SİNEMA TARİHİ’NE GİRİŞ
olan Thomas Edison, William Dickson'ın da
Aslında, 1 Kasım 1895’de Berlin'de Max
Sklandowsky ve kardeşi Emil, kendi filmlerini
gösterime sunmuşlardır. Fakat sinema
tarihçilerinin büyük çoğunluğu, kullandıkları
aygıtların gerçek anlamda bir projeksiyon
makinesi olmadığı görüşündedirler. Onlara göre
bu makine, sürekli hareketli resimler yerine
görüntüleri art arda gösteren genellikle daha
kaba bir aygıt olarak nitelendirilir ve bu nedenle
de sinema tarihi konuşulurken pek de
isimlerinden bahsedilmez.
Kısa bir süre sonra ise, 28 Aralık 1895' de
Paris'te, Capucines Bulvarı'nda bir bodruma
"biletle" girmiş otuz üç kişinin izlediği yirmi
dakikalık programın yaratıcıları olan Lumiere
kardeşler "sinemanın babaları" olarak anılmaya
başlar. Louis ve Auguste Lumiere kardeşlerin
programında bir trenin istasyona girişi, paydos
saati fabrikadan çıkan işçiler gibi olayların yanı
sıra “Sulanan Bahçıvan” adlı bir komedi de
vardı.
Lumiere Kardeşler
Hareketli resimlerin ortaya çıkışı ise çok
daha eski tarihlere dayanmaktadır. 1880'lerde
Britanya'da ve başka bazı yerlerde Eadweard
Muybridge, fotoğraflarla önemli deneyler
gerçekleştirmiş, bu da Fransa'da Etienne Jules
Marey'in çalışmalarını etkilemişti; Amerika'da
ise daha önce telefon, fonograf ve elektrik
1
ampulünün geliştirilmesine katkıda bulunmuş
yardımıyla bir fonograf plağıyla eş zamanlı
olarak film gösteren bir araç icat etmişti.
(Edison bu araca “Kinetofonograf” gibi bir
isim vermişti ki bu ismin tutmayacağını en
baştan anlaması gerekirdi).
Lumiere kardeşler, şüphesiz kamera ve
projeksiyon makinesini birleştiren
sinematografı geliştirmekle büyük bir atılım
yapıp bu yarışta öne geçmişlerdi. Fakat
Fransızlar bile sinemanın tek mucidinin onlar
olduğunu iddia edemezler. Yine de Lumiere
Kardeşler bu avantajı iyi kullanıp, herkes
sinemayı müzikhollerde ve panayırlarda
sergilenecek, gelip geçici bir moda olarak
görürken, 1897' de ilk sinema salonunu
Paris'te açmışlardır. Amerika ise buna benzer
birşeyi 1902' de Los Angeles'ta gerçekleştirdi
(ve bundan 10 yıl sonra Los Angeles Batı
dünyasının sinema merkezi olacaktı).
Henüz eksik olan ise, sinemaya 20.
yüzyılda sanat formu kazandıracak olan
fotoğrafla dram sanatlarının birlikteliğiydi. Ve
bunu da gerçekleştirecek olan yine bir Fransız,
Georges Melies’ti. Bir illüzyonist olan
Melies'e göre ilk filmlerde olan bir olay
örgüsü, karakter gelişimiydi. Ona göre
sinemanın düşleme ihtiyacı vardı. Salt gerçek
olgular değil, biraz kurmaca, biraz illüzyon...
Böylece fotoğraf hileleri kullanarak, bir
kadının iskelete, kadın güreşçilerin erkeklere
dönüştüğü, hayaletlerin dans ettiği filmler
yaptı.
George Melies, Aya Yolculuk
 Yine de 20. yüzyılın ilk yarılarına, kurgunun
gelişimine kadar, “anlatı”, sinemanın tali bir
öğesi olarak kaldı. Bir hikâye anlatmaya yönelik
ilk dönem filmlerinin en iyilerinden biri, Edwin
Porter'ın 1903 yılında çektiği “The Great Train
Robbery” (Büyük Tren Soygunu), filmidir. On
dakika süren tek makaralık bu film, on dört
sahne içinde bir tren soygununu ardından kaçışı
ve soyguncuların yakalanışını anlatır.
İngiltere'de ise daha 1901'de “Fire” adlı
kurgulu bir film yapılmıştı. Fransa'da Georges
Melies muhtemelen dünyanın iki makara
uzunluğundaki ilk filmi “Voyage a Travers
l'Impossible”ı (İmkânsız Yolculuk) çekmiş,
1912'de ise Sarah Bernhardt'ın başrol oynadığı
dört makara uzunluğundaki “Queen Elizabeth”
çekilmişti. İtalya'da ise Enrico Guazzoni'nin
yönettiği “Qua Vadis”, bunun iki katı
uzunluğundaydı ve seyircilerin bir iki dakikadan
fazla oturmayacaklarını düşünenler yanılmıştı.
Ve yine İtalya'da Giovanni Pastrone'nin üç
saatlik filmi “Cabiria” çekildi. Böylece
sinemada bir gece geçirmek tiyatroya gitmenin
alternatifi olmuştu artık.
Bu aşamada sinema endüstrisi tek bir
ülkenin egemenliği altında değildir ve bu durum
Birinci Dünya Savaşı'na değin bu böyle sürer.
Gelişmeler Amerika'da olduğu kadar Avrupa'da
da aynı hızla sürüyordur ve sinema görece
2
serbest bir pazardır. Filmler sessizdir ve hiçbir
dil engeli yoktur. Birçok ülke film ithal ettiği
kadar, üretip ihraç da etmektedir. Daha “star”
sistemi de yoktu o zamanlar. Bilinen ilk
sinema oyuncusu olma özelliği gösteren kişi,
kariyeri pek de parlak olmayan ve 1920'lerde
yıldızı sönen Florence Lawrence'dir.
Avrupa'da televizyon ilk kez İngiltere’de
ve entelektüeller tarafından hayata geçirilmiş,
en azından başlangıçta onların denetiminde
yürütülmüştü. Amerika'da ise televizyonu
başlatan ve denetleyen reklamcılar olmuştu.
Bu yüzden televizyon ilk yıllarında Avrupa'da
bir bilgilendirme ve eğlendirme aracı iken
Amerika'da satış yapmaya yardım edecek bir
araç olarak ele alınmıştı. Böyle bir görüşte
şüphesiz ki gerçeklik payı da vardır. Yine de
“Birth of a Nation” (Ulusun Doğuşu) filminin
yönetmeni olan D.W.Griffith gibileri, bu yeni
oyuncağın sanatsal olanaklarını fark etse de,
sinemanın sunduğu para kazanma fırsatlarını
aynı çabuklukla fark eden girişimciler de
vardır.
Yüzyılın başlarında Amerika'nın, büyük
kısmı İngilizceyi iyi konuşamayan göçmen
nüfusu için sinema, tiyatro ve kitaptan daha
önce geliyordu. Bu geniş kitle için sessiz
sinema ve basit öyküler biçilmiş kaftandı.
Amerika'da sinemaya olan talebin
büyümesinde 1917'ye kadar dışında kalmaya
çalıştığı savaşın katkısı da büyük oldu.1914 ve
1918 yılları arasında Avrupa'da, film yapımı
sürse de pek öncelik taşımıyordu. Amerika da
ithalattaki düşüşü karşılamak ve kendi
üretimini artırmak zorunda kaldı. Bu on yılın
sonunda Hollywood, Edison’un öncülüğünde
büyük bir tekel oluşturmaya çalışan New York
film piyasasının yerini alarak sinema
endüstrisinin merkezi olmuş ve Amerika
dünya pazarında söz sahibi olma yoluna
girmişti.
Amerikan sinemasının altın çağında dokuz
büyük stüdyoyu oluşturacak şirketten ilki
Hollywood'da kurulan Paramount'du. Daha
önce Jesse Lasky Feature Play Company
adıyla ortaya çıkmıştı. Lasky bu şirketi 1913
yılında avukatı Samuel Goldwyn ve Cecil B.
de Mille adında yeteneği pek olmayan bir
aktörle kurdu. İlk yapımları “The Sguaw Man”
adında bir western olacaktı. Filmin konusu
Wyoming'de geçiyordu. Çekimi Arizona
Flagstaff'da yapmaya karar vermişlerdi. Fakat
filmin yönetmeni De Mille, Flagstaff'a
geldiğinde burasını hiç beğenmedi. Ayrıca hava
çok kötüydü. De Mille trene atladı ve Los
Angeles'in portakal bahçeleriyle dolu güneşli
banliyösü Hollywood'a kadar uzandı. De Mille
portakallarla pek ilgilenmese de güneş onun için
önemliydi. Büyük bir depo kiralayıp filmi
çekmeye koyuldu.
Hollywood'da daha önce de film çekildiği
olmuştu ama Mille'nin deposu burada kurulan
ilk stüdyo olarak adlandırılabilir. Ancak gerçek
anlamda ilk stüdyo 1915'te Universal tarafından
kuruldu. Kısa sürede diğerleri izledi: United
Artist, Warner Brothers, Colombia, 1920'lerin
sonunda MGM ile RKO ve birkaç yıl sonra da
20th Century Fox. Hepsi de eninde sonunda
Hollywood'a gideceklerdi belki ama yine de
biraz spekülasyon yapmak ilginç olabilir: De
Mille Flagstaff'a gittiği gün, orada yağmur
yağmasaydı neler olurdu? Flagstaff'da bir depo
kiralayıp filmi çekmeye başlar mıydı? Sonra
diğer şirketler de en uygun yerin burası
olduğunu düşünür ve bugün "tipik Hollywood
filmi" yerine "tipik Flagstaff filmi" sözümü
dillerde dolaşırdı.
1920'lerde Amerika film üretiminde
dünyada lider durumuna gelmekle birlikte
sinemanın bir sanat biçimine dönüştürülmesine
katkısı pek yoktu ve o zamandan beri de olmadı.
1920'lerde Hollywood'un elinde Charlie
Chaplin gibi son derece yaratıcı bir sanatçı
vardı. Genel olarak sinemanın sınırlarını
genişletme çabası başka yerlerde sürdürüldü.
Örneğin, Almanya'da savaş sonrası dönemin
siyasal ve toplumsal kargaşası dışavurumculuğu
ortaya çıkardı. Bu akımın ilk önemli örneği
“Das Kabinett des Dr. Calighari” (Dr.
Caligari'nin Odası) filmiydi. The Oxford
Companion to Film, dışavurumculuğu "1903-
1933 yılları arasında Almanya'da resim,
edebiyat, tiyatro ve sinema alanlarında ortaya
çıkmış, insanın içsel dünyasını, özellikle korku,
nefret, aşk ve endişe duygularını
dışsallaştırmayı amaçlayan akım" olarak
3
tanımlıyor.1920'lerde dışavurumculuk sinema
sanatı açısından bir devrim olmuştur.
İngiltere'deyse Birinci Dünya Savaşı'ndan
sonra film yapımcılığı neredeyse ölüm
döşeğindeydi. 1920'lerin ortasında gösterime
giren filmlerin çok büyük çoğunluğu
Amerikan yapımıydı ve bu durum 1927'de
çıkarılan Sinema Yasası, filmlerin yüzde
beşinin İngiliz yapımı olması zorunluluğu
getirilince biraz düzelir gibi oldu (bu oran
yirmi yıl içinde yüzde yirmiye çıktı).
Fransız film endüstrisinin de savaşın yol
açtığı zarardan kurtulması uzun zaman aldı
ama kısa ömürlü de olsa izlenimci ve
gerçeküstücü sinema okullarıyla Abel Gance
gibi yönetmenlerin ortaya çıkması sinemanın
tıpkı müzik, edebiyat ve tiyatro gibi ciddiye
alınması gereken bir sanat dalı olduğunu
kanıtlamaya yetti.
Bu sırada Rus sinemacıları, özellikle de
“Grev” ve “Potemkin Zırhlısı” filmlerinin
yönetmeni Sergey Eisenstein kurgu ve
montajda yeni teknikler. Potemkin Zırhlısında
taştan aslanların ayağa kalkması ya da
“Modern Zamanlar” da sokaktaki kalabalığın
Chaplin'in gözüne koyun sürüsü gibi
gözükmesi montaj örnekleri sayılabilir.
Hollywood yabancı rakiplerinden öğrenme,
onların fikirlerini alıp uygulama konusunda
yavaş değildi ama filmlerin içerik ve biçimi
açısından öğretmekten çok, öğrenme
durumundaydı.
Sergey Eisenstein, Potemkin Zırhlısı
 Amerikanın öncülük ettiği alan teknolojik
gelişim alanıdır. 1927'de Warner Brothers'ın
“Jazz Singer”ı ile sesli film dönemini
başlatmasıyla birlikte tüm sinema endüstrisinde
bir devrim gerçekleştiren Amerika olmuştu.
1930 yılına gelindiğinde Avrupa ve Amerika'da
sessiz film neredeyse ortadan kalkmıştı. Örneğin
1929'da İngiltere'de Hitchcock “Blackmail”
(Şantaj) filmini sessiz çekmeye başlamış ama
sonra sesliye dönüştürmüştü.
Sinemada sesle beraber problemler de ortaya
çıkmaya başladı. Artık yabancı filmlerin
“yabancı” olduğu apaçıktı ve çoğu Amerikalı
tarafından anlaşılamıyordu. Seyirci okumayı
değil dinlemeyi tercih ettiği için alt yazılar
çözüm değildi. Özellikle Amerikan İngilizcesi
dışında diğer dillerde çekilmiş filmlere duyulan
talep azaldı. İşte bu noktada diğer ülkelerden
fikir ve yetenek satın almaya, ödünç almaya ya
da çalmaya hazır olan Hollywood ağırlığını
koydu. Yabancı ülke sanatçılarını işe alıp
yeteneklerini popüler eğlencenin hizmetine
sokma konusunda onları eğitmekten geri
kalmadı. Macaristan'dan Bela Lugosi, Korda ve
yönetmen Michael Curtiz gibileri, İsveç'ten
Greta Garbo, Almanya ve Avusturya'dan Ernst
Lubitsch, Billy Wilder, Otto Preminger,
Marlene Dietrich, Erich von Stroheim, Josef von
Sternberg, Robert Siodmak, William Wyler ve
diğer birçoğu geldi. İngiltere, Ronlad
Colman'dan Leslie Howard ve Basil Rathbone'a,
James Whale'den Alfred Hitchcock'a kadar, çok
sayıda dikkate değer oyuncu ve yönetmenle
Amerikan pazarına katkısını esirgemedi.
İlk Sesli Film; Jazz Singer
4
Renkli filmin geliştirilmesine de
Hollywood öncelik etti. Tümüyle technicolor
tekniğiyle çekilen ilk film 1935'de Rouben
Mamoulian tarafından yönetilen “Becky
Sharp”tır.1930'lar amerikan film endüstrisinin
altın çağıydı. Filmlerin Gable, Tracy, Cagney,
Garbo, Cooper, Davis, Shearer, Stanwyck,
Crawford gibi starlara göre tasarlandığı bir
dönemdi bu. O günlerde dünyanın herhangi
bir köşesinde yayınlanmış ya da oynanmamış
tek bir kitap veya oyun bile yoktu ki stüdyo
patronlarının dikkatine sunulmamış olsun.
1930'larda rekabet de pek yoktu. Japon ve
Rus filmleri kendi ülkeleri dışında çok nadiren
gösterime giriyordu. Yaratıcı insanlarının
çoğunu yitirmiş olan Almanya siyasal
propaganda filmleri çekmekle meşguldü.
İtalya da öyle. 1932'de Venedik'te dünyanın
ilk uluslar arası film festivali düzenlendiyse de
pek başarılı olamadı. Bunun üzerine 1939'da
Fransa, Cannes'da alternatif bir festival
düzenlemeye girişti. Ancak uluslararası
durumun karışıklığı nedeniyle festival 1946'ya
kadar başlatılamadı. Yine de Fransa, Marcel
Carne, Jean Renoir ve Rene Clair gibi
yönetmenlerin çektiği filmler sayesinde
Amerikan film endüstrisine önemli bir
alternatif oluşturuyordu.
İngiltere ise Hollywood'u taklit etmeye
çabalamakta ve sorunlar yaşamaktaydı (bu
taklit çabası Pinewood adında bir stüdyo
kurmaya kadar varmıştı). Kotayı doldurmak
için çekilen filmlerin büyük çoğunluğu
önemsiz çalışmalardı. Yine de Korda'nın “The
Private Life of Henry VIII”i ve Anthony
Asquith'in “Pygmalion”u (bu film George
Bernard Shaw'a bir Oscar kazandırdı) çok
başarılı filmlerdi. Alfred Hitchcock da en iyi
filmlerinden ikisi olan “Thirty Nine Steps”i ve
“The Lady Vanishes”i bu dönemde çekmişti.
İkinci Dünya Savaşının çıkması büyük
değişiklere sebep oldu kuşkusuz. Hollywood'a
göçen Rene Clair ve Jean Renoir gibi
yönetmenlerden yoksun kalmış Fransız
sineması Nazi işgali altında duraklama
yaşıyordu. Her senaryo Alman ya da Vichy
otoriteleri tarafından sansür ediliyordu.
Marcel Carne 1942'de “Les Visiteurs du
Soir” adlı güzel olmakla birlikte suya sabuna
dokunmayan bir peri masalı çekti. Fransa'nın en
önemli yönetmenlerinden olacak olan Robert
Bresson da 1943'te bir kadınlar manastırında
geçen “Les Anges du Peche” ile emin ve
zararsız biçimde sinemaya giriş yaptı.
Alman sineması ise propaganda bakanı
Joseph Goebbels'in ellerinde oldukça kötü bir
hal almıştı. İngiliz ve Amerikan filmleri
yasaklanmıştı. Goebbels'in eleştiriyi
yasaklaması sonucu hiçbir Alman filmi
eleştirmenler tarafından kötü olarak
nitelendirilmemişti. Savaş dönemi propaganda
filmlerinin en büyüğü ve en ustaca çekilmiş
olanı, hiç kuşkusuz, Pearl Harbor öncesi
Amerika'ya, daldığı uykudan silkinip Avrupa'da
neler olup bittiğine dikkat etmesi çağrısı yapan
“Casablanca”ydı. Pearl Harbor'dan sonra
Amerika kendi ordusu hakkında propaganda
filmleri çekmeye başladı ve İngiltere gibi halkın
moralini yüksek tutmak amacıyla komediden
oldukça yararlandı. Lubitsch'in muhteşem filmi
“To Be or Not to Be” çok ustaca yapılmış bir
anti-Nazi propagandasıydı. “Film noir” türü de
1944-1945 yıllarında sinemaya yerleşti. Film
noir'in temeli karanlık olan bir sinemaydı. Basit
biçimde görünüm olarak karanlık değil, içerik
olarak ruh olarak karanlık. Hiçbir şey
göründüğü gibi değildir, kimseye özellikle
kadınlara güvenilmez; kahraman sert, karamsar,
alaycı ve bezgindir. Bugün bu türdeki ilk filmin
John Huston'ın çektiği “The Maltese Falcon”
(Malta Şahini) olduğu söylenir. Ancak tam
anlamıyla birkaç yıl sonra Edward Dmytryk'in
“Murder My Sweet” (Cinayet Sevgilim), Billy
Wilder'ın “Double Indemnity” (Çifte Tazminat),
Fritz Lang'in “The Woman in the Window”
(Penceredeki Kadın) ve Otto Preminger'in
“Laura” gibi filmler de ortaya çıktı.
Hollywood'un altın çağı, 1950'lerde
televizyonun ortaya çıkıp da sinemaları
seyircisiz bırakmasıyla söndü.
5
TÜRK SİNEMASININ SERÜVENİ
İstanbul, sinema sanatıyla Abdülhamit'in
baskı rejiminin hem de en acımasız biçimiyle
yaşandığı 1896 yılında tanıştı. Bu tarihten bir
yıl önce, Paris'te ilk sinematograf gösterimini
gerçekleştiren Auguste ve Louis Lumiere
kardeşlerin operatörlerinden Alexandre
Promio, elinde kamerasıyla İstanbul'a
çıkagelmesiydi, belki de Türkler, tıpkı
Gutenberg'in icadı olan matbaa gibi,
sinemayla da asırlar sonra karşılaşacaktı.
Promio, padişahtan alınan özel izinle İstanbul
ve İzmir dolaylarında çok sayıda belgesel film
çekti.
Yıldız Sarayı'ndaki Büyülü Perde...
İstanbullular ilk sinema gösterisini yine bir
yabancının, Bertrand adında bir Fransız'ın
sayesinde izledi. Yıldız Sarayı'nın salonuna
bir perde geren Bertrand, başta Padişah olmak
üzere tüm saray erkanına ilk sinema
gösterisini sundu.
Birahane'de İlk Film Gösterimi:
İstanbul'un sıradan halkı ise bu büyülü icatla
tanışmak için Sigmund Weinberg'i
bekleyecekti. Weinberg, Galatasaray
Lisesi'nin karşısında bulunan Avrupa
Pasajı'ndaki Sponek Birahanesi'nde halka açık
ilk sinema gösterisini sundu. Üstelik de
elektrik olmadığı için petrol pek de hoş
olmayan kokusu eşliğinde.
Sigmund Weinberg
 Karşılarındaki dev ekranda hareket eden,
yemek yiyip, uyuyan insanları görenler 'bu
şeytan icadının' Tanrı'ya karşı işlenmiş büyük
bir günah olduğunu söylediler. Ama tüm bu
karşı çıkmalara rağmen sinemanın büyüsü
insanları sarıp sarmalamakta gecikmedi. Sponek
Birahanesi'nin ardından Şehzadebaşı Feyziye
Kıraathanesi, Tepebaşı Tiyatrosu ve Odeon
Tiyatrosu başta olmak üzere İstanbul'un pek çok
yerinde film gösterimleri yapıldı.
İlk Sinema Salonu Açılıyor: İstanbul halkı
ilk yerleşik sinema salonuna 1908 yılında yine
Sigmund sayesinde sahip oldu. Weinberg,
bugün çeşitli fuarların yapıldığı Tepebaşı Sergi
Sarayı'nın bulunduğu yerde Darülbedayi'nin
(Şehir Tiyatrosu) Komedi Bölümü'nde ilk
yerleşik sinema salonunu hizmete açtı. Pathe'ydi
bu salonun adı. Daha sonra, o zamanlar da
İstanbul'un kültür-sanat merkezi olan Pera'da
Cine Oriental ve Cine Palace gibi yerleşik
salonlar birbiri ardına kapılarını açtı.
Sinemada İlk Türkler: Türklerin sinemaya
el atması için ise 1.Dünya Savaşı yıllarına kadar
beklemek gerekecekti. İki girişimci işadamı
Cevat Boyer ve Murat Bey Şehzadebaşı'nda
Milli Sinema'yı savaş yıllarında açtı. Kısa bir
süre sonra da Şakir ve Kemal Seden, Ali Efendi
ve Fuat Uzkınay tarafından Sirkeci'de bir
sinema açıldı.
Türk Sinemasının Doğuşu: İlk Türk
filminin hangisi olduğu konusuyla ilgili de
çeşitli tartışmalar vardır. Bu iddialardan en
önemlileri ise Fuat Uzkınay’ın çektiği 14
Kasım 1914 tarihli “Ayastefanos’daki Rus
Abidesinin Yıkılışı” ve Yanaki ve Milton
Manaki Kardeşlerin “V. Sultan Mehmet
Reşad’ın Manastır ve Selanik Ziyaretleri” isimli
05-26 Haziran 1911 tarihli belge filmlerdir.
Ayastefanos’daki Rus Abidesinin Yıkılışı
(1914), Yön. Fuat Uzkınay: 29 Ekim 1914
yılında Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na
dâhil olmasından sonra yönetimi ellerinde
bulunduranların başlıca kaygısı, birden başlayan
bu savaşa halkı alıştırmak ve ısındırmaktır.
Bunun için bazı gösterilere de başvurulmuştur.
Bunlardan biri savaşın resmi ilanından üç gün
sonra “cihad-ı ekber” ilanıdır. İkinci olay yine
6
aynı gün, Ayastefanos’daki (Yeşilköy) bir Rus
anıtının yıkılmasıdır. 1876-1877 Osmanlı-Rus
Savaşı’nın (93 Harbi) yenilgiyle sonuçlanması
üzerine Rusların, vardıkları en ileri nokta olan
Ayastefanos’da dikilen bu anıtın yıkılması
ulusal bir gösteriyle beraber, Türk Sinema
Tarihi için de önemli bir olaydır.
Anıtın yıkılması ve bu yıkımın kayda
alınması kararlaştırıldığında, bu iş önce, bir
Avusturya yapımevi olan Sacha’ya verilir.
Ancak, son anda, bu filmi mutlaka bir Türk’ün
çevirmesi istenir. 2 Ağustos 1914 günü genel
seferberlik ilanı sırasında yedeksubay olarak
silâhaltına alınan Uzkınay bu işle
görevlendirilmiştir. Ama, Uzkınay, göstericiyi
kullanmayı bilmesine rağmen, alıcıyı
çalıştırmayı bilmemektedir. Bunun üzerine,
Sacha yapımevi görevlileri tarafından
Uzkınay’a alıcının nasıl çalıştırılacağı
gösterilir. Uzkınay, alıcısını anıtın biraz
ötesine yerleştirir ve ilk Türk filmi olan, 150
metre uzunluğundaki “Ayastefanos’daki Rus
Abidesi’nin Hedmi”ni çevirir.
Uzun yıllar kayıp olan bu filmin çekilip
çekilmediği tartışmaları Burçak Evren’in
yaptığı çalışmalar sonrasında son bulmuştur.
Bugün, bu filmin çekildiği kesin olarak
kanıtlanmış bulunmaktadır.
V. Sultan Mehmet Reşad’ın Manastır ve
Selanik Ziyaretleri (1911): Üzerinde
tartışılan diğer bir film olan “V. Sultan
Mehmet Reşad’ın Manastır ve Selanik
Ziyaretleri” ise halen Makedonya film
arşivinde bulunmaktadır. Bu konudaki
tartışma ise yönetmenlerin kökeninin Türk
olmamasına dayanmaktadır. Ancak bir görüşe
göre, Manaki Kardeşler Osmanlı tebaası
olmaları dolayısıyla ilk Türkiyeli yönetmenler
sayılabilirler.
 İlk Konulu Film: Türk sinemasının ilk
konulu uzun metrajlı filmi 1916 tarihli Himmet
Ağa'nın İzdivacı. Arşak Benliyan Opereti
oyuncularının rol aldığı bu film biraz da talihsiz
bir “ilk” film. Çekimleri savaş yıllarında
başlayan film, oyuncuları askere alınınca yarım
kaldı. Himmet Ağa'nın İzdivacı'nı iki yıl sonra
Fuat Uzkınay tamamladı. Çekimine 1917
yılında başlanan Pençe, Himmet Ağa'nın
İzdivacı'ndan biraz daha şanslıydı. O dönemde
20'li yaşlarında aydın bir genç olan Sedat
Simavi, bir başka anlamda da ilk olan Pençe
filmini çekti. Memed Rauf'un bir oyunundan
uyarlanan film, bir başka açıdan da tarihe geçti:
"Cinsellik içeren ilk Türk filmi." Muhsin
Ertuğrul'un "Her Türk vatandaşını utandırdı"
diye nitelendirdiği bu film, iç içe geçmiş iki
öykü üzerine kuruluydu. Kadın ile erkek
arasında yaşanan bildik sorunlar. Ama birindeki
kadın kahramanın birden fazla erkekle ilişkiye
girmesi o dönemin Türk toplumu için kabul
edilemeyecek bir durumdu. Bazı kesimler
tarafından utanç verici bulunan, bazı kesimler
tarafından da beğenilen Pençe, tıpkı
Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı gibi
arşivlerde tek kopyası bile olmayan bir ilk film.
İlk Vamp Kadın... Elinde sigarası, yüzünde
şuh bakışları ile önüne gelen her erkeği baştan
vamp kadınlar bütün toplumsal tepkilere rağmen
Türk sinemasının ilk yıllarında da vardı.
Çağımızın vamp kadınlarına hiç benzemese de
Madam Kalitea, Tük sinemasının ilk vamp
kadını olarak tarihteki yerini aldı. Kalitea'nın,
çocuk bakıcılığı yaptığı evdeki tüm erkekleri
baştan çıkaran Fransız Anjelik'i canlandırdığı
Mürebbiye, aynı zamanda Türk sinemasında
sansür engeliyle karşılaşan ilk film unvanını da
taşıyor.
Hüseyin Rahmi Gürpınar'ın eserinden
Ahmet Fehim'in uyarladığı 1919 tarihli bu film,
İstanbul'daki işgalci Fransız Generel Franceht
d'Esperey'i çileden çıkarmıştı. Bir Fransız
kızının böylesine düşük ahlaklı gösterilmesine
kızan General, filmin İstanbul'daki gösterimini
bir süre sonra durdurdu. Mürebbiye, Anadolu
seyircisine ise hiç ulaşmadı. İlk yönetmenlik
denemesini Mürebbiye ile 62 yaşındayken
yapan Ahmet Fehim filmini 'İstanbul'u işgal
7
edenlere karşı sessiz bir direniş' olarak
nitelendirmişti.
İstanbul'da Bir Facia-i Aşk: Türk
sinemasının özgün senaryoya dayanan ilk
filmi Muhsin Ertuğrul'un yönettiği İstanbul'da
Bir Facia-i Aşk (Şişli Güzeli Mediha Hanım'ın
Facia-i Katli) oldu. Senaryosunu, bugün
gazetelerin 3'üncü sayfalarında sıkça rastlanan
türden bir aşk cinayetinden alan film, Türk
sinemasına ilk hayat kadını tiplemesini de
getirdi. Muhsin Ertuğrul'un, Türkiye'de çektiği
ilk film olan İstanbul'da Bir Facia-i Aşk'ta,
Şişli Güzeli Mediha Hanım'ı, Bolşevik
Devrimi'nden kaçıp İstanbul'a gelen Anna
Mariyeviç canlandırıyordu. Senaryosunu
Muhsin Ertuğrul'un gerçek bir olaydan yola
çıkarak yazdığı bu film, aynı zamanda gişe
rekorları kıran ilk film olarak da tarihe geçti.
Vahşi bir cinayete kurban giden güzeller
güzeli Mediha'nın vahşice öldürülmesini,
gözyaşları eşliğinde izleyenler sinema
gişelerine de hatırı sayılır bir gelir bıraktı.
Sinemada ilk Müslüman Türk kadınlar:
Türk kadınlarının oyuncu olarak kamera
önüne geçmesi Kurtuluş Savaşı'nın
bitmesinden sonraki döneme rastlar.
Muhsin Ertuğrul'un Halide Edip Adıvar'ın
Ateşten Gömlek adlı romanından filmde
kamera önüne geçen Bedia Muvahhit ve
Neyyire Neyir sinema filminde oynayan ilk
Müslüman Türk kadınları oldu. O dönemde
Fransızca öğretmeni olan Muvahhit, daha
sonra sinema ve tiyatro oyunculuğuna devam
etti. Sonradan Muhsin Ertuğrul'un eşi olan
Neyyire Neyir 'de bir çok filmde rol aldı. Bu
iki öncü kadını Semiha Berksoy ve İsmet Sırrı
Sanlı gibi kadın sanatçılar izledi.
Türk Sinemasının İlk Jön'ü: İlk
dönemlerde Türk fimlerinde genellikle tiyatro
kökenli ve artık gençlik yıllarını geride
bırakmış olgun erkek oyuncular rol alıyordu.
Muhsin Ertuğrul'un yönettiği Şehvet Kurbanı
Türk sinemasına ilk jön'ünü de kazandırdı:
Alımlı fiziği, masum yüzü ve romantik
imajıyla Suavi Tedü. Ancak Tedü, asla bir star
düzeyine ulaşamadı. Türk sinemasının erkek
oyuncuları gerçek 'star' kavramıyla tanışmak
için Ayhan Işık'ı bekleyecekti.
 İlk Uluslararası Ödüller: Türk sineması ilk
uluslararası ödülünü Muhsin Ertuğrul'un
Leblebici Horhor adlı filmiyle kazandı. Film, 2.
Venedik Film Festivali'nde Onur Madalyası ile
ödüllendirildi. 1956'da Sabahattin Eyüboğlu ile
Mazhar Şevket İpşiroğlu'nun birlikte yönettiği
Hitit Güneşi adlı belgesel Berlin Film
Festivali'nde Gümüş Ayı Ödülü'nü kazandı.
Uluslararası alanda ödül kazanan ilk uzun
metrajlı konulu film ise Metin Erksan'ın “Susuz
Yaz”ı oldu. Dışişleri Bakanlığı yetkililerinin
engellemesine rağmen festivale giden film,
1964'teki Berlin Film Festivali'nde büyük ödül
Altın Ayı'yı kazandı.

KAYNAKÇA ve OKUMA LİSTESİ

C. W. Ceram, Sinemanın Arkeolojisi, Agora

Kitaplığı

Geoffrey Nowell Smith, Dünya Sinema Tarihi,

Kabalcı Yayınevi

Nilgün Abisel, Sessiz Sinema, De Ki Yayınları

Giovanni Scognamillo, Türk Sinema Tarihi,

Kabalcı Yayınevi

Giovanni Scognamillo, Cadde-i Kebir'de

Sinema, Agora Kitaplığı

Gökhan Akçura, Aile Boyu Sinema, İthaki

Yayınları

Alim Şerif Onaran, Türk Sineması (I. Cilt),

Kitle Yayınları

Alim Şerif Onaran, Türk Sineması (II. Cilt),

Kitle Yayınları

Nijat Özön, Karagöz’den Sinemaya – Türk

Sineması ve Sorunları, 1. Cilt, Kitle Yayınları

Nijat Özön, Karagöz’den Sinemaya – Türk

Sineması ve Sorunları, 2. Cilt, Kitle Yayınları