The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science

Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS3153
Number: 40 , p. 33-44, Winter I 2015
Yayın Süreci
Yayın Geliş Tarihi Yayınlanma Tarihi
31.10.2015 27.12.2015

HENRİ BERGSON’UN SÜRE FELSEFESİNİN WILLIAM

FAULKNER VE AHMET HAMDİ TANPINAR’DA
YANSIMALARI
THE REFLECTIONS OF HENRI BERGSON’S TIME PHILOSOPHY IN
WILLIAM FAULKNER AND AHMET HAMDI TANPINAR
Doç. Dr. Bülent Cercis TANRITANIR
Yüzüncü Yıl Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İngilz Dili ve Edebiyatı Bölümü
Burcu TÜTAK
Yüzüncü Yıl Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İngilz Dili ve Edebiyatı Bölümü
Yüksek Lisans Öğrencisi

Özet
19. ve 20. yüzyılda görülen teknolojik ve bilimsel gelişmeler metafizik, varlık,
gerçeklik ve görecelik gibi kavramların yeniden tanımlanmasına neden olur. Bu çağda
ele alınan ve yeniden yorumlanan konulardan biri de zaman konusudur. Bu konudaki
çalışmalarıyla pek çok kişiyi etkileyen Henri Bergson (1859-1941) önemli bir konum-
dadır. Bergson, zaman konusunu saf süre, homojen zaman-heterojen zaman, içsel zaman
gibi kavramlarla açıklar. Geleneksel yöntemlerin sorgulanmasına ve yeni anlatım yönt-
emlerinin aranmasına öncülük eder.
Edebiyat sahasında da birçok modernist yazar, Bergson’un zaman felsefesinden
etkilenmiş ve bu kavramları eserlerinin merkezine yerleştirmişlerdir. Bu çerçevede
çağdaş Amerikan edebiyatından William Faulkner (1897-1962) ve 20. yüzyıl Türk
edebiyatından da Ahmet Hamdi Tanpınar’ı (1901-1962) ele aldığımız çalışmamızda
Bergsoncu zaman felsefesinin etkileri üzerinde durulacaktır. Faulkner’ın Ses ve Öfke
(1929) ve Tanpınar’ın da Huzur (1949) adlı romanları irdelenmiş; Bergsoncu zaman
felsefesinin özellikleri ve getirdiği yenilikler ortaya konmuştur. Daha sonra da bu ye-
niliklerin Faulkner ve Tanpınar’ın söz konusu yapıtlarına yansımaları incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Henri Bergson, zaman, Amerikan Edebiyatı, William
Faulkner, Ses ve Öfke, Türk Edebiyatı, Ahmet Hamdi Tanpınar, Huzur

Abstract
Technological and scientific developments in the 19th and 20th-century caused
to redefine the terms such as metaphysic, entity, reality, and relativity. One of the terms
is 'time' which is handled and redefined in this period. Henri Bergson (1859-1941) who
34

Bülent Cercis TANRITANIR & Burcu TÜTAK

influenced a lot of people with his studies and his time philosophy has an important po-
sition. Bergson explains the ‘time entity’ with the terms like pure time, homogeneous
time- nonhomogenous time, internal time. He leads to question the traditional methods
and to seek the new ways of narration methods.
A lot of modernist authors in literature had been influenced by Bergson’s time
philosophy and they gave great importance Bergson's time philosophy in their works. In
this study, we analyze the influence of Bergson's time philosophy comparing, on Wil-
liam Faulkner (1897-1962) in modern American literature and Ahmet Hamdi Tanpınar
(1901-1962) in 20th-century Turkish literature. The novels, Faulkner’s The Sound and
The Fury (1929) and Tanpınar’s Huzur (1949); were researched and revealed characteris-
tics of Bergson’s time philosophy and its innovations. Then the reflections of these inno-
vations in Faulkner’s and Tanpınar’s novels which we chose as the subjects of our study
were examined.
Keywords: Henri Bergson, Time, American Literature, William Faulkner, The
Sound and The Fury, Turkish Literature, Ahmet Hamdi Tanpınar, Huzur

Giriş rekliliğini, birbirini takip eden ve geçmişle

Felsefe tarihinin temel problemle-
rini hem belirlemede hem de bunlara çö-
züm üretmede öncü olarak sayılabilecek
Platon ve Aristoteles’ten başlamak üzere
pek çok filozofun, zaman olgusunu kendi
düşünce sistemleri doğrultusunda açıkla-
maya çalıştıkları görülür. Örneğin zaman
olgusunu, aynı sonsuzluğun sürekli deği-
şen bir resmi ya da gölgesi olarak ifade
eden Platon’a göre zaman, “gerçekten son-
suzluğun bir yansımasıdır” (Topakkaya
2012, 222). Buna göre değişkenlik ifadesiyle
zamanın döngüsel yapısına göndermede
bulunan Platon, yıldızların sonsuz devini-
minden hareketle de zamanın geçmişi,
şimdiyi ve geleceği içine alan sürekli bir
oluş ve sınırsız bir bütünlük içinde olduğu-
na işaret eder. Zamanı sonsuzluk eksenli
bir temele oturtan Platon’un aksine Aristo-
teles’in zaman tanımının temel noktasında
ise ‘şimdi’ kavramı bulunmaktadır. Ona
göre geçmiş ve gelecek zaman yoktur.
“Geçmiş ve gelecek zamanlar zaman içinde
açığa çıkan olaylarla kendisini gösterir ve
ontolojik olarak birisi ‘artık var olmayan’
olarak kendini gösterirken, diğeri ‘henüz
var olmamış’ olarak tanımlanır” (Topakka-
ya 2012, 225). Başka bir ifadeyle aslında bir
bütün olarak algılanan zaman, pek çok
‘şimdi’nin art arda sıralanması sonucunda
var olmaktadır. Bu bağlamda zamanın sü-
gelecek arasında bir sınır oluşturan ‘şim-
di’ler oluşturmaktadır. Zamanın özünü
anlamada ‘şimdi’ kavramına büyük önem
atfeden ve zamanı öncelik – sonralık ilişki-
sine göre açıklamaya çalışan Aristoteles’in,
kendisinden sonra gelen filozoflara büyük
oranda ilham kaynağı olduğunu söylemek
mümkündür. Zira “zaman, hareketin sayı-
sıdır, diyen Aristoteles’ten Einstein’a, ‘Za-
man nedir?’ diyen Augustinus’tan
Newton’un kesin cevabına, Kant’tan Kier-
kegaard’a, Spinoza’dan Leibniz’e, Herakli-
tus’tan Hegel’e, Heideger’e ve Hawking’e
kadar” (Griffiths 1999, 133) uzanan bir
perspektifte zaman olgusu, karşımıza sade-
ce Antik dönem filozoflarının değil modern
çağın düşünürlerinin de açıklamaya çalış-
tıkları ontolojik bir sorunsal olarak çıkmak-
tadır.
Leibniz’in “olayların sıralanmasını
sağlayan ve onlardan önce gelen bir şuur’,
Newton’un ‘mutlak bir cevher değil, bir
ilişki şuuru” (Yılmaz 2011, 63); Heideg-
ger’in ‘varolma kaygısı sonucunda ortaya
çıkan fark etme olayı’ ve Levinas’ın “hare-
ketsiz ebediyetin hareketli bir imgesi” (Le-
vinas 2005, 109) olarak tasavvur ettiği za-
man kavramını ele almada çağdaş Batı fel-
sefesinin en önemli filozoflarından olan
Henri Bergson, önemli bir konuma sahiptir.
Evrendeki her şeyin zaman/süre ile
Henri Bergson’un Süre Felsefesinin Wıllıam Faulkner ve Ahmet Hamdi Tanpınar’da Yansımaları
açıklanabileceğini iddia eden Bergson; sez-
gi, şuur, metafizik, madde, zekâ gibi kav-
ramları zaman olgusuyla birlikte ele alır.
Felsefe tarihi boyunca filozofların salt ‘za-
man’ ile yeteri kadar ilgilenmediklerini
dolayısıyla da zamanın başka kavramların
gölgesinde irdelendiğini ifade eden Berg-
son’a göre zaman, felsefenin her aşamasın-
da ayrı bir disiplin olarak ele alınacak ka-
dar temel bir olgu niteliğindedir.
“Geleneksel felsefenin matematik-
sel soyutlamadan ibaret olan zamanı yerine
gerçek, yaşanmış bir zaman koymaya çalı-
şan” (Sunar 1970, 50) Bergson, homojen ve
heterojen olmak üzere iki çeşit zamanın
olduğunu söyler. Ona göre “homojen za-
man eşit aralıklarla bölünerek ölçülebilir,
sayılabilir niteliktedir ve mekânlaştırılmış-
tır. Heterojen zaman ise insanın içsel yaşan-
tısında, bilince özgü olan zaman, yani sü-
redir” (Öztürk 2007, 43). Bu düşünceleriyle
geleneksel zaman öğretilerinin tamamen
dışına çıkarak gerçek zamanı somut süreyle
ilişkilendiren Bergson, zamanın bilinç ve
yaşantıya dayalı niteliklerini öne çıkarır.
Böylece sayıyla ölçülemeyen, uzayın terim-
leriyle ifade edilemeyen bir zaman anlayışı
geliştiren Bergson, bu aşamada işin içine
sezgiyi de dâhil ederek ‘süre felsefesi’ni
açıklamaya çalışır. Bergson’un süre felsefe-
sinde sezgi, karşımıza önemli bir bileşen
olarak çıkmaktadır. Ona göre deneyimleri-
miz aracılığıyla doğrudan temas ettiğimiz
somut süre, ancak sezgi yoluyla kavranabi-
lir. Çünkü “bölünemez bir süreç oluştur-
mak için birbirlerinin içinde eriyen bilinç
hallerinin geri döndürülemez ardışıklığına”
(Öztürk 2007, 43) dayanan somut süre, bi-
linç odaklı bir süreçtir.
Deneyimlediğimiz zaman içerisin-
de bilincin içinde bulunduğu her durumun
farklı bir zaman algısı oluşturabileceği ger-
çeği, bir yöntem olarak sezginin kullanım
gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır. Başka
bir ifadeyle kısacık bir anda bile birbirinden
farklı pek çok süre algılayabileceğimiz dü-
35
şünüldüğünde kuramsal anlamda belirli
ilkeler doğrultusunda işletilen sezgi yön-
temi; algıladığımız sürenin, sıradan psiko-
lojik bir deneyimden öteye gidememe ris-
kini ortadan kaldırır. Bu bağlamda Berg-
soncu “sezgi(nin), daha çok kendi süremi-
zin dışına çıkmamızı, bizden aşağıda ya da
yukarıda bulunan başka sürelerin varolu-
şunu dolaysızca olumlamak için kendi sü-
remizden yararlanmamızı sağlayan bir
hareket” (Demir 2011, 72) olduğu düşünü-
lebilir.
Bergson’un süre teorisinde zamanla
ilgili olarak ileri sürdüğü bir diğer düşünce
ise zaman-mekân ilişkisidir. Felsefi bir
terim olarak “varolanların içinde yer aldığı,
tüm sınırlı büyüklükleri içine alan uçsuz
bucaksız büyüklük, boşluk, hiçlik durumu”
(Cevizci 2014, 296) şeklinde tanımlanan
mekân, Bergson’un süre felsefesini ifade
etmede en çok yararlandığı kavramlardan
biridir.
Bergson’a göre şuurun çeşitli faali-
yetler sonucunda ulaştığı şekil ve suretlerin
zihinde tutulması ancak bilincin varlık ala-
nı olan ‘mekân’da gerçekleşebildiği için
zaman kavramıyla uğraşan birçok filozof,
zaman-mekân ilişkisini iyi kavrayamayarak
zamanı mekânlaştırma yoluna başvurmuş-
tur. Oysa belirli bir çevrede yaşanılan za-
man ile mekânın birbirlerinden farklı kav-
ramlar olduğunu belirten Bergson,
“mekânın faaliyet alanını çevreleyen bir
zamanın” (Eroğlu 2007, 31) varlığına işaret
ederek mekân ile zamanı birbirinden kesin
olarak ayırır. Çünkü ona göre “süreye
mekânı dâhil etmek, süreyi homojen zama-
na çevirmektir” (Öztürk 2007, 44) yani bi-
linç ve sezgi aracılığıyla ulaşılabilecek saf
süreyi kaybetmektir. Nitekim Bergson’un
‘süre’ anlayışını ‘saf süre’ ve ‘mekânda
tasarlanan süre’ olmak üzere iki farklı şe-
kilde ele alması; zaman-mekân ilişkisine
verdiği önemin bir sonucudur. Ona göre
“saf süre; ’ben’in geçmiş ile gelecek arasın-
da hiçbir ayrım yapmadan, kendi kendisini
36
yaşadığı anlarda, zamanın bütünlüğü için-
de bölünmez bir akışla aktığı anlardaki
süredir. Mekân fikri sokulan süre ise zama-
nı, mekân gibi ölçülebilir bir nicelik olarak
gördüğümüz için saf süreye farkında ol-
madan mekân fikrini katmamız ve şuur
hallerimizi de iç içe değil zamandaş olarak
yan yana sıralamamız sonucunda ortaya
çıkan süredir” (Öztürk 2007, 44-45).
Bergson’un “bilimin etkisini denge-
lemek ve onu anlaşılır hale getirecek bir
metafizik inşa etme” (Cevizci 2014, 70)
amacıyla zaman, ilham, bilinç, gerçeklik,
geçmiş-anı-şimdi ve irade gibi kavramları
yeniden tanımlamaya, farklı anlam bağlan-
tılarını ortaya çıkarmaya çalışması; insani
ve tinsel değerlerin önemini vurgulaması
modern kitle sanatlarına dair sürdürülen
tartışmaları derinden etkilemiştir. Özellikle
de Bergson’un gerek düşünce tarihimizin
gerekse de günlük yaşantımızın en önemli
kavramlarından olan zaman kavramı ile
ilgili görüşlerinin mihverini oluşturan sezgi
temelli epistemolojisi ve hayatı da içine
alan evren görüşü felsefe başta olmak üzere
müzik, sinema, resim ve edebiyat gibi çağ-
daş sanatın tüm dallarında ve akımlarında
etkisini göstermiştir. Bu etki, edebiyat bağ-
lamında irdelendiğinde Henri Bergson’un
“çevrimsel zaman anlayışıyla sembolist
şairleri ve çizgisel zamanın geçiciliğini, geri
dönüşsüzlüğünü vurguladığı düşünceleriy-
le de empresyonist şairleri etkilediği” (Ko-
cabay 2010, 139-140) görülmektedir. Bunun
dışında sanatçının şahsî süresinin sanat
eserinde hâkim olduğu düşünüldüğünde
zaman kavramına yaklaşan, eserlerinde
zaman bağlamını ele alan her yazarın az
veya çok Bergson’un zaman anlayışından
etkilendiğini söylemek yanlış olmayacaktır.
Nitekim çalışmamıza konu olan William
Faulkner ve Ahmet Hamdi Tanpınar’da
Bergsoncu zaman anlayışının etkileri açık
bir şekilde görülmektedir.
Bülent Cercis TANRITANIR & Burcu TÜTAK
William Faulkner ve Ahmet Ham-
di Tanpınar’da Bergsoncu Zaman Anlayı-
şının Yansımaları
Tarihsel sürecin gelişim çizgisi bağ-
lamında son iki yüzyılda meydana gelen
bilimsel gelişmeler, gerçeklik olgusunun
yeniden tanımlanması, tek ve yaygın bir
doğrunun olamayacağı gerçeği ve göreceli-
ğin sosyal bilimlerden sonra fen bilimlerin-
de de yaygınlık kazanması geleneksel yön-
tem ve doğruların sorgulanmasına neden
olmuştur. Yeni olan her şeyin yeni ölçüt ve
yöntemlerle ele alınma ihtiyacı, beraberinde
yeni anlayış ve uygulamalar getirmiştir.
Zira Sigmund Freud’un psikanalitik kura-
mı, Albert Einstein’ın özel görelilik kuramı,
nihilizm, fenomenoloji, varoluşçuluk, eleş-
tirel rasyonalizm, yapısalcılık-
postyapısalcılık, modernizm, postmoder-
nizm, ekspresyonizm, pürizm, kübizm,
dadaizm, sürrealizm başta olmak üzere pek
çok gelişme; geleneksel olanın yetmemesi
sonucunda ortaya çıkan yeniliklerdir. Tek
bir alanla veya disiplinle sınırlı kalmayan
bu gelişmeler/yenilikler kısa sürede edebi-
yat alanında kendini göstermiştir. Özellikle
on dokuzuncu yüzyılın ortalarından itiba-
ren geleneksel yöntemlerin artık tek başına
yeterli olamayacağı; farklı anlatıların, yön-
tem ve tekniklerin kullanılması gerektiği
sonucuna varılmış ve bu yönde önemli
gelişmeler olmuştur. Bu bağlamda görülen
önemli gelişmelerden biri de edebi bir esere
konu olan zamanın gerçekliğe uygun olup
olmamasıdır. Örneğin Newton’un kendi
doğası gereğince, dışarıdan hiçbir etki ol-
maksızın kendi kendine eşit ölçüde ilerler
şeklinde ifade ettiği zaman anlayışına bağlı
olarak yazılan geleneksel romanlarda, “bi-
reyin günlük yaşantısı detaylarıyla aktarıl-
maya çalışılırken, bu detayların en gerçekçi
biçimde kurgulanmasına” (Hasanusta 2011,
10) dikkat edilmekteydi. Ancak modernist
yazarların modern çağın bilimsel bulgula-
rından hareketle kurguladıkları romanlarda
nesnel zamanın somut birer ifadesi olan
gün, ay, yıl yerine psikolojik zamanı veya
Henri Bergson’un Süre Felsefesinin Wıllıam Faulkner ve Ahmet Hamdi Tanpınar’da Yansımaları
bu zaman içinde gelişen hayal, çağrışım,
hatıra gibi bilinç eylemlerini kullandıkları
görülür. Hatta bazı yazarların gerek olay
örgüsünü ikinci plana alarak zamanı eserle-
rinin merkezine yerleştirmeleri gerekse de
farklı anlatı yöntemlerinden faydalanarak
deneysel eserler ortaya koymaları moder-
nist anlayışın zaman kavramı ile ilgili ulaş-
tığı noktayı göstermektedir. Bu bağlamda
Bergsoncu bir zaman anlayışını benimseye-
rek geleneksel anlayışın dışına çıkan Wil-
liam Faulkner ve Ahmet Hamdi Tanpı-
nar’ın dönemlerine göre deneysel sayılabi-
lecek eserleri, zaman kavramı açısından
zengin bir içerik taşımaktadır.
Bergson, “kendi zamanına kadar
felsefede hâkim olmuş olan zamanın bir
evhamdan ibaret olduğu görüşüne karşı
gelerek ilimsel bilgiden başka bir de felsefî
bilginin; zekâdan başka sezgi denen bir
bilgi aracının bulunduğunu ileri sürmüş;
fenomen ve vücut diye iki ayrı şey olmayıp
bütün varlığın daimî bir oluştan ibaret bu-
lunduğunu iddia etmiştir” (Sunar 1970, 49).
Bergson’un bu iddiasını benimseyen Fa-
ulkner ve Tanpınar’ın bunu çeşitli şekiller-
de ifade etme yoluna gittikleri görülmekte-
dir.
Ahmet Hamdi Tanpınar
Romanlarında zaman kavramını
Bergsoncu bir düzlemde ifade etmekle ye-
tinmeyen Tanpınar, “Ne İçindeyim Zama-
nın” adlı şiirinde:
“Ne içindeyim zamanın,
Ne de büsbütün dışında;
Yekpâre, geniş bir ânın
Parçalanmaz akışında”
(Tanpınar 1999, 13)
diyerek Bergson’un zaman öğretisini adeta
hıfz eden bir öğrenci edasıyla tekrar eder.
Buna göre Tanpınar için zaman, “yekpâre
geniş bir an” ve “parçalanmaz bir bütün” dür.
Özellikle Huzur ve Saatleri Ayarlama Ensti-
tüsü adlı romanlarında belirgin olarak dik-
kat çeken bu özellik, Tanpınar’ın romanla-
rının özünü teşkil etmektedir.
37
Schopenhauer, Nietzche, Freud ve
Bergson gibi önemli isimleri irdeleyen Tan-
pınar, modernist roman estetiğinin önemli
bir konusu olan zaman meselesini ele al-
mada çağdaşlarından sıyrılarak James Joy-
ce, Franz Kafka ve Marcel Proust gibi usta
yazarların standartlarına ulaşır. Zira Tan-
pınar, Huzur adlı romanında “James Joy-
ce’un Ulysses, Virginia Woolf’un Mrs. Dal-
loway, Michel Butor’un Değişme romanla-
rında olduğu gibi” (Okumuş, Şahin 2012,
110) yirmi dört saatlik bir zaman dilimini
anlatmaktadır. Nesnel zaman olarak II.
Dünya Savaşı’nın başlamasından bir gün
öncesinin anlatıldığı bu romanda, Tanpı-
nar; psikolojik zaman unsurlarını öne çıka-
ran bilinçakımı ve iç konuşma gibi teknikle-
re bilinçli olarak yer vermektedir. Bu tek-
nikleri ustaca kullanan Tanpınar, Bergson-
cu zaman anlayışına bağlı olarak geçmiş ile
içinde bulunulan zamanın iç içe geçmişliği-
ni gösterirken aynı zamanda nesnel zama-
nın tek başına tarihsel bir durumdan ibaret
olduğunu ve asli zamanın ise ancak şuur
halleriyle beraber ele alındığında anlamlı
bir bütünlük ifade ettiğini göstermeye çalı-
şır.
Eser kişilerinin isimlerinin verildiği
dört bölümden oluşan romanda en çok
dikkat çeken özellik, karakterlerin geçmiş-
lerine yapılan dönüşlerdir. İhsan ve Mümtaz
başlığını taşıyan birinci ve dördüncü bö-
lümlerde, II. Dünya Savaşı’nın yaşanma-
sından önceki günde yaşananları, Nuran ve
Suat başlığını taşıyan ikinci ve üçüncü bö-
lümlerde ise Nuran ve Mümtaz’ın bir yıl
önce başlayan ve Suat’ın ölmesi üzerine
sona eren aşklarını ele alan Tanpınar, özel-
likle Mümtaz aracılığıyla sürekli olarak
geçmişe döner. Mümtaz’ın annesini ve ba-
basını kaybettiği çocukluk yıllarına ve Nu-
ran’la birlikteliklerinin devam ettiği zama-
na kadar uzanan bu geri dönüşlerle mate-
matiksel zamanın dışına çıkan Tanpınar,
Bergson’un, “zaman boyutlarından birinin
diğerine tercih edilemeyeceğini her üç za-
38
man boyutunun birbirlerinden ayrılmayan
bir bütün ve durmadan ilerleyen bir birlik
oluşturduğu” (Topakkaya 2008, 567) yö-
nündeki ifadesini adeta eser kişilerinin
yaşamlarında somutlamaya çalışır. Bu özel-
liğinden dolayı Huzur romanında ‘zaman’
olgusunun neredeyse eserin odağına yerleş-
tirildiğini ve olay örgüsünün de ikinci pla-
na itildiğini söylemek yanlış olmayacaktır.
Edebi bir kişiliğin hangi düşünce,
akım veya olgudan ne kadar etkilendiği
şahsi özelliklerinden bağımsız olarak tespit
edilemeyeceğinden Tanpınar’ın edebi kişi-
liğinde öne çıkan birkaç özellikten bahset-
mek yararlı olacaktır. Örneğin Tanpınar’ın
“geçmişe dayalı ancak değişime de açık bir
dünya görüşünü” (İmamoğlu 2003, 135)
savunması onun çağdaşlarından ayrılması-
nı sağladığı kadar Bergson felsefesinden ne
ölçüde etkilendiğini de ortaya koyan bir
özelliktir. Yıkılan bir imparatorluğun en-
kazları arasında eskiyi savunanların muha-
fazakârlıkla, yeniyi savunanlarından da
Batıcı olmakla suçlandığı bir dönemde
Tanpınar, Batı felsefesiyle cemiyet ruhunun
birleştirilmesi gerektiğine inanmaktadır. Bu
bağlamda “modern bir metafizik anlayışla,
bir ‘Doğu Rönesansı’ fikrini” (Ayvazoğlu
1995, 100) öne çıkaran bu düşüncenin oda-
ğına Bergson felsefesinin yerleştirilmesi
tesadüfî bir seçim değildir. Hem geçmişe
dayanan hem de değişime açık bir dünya
görüşünün savunulmasına olanak tanıyan
Bergson felsefesi, modern felsefe açısından
doğunun aydınlatılmasını sağlamakla kal-
mayarak geçmiş ile geleceğin birlikteliğini
de sağlayacaktır.
Şair ve yazar olduğu kadar bilim
adamı kimliğiyle de ön plana çıkan Tanpı-
nar’ın, romanlarının yayımlanmasından
önceki dönemlerde bir romanın nasıl ya-
zılması gerektiğiyle ilgili düşüncelerini
belirten pek çok yazı ve makale yazması;
onun Orhan Pamuk’un deyimiyle “düşün-
celi bir romancı” (Pamuk 2011, 19) olduğu-
nu ortaya koymaktadır. Nitekim Zeynep
Kerman tarafından Edebiyat Üzerine Makale-
Bülent Cercis TANRITANIR & Burcu TÜTAK
ler adlı kitapta bir araya getirilen bu maka-
lelerden hareketle Tanpınar’ın nasıl bir
roman arzusu içinde olduğunu anlamak
mümkündür. “Türk romanı ve dünya ro-
manı üzerine tespitler, tahliller, eleştiriler,
bir edebî tür olarak roman, Batı edebiyatı
ile Türk edebiyatının karşılaştırılması, ro-
man yazarlarına önerilerin” (Baycanlar
2014, 433) sıralandığı bu makalelerde aynı
zamanda geleneksel roman anlayışının
ötesinde modern romana özgü pek çok
sorun üzerinde de durulmaktadır. Tanpı-
nar’ın bu bağlamda ele aldığı sorunlardan
biri de ‘roman ve gerçeklik’ yani ‘romanda
realite’ sorunudur. Türk romanının gelişe-
bilmesi için bireyin öne çıkarılması, bireye
verilen ehemmiyetin daha da arttırılması
gerektiğini düşünen Tanpınar’a göre ro-
manda ele alınan gerçekliğin insan odaklı
olması gerekmektedir. Roma-
nın/romancının zamanı veya karakterin
içinde bulunduğu ‘zaman boyutu’ ile de
yakından ilişkili olan realite konusunda
Tanpınar’ın “realitenin insanın kendisi
olduğu düşüncesi(ne)” (Baycanlar 2014,
434) yaklaşmasını Bergson felsefesiyle açık-
lamak mümkündür. Nitekim kesintisiz bir
duyumsama hali içinde olan bireyin salt
nesnel zamanın verileriyle açıklanması,
anlaşılması mümkün değildir. Ona göre
hem roman yazarı hem de romana konu
olan kişiler; “bütün bir kalabalığı, bütün bir
müstakbel insanlığı kafasında taşıyan”
(Tanpınar 2011, 52) birer insandır. Bu yüz-
den böylesine girift bir özellik sergileyen
insanı anlamaya ve anlatmaya en uygun
olan form, bilincin ve bilinç hallerinin işe
koşulduğu bir zaman ve gerçeklik formu-
dur.
Böyle bir gerçeklik anlayışıyla orta-
ya çıkan Huzur romanında zaman olgusu
oldukça işlevsel bazı özelliklerle donatıl-
mıştır. İçinde bulunulan zaman, Tanpı-
nar’ın ifadesiyle hem geleceği hem de geç-
mişi “görmeye yarayan bir rasat kulesidir”
(Tanpınar, 2007: 149). Geçmiş zaman ise
kimilerine göre “güncelliğini ve dolayısıyla
Henri Bergson’un Süre Felsefesinin Wıllıam Faulkner ve Ahmet Hamdi Tanpınar’da Yansımaları
etkisini yitirmiş, olmuş bitmiş herhangi bir
şeyi değiştirmenin imkânsız oluşu gerçe-
ğinden dolayı genelde ihmal edilen, ya da
en azından diğer zaman boyutlarına göre
önem verilmeyen bir zaman boyutu” (To-
pakkaya 2008, 567) olsa da Tanpınar’ın
zaman anlayışında önemli bir yere sahiptir.
Bergsoncu düşünceden ötürü zamanı ayrı
ayrı kümeler halinde değil de “parçalanmaz
bir bütün” olarak tasavvur eden Tanpınar’a
göre geçmiş veya mazi olarak adlandırılan
zaman boyutu, bilinç eylemleri vasıtasıyla
iç âlemde yeniden yaratılarak varlığını her
an hissettirebilecek, bugüne taşınabilecek
bir yapıdadır. Nitekim Mümtaz’ın maziyi
bugüne taşımaya yönelik yaptıkları dikkat
çekicidir. Nuran’dan ayrılmasına rağmen
onun sevdiği şeylere yönelen, onunla ge-
çirdiği tüm anları tekrar tekrar muhayyile-
sinde canlandıran Mümtaz, akıp giden
zaman nehrini tersine döndürerek “zamana
hükmedeceğini, ebediyete ulaşacağını ve
ölümü yeneceğini” (Okumuş, Şahin 2012,
111) düşünecek kadar yekpare bir zaman
algısına ulaşır.
William Faulkner
Türk edebiyatında Yahya Kemal
Beyatlı, Rıza Tevfik Bölükbaşı, Ahmet Şu-
ayb, İsmail Hakkı Baltacıoğlu, Mustafa
Şekip Tunç ve Ahmet Hamdi Tanpınar
başta olmak üzere pek çok kişiyi etkileyen
Bergson; felsefi prensiplerini ortaya koydu-
ğu ilk andan itibaren Amerikan edebiyatın-
da da etkisini hissettirir. “Savaşlar, bilimsel
ve teknolojik gelişmeler karşısında ruhsal
doyumu sağlayacak, ruhsal boşluğu kapa-
tacak bir yol arayan modern Amerikan
yazarlarına ilham kaynağı olan Bergson,
bedenle ruh arasında bir uçurum gibi geniş-
leyen bu açıklığı aşmaları için ihtiyaç duy-
dukları felsefi zemini oluşturur”(Douglass
1986, 166-167).
Henry Miller başta olmak üzere
William Carlos Williams, Robert Frost,
Thomas Wolfe ve Gertrude Stein gibi sanat-
çılardan başka çalışmamıza konu olan Wil-
39
liam Faulkner da Bergson felsefesinden
etkilenerek sezgi, bilinç, istenç, zaman, içsel
zaman-psikolojik zaman ve saf süre gibi
kavramları bu felsefenin ilkeleri doğrultu-
sunda ele alır. Faulkner’ın bu ilkeleri en
belirgin şekilde uyguladığı eser, 1929’da
yayımladığı Ses ve Öfke (The Sound and The
Fury)’dir. Yirmi dört saatlik bir zaman di-
liminin anlatıldığı Huzur romanına benzer
bir anlayışla kurgulanan bu roman, dört
ayrı günde geçen dört ayrı anlatıdan oluş-
maktadır. Bu bölümlerin her birinde farklı
bir karakterin ele alındığı ve anlatıcının
değiştiği romanda her karakter, okurun
karşısına farklı bir zaman algısıyla çıkmak-
tadır. Nesnel zaman olarak birer tarihin
başlık olarak verildiği dört anlatıdan ilki, ‘7
Nisan 1928’ tarihinde yaşananları kapsa-
maktadır. Compson ailesinin zekâ özürlü
çocuğu Benjy’ye ait olan bu bölümü, ailenin
Harvard’a okumaya giden ve sonunda
intihar eden Quentin’e ayrılan ‘2 Haziran
1910’ tarihli ikinci bölüm takip etmektedir.
‘6 Nisan 1928’ tarihli üçüncü bölümde ise
diğer kardeşlerinden farklı olarak daha çok
faydacı özelliklere sahip olan Jason sahneye
çıkar. Romanın ‘8 Nisan 1928’ tarihli son
bölümünde ise Dilsey ele alınmaktadır.
Faulkner’in deneysel olarak nitele-
nebilecek pek çok özelliği denediği Ses ve
Öfke’de dikkat çeken ilk husus, her bölüm-
de farklı bir anlatım tarzının benimsenme-
sidir. Bilinçakımı tekniğinin kullanılmasına
olanak tanımasından dolayı yazar tarafın-
dan bilinçli olarak tercih edilen bu anlatım
tarzı, metnin okunmasını ve anlaşılmasını
zorlaştırmakla birlikte Faulkner’ın zaman
algısı ve zamanı ele alışıyla yakından ilişki-
lidir. Nitekim Bergson’un “iç içe giren, bir-
birlerinde eriyen ve sayı ile hiçbir yakınlığı
olmadan sadece nitelik halinde art arda
gelen” (Sunar 1970, 58) saf süre tasarısını
benimseyen Faulkner, “bütün lâhzaların
birbirine girdiği, geçmiş ve geleceğin de
şimdide toplandığı” (Sunar 1970, 48) yö-
nündeki düşüncesini bilinçakımı tekniğini
40
kullanarak ifade etmeye çalışır. Örneğin
romanın birinci bölümünde okurun karşı-
sına çıkan Benjy’nin zekâ özürlü olmasın-
dan dolayı zamanı algılayışında şimdi-
geçmiş-gelecek gibi herhangi bir zaman
ayrımına sahip olmaması veya geçmişi
adeta bir saplantıya dönüştüren Quen-
tin’inin zamanda yaşadığı geri dönüşler
bilinçakımı tekniği kullanılarak verilmeye
çalışılır. Üstelik bu durum, sadece romanın
birinci bölümü ve tek bir karakterle de sı-
nırlı değildir, romanın diğer bölümlerinde
de buna benzer örnekler sıralanabilir. Bu
bağlamda “roman kişisinin iç dünyasında,
zamandan zamana atlayarak her türlü de-
terminist ve dilbilgisel kısıtlamanın dışında
özgürce dolaşma olanağı” (Ecevit 2001, 43)
sağlayan bilinçakımı tekniğinin tıpkı Huzur
romanında olduğu gibi karakterlerin zihni-
ni tüm boyutlarıyla ortaya koyduğu ve
zamanın bütünlüğünün gösterilmesini sağ-
layan bir araç niteliğinde olduğu söylenebi-
lir.
Zamanı oluşturan tüm birimlerin
kişinin bilincinde bir arada, ayrılmaz ve
devamlı gelişen bir bütünlük içinde bulun-
duğunu ifade eden Bergson’a göre “gerçek
tecrübe, zamanın böylesine bir bütünlükte
algılandığı, bütün zamanların ve tecrübele-
rin birbirine karıştığı, birbirinin içine geçtiği
içsel zamanda” (Hasanusta 2011, 22) yani
dureé olarak adlandırılan anlarda yaşanır.
Bergson’un psikolojik zaman ve bilincin
sürekli bir akış içinde olduğuna işaret eden
bu düşüncelerinin Ses ve Öfke’de karşılık
bulduğu ve çeşitli şekillerde ifade edildiği
söylenebilir. Örneğin geçmişe karşı hasta-
lıklı bir duyuşa sahip Quentin’in zamanı
durdurma yönündeki isteğinin gerçekleşe-
meyecek olmasına dair yaşadığı teslimiyet
veya Dilsey’in zamanı, sonsuzluğa ulaşan
bir bütünlük olarak görmesinin temelinde
tüm zaman birimlerinin bir aradalığına dair
yaşadığı farkındalık tamamen Bergsoncu
düşüncenin yansımalarıdır. Bu yönüyle
gerçeği ve karakterlerin zihinlerinde geçen
düşünce süreçlerini anlatıcıların tümleşik
Bülent Cercis TANRITANIR & Burcu TÜTAK
bilinç eylemleriyle göstermeye çalışan Fa-
ulkner’ın, Ses ve Öfke’de zamanın tecrübe
edilişiyle ilgili olarak Bergson’un dureé
kavramına iyice yaklaştığını söylemek yan-
lış olmayacaktır.
Nesnel zamanın tek başına ifade et-
tiği gerçekliğin tarihsel bir meseleden ibaret
olduğunu ifade eden Tanpınar’dan daha
ileri giden Faulkner bilinç, sezgi ve psikolo-
jik bileşenlerle birlikte ele alınmayan nesnel
zamanın adeta hiçliğine işaret eder. Bu
düşüncesini eserin zekâ ve bilinçten yoksun
olan Benjy’nin yaşamıyla somutlar:
“Bana bak,’ dedi Luster. ‘Sakın se-
sini çıkarayım deme.’
Yine neden vızıldanıyor seninki.’
‘Ne bileyim ben,’ dedi Luster. ‘İşte
böyle esince aklına başlıyor vızıl-
danmaya. Sabahtan beri hiç dur-
madı. Bugün doğum günü de on-
dan galiba.’
‘Kaç yaşında.’
‘Otuz üç,’ dedi Luster. ‘Bu sabah
bastı otuz üçüne.’
Sen otuz yıldır hep üç yaşında mı
demek istiyorsun.’
‘Ben annem ne söylerse onu söyle-
rim,’ dedi Luster (Faulkner 2014a, 18)
Benjy, standart/nesnel zamanın
göstergesi olan takvime göre otuz üç yaşın-
da olmasına karşın kendi özel zamanında
üç yaşındadır. Başka bir ifadeyle Benjy’nin
zekâ-bilincinin durduğu daha fazla gelişim
göstermediği üç yaşından itibaren geçirdiği
otuz yıl hiç yaşanmamış gibidir.
Faulkner’ın Benjy’ye yüklediği bir
diğer özellik ise onun zaman algısının şim-
diden ibaret oluşudur. Benjy geçmiş-şimdi-
gelecek diye zamanı ayıramadığından Tan-
pınar’ın ifadesiyle ‘parçalanmaz bir bütün’
olan ‘yekpâre geniş bir an’da yaşıyor gibidir.
Üstelik “zamanlar arasında geçiş yaptığın-
da ve bir zamandan başka birine geçtiğinde
kullandığı dilde hiçbir farklılık olmaması-
nın nedeni de aslında zaten bu zamanlar
arasında farklılık görmüyor oluşundandır”
(Hasanusta 2011, 28). Çağdaş okuyucular
Henri Bergson’un Süre Felsefesinin Wıllıam Faulkner ve Ahmet Hamdi Tanpınar’da Yansımaları
için bile dikkatli bir okuma gerektiren bu
durum karşısında Faulkner’in, Benjy’nin
zamanlar arasında yaşadığı kimi geçişleri
italik yazı ile belirtmeye çalışması işlenen
zaman konusunun eserin biçimsel özellikle-
riyle de desteklendiğini göstermektedir.
Buna göre Faulkner, eserde ele alınan olgu-
nun içerikle olduğu kadar biçimsel unsur-
larla da desteklenebileceğini gösterir. Nite-
kim kendisiyle yapılan bir söyleşide “Ya-
zarsın ve yazarsın ve eğer (yazdığın eser)
iyiyse bunun kendine has bir biçimi olur.
Eğer değilse, biçimi falan yoktur” (Faulkner
2014b, 21) diyen Faulkner ancak iyi bir ese-
rin kendine özgü bir biçime sahip olabile-
ceğini belirtir.
Faulkner ile Tanpınar’ın Bergsoncu
zaman düşüncesini işlemede birbirlerine
yaklaştıkları bir diğer husus da geçmiş
zaman ile ilgili duruşlarıdır. Bu konuda
zamanın geçmiş olan boyutunun bilinç
eylemleriyle içinde bulunulan zamanda
yeniden var olabileceğini ifade eden Tanpı-
nar gibi düşünen Faulkner, bu düşünceyi
eser kişilerinin yaşamlarında ayrıntılı ve
ısrarlı bir şekilde vurgular. Örneğin geçmiş
zamanları hatırlayan Benjy bunları gerçek-
ten o anda yaşadığını hissettiğinden çok
sevdiği Caddy’nin yokluğunu, orada olma-
yışını tam anlamıyla hissetmez. Eserin bir
diğer karakteri Quentin için ise geçmiş çok
daha farklı bir konumdadır. “Şu anki ya-
şamında kaybettiği ve eksikliğini hissettiği
her şey onu geçmiş zamanın içinde” (Hasa-
nusta 2011, 43) beklediğinden Quentin
geçmişi olabildiğince bugüne taşımaya ve
hatta zamanı durdurmaya çalışır. Nitekim
zamanı durduramayacağını, zaman ilerle-
dikçe de geçmişin silikleşeceğini anladığın-
da da intihar etme yolunu seçer. Bu yönüy-
le Quentin’in Huzur romanın asli karakteri
Mümtaz gibi adeta geçmişe hapsolmuş bir
şimdide yaşadığı söylenebilir. Mümtaz da
tıpkı Quentin gibi geçmişe saplanarak Nu-
ran ile geçirdiği zamanları bugüne taşımış
ve sonsuzluğa ulaşabileceği yanılgısına
41
kapılmıştı.
Ses ve Öfke ile ilgili inceleme yazı-
sında “Faulkner’ın zaman anlayışında şim-
dinin tahmin edilememesinin ve sadece
hatıralarla şekillenebilir bir özellik sergile-
mesinin mantıksız bir durum” (Sartre 1960,
231) teşkil ettiğini belirten Jean Paul Sart-
re’a göre Ses ve Öfke’de süre olgusunun
neden insanın karakteristik talihsizliği ol-
duğu da anlaşılmaktadır. Yazısının deva-
mında kendine özgü özelliklerden dolayı
Ses ve Öfke’de işlenen zaman olgusunu,
‘Faulkner’ın zamanı’ olarak niteleyen Sartre
romanda işlenen zaman kavramıyla ilgili şu
tespitte bulunur: “İnsanlar hayatlarını za-
mana karşı mücadele ederek harcarlar ve
zaman tıpkı bir asit gibi insanı tüketir, ken-
dinden alır ve kişiyi kendini gerçekleşme-
sinden alıkoyar. (Bu yüzden Faulkner’a
göre) Her şey saçmadır. Hayat bir zekâ
özürlünün anlattığı ses ve öfkeyle dolu
hiçbir şey ifade etmeyen bir masaldır”
(Sartre 1960, 231). Faulkner’ın romanlarında
kronolojik dizilişteki bu sert kırılmaların
maksatlı olduğunu ve bu durumun Fa-
ulkner’ın Güneyli olmasına bağlanabilece-
ğini ifade eden Robert Cantwell’a göre
onun Ses ve Öfke’de 1928’den 1910’a atlayan
ve aradaki yılları karıştıran zaman aldat-
macalarının Güney’deki hayatın bir kıs-
mında benzeri bulunmaktadır. “Bazen Gü-
ney’de aynı arkeologların kazılarında Taş
Devri’nin üstünde Bronz Çağ bulmaları
gibi 1912 yılına ait bir düşünceden bir kat-
man, sonra 1890’ın kültüründen bir kat-
man, yeniden yapılanma dönemi çömlekle-
rinden bir parça, İç Savaş öncesine dair
çökmüş bir inanış” (Cantwell 2014, 39) bu-
lunduğu gibi Faulkner’da da zengin anlam
ve zaman katmanlarının bulunması şaşırtıcı
değildir.
Sonuç
Henri Bergson’un dureé kavramını
ortaya atarak standart zaman prensipleri-
nin içsel yani öznel zamana ilişkin verileri
değerlendirmede işlevsel olmadığını, bilin-
42
cin sürekli bir akış içinde olduğunu; dolayı-
sıyla da bütün zaman birimlerinin bir bü-
tünlük arz ettiğini ifade etmesi geleneksel
zaman anlayışının dışında yepyeni bir bu-
luş olarak kayda geçer. Nitekim zaman
olgusunun insan için hiçbir zaman ayların,
haftaların, günlerin ve saatlerin düzenli bir
şekilde sıralandığı dümdüz bir doğrultuda
ilerlemediğini; bu süreçte hafızanın, geçmiş
tecrübelerin, bilinç eylemlerinin ve ruh
halinin de etkili olduğunu vurgulayan
Bergson daha önce mutlak gerçekliğin bir
ölçüsü olarak kullanılan geleneksel zaman
anlayışını tamamen yıkar. Bergson’un fel-
sefede çığır açan süre felsefesi, kısa sürede
etki alanını genişleterek edebiyat başta
olmak üzere pek çok alanda karşılık bulur.
Bu bağlamda zaman olgusunu işlemede
çağdaş gelişmelerden ve yeniliklerden bü-
yük oranda etkilenen/yararlanan 20. yüzyıl
modernist romanın önemli isimlerinden
olan Faulkner ve Tanpınar’ın Bergson’un
süre öğretisinden önemli ölçüde etkilendik-
leri görülür.
Farklı gelenek ve medeniyet et-
ki/ölçüleriyle yetişmelerine karşın ülkeleri-
nin edebiyatlarında çağdaş edebiyatın geli-
şimine büyük katkı sunan Faulkner ve
Tanpınar’ın Bergson’un süre felsefesinden
ne oranda etkilendiklerini, bu etkilenmele-
rini eserlerinde ne şekilde ortaya koydukla-
rın şöyle sıralamak mümkündür:
1. Tıpkı kendi ülkesinde ‘Güneyli
yazar’ olarak anılan ve Güney’in kendine
özgü özelliklerini kişiliğinde barındıran
Faulkner gibi Tanpınar da son demlerini
yaşayan bir imparatorluğun tüm birikimine
sahip Osmanlı/Doğu medeniyetiyle yetiş-
miş bir sanatçıdır. Bu özelliklerinden dolayı
Batı dünyasının gelişmelerine karşı mesafe-
li olma eğilimi gösteren edebiyatlarında
çağdaş bulguları denemeleri ve bunlara
öncülük etmeleri eserlerinin deneysel kimi
nitelikler taşıması sonucunu ortaya çıkar-
maktadır. Bu nedenle Amerikan edebiya-
tında Ses ve Öfke, Türk edebiyatında da
Huzur romanları Bergsoncu zaman ilkeleri-
Bülent Cercis TANRITANIR & Burcu TÜTAK
ni ortaya koyduğu kadar zaman bağlamın-
da deneysel niteliğe sahip eserlerdir.
2. Matematiksel değerlerle ölçülen
nesnel zamanın yerine Bergson felsefesinin
öne çıkardığı bütün zaman birimlerinin bir
arada olduğu, bilinç eylemleri ve kişisel
algı tecrübeleriyle birbirine karıştığı içsel
zamanı benimseyen Faulkner ve Tanpı-
nar’ın eserlerinde ele aldıkları nesnel za-
manın aralığını olabildiğince minimize
ettikleri görülmektedir. Nitekim Huzur
romanında nesnel zaman, II. Dünya Sava-
şı’nın başlamasından önceki yirmi dört
saatlik zaman dilimini kapsarken Ses ve
Öfke’de nesnel zamanları ayrı olmakla bir-
likte dört ayrı karakterin yirmi dört saatlik
zaman diliminde yaşadıkları anlatılmakta-
dır.
3. Bergson’nun tüm zaman birim-
lerinin (geçmiş,şimdi,gelecek) iç içe girdiği;
sadece nitelikler halinde bulunan ve nicel
olarak ifade edilemeyen saf süre anlayışın-
dan dolayı zamanı bir bütün olarak algıla-
yan Faulkner ve Tanpınar, bilinçakımı tek-
niğine ağırlık vererek tüm zaman unsurla-
rının bilinçte var olabileceğini göstermeye
çalışır. Faulkner ve Tanpınar’a göre içinde
bulunulan zaman ne olursa olsun kişi bilinç
eylemleri sayesinde bölünemez bir sürekli-
lik ve zamanda birlik formunu yakalayabi-
lir.
4. Bergson’un varlığımızın ve içsel
hayatımızın göstergesi olan hakiki zamanı,
geçmişin halde (içinde bulunulan zamanda)
devamı olarak tasavvur etmesinden dolayı
Faulkner ve Tanpınar’ın geçmiş yaşam
tecrübelerini ve hatıraları önemsedikleri
görülmektedir. Nitekim bu durum eser
kişilerinin kendi geçmişlerine karşı saplan-
tılı sayılabilecek bir bağ geliştirmeleriyle
sonuçlanır.
KAYNAKÇA
Ayvazoğlu, Beşir (1995). Yahya Kemal -Eve
Dönen Adam, Ötüken Neşriyat, İs-
tanbul.
Cantwell, Robert (2014). “Faulkner’lar: Ye-
Henri Bergson’un Süre Felsefesinin Wıllıam Faulkner ve Ahmet Hamdi Tanpınar’da Yansımaları
tenekli Bir Aileye Dair Hatıralar”,
William Faulkner’la Konuşmalar,
(Derleyen: M. Thomas Inge), (Çev:
Aslı Kutay Yoviç), Agora Kitaplığı,
İstanbul.
Cevizci, Ahmet (2014). Felsefe Sözlüğü, Say
Yayınları, 4. Baskı, İstanbul.
Demir, Mehmet Nuri (2011). “Henri Berg-
son’un Felsefesinde Sezginin Yeri”,
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bi-
limler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bi-
limleri Anabilim Dalı, Mantık Bilim
Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Li-
sans Tezi, Van.
Ecevit, Yıldız (2001). Türk Romanında Post-
modernist Açılımlar, İletişim Yayıncı-
lık, İstanbul.Douglass, Paul (1986).
“Bergson and American Moder-
nism”, Bergson, Eliot and American
Literature, The Universty Press of
Kentucky, Lexington, Kentucky.
Eroğlu, Ayşe (2007). “Henri Bergson’da
Şuur-Sezgi İlişkisi”, Atatürk Üni-
versitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim
Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Li-
sans Tezi, Erzurum.
Faulkner, William (2014a). Ses ve Öfke, Yapı
Kredi Yayınları, 13. Baskı, İstanbul.
Faulkner, William (2014b). “Şöhretin İlk
Devresinden Bir Faulkner Hatırası”
(Söyleşiyi Yapan: Anthony Buttita),
William Faulkner’la Konuşmalar,
(Derleyen: M. Thomas Inge), (Çev:
Aslı Kutay Yoviç), Agora Kitaplığı,
İstanbul.
Griffiths, Jay (1999). Tik Tak/Zamana Kaça-
mak Bir Bakış, (Çev. Çiçek Öztek),
Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
Hasanusta, Ümit (2011). “William Fa-
ulkner’ın Ses ve Öfke Eserinde Za-
man ve Bilinç Kavramları”, İstanbul
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü, Batı Dilleri ve Edebiyatları
Anabilim Dalı, Amerikan Kültürü
ve Edebiyatı Bilim Dalı, Yayımlan-
43
mamış Yüksek Lisans Tezi, İstan-
bul.
İmamoğlu, Tuncay (2003). “Ahmet Hamdi
Tanpınar’da Süreklilik ve Deği-
şim”, Atatürk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi,
C.2,S.1,s.131-148.
Kocabay, Hatice (2010). “Ahmet Hâşim
Şiirlerinde Zaman”, Bilkent Üniver-
sitesi, Ekonomi ve Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Ankara.
Levinas, Emmanuel (2005). Zaman ve Baş-
ka, (Zeynep Direk’in Sunuşuyla -
Çev. Özkan Gözel), Metis Yayınları,
İstanbul.
Okumuş, Salih – Şahin, İdris (2012). “Ah-
met Hamdi Tanpınar’ın Romanla-
rında Zaman ve Mekân Bağlamın-
da Yabancılaşma Tezahürleri”,
ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Sosyal Bilimler Araştırmaları Der-
gisi, C. 3, S. 5, s. 108-120.
Öztürk, Kadriye (2007). “Henri Bergson’da
Süre”, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bi-
limler Enstitüsü, Felsefe Anabilim
Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Li-
sans Tezi, Ankara.
Pamuk, Orhan (2011). Saf ve Düşünceli Ro-
mancı, İletişim Yayınları, İstanbul.
Baycanlar, Sema Çetin (2014).
“Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Huzur
Romanının Düşünsel Arka Planı:
Edebiyat Üzerine Makaleler”, Aka-
demik Sosyal Araştırmalar Dergisi,
Y. 2, S. 5, s. 431-439.
Sartre, Jean Paul (1960). “Time in Faulkner:
The Sound and The Fury”, William
Faulkner: Three Decades of Criticism,
Ed. Frederick J. Hoffman, Olga W.
Vickery, p.225-232,Michigan, Mic-
higan University Press.
Sunar, Cavit (1970). “Bergson’da Şuur Hal-
leri ve Zaman”, Ankara Üniversite-
si İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.18,
S.1, s.47-66.
44
Tanpınar, Ahmet Hamdi (1999). Şiirler,
Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Tanpınar, Ahmet Hamdi (2007). Mahur
Beste, Dergâh Yayınları, İstanbul.
Tanpınar, Ahmet Hamdi (2011). Edebiyat
Üzerine Makaleler, Dergâh Yayınları,
İstanbul.
Topakkaya, Arslan (2008). “Geçmiş Zaman
Gerçekten Geçmiş Midir?”, Ulusla-
rarası Sosyal Araştırmalar Dergisi,
Bülent Cercis TANRITANIR & Burcu TÜTAK
The Journal Of International Social
Research, Volume 1/4, s.566-573.
Topakkaya, Arslan (2012). “Zaman Kavra-
mı Bağlamında Platon – Aristoteles
Karşılaştırması”, FLSF (Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi), 2012 Ba-
har, sayı: 13, s. 219-231.
Yılmaz, Hakan (2011). “Henri Bergson’un
Zaman Kavramına Yaklaşımının
Çağdaş Anlatı Sinemasına Etkisi”,
Sosyal Bilimler Dergisi / C. XIII, S.
2,s.61-78.