ELEKTRİK ENERJİSİ
İLETİMİNDE ALÜMİNYUM
İlhan GÜMÜŞ/Türkkablo A.O.
ÖZET:
Bu yazıda elektrik iletkeni olarak alüminyum metali
nin özellikleri ile çıplak ve izoleli enerji kablolarının
tatbikatında bilinmesi gerekli hususlar açıklanmaya
çalışılmıştır.
Ülkemizde alüminyum çıplak iletkenler son yirmi yıl
da büyük bir tatbikat alanı bulmuşken alüminyum dı
şı enerji kablolarında halen çok geniş bir tüketim ala
nı bulunmaktadır.
izoleli alüminyum enerji kabloları, hafiflik, kolay
montaj, birim metal ağırlığı için mükemmel elektrik
iletkenliği, düşük metal fiyatı, vb. özellikleri nedeni
ile teknik ve ekonomik üstünlüklere sahiptir.
İzoleli alüminyum enerji kablolarının,alüminyum dışı
enerji kablolarının yerine kullanılması tüketiciler için
olumlu ekonomik sonuçlar doğuracak, genelde bu du
rum ulusal ekonomimiz açısından önemli bir kaynak
israfının durdurulmasını sağlayacaktır.
84
1. GİRİŞ
İzoleli enerji kablolarının sahip oldukları üstünlükler
ve ulusal ekonomimizdeki yerinin ortaya konulmaya
çalışılacağı bu yazımıza alüminyumun enerji alanında
kullanımının kısa bir tarihçesi ile başlamak faydalı
olacaktır.
ıı
1985: Fransa'da "Heroult" ve ABD'de Hall" tara
fından alüminyumun elektroliz yöntemi ile
imal edilmesi için patent alınmasından 9 yıl
sonra ABD ve Fransa'da örgülü alüminyum ilet
kenler ile ilk havai iletim hatları kuruldu.
1910: İlk kez çelik özlü alüminyum iletken imalatı
yapıldı.
1912: "Aguitania" gemisinde ilk kez alüminyum top
layıcı çubuklar kullanıldı.
1917: Transformatör sargılarında alüminyum kulla
nıldı.
ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ • 318/319
 1930: Sincap kafesli motorlarda alüminyum rotor lerinde yapılan sürekli yenilikler kendisine enerji ileti
kullanıldı. minde büyük avantajlar sağlamıştır.
Dünyada alüminyumun enerji alanında kullanımı
1930'lu yıllardan itibaren giderek artış göstermiş şu 1705980c
Alüminyum
anda alüminyum iletkenler ve izoleli enerji kabloları iletken)
250
enerji iletiminde büyük bir üstünlük sağlamış bulun
maktadır.
Ülkemizde ise bu alanda alüminyum kullanımına
1950 yılından itibaren başlanmıştır. Halen ülkemizde
çıplak iletkenler ile yapılan yüksek ve alçak gerilim
hatlarında tamamen alüminyum kullanıldığını söyle
mek mümkündür. İletken imalatına ilk kullanımdan 401290c
yaklaşık 15 yıl sonra 1965 yılında başlanmış, bunu
takiben ilk izoleli yerüstü enerji kablosu 1968 yılında,
ilk izoleli yeraltı enerji kablosu ise 1974 yılında ger
çekleştirilmiştir. 761978
yıllar

Ç İ Z İ M 1 . 1 9 6 6  1 9 7 8 yılları arasında Batı Almanya'da

2. ENERJİ İLETİMİNDE ALÜMİNYUM alüminyum ve bakır üretiminin değişimi.
METALİNDEKİ GELİŞMENİN ÖNEMLİ
NEDENLERİ
Yakın bir geçmişe kadar enerji iletiminde bakır, yük
sek elektrik geçirgenliği ve mekanik özellikleri nedeni
ile dünyada en çok kullanılan metal olmasına rağmen
günümüzde bu metalin yerini alüminyum almış bulun
maktadır. Çizim 1'de Batı Almanya'da 19661978
yılları arasında bakır ve alüminyum iletken miktarla
rındaki değişmeler buna çarpıcı bir örnektir. 25 yıl gi
bi kısa sayılabilecek bir dönemde meydana gelen bu
değişikliği doğuran önemli nedenleri şöyle özetleye
biliriz :
Ç İ Z İ M 2. Son 20 yılda alüminyum ve bakır fiyatlarında mey
1. Bakır metalinin elde edildiği kaynaklar dünyada sı dana gelen değişiklikler.

nırlıdır. Bilindiği gibi yerkabuğunun yaklaşık % 0,01'i
bakır, buna karşılık % 8,0'i ise alüminyumdan oluş
maktadır. Bakır rezervleri gittikçe azalmakta, bakır
cevherleri fakirleşmekte bu nedenle ek zenginleştirme
usullerinin uygulanması gerekmektedir.
2. Bakır stratejik bir madde olması nedeni ile politik
krizlerden daha büyük ölçüde etkilenmektedir.
3. Son 25 yılda alüminyumun elektrik alanında tanın
ması mümkün olmuş, pratikte karşılaşılan sorunlar
halledilmiş olduğundan enerji iletiminde güvenilir bir
hammadde olduğu anlaşılmıştır.
4. Bakır fiyatları Çizim 2'de görülebileceği gibi alü
minyum fiyatlarına nazaran daha yukarıda seyretmiş,
bu husus alüminyum yönelişi gerçekleştiren en önem
li etkenlerden biri olmuştur.
5. Alüminyumun sahip olduğu fiziksel özellikler ve
bunların uygun şekilde kullanımı ve imalat teknoloji
3. ALÜMİNYUM METALİNİN SAHİP OLDUĞU
ÖZELLİKLER VE BUNLARIN İLETKEN
İMALİNE ETKİLERİ
Alüminyumun sahip olduğu önemli özellikleri ve bun
ların iletken imaline etkilerini kısaca aşağıdaki şekilde
maddeler halinde özetlemek mümkündür.
3.1. Alaşımlandırma
Pek çok metalin aksine, alüminyum kullanım sahala
rında, alüminyum alaşımları söz konusudur. Enerji ile
tim alanında da bu böyledir, örneğin içinde toplam
% 2'den daha az uygun alaşım metali konulan saf alü
minyum yine uygun ısıl işlemler sonucu 6101T6 for
muna getirildiğinde elektrik iletiminde iletken bara
olarak kullanılabilir. Bu malzemenin iletkenlik değeri
saf alüminyuma göre 61 IACS (International Annealed
Copper Standart) değerinden sadece 57 IACS değeri
ne düşerken akma mukavemeti 17,0 kg/mm 2 artarak
25,0 kg/mm 2 'ye kadar çıkmaktadır.

ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ  318/319 85

 Enerji iletiminde değişik amaçlarla kullanılan alümin
yum ve alaşımlarının en önemlilerinden birkaçının
kompozisyonları Çizelge Tde verilmiştir.
Çizelge 1. Elektrik alanında kullanılan alüminyum ve
alaşımlarının kompozisyonu
yumlarda bu değer 61 62 IACS arasında değişmekte
dir.
Alüminyumun diğer metallerle iletkenlik yönünden
bir karşılaştırması Çizelge 2'de verilmiştir. Burada saf
metaller için verilen değerlerin, ticari saflıktaki metal
ler için verilen değerlerden 23 IACS değeri daha bü
yük olduğu görülmektedir.

I.CAL 5005 6201 blOl

Alüminyumun iletkenliğine alaşım elemanlarının etki
Cu 0,01 0,20 0,10 0,10 leri çok bilinmekle beraber kısaca şöyle özetlenebilir.
F 0,15020 0,7ü 0,50 o,so
Fe, Ni, Zn iletkenliğe etki eder ve düşürürler, Cu, Si,
Si 0,07 0,40 0,500,90 0,300,70
Mg, V'un etkileri daha fazladır. En kötü etkiyi ise Cr,
:in G/KIS 0.20 0.03 0.03
Mg 0,005 0,501,1 0,b00,90 0,350,80 Ti, Mn elementleri gösterirler. Alaşım elemanlarının
Zr. 0,02 0 , " 0,10 0,10 yaptığı bu etkiyi Çizim 3'de görmek mümkündür.
Cr 0,005 0,10 0,03 0,03
1)   0,06 
40
Ti
n6tr(l,url>iri)
L.^ıT (toplam)
0,003
0.00J


0,05
0,15
_
0,03
0,10

0,03
0,10
CM

~035
—
—— —
si
Sb
Si
_Nİ

S ^
•H
: ^
Cö Zn
Fe
Her ne kadar enerji iletiminde kullanılmamasına rağ ^Si
men yaklaşık toplam % 10 kadar alaşım elemanı ihti —
u
«~» Mg
2
va eden 7075 T6 alaşımının 51.0 kg/mm akma sınırı 0) •—^. Ti

\V
2 r
İ • —
ve 58,0 kg/mm 'ye varan kopma mukavemeti olduğu •—~«
••25
nu hatırlamak bu metalin alaşımlandırma kabiliyetini
göstermesi açısından ilginçtir. Tabii ki alaşımlandırma
istenilen sonucun elde edilmesinde tek başına yeterli
değildir. Isıl işlem ile sertleşme kabiliyeti olan malze
x
s *s >
y

melerde yaşlandırma işlemi, diğerlerinde ise soğuk 15 \

deformasyonun gerekliliğini dikkate almak gerekir. cS Mn
Alüminyum iletkenlerde kullanılan tellerin imalinde
mutlaka bir soğuk deformasyon ile gerekli olması ha
linde ısıl işlem ile yaşlandırma uygulanmaktadır. 0.2 0.6 1.0 1.4
Ağırlık %

3.2. İletkenlik ÇİZİM 3, Çeşitli elementlerin 99.99 saflıktaki alüminyum

iletkenliğine etkisi.

Çizelge 2. Bazı saf metallerin izafi iletkenlikleri

3.3. Hafiflik
Eşdeğer Eşdeğer
hacim için a ğ ı r l ı k için :'C'°C'de Alüminyumun hafifliğinin iletken olarak sağladığı
iletkenlik iletkenlik 'ogunluk
Mecal (Z IACS) (Z LACS) '.Rr/cm3) avantaj Çizelge 2'de görülmektedir. Bakır esas olmak
Güraıi..; 101, i in QQ üzere eşit ağırlıktaki alüminyumun iletkenliği;
Sar Bal i r 100,0 100,0 8,89 .
T i c a r i Bakır 97,0 97,0 8,89 (8.89 % 2,7) x 64,9 = 214 IACS
Sat Alüminyum 64,9 214,0 2,70 değerine ulaşmaktadır.
KC  AL 1 61,0 202 2,70
EC AL 11 62,0 205 2,70 Bakır iletken ile mukayese edildiğinde alüminyum ilet
5005 H  19 53,5 177 2,70
6201  T 8ı 52,5 174 ?.70 kenler daha uzun açıklıklara sahip direkler arasına çe
6101  T 65 56,5 167 2,70 kilebilir, montaj masrafları bu nedenle alüminyum ilet
TÎT.ımH 56,0 109 4,54
MAGNEZYUM 39,7 198 1,74 kenlerde daha düşüktür.
SODYUH 37,0 338 0,97 Aynı enerji iletimi için bakıra göre daha büyük kesitte
alüminyum iletken gerekliliği daha fazla yüzey daha
Saf alamünyimun iletkenlik değeri 65 lACS'dir. An kolay ısı emisyonu anlamına gelir ki bu da ayrı bir
cak enerji iletiminde kullanılan bilinen EC alümin avantajdır.

86 ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ
318/319

 3.4. Mukavemet kaç AAC iletkene ait mekanik ve elektrik özellikler
Değişik kullanım yerlerindeki amaçlara uygun olarak Çizelge 4'de verilmiştir.
alüminyum iletkenler farklı mukavemetlerde imal edi
lebilir.Tam alüminyum iletkenler (ACSR) ve alümin Çizelge 4. Bazı tam alüminyum iletkenlerin mekanik
yum alaşımlı tel takviyeli iletkenler (ACAR) buna ör ve elektrik özellikleri
nek olarak verilebilir. Çizelge 3'de aynı iletkenlik için
seçilebilecek farklı mukavemetteki iletkenler ve bun İz m tz •ÎIT

A(ıı1 ıiı
ların özellikleri verilmektedir. lusü 21 U l.tı I S.M i U ,1i İ1.3İ1
"T
Çizelge 3. Aynı iletkenlik için seçilebilecek iletken L1L* ! ,10

•  r 1W

tipleri ve bunların özellikleri •,.,11

7,V \ ; ; ;

"rem '
r."ı7
A^Ttk 67 67,*S | 7 ,.,1
iHLUK 95 84,99 '. t , ao u r.ü u jjbû »0
Jl*.^. Kİ * 1 MC ElH 11 14 0,7!) : . ; .t 1.V.5
J5.JUU 1 :o\,; | .UAX VK1H 19 19 0,16* Ü.552 hO.Î l.'O.S
OKLIF .•U7 107.3 7 67 Uıo |o »1 U19JÜ İÜ

O.loS O.5İ2 6.L:O DAİS* .35 US,2 7 4.96 14,87 MS 22SÛ U 211 J .6, lıliOü 60
~~wTı 0.1?Û~
FEOMf 152 152,1 IV 3,19 15,96 95 2 O 7O 0 149U Mı ı,wsn
.İbd
" •  1•
'••••' ı — H •HJLIP 171 170,6 19 3,30 lb,9Û 1ÜJ JÜUÜ i . 161İJ 4t>7 I l,15"ıO JS

3.5. Elastisite CfctNA .01 201,3 19 3.67 !B.3e 2b J473 0 1427 li* I lxiJı>0 1

Elektrik iletkenleri tek veya tekrarlanabilen bükme iş

lemine ve titreşimlere dayanıklı olmalıdır. Alümin b. Çelik Özlü Alüminyum İletkenler (ACSR)
yum bu açıdan çok başarılıdır.
3.6. Korozyon Direnci
Hava ile temas halinde olan temiz bir alüminyum yü
zeyinde teşekkül eden, denge şartlarına ulaşıldığında
ilerlemesi duran alüminyum oksit filmi bilindiği gibi
korozyona karşı son derece de dayanıklıdır. Alümin
yum iletkenlerin normal atmosfer şartlarında fevkala
de neticeler vermesinin nedeni alaşım elemanlarının
elektrolitik reaksiyonları minimum indirecek şekilde 3 Al/4 St

seçilmiş olmasıdır, örneğin 5005 alaşımı tuzlu ve ru

tubetli çevre şartlarına, 6101 ve 6201 ise deniz kıyı
sındaki uygulamalara, EC alüminyum ise endüstri çev
re şartlarına ve korozyon direncinin fazla istendiği
uygulamalara uygundur.
3.7. İzolasyon (Kılıflama) Yeteneği
Alüminyumun plastik veya başka bir madde ile kap
lanmasından önce kalaylama işlemine ihtiyaç yoktur.
İzolasyon maddesinde bulunabilecek yağlarla alümin
yumun reaksiyona girerek stearat ve sabun teşekkül
ettirmesi söz konusu değildir. Bakırda olduğu gibi kü
kürt ile birleşme eğilimi olmadığından kauçuk ve ben
zeri bileşiklerle sakıncasız kullanılabilir.
30 Al/19 St i
Al/19
4. ENERJİ İLETİMİNDE KULLANILAN ÇIPLAK
İLETKENLER
Asıl inceleme konumuz olmamakla birlikte konunun
bütünlüğünü koruyabilmek amacı ile imal edilen çıp
lak iletkenlerin türleri ve özellikleri kısaca aşağıya çı ÇİZİM 4. Çelik özlü çıplak iletkenlerde alüminyum ve çelik
karılmıştır. tel düzenlemelerine ait örnekler.

a. Tam Alüminyum İletkenler (AAC)

Özellikle alçak gerilim dağıtım şebekelerinde kullanı Bu iletkenler genellikle orta ve yüksek gerilim hatla
lır. TS 592'ye göre imal edilen ve çok kullanılan bir rında kullanılır. Merkezinde çelik özle takviye edilmiş

ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ
318/319 87


olan bu iletkenler 10500 mm bakıra eşdeğer kesit
lerde olup TS490'a göre imal edilmektedir. Bu ilet
kenlere ait değişik yapı örnekleri Çizim 4'de ve çok
kullanılan birkaç tipe ait mekanik ve elektrik özellik
ler ise Çizelge 5'de verilmiştir.
Çizelge 5. Bazı çelik özlü alüminyum iletkenlerin me
kanik ve elektrik özellikleri
ı ,.n.  r,.
**• *
2
4. Bükme işlemini takiben iletkenin uygun kesit, yü
zey düzgünlüğü ve yeknesaklığın temini amacı ile ek
bir soğuk deformasyonla kompakt hale getirilmesi,
5. Uygun polietilen plastik malzemesi kullanılarak ya
pılan izolasyon işlemi.
Aynı zamanda nötr'de olan askı telinin imalatı, genel
de faz imalatına benzemekle beraber proseste kullanı
lan hammaddenin AA 6063 alaşımından Fe, Zn ve
İH
s: W 

1—J
Klı ÎÜ
Mn gibi elementler yönünden farklılık gösteren AA
MM :ı/. ».1 J.l 14,11 J.ır '.' ı.u *.>4 •r* I.JM» ».I l'.l « 4 >M
MUM

M M *
14/4
H14

•Ur
lt,4,

11,1. S.«
ll.U
H.lt
1.1.

ı.*r
1,M

!>
»,)
14..
ıı.l
.1*

.4'
r.u
t M
ı,au
l.H.
t.«ti M.I

•J.l 4J,t
101..

I1J.1 J.14»
4K

41»
6101 Aldrey alaşımı olması ve bunun üzerine izolas
yon işlemi yapılmaması gibi önemli farklılıkları vardır.
• i M . » '.«•• ».11 t.m ).<• «.1 . a 1.14 ı.rıa U.Mld uı.ı M., ırı.j 1.I4M ir»
•HU M.'* »!,!• I,U W.44 »." 1.» «.' 1U.I1 t.oir D.1U1 144,1 M.4 114.1 l,)Nt İM
rwjw
iMmnaı
U/14 •1,11 4.M M.M • .« 4.« IJ.I
„ ll.J» 1.114 D.11H IJİ.J II'.* İ4J.» uı«u 1»

•M
izole edilmiş faz iletkenleri ile askı telinin askı teli ta
M»*» t*u» IM.1I •4,(1 r4.M
İM .M
i.» .ı> . »
.* ir.u t.«l
I.H4
0.1M1 ».. I.'.» 4.J.. IltM MO
şıyıcı olacak şekilde sarılması ile plastik izoleli askı
•M »41,4 ..II » .»> M.I .N 11. JT 0.11*4 M * . . •*•,« •İM* IMO

«UM 4US41 M U 41 .M M *.** .4İ M,l U.B a.ıı t.M> a.Hlı 110,1 MI.* al*M MM
telli kablo imalatı tamamlanmış olur. Ancak bundan
MMM « I I 4M,U u.ı» M ,44 M >.M .M u.t t.M ı».n J.tM •.»»w litl *'.' Mi.r rfMa UM

M» « M M M) ,4 U . 4 HI,M il I.M >M^ >^o *M U^M 0.MM »M UBJ İMMt İM» sonra her kablo makarasına test havuzlarında gerilim
« « , M** >l M ».* "»^ W.l* »M »JM •^Mf M M ^ U4M. tu»
testinin uygulanması bu ve uygulanan diğer test so
nuçların olumlu olması gerekir.
c. Tam Alüminyum Alaşımlı iletkenler (AAAC) Çizelge 6. ve Çizelge 7'de izoleli ve askı telli havai hat
iletkeni meydana getiren bütün alüminyum teller 6101 kablo tiplerine ait mekanik ve elektrik özellikleri ve
alaşımından yapılmıştır. rilmiştir.

d. Alüminyum Alaşım özlü iletkenler (ACAR) Çizelge 6. Plastik izoleli askı telli alüminyum havai
hat kablolarına ait mekanik özellikler
İletken özünde veya diğer tabakalarında mekanik da
yanımını artırmak üzere alüminyum alaşımından imal L.l.U !(.<»..>.. • un.

edilen tellerle takviye edilmiştir. M&0 rın

Örtül lr,JU> *|U1U •4>rlı>
• İnin

"•ÜT" «f

uıo ı* I.IB 1» M0 0.0 r 000

ı*ıo ı* 1.10 U 4M ,1.0 11 000

5. ENERJİ İLETİMİNDE KULLANILAN İZOLELİ lal* » lal» li m *.I 40 OM

İt» )J IOM m 000

ENERJİ KABLOLARI UH 50 un M IMO
İM
w,» 10 OM

ı.tt ıı J.l» » İM .». ro 000

w
Bundan sonraki bölümlerde detaylı olarak incelenme >>n »)
lı» M
İnli
tali
11
M
IOM
İM)
İL.
ı*. Mâ
OOB
OM
1(0* M OM
ye çalışılacak olan bu kablolar öncelikle, il»
).»«
>B
«S
).»
j.te
10

o HM
M.
1*. «) 000

I) no 1*. 40 000
a. Askı telli plastik yalıtkanlı alüminyum iletkenli h_ 1*14 11
1.1» IMI» 11 iti»
U

u » T'ıO 10 MS

*lt 1.14 » »• 11. MO

va hattı kabloları ; 1.1) l.t* » )•» u 1) 10» >•.

4*0 000

Kİ) lı 14 M »M CM
i.» 1. w IKO »•.

b. Alüminyum iletkenli yeraltı enerji kabloları, ).» m* rs

>.)« >.ıı «
).M

!.!•
,,

1.
ro 1100
»M
11.
».
(10
10*0
OM

000

olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır.

5.1. Askı Telli Plastik Yalıtkanlı Alüminyum İletkenli

Hava Hattı Kabloları Çizelge 7. Plastik izoleli askı telli havai hat kablolarına
ait elektriksel özellikler
Kısaca askı telli hava hattı kabloları olarak adlandırdı
ğımız bu kablolarda faz iletkenleri, EC alüminyumdan
, j . 1. a
imal edilir. Faz iletkeninin imalatında aşağıdaki ima
lat safhaları vardır;
ıır. :ı ]..» i ;.., I.JBÜ U.OÖJ '•• 61 ı

1. Alüminyum ergitme, temizleme, döküm ve haddele ^ [tju

1
• '

U,O«u

me safhalarını içeren kontinü döküm yöntemi ile 9,5

mm. çapında alüminyum çubuk üretimi,   ' ! —

2. 9.5 mm. çaplı alüminyum çubuktan soğuk defor .ı.,ı; [ «.M D.J.İ

masyon yöntemi ile 25 mm. çapları arasında tel çe

kilmesi, önceleri çelik askı telli ve izoleli nötr ve faz iletkenle
3. Her imalat için tesbit edilmiş olan uygun çaptaki rinden oluşan sistemler kullanılmış daha sonra nötr ve
tel gruplarının bükme makinalarına alınarak bükülmesi, askı teli fonksiyonlarını bir arada yapabilecek çıplak

88 ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ
318/319

 Aldrey malzeme kullanılmıştır. Böylece geliştirilen
izoleli hava hattı kablolarında;
a. % 1520 ağırlık azalması,
b. Kolay erişilebilir ve görülebilir askı teli,
c. Faz iletkeninin bir üst kesitinde kopma gerilmesi
nin, min Ş0 kg/mm 2 olması nedeni ile mekanik daya
nımı daha yüksek olan bir nötr,
d. Monofaze hatlarda daha küçük gerilim düşümü
e. Daha düşük maliyet,
gibi yeni üstünlükler elde edilmiştir.
Çıplak iletkenlere oranla izoleli ve askı telli havai hat
ların şu avantajları vardır:
a. İzoleli olması nedeni ile daha emniyetlidir,
b. Dış tesirler nedeni ile çıplak iletkenlerde meydana
gelen kamçılanma olayının doğurduğu enerji kesimle
ri yoktur,
Damarlar tek tek izole edildikten sonra örülmüş ve
üzeri plastik bant ile sarılmıştır. Daha sonra ince bakır
teller ile örülerek kaplanmış ve sonra nihai kılıflama
yapılmış olduğundan kablonun herhangi bir nedenle
zedelenmesi halinde nötr iletken arızalanan fazın bağ
lı olduğu sigortayı kolayca attırır.
c. YAVŞV (NAYFY) Çelik Zırhlı Yeraltı Enerji
Kabloları
İzole edilmiş ve bantla sarılmış faz ve nötr damarları
nın üzeri çelik zırhla örülmüş ve sonra nihai kılıflanma
yapılmış olduğundan kablonun ağır hizmet ve işletme
şartlarında, hatta nehir ve denizaltı kablosu olarak
cullamlması mümkündür.
Çizelge 8. YAVV alüminyum enerji kablolarına ait
özellikler

c. Mevcut sistemlerin yeniden düzenlenmesinde este t u t k u ariadUkaaı Y alıtkaı koruyucu

tik imkanlar sağlamaktadır, ll«tka» a a l ı a M i İ

kılıf
Pil Kailo Su
uau> T I P I (•I2) a l «k
«ı <«) •} t iri
d. Yüksek gerilimli hatlar ve hatta telefon hatları ile tılt 0,t/UV 4x)6 Al 1.0 2,0 22 6lıO 000 •
lt2Sf/16 O.b/lkV 3x25 U 16 Al 2,0 27 u
birlikte kolayca kullanılabilmekte, dolayısıyla çok 1.2 900 000

000 u
tatbikatta yeni direk dikimini gerektirmemektedir, 1 «» . f /2 } f 0,6/lkV 3xS0 Al 25 Al 1.* 2,0 29 1CNJ0 000 t
İKfO »ç/35 •« U,6/lkV 3x70 Al 35 Al 1.* 2.0 33 ] 2 >0 000 ?c
)7'K>
e. Çıplak enerji kablosu kullanımının güç ve tehlikeli 37 000 et

l«120 ıç/70 :; 0,6/lkv 1x120 Al 70 A l 1,6 2,: 40 :ı.» 000

olduğu sıkışık yerleşme birimleri ile kırsal bölgelerde JmlSO »ç/70 ;ç 0,6/UV JxlH> Al 70 Al 1.» 2,4 44 •00 MM R

1 »! H * / « ı t O.t/LkV 3 *1 8 1 Al »5 * 1 2.0 2,6 4t :o.w> SM ot

başarı ile kullanılmaktadır, İKİ40 af/120 *j Ö.4AkV 100 OT

f. Orman alanlarında ağaç kesimine ihtiyaç duyulma

dan enerji taşımasına imkan vermektedir,
Çizelge 9. YAVMV konsantrik nötür iletkenli alümin
g. Enerji çalınmasını büyük ölçüde önlemektedir, ,r'um enerji kablolarına ait özellikler
h. Tüm tesis masrafları dikkate alındığında enerji ile
tim sistemi % 515 arasında daha ucuz olmaktadır. [ la çk a n «d a d i x k **l ı Y a l ı t f e a TaUckan
k ılıf koruyucu
kılıf
KAPLO T İ P İ kalıolı Kablo St a n d a r t
5.2. Alüminyum iletkenli Yeraltı Enerji Kabloları |ı M Uluüıgı
(m) M) (ka/kı)
Uiunluk
(•)
Ma*a.a

3ftU/M O.f/UV 1*16 A l 10 Cu 1000 ,

Yeraltı enerji kabloların imalatı, izolasyon öncesine k it f /iA 0.6/1M W İ S Al 10 Cu
1.0

1.2
2.0

2.0
650

900 1000 m
kadar askı telli plastik izoleli kablosu imalatına benzer. ı*2J K / U
İ«3O a f /U
o,«/ikv Jn.35 Al 10 Cu
0,4/lk* JaSO Al 15 Cu
1.2

1.*
1,0

2,0 M
850

1150
1000
1000 r
Bt

2
Ancak burada 25 mm kesitten sonra örülmüş faz 3*70 «/ M O,o/1M 3x70 Al 21 Cu 1.* 2,2 1*00 1000 K

3«W t/M 0.6/1M 3 i9 S Al 28 Cu ı.t 2.2 laso 1000 a

veya nötr iletkenlerin uygun daire dilimi formunda İ I İ 2 0 ıf/70 0,4/İkV 3 k l 2 0 Al 41 C.ı 1,6 2,2 2300 1000 at

kompakt hale getirilmesi gereklidir. M» »5/70 0 . ı'ltt 3 . 1 5 0 A l 4 1 Cu !.• 2,4 2700 500 K
3351 500

Faz iletkeni ve nötr tek tek siyah PVC plastik ile yalı 1*240 aç/110 0 , İ /l H MM CT

tıldıktan sonra teşekkül eden damarlar birbiri üzerin

de helisel olarak sarılır plastik bant veya dolgu kılıf
maddesi ile bir araya getirilir, imalat tipine göre gere Çizelge 1 0 . Y AVSV çelik zırhlı alüminyum yeraltı
kiyorsa çelik zırh veya bakır teller ile ve bunun da enerji kablolarına ait özellikler
üzeri plastik bant ve nihayet koruyucu siyah PVC ko
Talıtkn
ruyucu kılıf ile kaplanır. Ealıtkaa koruyucu
L la t k M * a a d i * ı ı i ı k ı l ı f kılıf
at SCaodart
Alüminyum iletkenli yeraltı enerji kablolarının tipleri UMA Tl)'I
l a l ı n t ı t ı kal mi ı<ı
OM
Ç*P a|ır])jU u l ı m l u k Halura
(«0 ( »)

ve kullanıldığı yerler şöyledir: 4.1» 0,6/UV 4*16 A l 1.0 2.0 2) ıosv 1000

3>23 f/1 6 0,6/lkV 3K2S Al 16 Al 1.2 2,0 M l i Sf ı 1000

a. Y A W (NAYY) Enerji Kabloları 1,2 2,0 28 İİOÜ 1000

U» K / î * 0.6/lkV 3.50 Al 25 Al 1.* 1,2 31 ı:oo 000

Sabit tesislerde kullanılır. Nötr iletkeni faz iletkenin 1b 1( 5'1 1)00 rc

J*fS aç/SO ıc 0.C/UV 3x95 Al 50 Al 1.6 2.2 39 2.'50 1000 Ç*

bir küçük kesitinde olup alüminyumdur. 1x120 i f /7 0 ac 0,6/lkV 3*l?0 Al 70 Al 1.6 2.* il 21 Ol 500 re
J.1S0 «t/70 i 0,6/lkV 3x150 Al 70 Al ı.s 2.6 ki 3 00 500 re
b. YAVMV (NAYCY) Konsantrik Nötr İletkenli 3 . U I *{ /95 . ; 0,0/lkV 3x185 Al 95 Al 2.0 2,8 52 3' 50 »0 0 CT

3«24O aç/1 1 0 ^ 0,6/UV 3i2tO Al 120 Al 2.2 3,0 57

Yeraltı Enerji Kabloları

ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ  318/319 89

 Çizelge 8, 9 ve 1O'da yukarıda sıralanan değişik enerji
kablolarının fiziksel ve elektriksel değerleri verilmiş
tir.
6. ALÜMİNYUM İLE ENERJİ İLETİMİNDE
DİKKAT EDİLMESİ GEREKLİ HUSUSLAR
Alüminyum ile enerji iletiminde dikkat edilmesi ge
rekli hususlar aşağıda özet olarak belirtilmiş olup,
şöyledir:
6.1. Ek Yüzeylerinde Oksit Teşekkülü
Bilindiği gibi alüminyum hava ile temas ettiğinde üze
rinde bir alüminyum oksit tabakası oluşur. Bu tabaka
elektriksel yönden yalıtkan sayılabilecek özellikte
olup, oldukça serttir. İki alüminyum yüzeyi temas et
tirilerek enerji iletimine çalışıldığında, birbirine ilk
dokunan parçalar yüzeylerdeki pürüzler ve çıkıntılar
dır. Elektriksel temasın sağlanabilmesi için ilk değme
noktasında basıncın oksit tabakasını delebilecek sevi
yeye ulaşması gereklidir. Yeterli basınç sağlandığında
oksit filmi çatlakları arasından metal yüzeyleri temas
eder ve akım geçer. Bu açıklamadan iyi bir elektriksel
temas için bağlantı yüzeylerindeki oksit tabakalarının
herhangi bir şekilde kaldırılması ve yeni bir oksitlen
meyi önleyebilmek için ise ayrıca tedbir alınması ge
rektiği ortaya çıkmaktadır.
Yüzey temizliği genellikle ince bir tel fırça ile fırçala
mak ve arkasından ince bir zımpara ile zımparalamak
şeklinde yapılır. Daha sonra yüzeye tatbik edilmesi
gereken ek macunları, içlerinde mevcut nötr vazelin
veya özel gresler nedeni ile yeniden oksitlenmeyi ön
lediği gibi yine aynı macun içinde bulunan çinko zer
recikleri de elektriksel temasın kolaylaşmasına yardım
ederler.
6.2. Genleşme
Alüminyum, çeliğin yaklaşık 2, bakırın ise 1 5 katı ısı
genleşme katsayısına sahip olması nedeni ile sıcaklık
değişmeleri sonunda farklı uzamalar ve bunun sonucu
iletkende gerilmeler meydana gelebilir. İletkenin ve ek
malzemelerinin bu gerilmelere dayanabilecek ölçüler
de dizayn edilmiş olması gereklidir. Özellikle ek mal
zemelerinin iletkenle aynı malzemeden yapılması bu
nedenle önemlidir.
6.3. Akma
Normal olarak malzemeler akma mukavemetlerinin al
tında elastik özelliklere sahiptirler. Yani üzerlerindeki
basınç kalktığında tekrar eski şekil ve ölçülerine gelir
ler Buna rağmen zaman yeteri kadar uzunsa, uygula
nan basınç akma mukavemetinin altında bile olsa kalı
cı deformasyonlar meydana gelebilir Şu deformasyo
nun miktarı, malzemenin özelliklerine, toplam basın
90
ca, sıcaklığa ve zamana bağlı olarak değişir.Bu defor
masyonu malzemenin elastisite modülüne bağlı olarak
meydana gelen deformasyona ek olarak dikkate al
mak gerekir. Bir örnek vermek gerekirse ECH19 alü
minyum telindç akma mukavemetinin % 70'i olan
2
yaklaşık 10 kg/mm 'lik bir gerilme on yıllık bir süre
sonunda yaklaşık olarak % 0,5'lik bir akma etkisi gös
terir.
Akma etkisi malzemenin .imalat usulünün, iletken
şeklinin ve yükün uygun seçimi ile azaltılabilir ve uy
gun bir dizayn ile akmanın olumsuz etkisi rahatça or
tadan kaldırılabilir. Özellikle ek yerlerinde konstrüksi
yon, akma olayına neden olmayacak derecede küçük
basınçlarda ek yapılmasını sağlayacak şekilde olmalı,
iletken ek malzemesi tarafından çepçevre sarılmalı
noktasal irtibatların önüne geçilmelidir. Bu nedenle
bakır için projelendirilen ek malzemeleri alüminyum
için kullanılmamalıdır Şuna karşılık alüminyum için
projelendirilmiş ek malzemelerinin korozyon proble
min gerektirdiği önlemler dikkate alınmak kaydı ile
bakırda kullanılması mümkündür. ;
Yurdumuza harici tesisatlar, yüksek ve alçak gerilim
şebekelerinde alüminyum için ek malzemeleri gelişti
rilmiş olmasına rağmen dahili alüminyum tesisat için
geliştirilmiş priz, anahtar, buateki vs.gibi tesisat mal
zemelerinin olmaması bu sahada alüminyumun kulla
nımını geciktirmektedir. Böyle bir tesisatta bakır için
projelendirilmiş vida ucu tazzikli eklerin kullanılması,
noktasal temas neticesi alüminyum iletken üzerinde
meydana gelecek yüksek basınç nedeni ile alüminyum
akmasına neden olabilecektir. Enerjinin kesilmesi ile
soğuyan iletken yeniden enerji verildiğinde bu akma
olayının meydana geldiği soğuk ek bölgesi kötü bir te
masın başlangıç noktası olabilecektir.
Sonuç olarak alüminyum iletkenler için projelendiril
miş ek malzemelerin kullanılması ve yeteri kadar ba
sınç uygulayarak ek yapıhması halinde akma olayının
yaratacağı sakıncaların tamamen önlenebildiğim söy
leyebiliriz.
6.4.Pil Olayı
Alüminyumun elektrolitik bir ortamda bakır, nikel,
kurşun ve demir gibi çok kullanılan metallere nazaran
elektronegatif olduğundan bu metaller ile birlikte bu
lunması pil olayına neden olur. Buna karşılık alümin
yumun, çinko, kadminyum, kalay gibi metaller ile te
mas etmesinde bir sakınca yoktur. Bu nedenle ACSR
çelik özlü alüminyum iletkenlerde çeliklerin çinko
kaplanmış olması gerekmektedir. Pil Olayı nedeni ile
alüminyum iletkenlerin ek malzemelerinin mutlaka
alüminyum veya alaşımlarından yapılması gerekmek
tedir.
ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ
318/319
 Bakır baralardan veya enerji hatlarından alüminyum olan alüminyum iletken, örneğin 16 mm 2 Cu yerine,
geçişte özel ek malzemeler kullanılmalıdır. Bu konu 2
25 m m Al kesitli iletken seçimi uygun olmaktadır.
da bir tarafı alüminyum diğer tarafı bakır bimetalik 2
Yeraltı enerji kablolarında ise 95 mm bakır kesitin
rondelalar ve özel kablo pabuçları örnek olarak veri den sonra iki üst derecedeki alüminyum enerji kablosu
lebilir. Bimetalik rondelalarda alüminyum ve bakırın 1,6 oranında daha fazla kesite sahip olduğundan aynı
müşterek görüldüğü kenarların boyanması uygundur. iş için kullanılabilir.
Bakır elektrik haralarından veya enerji kablolarından
enerji alınması halinde yukarıda belirtilen tedbirlerin Çizelge 12. Al/Cu Hammadde fiyatları oranına göre
yanında yağmur sularının akış yönününn alüminyum eşdeğer iletkenlerdeki Al/Cu değeri oranı.
dan bakıra doğru olmasına özen gösterilmelidir.
A l / . •. I , , , t .,ıa... irin Al/Cu J t ;,<j l>
\ ı .,rj:u

7. ALÜMİNYUM İLETKENLERİN EKONOMİK

...... _••••,:•.. .
YÖNDEN ÜSTÜNLÜKLERİ VE SONUÇ İl ,3

J ,'t
Alüminyum iletkenlerin ekonomik yönden bakır ile l,u .y ,(i

mukayesesinde hareket noktası olan değerler her iki , 1 • *  , ' • >

metalin sahip olduğu özgül ağırlık ve özdirenç değer

leridir. Bilindiği gibi bu değerler sırası ile alüminyum , i i\>
J 1 ,1
için 2.7gr/cm3 ve0.02857ohm.mm 2 /m.bakır için ise —
İJ , 7
8.9gr/cm 3 ve 0j01786ohm.mm 2 /m. dir. JO,D

,/ 2b ,8
Çizelge 11. Değişik mukayese şartlarında Alüminyum ,8

ve Bakır iletkenlere ait oranlar ,9

? ,0
Mu ka ;,.•:,
Mı.k . > s. '.arıları
ikUr .'.anı O

A. A.n. kesiti.' yuvar l.AS ırl ık JO Alüminyum hammadde fiyatının bakır ile aynı olması
2 . D i r^'nij 160 halinde dahi aynı işlemi görecek iletken için kullanıla
J . t l orkeı l i k 6J
cak alüminyumun değeri bakır değerinin % 49'u ol
l
P»sit e
.A» Ûaf?l.?J t îî 79
maktadır. Alüminyum ve bakır fiyatları oranına göre
1.A8 ı r l ı k 42
B. Aynı aopi,ile
eşdeğer iletkenlerdeki Al/Cu değeri oranı Çizelge 12'
2.U etket çapı 11?
de verilmiştir.
J.K, , i t ]J7

C.Ayru Jir:n v 1.A4 ıflık
2 . t i etken çapı
J.Ke s i t
.a at vre akımı
^ .Ki
Çizelge 11'de değişik mukayese şartlarında alümin
yum ve bakır iletkenlere ait değerler verilmiştir. Çizel
geden görüldüğü gibi aynı miktarda direnç veya geri
lim düşümü için Al/Cu ağırlık oranı 0.49 olmaktadır.
Başka bir ifade ile bu bakır iletkende, kullanılan meta
lin yarısı ağırlığında alüminyum kullanmakla aynı ilet
kenlik değerinin elde edilebileceği görülmektedir.
Bir iletkende, verilen bir denge sıcaklığı için çekilebi
len maksimum akım miktarı olarak tarif edilebilen
ampasite değeri yönünden yapılan karşılaştırma da ol
dukça ilginç sonuçlar vermektedir. Çizelge 11 "den gö
rüldüğü gibi aynı ampasite değerini elde edebilmek
için bakırın % 42'si ağırlığında alüminyum yeterli ol
maktadır.
Aynı direnç ve iletkenlik için kesit alanları oranının
1.60 olması bakır yerine kullanılacak alüminyum ilet
ken kesifinin tesbit edilmesini sağlar. Bu nedenle, ilet
kenlerde hesaplanan bakır kesitinin bir üst kademesi
4 9 Bilindiği gibi ülkemizde tüketilen bakır ve alüminyu
12» mun büyükçe bir kısmı yurt dışından ithal edilmekte
1 fau
dir. Enerji kablolarında bakır yerine alüminyum kul
100
lanmakla sağlanabilecek tasarruf miktarı ise hammad
de fiyatlarına bağlı olarak değişiklik göstermektedir,
örneğin Nisan 1984 de LME fiyatları yaklaşık olarak
bakır için 1170 Sterlin/ton, alüminyum için 980 Ster
lin/ton olduğundan, fiyat oranı 1.2'dir. Çizelge 12'de
bu oran için aynı işi gören alüminyum iletkendeki alü
minyum değeri, bakırın % 41'i ve sağlanabilecek ta
sarruf % 59 olup, bu nedenle aynı tarihte enerji ileti
minde her ton bakır yerine alüminyum kullanmakla
sağlanabilecek döviz tasarrufu miktarı;
1170x0,59x1,38 = 952 US?
değerine ulaşmaktadır.
Bu hesaplamaların dışında alüminyumun daha önce
bahsedilen teknik üstünlüklerinden ortaya çıkan ek
avantajları dikkate aldığımızda büyük bir zorunluluk
olmadıkça, enerji iletim alanında bakır kullanılmama
sı gerektiği, alüminyum kullanımı ile kuruluşlarımıza
ve genelde ülkemize büyük tasarruflar sağlanacağı
açıkça görülmektedir.

ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ
318/319 91