T.C.

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ

YEŞİLYURT DEMİR ÇELİK MESLEK YÜKSEKOKULU
KİMYA VE KİMYASAL İŞLEME BÖLÜMÜ

ANALİTİK KİMYA

I. GRUP KATYONLARIN SİSTEMATİK ANALİZİ

Hazırlayan
Öğr. Gör. Dr. Tülin ŞAKA

SAMSUN

1
 I.GRUP KATYONLAR

Gümüş (Ag+ ) , Civa (I) (Hg22+ ) ve Kurşun (Pb2+ ) katyonlarının bulunduğu bu gruba
hidroklorik asit veya gümüş grubu adları da verilir. Bu grubun en belirgin özelliği çok derişik
olmayan HCl ile suda çözünmeyen klorür tuzları vermeleridir. Ancak aşağıda da görüldüğü
gibi kurşun klorürün suda, özellikle sıcak suda çözünürlüğü bir hayli fazladır. Tamamını bu
grupta çözdürmek mümkün olmadığı için kurşuna ikinci grupta da rastlanır. Buna rağmen
kurşun 1. grupta çöktürülerek analiz edilir. Bu grup katyonları 0,3 M HCl çöktürülebilir. Daha
derişik asitte oluşan tuzların tekrar klorür kompleksleri halinde çözünmeleri söz konusudur

Madde Çözünürlük Çarpımı Kçç

AgCl 1×10-10
PbCl2 1,56×10-10
Hg2Cl2 2,0×10-18

HCI ile çöktürmeden sonra kurşun sıcak su ile bir miktar çözünerek tanıma deneyi
uygulanır. Kalan çökelekte bulunan gümüş ve civa (I) nın ayırımı klorür tuzlarının
amonyaktaki çözünürlük farklarından faydalanılarak sağlanır. Gümüş amin kompleksi halinde
çözülürken civa farklı bir yapıya dönüşerek çökelekte kalır. Daha sonrada her bir iyon özel
tepkimeler yardımıyla tanınır.

GÜMÜŞ
Gümüş (Ag), atom numarası 47, atom ağırlığı 107,868 g/mol olan, elektriği ve ısıyı
çok iyi ileten, ışığı çok iyi yansıtan, dövülebilen bir metaldir. Periyodik tabloda ağır metaller
grubu içinde yer alan gümüşün, çoğu özellikleri bakırın özelliklerine benzemekle beraber
bakır, çoğu bileşiklerinde iki değerlikli olması ile gümüşten farklıdır.Gümüş, bileşiklerinde
ekseriyetle bir (+1) değerlidir.

2
 GÜMÜŞ İYONU (Ag+) ÖN DENEYLERİ

a) Hidroklorik asit (HCl) çözeltisi ile:

Üç adet santrifüj tüpüne 1-2 damla 0.025 M AgNO3 çözeltisi koyulur ve hepsine 1-2
damla 0.1 M HCl çözeltisi eklenir. Birinci tüpte oluşan çökelek sıcak su banyosunda
bekletilerek çözünürlüğünün sıcaklıkla değişimi izlenir. İkinci tüpteki çökeleğe derişik HCl,
üçün tüpteki çökeleğe derişik H2SO4 eklenir. Değişim gözlenir.

−¿ ↔ AgCl( k )↓ ¿

Ag+¿+Cl ¿

−¿¿
−¿↔ [ AgCl 2] ¿
AgCl(k)+ Cl

Sıcak suda çözünmeyen AgCl, derişik nitrik asitte (HNO 3) ve hidroklorik asitte
kompleks anyon oluşturarak çözünür.

b) Sodyum hidroksit ve amonyak çözeltileri ile:

İki adet santrifüj tüpüne 1-2 damla 0.025 M AgNO 3 çözeltisi koyulur ve üzerine 1-2
damla 0.1 M NaCl çözeltisi eklenir. Birinci tüpte oluşan çökeleğe doygun NaOH, diğer
tüpteki çökeleğe derişik amonyak çözeltisi eklenir.

−¿¿
+ ¿+Cl ¿
AgCl(k)+ 2 NH 3 ↔ [ Ag ( NH 3 ) 2 ]

Suda ve seyreltik asitlerde çok az çözünen AgCl çökeleği, amonyak çözeltisinde

+
kompleks iyon oluşturarak (diaminogümüş(I) kompleksi, [ Ag( NH 3 )2 ] ) çözünür.
Diaminogümüş(I) çözeltisine nitrik asit ilave edilirse AgCl tekrar çöker.

+¿ ¿
+¿ ↔ AgCl ↓+2 NH ¿
(k ) 4

+ ¿+Cl−¿+ H ¿
¿
[ Ag ( NH 3 ) 2 ]

3
c) Potasyum iyodür (KI) çözeltisi ile:
Bir adet santrifüj tüpüne 1-2 damla 0.1 M AgNO 3 çözeltisi koyulur ve üzerine 1-2 damla 0.1
M NaCl çözeltisi eklenir. Oluşan çökeleğe derişik amonyak çözeltisi eklenir. Meydana gelen
+
diaminogümüş(I) kompleksine, ([ Ag( NH 3 )2 ] ) , 0.1 M KI çözeltisi eklenir.
−¿ ¿
−¿ ↔ AgI ↓+ 2NH +Cl ¿
(k ) 3

+ ¿+Cl−¿+ I ¿
¿
[ Ag ( NH 3 ) 2 ]
Diaminogümüş(I) çözeltisine potasyum iyodür (KI) veya potasyum bromür (KBr)
çözeltisi eklenirse sırası ile açık sarı renkli gümüş bromür (AgBr), sarı renkli gümüş iyodür
(AgI) çöker

d) Sodyum hidroksit (NaOH) çözeltisi ile:

0.1 M gümüş nitrat çözeltisine 0.025 M sodyum hidroksit çözeltisi eklenir. Oluşan
çökelek derişik amonyakta çözeltisinde çözülür.

−¿↔ AgOH (k ) ↓¿

Ag+¿+OH ¿

2 AgOH (k) ↔ Ag2 O(k) ↓+ H 2 O

Gümüş(I) iyonu, sodyum hidroksit (NaOH) çözeltisinde kahverengi gümüş oksit

(Ag2O) haline dönüşür. Gümüş oksit ve gümüş hidroksit (AgOH) denge halindedir ve Ag 2O
amonyakta çözünür.

−¿¿
+¿+2 OH ¿
Ag2 O(k) +4 NH 3 + H 2 O↔ 2 [ Ag ( NH 3 )2 ]

e) Amonyak (NH3) çözeltisi ile:

0.1 M gümüş nitrat çözeltisine 0.1 M NH 3 çözeltisi eklenir. Oluşan çökelek derişik
amonyak çözeltisinde çözülür.

+ ¿¿
+ ¿+2 NH 3+2 H 2O ↔ Ag 2 O(k)+2 NH 4 ¿
2 Ag
−¿ ¿
+ ¿+ 2 OH ¿
+¿+ H 2O ↔ 2 [ Ag ( NH 3 )2] ¿
Ag2 O(k) +4 NH 4

4
 Sodyum hidroksitte olduğu gibi önce gümüş hidroksit üzerinde gümüş oksit meydana
gelir, ancak aşırı amonyakta tekrar çözünür.

f) Tiyoasetamid çözeltisi ile:

0.025 M gümüş nitrat çözeltisine 0.1 M tiyoasetamid çözeltisi eklenir. Oluşan

çökeleğe derişik nitrik asit eklenir ve değişim gözlenir.

+ ¿¿
+ ¿+ H 2 S ↔ Ag2 S(k) ↓+2 H ¿
2 Ag

Gümüş(I) iyonu çözeltisinden hidrojen sülfür gazı (H2S) geçirilir veya tiyoasetamit
eklenirse siyah gümüş sülfür (Ag2S) çöker. Ag2S, seyreltik nitrik asitte çözünür. Seyreltik
nitrik asitin Ag2S üzerindeki etkisi sadece bu bileşiğe özgü bir olay değildir.

KURŞUN

Kurşun (Pb), atom numarası 82, atom ağırlığı 207,2 g/mol olan olan mavi-gümüş rengi
karışımı bir elementtir. 327,5 °C de erir ve 1740 C de kaynar.

KURŞUN İYONU (Pb2+) ÖN DENEYLERİ

a) Hidroklorik asit çözeltisi ile:

2 damla 0.1 M Pb(NO3)2 çözeltisine 3-4 damla 6 M NaCl çözeltisi eklenir. Oluşan
çökelek bu haliyle ısıtlır ve tekrar soğutularak değişim kaydedilir. Daha sonra çökelek üzerine
derişik HCl eklenir.

−¿↔ PbCl2 (k ) ↓ ¿
¿
Pb2+¿+2 Cl

2−¿¿
−¿↔ [ PbCl 4 ] ¿
PbCl2 (k)+ 2Cl

5
 Kurşun nitrat çözeltisi üzerine seyreltik HCl çözeltisi eklenirse beyaz kristal çökelek
oluşur. Bu çökelek, (PbCl2), oda sıcaklığında suda bir miktar, sıcak suda ise çok çözünür.
Sıcakta çözünmüş olan PbCl2, çözeltisi soğuyunca iğne şeklinde kristaller halinde çöker.

b) Sülfürik asit (H2SO4) çözeltisi ile:

2-3 damla 0.1 M Pb(NO3)2 çözeltisine seyreltik H2SO4 çözeltisi eklenir. Çökelek
seyreltik HNO3 çözeltisinde çözülür.

−¿ ¿
2+ ¿+ HSO4 ¿

PbSO 4 (k )+ H +¿↔ Pb ¿

Pb(NO3)2 çözeltisine seyreltik H2SO4 çözeltisi eklendiğinde beyaz renkli PbSO4 çöker.

c) Amonyum asetat (NH4CH3COO)çözeltisi ile:

2-3 damla 0.1 M Pb(NO3)2 çözeltisine 0.1 M amonyum asetat eklenir. Oluşan çökelek
2 M amonyum asetatta eklenerek çözülür.

−¿↔ Pb (CH 3 COO )2(k ) ↓¿

2+¿+2 CH 3 COO ¿
Pb
2−¿¿
−¿ ↔ [ Pb (CH 3COO )4] ¿
Pb ( CH 3 COO )2 ( k ) +2 CH 3 COO

Kurşun nitrat çözeltisine amonyum asetat eklenip karıştırılırsa önce beyaz bir çökelek
oluştuğu, daha sonra da çökeleğin çözündüğü gözlenir.

d) Sodyum hidroksit çözeltisi ile:

2-3 damla 0.1 M Pb(NO3)2 çözeltisine 0.1 M NaOH eklenir. Oluşan çökeleğin bazın
aşırısında çözünüp çözünmeyeceği denenir.
−¿↔ Pb (OH )2(k )↓ ¿
2+¿+2 OH ¿
Pb

6
 −¿ +H O ¿
2
−¿ veyaPb ( OH )O ¿

Pb(OH )2 (k) +OH −¿↔ Pb(OH ) 3 ¿

Kurşun nitrat çözeltisine NaOH çözeltisi eklenirse kurşun hidroksitin (Pb(OH) 2)

çöktüğü, aşırı baz konması halinde çökeleğin kompleks iyon oluşturarak çözündüğü gözlenir.

e) Sodyum kromat (Na2CrO4) çözeltisi ile:

2 damla 0.1 M Pb(NO3)2 çözeltisine 3-4 damla 0.1 M Na2CrO4 çözeltisi eklenir.
Oluşan çökeleğe 6 M NaOH ilave edilerek değişim gözlenir.

2−¿↔ PbCrO 4(k ) ↓¿

2+¿+CrO 4 ¿
Pb

2−¿¿
2−¿+ CrO4 ¿
−¿↔ [ Pb(OH )4 ] ¿
PbCrO 4 (k )+ 4 OH

2−¿+ 2H O ¿
2
2+ ¿+Cr 2 O7 ¿

2 PbCrO4 (k) +2 H +¿↔ 2 Pb ¿

Kurşun nitrat çözeltisine sodyum kromat (Na2CrO4) veya potasyum kromat (K2CrO4)
çözeltisi eklendiğinde sarı renkli kurşun kromat, (PbCrO 4), çöker. Bu çökelek sodyum
hidroksitte kolaylıkla çözünürken nitrik asitte az çözünür; amonyaklı ve asetik asitli
çözeltilerde çözünmez.

CİVA

Civa (Hg), atom numarası 80, atom ağırlığı 200.59 g/mol olan, gümüş renkli ağır metaldir.
Oda sıcaklığında (25oC) sıvı halde bulunan beş elementten (galyum, brom, sezyum, civa ve
fransiyum) birisidir. Civa zehirli ve pahalı bir maddedir. İnhibitör (enzimlerin çalışmasına
olumsuz etkide bulunur) olduğu için çok tehlikelidir.

7
 Civa uçucu bir element olduğundan oda sıcaklığında sürekli buharlaşır. Buharlaştığı
ortamda zehirli etki yapar. Herhangi bir yüzeye civa döküldüğü zaman üzerine toz kükürt
serpilmesi gerekir.

8
 CİVA(I) İYONU (Hg22+) ÖN DENEYLERİ

a) Hidroklorik asit çözeltisi ile:

İki adet santrifüj tüpüne 1-2 damla 0.1 M Hg 2(NO3)2 çözeltisi alınır ve üzerine 4-5
damla 0.1 M HCl çözeltisi eklenir. Birinci tüpte oluşan çökeleğe derişik HNO 3, diğerine de
kral suyu ilave edilerek değişim gözlenir.

−¿↔Hg 2 Cl2( k ) ↓ ¿
¿
Hg 2+¿+2
2
Cl

Civa(I) nitrat, (Hg2(NO3)2), çözeltisine seyreltik HCl çözeltisi eklenirse beyaz renkli Hg 2Cl2,
kalomel, çökeleği oluşur. Kalomel, nitrik asit veya kral suyunda civa(II) klorüre dönüşerek
çözünür.

b) Amonyak çözeltisi ile:

1-2 damla 0.1 M Hg2(NO3)2 çözeltisine 4-5 damla 0.1 M HCl çözeltisi eklenir. Oluşan
çökeleğin derişik amonyakta çözünüp çözünmeyeceği denenir.

−¿¿
+¿+ Cl ¿
Hg2 Cl 2(k) +2 NH 3 ↔ HgNH 2 Cl + Hg+ NH 4

−¿¿
+¿+Cl ¿
Hg 2 Cl 2(k) +2 NH 3+ H 2 O ↔ Hg2 O+ 2 NH 4

Amonyak çözeltisi kalomeli siyah renkli civa zerrecikleri ve beyaz renkli civa(II)

amidoklorürden, ( HgNH 2 Cl ), oluşan bir karışıma dönüştürür. Bu arada kalomelin bir kısmı

siyah renkli civa(I)oksit, ( Hg 2 O ), oluşturabilir. Bütün bu ürünler siyah renkli bir karışım
oluştururlar.

2−
Bu siyah karışım, kral suyunda HgCl 4 oluşturarak çözünür.

9
 c) Kalay(II) klorür (SnCl2) çözeltisi ile:

1-2 damla 0.1 M Hg2(NO3)2 çözeltisine 1-2 damla 0.1 M SnCl 2 çözeltisi eklenir.
Oluşan çökeleğin renk değişimi izlenir.

4+ ¿¿
2+ ¿↔ 2Hg + Sn ¿
2+¿+ Sn ¿
Hg2

Kalay(II) klorür, civa(I) iyonunu indirgeyerek elementel civaya dönüştürür. Civanın

tanınmasında bu tepkimenin önemi büyüktür.

10
 I.GRUP KATYONLARIN SİSTEMATİK ANALİZİ

(Parantez içerisindeki rakamlar, “I. Grup Katyonların Sistematik Analizi İle İlgili
Notlar” bölümünde açıklanan özel noktalara işaret eder. Mutlaka okuyunuz.)

Çöke
le k
3:
H g,
H gN
H 2C l
ve
H g 2O
iç e r e
bN i l iur .m u nÇeödzee G r u p 1 , 2 , 3 , 4 , v e 5 k a t y o n l a r ı n ı n h e p s i v e y a b a z ı l a r ı
Sb iuy lau n a b litil i r 3. :Ç ö z e l ti n i n y a k l a ş ı k y a r ı s ı a l ı n a r a k ü z e r i n e 4 d a m l a 3 M
Hh C l e k l e[ A n igr ( ( 1 ) v e s a n t r i f ü j l e n i r . Ç ö k e l m e n i n t a m o l u p o l m a d ı ğ ı 1
r eÇ nö d kkal eml el akNd1Ha: 3hB ) ae 3y aMz d Hı r Cvl ek Aa tıg lCal r, a k k o n t r o l e d i l i r . Ç ö k e l e k v e ç ö z e l ti
P bi C l 2 , H g 22 ]C+ l 2 i ç e r e b i l i r . İ çb iinr bd ier i n d e n a y r ı l ı r .
o l m1a d a mk loa m3 M H C l o l a n 1 0
sı
Ç ö k ed lae m kp l2ae: ks u y l a y ı k a n ı r ,
c i vs a (n t r i f ü jsl ie n i r , y ı k a m a s u y u
AgCl ve Ç ö z e l ti 1 : G r u p 2 , 3 , 4 v e 5
a tıI )l ıHr g( 2 C) .il çÇeör ke e l e ğ e 9 - 1 0 d a m l a
k a t y o n la r ın ı iç e r e b ilir .
vs a rf l ıs u 2 e kb2liel i nr .i p s u b a n y o s u n d a
Ç ö z e l ti 2 : G e r e k iy o r s a s a k la n ır .
ğ ıi kn
ç eı r e b i l i r .
a r ı ş tı Çr aö rzaek ı s ı tı l ı r . H Pebm2 +e n
Çk aö nk ıet l e k s ı c a k
s a n t r i f ül jtil e y i p s ı ci aç ek kr ee bn i l(i3r .) 4
l a rç. sö uk ei lleea ks i d v ei ç ö z e dl tia m a yl raı l 1ı r .M
E m Çıiknöakneal er ak kkf a z l a i s e b u i ş l e m
y
k u r ş u n K 2C rO 4
o lm a o lt ue nk r a r l a n ı r .
e k le n ir . S a r ı
k iiyç oi nn u n dc aa ny a
a r ı n d ı r ı l ır . 5 r e n k li
kra l kada
ds ua m ç ö k e le k
y ul a d e r irş i k
(P b C rO 4)
e ka l m e o n ydaakm l
n e reek l e n i r .a ku rşu n u n
Kk a r ı ş tı r ı l ı p v a r lığ ın ı
dam l
bs au nh tar i f ü j l ea n3i r g ö s t e r ir .
r (l 4
a ş) .tı Ç ö k e lM ek
r ıvl ıer ç ö z eH l N ti
O
( 5 ) a. y r ı l ı r .
3
K a lın e k le
tı y a n ir .
1 Beya
dam l z
a KI çöke
çö zel le k
ti s i veya
e k le b u la
n ir . n ık lı
K ır m k
ız ı güm
çöke üş
le k iy o n
H g I2 u
dem v a r lı
e k ti r ğ ın ı
. k a n ıt
A nca la r
k (6 ).
a ş ır ı
KI
e k le
n m iş
se
[H g I4
] 2-
o lu ş
u r.

11
 I.GRUP KATYONLARIN SİSTEMATİK ANALİZİ İLE İLGİLİ NOTLAR

1.Çökelek, birinci grup katyonlarının klorürlerini içerir. HCl ilavesinin dikkatli yapılması
gerekir. Çünkü, HCl fazlasında AgCl ve PbCl2 kompleks vererek çözünürken, asitin
gerektiğinden az ilave edilmesi halinde de antimon(III), bizmut(III), kalay(IV) gibi kuvvetle
hidroliz olan katyonlar SbOCl, BiOCl ve SnO2 halinde çökerler.

2.Kurşun klorür yıkama sırasında önemli ölçüde çözünebilir. Ortak iyon etkisi kurşun
klorürün çözünürlüğünü azaltacağından yıkama suyuna HC1 eklenir.

3.Kurşun klorür sıcak suda fazla çözünmesine karşılık, çözelti soğuduğunda tekrar çöker. Bu
sebeple ayrıma işlemi sıcakta ve hemen yapılmalıdır. Aksi taktirde kurşun klorür tekrar çöker
ve deneyin ilerleyen basamaklarında kurşun tespit edilemez. Kurşun klorürün çözünürlüğü
sıcaklıkla şöyle değişir.

a) 100 mL suda 0 °C 0.67 gram PbCl2

b) 100 mL suda 100 °C 3.34 gram PbCl2

4.AgCl çok fazla olduğu zaman amonyak ilavesiyle hepsi çözünmeyebilir. Çünkü aşağıdaki
reaksiyon bir denge reaksiyonudur.
−¿¿
+¿+Cl ¿
AgCl(k)+ 2 NH 3 ↔ [ Ag(NH 3)2 ]

Ayrıca, ilave edilen amonyak, hem AgCl ile hem de Hg2Cl2 ile tepkimeye girer ve AgCl
çözünmeden kalabilir. Bu sebeple çözelti bazik olunca kadar amonyak eklenmelidir.

Numunede civa(I) varsa, amonyak eklendiğinde oluşan çökelek siyah veya gri renkte olur. Bu
aşamada oluşan beyaz çökelek, bir üst basamakta ayrılamamış kurşun klorür ile amonyağın
oluşturduğu kurşun oksiklorür olabileceği gibi, çözünmeden kalan gümüş klorür de olabilir.
Bu nedenle amonyağın yeterli miktarda eklenmesine özen
gösterilmelidir.

Ayrıca, amonyaklı ortamda metalik civa (Hg) meydana gelir ve aşağıdaki reaksiyon gereği
geriye kalan gümüş iyonu belirlenemeyebilir.
2 +¿+ 4 NH3 ¿
+¿+2 Hg ↔ 2 Ag+ Hg2 ¿
2 [ Ag ( NH 3 )2 ]

12
5.Kral suyunu buharlaştırma işlemi çeker ocakta yapılır. Deney tüpü bir maşa tutulmalıdır.
Tüp 45° eğimle bek alevi üzerinde dairesel hareketlerle ısıtılır.

6.Gümüşü tanıma aşamasında gümüş klorürün, diaminogümüş(I) kompleksine

dönüştürülebilmesi için ortam yeterince asidik olmalıdır. Asidik olmayan ortamda çökelek
gözlenmez. Bu nedenle ortamın asitliği turnusol kağıdı ile kontrol edilmelidir.

SORULAR

1.I.Grup katyonları nelerdir? Hangi reaktifle, hangi bileşimde çökerek diğer grup
katyonlarından ayrılırlar? Çöken tuzların formülleri ve isimlerini yazınız.

2. Kurşun katyonunun tanınması deneyinde çökeleğin sıcak su ile yıkanmasının nedeni nedir?

3. I.Grup katyonlarından civa(I) ve gümüş(I) iyonlarının birbirinden ayrılarak tanınması nasıl

sağlanır? İlgili denklemleri yazınız.

13