywisty (nieurojony)
– bezpośredni (niebezpieczeństwo, które może się natychmiast zaktualizować)
– bezprawny
• obrona (reakcja na zamach):
- konieczna, czyli niezbędna do odparcia zamachu
- współmierna do niebezpieczeństwa zamachu
- motywowana odparciem zamachu
- współczesna
Przekroczenie granic obrony koniecznej:
 eksces intensywny – sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu
• eksces ekstensywny – gdy sprawca podejmuje obronę zanim rozpoczął się bezpośredni zamach, bądź
kontynuuje ją już po jego zakończeniu
W obu wypadkach sprawca dopuszcza się wykroczenia. Istnieje jednak możliwość zastosowania art. 39 k.w.

Stan wyższej konieczności – struktura:

• niebezpieczeństwo (może pochodzić od człowieka, jak też zwierzęcia lub sił przyrody:
- rzeczywiste
- bezpośrednie
- zagrażające jakiemukolwiek dobru prawnemu
• zachowanie skierowanie na uchylenie niebezpieczeństwa zgodnie z zasadami:
- proporcjonalności, według której poświęcane dobro prawne nie powinno przedstawiać wartości
oczywiście wyższej od dobra ratowanego
- subsydiarności, która wyraża się w tym, że poświęcenie określonego dobra musi być jedynym sposobem
na odwrócenie niebezpieczeństwa. Gdyby istniała możliwość uniknięcia niebezpieczeństwa w inny sposób, to
powyższe działanie stanowiło by przekroczenie stanu wyższej konieczności
- podjęte w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa
Przekroczenie tych zasad jest równoznaczne z popełnieniem wykroczenia. Również i w tym wypadku zachodzi
możliwość zastosowania art. 39 k.w

Zgoda pokrzywdzonego: Pokrzywdzony musi być faktycznym (jeżeli rzeczywiście może nim dysponować) i
prawnym (gdy znajduje się to w zakresie jego formalnych uprawnień) dysponentem określonego dobra.
Warunki uznania zgody pokrzywdzonego jako kontratypu:
– musi być ona wyrażona przed określonym zachowaniem się
– musi być wyrażona przez osobę poczytalną i mającą co najmniej 17 lat
– musi być konkretna, tzn. dotyczyć określonego dobra lub zachowania się.
Nie jest istotne w jakiej formie została ona wyrażona, ale ważne jest by sprawca o niej wiedział.