S 5.

3 P0LITICS: l0E0L0tilE

Waar denk jij aan ats je het woord 'potitiek' hoort? WeLk beel.d roept dat op? Van debatterende Deze po rog roof beh ond e lt
Tweede Kamerleden? of van ministers en ambtenaren die wetten voorbereiden? of van de eindterm 5.2 en een deel von
verkiezingen? bijloge 5 von de syltobus.

Van potitiek zijn talloze definities te geven. Zoals bijvoorbeeld de machtsstrijd om conflicten
op te Lossen of beslissingen te nemen (potitics), Een definitie kom je in bijna aLLe handboeken
potiticol"ogie tegen en dat is die van David Easton. Hij heeft het over'de gezaghebbende toedeling
van waardevolte (materi6le en immateriete) zaken', PoLitiek is de strijd om het gezag om waarden
en belangen te verdelen in de samenleving. Daarbij gaat het dus om vragen als: hoeveel vrijheid
mogen we hebben en binnen welke grenzen mogen we onze eigen bel.angen najagen? En ook: hoe
verdelen we de wetvaart of hoe hoog wordt het minimumloon voor 16-jarigen?

Ats poLitieke partijen debatteren, doen zij dat vanult hun overtuiging, hun idee over hoe de ideal.e Ideologie is een
samenleving eruitziet, Doe[ van het debat over de inhoud is het bereiken van een gewenste samenhongend geheeL van
uitkomst !?aar een meerderheid zich in kan vinden. Dan kan je bijvoorbeeld de wet aanpassen, beg i nseten en de n hbeelden,
omdat de meerderheid van de potitieke partijen in het partement dit juist t1kt. Het debat gaat meestol uitmondend in ideedn
over de meest wenselijke
over verschiLtende opvattingen en hierbij past het kernconcept ideoLogie. ldeoLogie is een m o otsch o p pelij h e en po li ti e ke
somenhongend geheeL von beginselen en denhbeelden, meestoL uitmondend in idee,ln over de verhoudingen.
meest we n selij ke moatsc ho ppe Lij ke e n politi e ke ve rho ud in g e n.

De begroting van de 'Jederlandse overheid bedraagt ongeveer driehonderd miLjard euro per jaar,
De ene poLitieke partij wil" daarvan een deel. gebruiken om te zorgen voor meer sociate getijkheid,
een andere potitieke partij wiL dat er minder bel.astingen worden geheven, Een derde pol.itieke
partlj benadrukt het beLang van socia[e cohesie in de samenleving en wil. daarom investeren in
maatschappel"ijke projecten. Elke potitieke partij heeft andere ideedn over cle meest wenseLijke
moatsc h a ppe Lij ke e n poLiti e ke ve rhoudi n ge n.

lndel.ing van standpunten

Standpunten van potitieke partijen en burgers kunnen over diverse onderwerpen gaan, zoaLs weLof
geen referendum !(/ensen, over gezondheid of over internationale samenwerking. Veel. onderwerpen
va[Len echter in dezetfde categorie. De discussie over meer of minder gel.d naar gezondheidszorg
is bijvoorbeetd vergeLtjkbaar met de discussie over studiefinanciering versus leenstetset.

We maken enkele categorieen waar een vraag met tegengesteLde antwoorden bij hoort. Zo
ontstaan er dimensies. Een dimensie is een lijn tussen twee punten waarbij het ene punt een 'poo['
wordt genoemd en het andere punt een 'tegenpoot'. Een standpunt over een onderwerp is dus
weer te geven met een positie op een of meer dimensies net zoats een locatie weer te geven is met
een positie op twee dimensies van je gps: een coordinaat op een noord-zuidtijn en een coordinaat
op een oost-westlijn.

Rechts Prog ressief Conservatief

Post- lnter-
materialisme Materiatisme
nationalisme

Seneca.103

Wit je jezelf testen en meer
weten over de dimensies en de
zelftypering van kiezers? Zie
website 5.3.
Bij colct clrinken of gezond
eten is niet meteen het ene
goed en het ondere fout. Je
oordeelt ze[f wat je goed
vindt. Dit beicle tegelijk kiezen
is echler niel consislent. Een
supe rmo rktideolog i e i s ook
niet fout: het is ol[een niet
consistent. Meer weten? Zie
website SS.
104.5eneca
Links en rechts gaan vooral over een standpunt bij sociaal-economische onderwerpen, Linkse
kiezers en actoren geven de voorkeur aan overheidsingrijpen om sociate ongetijkheid te bestri.lden,
Rechtse kiezers en actoren vinden dat mensen zelf verantwoordelijkheid zijn voor hun welzijn,
Het onderscheid progressief-conservatief gaat over vooruitgangsdenken versus behoud van
tradities. Progressieven willen de were[d vrijer en geLUker maken, ze wiL[en dus veranderen maar
niet terug naar hoe het was. Voor conservatieven is de wereld van vroeger in bepaalde opzichten
juist weL nastrevenswaardig. Zij wiL[en het goede behouden. Een poLiticus die bijvoorbeetd pLeit
voor'mannen die zorgen voor het inkomen en vrouwen die voor de kinderen en het huishouden
zorgen', is weI gericht op verandering maar dat wordt niet progressief genoemd, Hij wit nametijk
terug naar hoe het was,
De dimensie materiatisme-postmateria[isme gaat er over of standpunten de nadruk Leggen op
materiele of immateriele zaken, Kiezers en actoren die voorstander zijn van economische groei
of van een hogere beLasting voor rijken denken dan materiaListisch, Degenen die duurzaamheid,
diversiteit of waarden en normen benadrukken, denken postmateriaListisch, In het denken van
materiatisten staan vooraI concrete zekerheden centraaL en bij postmateria[isten gaat het meer om
abstracte idea[en.
Onder invloed van gLobalisering is er nog een dimensie ontstaan. Het onderscheid dat deze
dimensie in kiezers en actoren aanbrengt, doorkruist de traditionele hoofdstromingen. Het gaat om
internationa[isme (kosmopoLitisme) versus nationa[isme, Uitgangspunten bij het internationaLisme
zijn: open grenzen en verregaande samenwerking met andere Landen. NationaListen zijn voorstander
van het beschermen van de natiestaat a[s basis van de samenleving. Vooral als het gaat om
internationaLe samenwerking is deze dimensie onderscheidend voor de standpunten van mensen,
VeeI kiezers denken aLLeen in termen van Links versus rechts en typeren zichzelf bijvoorbeeLd als
'rechts'of 'centrum-Links', De kiezer is niet gek want de dimensies hangen gedeetteLijk samen.
Links en rechts kunnen eenvoudig aLs overkoepetende begrippen gebruikt worden, Zo wordt [inks
vaak gekoppeLd aan progressief, internationaLisme en postmateria[isme en rechts aan conservatief,
nationaLisme en materiaLisme. HoeweI clat niet aLtijd Leidt tot een indeLing die de werkelijkheid
heLemaal recht doet, is de Links-rechts-verdeting de meest gebruikte indeling van politieke
standpunten,
Met de dimensies ontstaan verschillende soorten onderwerpen die niet altijd even makketijk met
eLkaar te vergeLijken zijn. Een vraag over ethiek (progressief-conservatief) heeft niet direct iets te
maken met de rol van een Land in de wereLd (nationalisme-internationaLisme), Maar onderwerpen
kunnen ook in meerdere dimensies voorkomen, ALs het gaat om het mi[ieu en duurzaamheid
bijvoorbeetd. Dit is aLtereerst een vraag over wat mensen beLangrijker vinden: materiele of
immaterieLe zaken. Maar als je meer duurzaamheid witt, betekent het ook vaak ingrijpen in de
economie en dus minder economische vrijheid. Dat past weer bi.j de dimensie [inks versus rechts.
Standpunten hangen samen
Mensen kunnen standpunten hebben die niet bij etkaar tij ken te passen, Zo zijn er mensen die vinden
dat de overheid moet zorgen voor veel getrlkheid op economisch gebied en dat de burgers weinig
invloed mogen hebben op de beslissingen van de overheid. ln het ene geval is het meer een Links
standpunt en in het andere meer conservatief. We noemen dit een'supermarktideologie'waarbij
mensen wat gezonds hebben geshopt uit het ene schap, maar uit een ander schap bijvoorbeeld
cola hebben gepakt, Bij een echte ideologie moeten standpunten samenhangen, oftewel bij eLkaar
passen.
Een ideoLogie is een geheeL van beginseLen en denkbeeLden over de gewenste maatschappetijke
en poLitieke samenLeving, Zo vinden sociaListische en sociaa[democratische partijen getijkheid een
betangrijke waarde, Zij zullen bij Prinsjesdag dan ook eerder pLeiten voor meer belasting voor
mensen met een hoger inkomen dan [iberaLe partijen, Die LiberaLe partijen vinden economische
vrijheid en eigen verantwoordetijkheid beLangrijker en daar past zo'n belastingverhoging niet
bij. ldeoLoqie<-in zijn onder andere in te delen op een Links-rechts-verdeting, zoats te zien in
onderstaande afbeeLding, Po[itieke partijen zijn wat moeitijker in te deten, Niet aL[een omdat er
 veel meer van ziin, maar ook omdat ook andere dimensies een roL spelen bij het inde1en van de
standpunten van een pol.itieke partij,

Deze ideologiedn zijn een seLectie van veel meer ideotogieen, Wij kiezen ervoor om sommige
niet aan de orde te laten komen omdat ze weinig betrekking hebben op de inrichting van de
Nederlandse samenLeving. Op deze batk zijn er twee extreme ideoLogiedn, het communisme aan
de [inkerkant en aan de rechterkant het fascisme, Dat zij extreem zijn houdt in dat zij hun ideaten
witlen bereiken door gebruik te maken van maatregel"en die soms ze[fs gewel.ddadig zijn, Het
communisme is extreem-[inks en het doeL van hun strijd is geLijkheid, De fascisten zijn extreem-
rechts en in hun ideaLe samenleving is er stechts ruimte voor een cultuur.

We maken het nu comptexer en eenvoudiger tegelijk. De vijf gepresenteerde ideoLogie6n Een boek is notuurLijk
vertegenwoordigen de traditionele links-rechts tegensteLLing van de afgetopen honderd jaar in nooit heel octueel. Wi[ je
veel samenlevingen, Maar de afgelopen decennia kunnen we welLicht ook spreken van ecoLogisme, doorom meer weten over het
nationalisme en rechtspopulisme, De kiezer trlkt op drift door maatschappetijke ontwikketingen. duiden von nieuwe politieke
strom i ngen en ideo[og iedn?
Het is daarom moeitijk om nu a[ te duiden wat er speett in deze tijd.
Zie website SJ.

Om het eenvoudiger te maken, concentreren we ons op de drie traditionete hoofdstromingen die

de NederLandse samenLeving hebben ingericht:

' Liberalisme met van oorsprong uitgangspunten ats: individuele rechten en individue[e vrijheden.
' SociaLisme./sociaaldemocratie met van oorsprong uitgangspunten al's: getijk(waardig)heid en
een sturende rol van de overheid om dit te kunnen realiseren.
' Confessionatisme met van oorsprong uitgangspunten al.s: christetijke waarden en samenwerking
in maatschappel.ijke verbanden (verenigingen, schol-en, kerken).

Het [iberalisme staat voor economische en individuele vrijheid. Veet Liberaten benadrukken dat
vrijheid en verantwoordel"ijkheid samengaan. Dat wiL zeggen dat tiberaLen het handhaven van
wetten ook belangrijk vinden, want 'de vrijheid van de een houdt op waar die van de ander begint,.

Het verschiI tussen sociaLisme en sociaaldemocratie zit in het middeLwaarmee ongetijkheid moet
worden bestreden, Socialisten benadrukken meer dan sociaaldemocraten de ro[.van de overheid
bij het ingrijpen in de economie.

Het confessionalisme heeft wel getijkenissen met het conservatisme, maar is niet zomaar op
dezeLfde plaats op de [inks-rechts-verdeting te pl.aatsen. Het confessiona[isme is een ideotogie die
haar beginseten en denkbee[den baseert op reLigieuze waarden. Niet iedereen doet dat op dezetfde
manier en daarom is.het confessionaLisme een 'brede'ideoLogie. Sommige confessioneLen hebben
wat meer [inkse standpunten, andere wat meer rechtse. Daarom ptaatsen we het confessiona[isme
onder de andere twee ideoLogieen,

Seneca.105

l
ln 5 6,2 behandelen we kort
cle geschiedenis von politiehe
portijen in NederLond. Don zie
je dot niet olleen woorden en
ideolen een rol speLen moar
ooh betongen, personen en
s pec if i e ke g e be u rte n iss e n.
Nog een voorbeeLd von
ideooltypen zijn de drie
soorten Ieiderschctp die de
sociotoog Mox Weber fuit
9 5.1) heeft onderscheiden:
c ho ri s mqti sc h Le i d e rsc
trqditioneeI Ieiderschop en
rotio nee I Le goaL Le i d e rsc
Meer weten? Zie website 5.3.
WiL je weten wot de drie
ke ideolog ied n voo r
be Longrij
ontwoorden geven op de drie
vragen? Zie het overzicht
op p.1O3.
Een etihetje plokken op een
politiehe portij wordt niet oltijd
gewoordeerd. De schrijvers
von dit [esboek vinden het
be|ongrijk clot jijzetf - en niet
anderen - concLusies trekt
of een portij foscistisch,
popu Iistisch, rod icool of
liberool genoemd kon worden.
Meet weten? Zie webs'ite 5.3.
106 . Seneca
ldeaaltypen
Nu moet je bij schema's bij maatschappijwetenschappen niet meteen denken dat de werkelrykheid
zich zo makkel.ijk in een hokje laat stoppen, Politieke partuen hebben immers niet aLleen een
beginselprogramma dat jaren meegaat maar maken per verkiezing ook verkiezingsprogramma's.
A[s in de actualiteit iets verandert, veranderen de standpunten soms ook mee. ZoaLs je in S 5.4
zull zien kunnen standpunten van politieke part|en minder duidetijk worden ats gevolg van het
onderdeeI zUn van een regeringscoalitie.
Maatschappijwetenschappen zoaLs sociotogie en politicoLogie zUn geen natuurwetenschappen
zoals natuurkunde of scheikunde, Bij de natuurwetenschappen is er sprake van vrU harde causale
relaties tussen variabeten en zUn bepaalde processen voorspetbaar. Gedrag van mensen Laat zich
veeI moeiLUker voorspeLLen, Daarom werken we met ideaal.typen. Dat is een abstracte omschrijving
van een bepaatd verschUnsel waarin de kern van dat verschijnsel" wordt weergegeven, Zo is het
schema van politieke partuen met een indeling in hokjes, elk met een eigen ideotogie ook een
ideaattype. In werketijkheid zijn pol"itieke partijen niet precies bU een ideologie in te deLen maar het
helpt ons om de werketrykheid te structureren.
Een ideaattype heeft niets te maken met een ideaal, een gewenste werketijkheid. Het is een
vereenvoudigde beschrijving van de werkelijkheid, Een ideaaLtype is niet heLemaat hoe de
werkelrjkheid is maar kan wel helpen om de werkellkheid in kaart te brengen, net zoals een echte
kaart een model is van de werkel.ijkheid met als doel om beter te kunnen navigeren, Dat betekent
h o p, ook dat er aLtijd een (academische) discussie zaI zijn over de ideaattypen aLs beschrijving van de
co m plexere werketij kheid,
h o p.
Drie vragen die ideologie6n moeten beantwoorden
Terug naar het onderwerp ideoLogie. Een ideologie heeft natuurlijk een beetd van de ideate
samenLeving, Beginselen en denkbeelden die horen bij ideol"ogiedn gaan gtobaal" genomen over
drie onderwerpen in de samenleving, We onderscheiden vragen op potitiek, economisch en
sociaaL-cu LtureeI vlak:
. Hoe moet de macht in een samenleving verdeeld worden?
. Hoe moeten goederen geproduceerd en gedistribueerd (verdeeLd) worden?
. Hoeveel vrijheid hebben mensen om af te wijken van coLtectieve normen?
Soms hoort een politieke parttl btl twee ideologieen, zoaLs D66. Deze partij noemt zichzeLf 'sociaaL-
[iberaa['. Ook zijn er partijen die niet heet duidelijk bij een van deze drie ideoLogieen horen, zoaLs
de PVV, FVD en JA21, Van oorsprong kennen deze partijen standpunten die kenmerkend zUn voor
het conservatisme maar ook van het Liberalisme, Aan de ene kant bepteiten zU strengere straffen
en meer culturele eenheid met bescherming van de Nederlandse cuttuur (conservatief), Aan de
andere kant zijn ze voorstander van individueLe vrUheden, zoals de vrijheid van meningsuiting
(tiberaIisme),
Tot slot zijn er ook partijen die niet bU een ideologie horen, maar zich juist afzetten tegen het
bedrijven van po[itiek vanuit een ideologie. Zo was D66 tijdens haar oprichting (r966) een partij
die vooral opkwam voor meer democratie (D van democraten), Zij was met name pragmatisch te
noemen, Dat houdt in dat niet per se vanuit een ideologie werd geredeneerd, Pragmatici getoven
dat een afweging van de standpunten en het inroepen van experts tot opLossingen zaL leiden
die het best bruikbaar ziin. Pragmatici hebben niet een vast beeld van de idea[e samenLeving,
maar bepalen per maatschappelijk probleem wat zU de beste oplossing vinden. Kritiek op het
pragmatisme is dat sfondpunten niet samenhangend zijn en dat bU het pragmatisme niet het vol.k
maar technocraten (experts) bepalen wat het beleid moet zUn,
 Er zijn ook partijen die zich vooraI richten op een onderwerp, zoa[s de PiratenpartU, die opkomt
voor digitaLe',rUheid, Zo'n politieke partij noemen we een singLe-issuepartij, En dan zijn er nog
partijen die popul"istisch worden genoemd. ln s 6.2 wordt het popul.isme behandetd.

Tot slot
Ondanks de veelheid aan onderwerpen, zou het potitieke debat beter te begrijpen moeten zijn
met behulp van deze paragraaf, VerschiLlende opvattingen zijn immers in te delen rn een of meer
dimensies, Vaak hangen opvattingen ook samen en dan is er sprake van een ideoLogie, Ondanks
dat Nederland zeer veel politieke pariijen kent zijn deze in stechts een paar ideoLogieen in te
deLen, Dat er in NederLand zoveeI potitieke partijen kunnen zijn, wordt vooraL veroorzaakt door
ons kiesstelsel, Een kiesstelsel is een poLitieke institutie en dat is het onderwerp van de volgende
paragraaf.

Potitiek: hoe moet de macht in een samenLeving verdeel.d worden?

Economie: Hoe moeten goederen geproduceerd en gedistribueerd (verdeeLd) worden?

cultuur: Hoeveel vrijheid hebben mensen om af te wijken van collectieve normen?

I

Seneca. 107