BALŠIĆI

(preuzeto iz knjige Istorijski leksikon Crne Gore)

BALŠIĆI (1360-1421), crnogorska srednjovjekovna dinastija (druga po redu), koja
je vladala Zetom od 1360. do 1421. godine. Balšići su u vrijeme vladavine Nemanjića
Zetom, bili jedna od najmoćnijih vlastelinskih porodica. Poslije smrti cara Dušana
(1355) Balšići postaju oblasni gospodari, priznajući samo formalno vlast srpskog
cara. Dušanov nasljednik, car Uroš, priznaje Balšićima potpunu vlast u Zeti, pa u
povelji iz 1360. garantuje dubrovačkim trgovcima sigurno putovanje na teritoriji
Srpskog carstva i na Zetu na Balšiće ili na državu kneza Vojislava. Porodica Balšic je
u Zetu došla krajem 13. vijeka (1272-1280), i to iz Francuske (Provansa). Pripadali
su aristokratskom staležu, a njihovo prezime bilo je de Во (de Bau-ldž ili de Baudž).
Balšići u Zetu dolaze u vrijeme kada u njoj stalno boravi srpska kraljica Jelena, žena
kralja Uroša I, koja je bila francuska princeza. U njenoj službi nalazio se i Mate
Balšić, koji je prvi Balšić iz Zete koji se pominje u izvorima. Maja 1304. kraljica
Jelena je po Mati Balšicu poslala pismo dubrovačkom knezu, što svjedoči da je riječ о
čovjeku iz njenog neposrednog okruženja. Postoje pretpostavke i da su se Balšići
kasnije orodili s Nemanjićima, što ih je uzdiglo u odnosu na ostale zetske feudalce i
dalo im ekonomsku i političku moć bez koje ne bi mogli ovladati Zetom. U vrijeme
kada Balšići preuzimaju vlast u Zeti, na čelu porodice bio je Balša I, koji je imao tri
sina: Stracimira (umro 1372), Durađa I (umro 1378) i Balšu II (poginuo 1385).
Stracimir je bio oženjen Jerinom, kcerkom albanskog velikaša Progona Dukađina, i s
njom je imao sina Durađa, koji je bio gospodar Zete od 1385. do 1403. godine, pod
imenom Đurađ II Stracimirović Balšić. Đurađ II Stracimirović Balšić je bio oženjen
Jelenom, kćerkom srpskog kneza Lazara Hrebeljanovića, koja se poslije njegove
smrti udala za bosanskog vojvodu Sandalja Hranića (1411). Đurađev i Jelenin sin bio
je Balša III, posljednji vladar iz dinastije Balšić, koji je upravljao Zetom od 1403. do
1421. godine. Balša III je naprije bio oženjen Marom, kćerkom albanskog feudalca
Nikite Тоpijе, a zatim Boljom, kćerkom Koje Zakarije. Iz dva braka imao je troje
djece - sina, čije ime nije poznato, i kćerke: Jelenu, kasnije ženu Stefana Vukčića
Kosače, i Todoru, koja se udala za Petra Vojsalica. Drugi sin Balše I, Đurađ I, vladao
je Zetom još za očevog života, od 1362. do 1378. godine. Bio je najprije oženjen
Oliverom, kcerkom Vukašina Mrnjavčevića, a zatim Teodorom, kcerkom despota
Dejana. Iz ova dva braka Đurađ I je imao četvoro djece. Treci sin Balše I, koji je
imao vladarsko ime Balša II, upravljao je Zetom od 1378. do 1385. godine. Balša II
je bio najprije oženjen Komninom, kćerkom despota Jovana od Valone, a zatim
Jelenom, kćerkom Radoslava Hlapena. Iz ovog braka imao je jednu kcer. Potomci
Balšića posljednji put se pominju oko 1500. godine.

Grb dinastije Balšića

Durađ I Balšić (1362-1378). Predvođeni Durađom I, Balšići su početkom 1362.

ovladali Drivastom, a zatim i Ulcinjem, da bi u isto vrijeme bezuspješno pokušavali
da osvoje Kotor. Nakon osvajanja Drivasta i Ulcinja, Balšići su se okrenuli Draču
(1363), ali stvari nijesu išle željenim tokom. Albanski vlastelin Karlo Topija
suprotstavio se pohodu Balšića na ovaj grad. Topija je čak uspio i da u jednom
sukobu zarobi Đurađa Balšića. Mir između Balšića i Karla Topije sklopljen je tek
1366. godine, kada je Đurađ i oslobođen. Uspostavljanje mira s Topijom učinilo je
sigurnom granicu države Balšića prema Drimu, što im je omogućilo da se potpuno
posvete svom davnašnjem cilju - osvajanju Kotora. Zato su Balšići tokom 1367.
opsjedali Kotor, ali i ovog puta bez veceg uspjeha. Bezuspješni napad na Kotor nije
samo donio Balšićima vojničke i materijalne gubitke, vec im je prouzrokovao i
nemalu političku štetu. Zbog napada na Kotor Balšiće je Mletačka republika stavila na
listu svojih neprijatelja, a Republici se u osudi Balšića pridružio papa Urban V i srpski
car Uroš čiju je vrhovnu vlast Kotor tada priznavao. Svi oni su, cijeneći prvenstveno
trgovački i ekonomski značaj Kotora, pohod Balšića smatrali drskom avanturom
jedne ambiciozne porodice. Da bi se od ovakvih napada sigurnije zaštitili, Kotorani,
koji su do tada priznavali vlast саrа Uroša, odlučuju da priznaju vrhovnu vlast
ugarskog kralja. Neuspjeh koji je Durađ Balšić doživio pod Kotorom, ublažen je
osvajanjem zemlje kralja Vukašina. S kraljem Vukašinom, koga je car Uroš proglasio
za savladara 1365. godine, Balšići su bili saveznici u borbi protiv zahumsko- raškog
velikaša Nikole Altomanovića, pa su poslije pogibije kralja Vukašina na Marici (1371),
zauzeli njegove oblasti. Tokom 1371. i 1372. godine, Durađ Balšić je zauzeo Dečane,
Prizren i Peć, da bi nedugo nakon toga, zahvaljujući ženidbi Balše II sa kcerkom
valonskog despota Jovana, Balšići dobili Berat i Valonu. Godinu dana kasnije, poslije
sloma Nikole Altomanovića (1373), Durađ je zauzeo i njegove oblasti prema
Dubrovniku i Trebišnjici (Konavli, Dračevica, Trebinje), koje ce ostati pod vlašću
Balšića tek nekoliko godina. Ovim osvajanjima, Balšici su postali najmoćniji oblasni
gospodari. Država Balšica prostirala se od donjeg toka rijeke Maće do Dubrovnika, i
od Lovćena do Prizrena. U posjedu Balšića bili su svi primorski gradovi osim Kotora
(Ulcinj, Bar, Budva, Cavtat), te Lješ, Danj, Drivast, Podgorica, Prizren, Peć. Granica
države Balšića na sjeveru nije prelazila liniju Budoš-Maganik-Komovi-Mokra planina.
Đurad Balšic, koji je tada bio na čelu Zete, koristio je titulu gospodar
(dominus). Đurađ Balšić vladao je Zetom do 1378. godine.
Balša II Balšić (1378-1385). Poslije smrti Durađa Balšića na čelo Zete došao je Balša
II, najmlađi Balšin sin. Njegova vladavina počela je u dosta teškim okolnostima, jer
se Zeta nalazila u neprijateljskim odnosima s bosanskim kraljem Tvrtkom koji joj je
preoteo Trebinje, Konavle i Dračevicu. Kralj Tvrtko je pokušao da se približi
granicama države Balšića i pripajanjem Kotora, koji je bio pod nominalnom vlašću
ugarskog kralja. Pretenzije na Kotor tada će iskazati i Balša II, pa će između njega i
kralja Tvrtka uskoro doci do sukoba oko grada. Taj sukob ce trajati od 1382. do
1384. godine, i završiće se Tvrtkovom pobjedom. Poražen u Primorju, Balša II
pokušava da učvrsti svoju vlast na drugoj strani - prema Draču. Vjerovatno prvih
mjeseci 1385. godine Balša II je uspio da zagospodari Dračom, a zatim Beratom i
Valonom. Kao gospodar ovih oblasti, Balša II je uzeo titulu duka Drački, ali njegova
vlast ovdje neće biti dugog vijeka. Vec sredinom septembra 1385. na Berat će
napasti Turci. S nevelikim odredom vojnika, Balša II je iz Drača krenuo prema
Beratu ne bi li ga odbranio. Do sukoba dvije vojske došlo je na Saurskom polju,
nedaleko od Berata. U toj bici za odbranu Berata, Balša II je poginuo. Poslije smrti
Balše II postepeno se sužava teritorija države Balšića, pa Drač, koji je kratko vrijeme
bio u njenom sastavu, preuzima albanski velikaš Karlo Topija, a Prizren i Peć osvaja
Vuk Brankovic. Balšići su izgubili vlast i nad Budvom, Zadrimom i Lješom. Budvom
su zavladala braca Sakat, a Zadrimom i Lješom, braca Dukađini. Tada je u
podlovćenskom dijelu Zete osnažila i porodica Crnojević, koja će sve više pokazivati
želju za samostalnošću. Nasljedniku Balše II, njegovom sinovcu Durađu II
Stracimiroviću Balšiću, sinu Stracimira Balšića, neće biti nimalo lako da u Zeti povrati
vlast koju su njegovi prethodnici imali.
Đurađ II Stracimirović Balšić (1385- 1403) će na početku vladavine pokušati da
ojača svoj položaj u Zeti pribavljanjem podrške susjednih vladara. Vjerovatno zbog
toga Đurađ se 1386. godine i oženio kćerkom srpskog kneza Lazara Hrebeljanovića.
Na taj način stupio je u porodične veze i s moćnim Vukom Brankovicem, koji je
takođe bio zet kneza Lazara. Postoje tvrdnje i da se Đurađ II tada izmirio s Turcima,
ne bi li u njima našao saveznika za borbu protiv kralja Tvrtka. Sve ove kombinacije
nece Đurađu II mnogo koristiti, јеr će turski prodor na Balkan tokom 1388. i 1389.
godine, učiniti beskorisnim njegove srpske saveznike, a bezopasnim njegovog
najvećeg neprijatelja - Tvrtka. Uplašeni od Turaka, svi oni će priželjkivati zajednički
sporazum. Bosanski kralj Tvrtko je čak slao izaslanike Đurađu II ne bi li utvrdio mir
između njega i zetskog vladara. I Durađu II je taj mir odgovarao, ne bi li učvrstio
svoju oslabljenu vlast u zemlji, ali on ni po koju cijenu nije želio savez koji bi ga
uvukao u rat s Turcima. Da je pristao da s knezom Lazarom, Vukom Brankovićem i
kraljem Tvrtkom sklopi sporazum protiv Turaka i krene na Kosovo, njegova politička
sudbina imala bi neslavan kraj. Od njegove zemlje zasigurno ne bi ostalo mnogo, јеr
bi bila podijeljena između sve snažnijih oblasnih gospodara u Zeti. U Kosovskoj bici
(1389) Durađ II Balšic nije učestvovao. Nadanje da će kao turski štićenik uspjeti da
ojača svoju vlast u Zeti, pokazalo se nerealnim. Čim su Turci okončali svoju vojnu
akciju, zatražili su od Đurađa da im preda gotovo polovinu svoje teritorije. Durađ je
uzalud pokušao da pregovara sa skopskim sandžak-begom oko ovih zahtjeva. Ne
želeći ni da raspravlja o njegovim ponudama, sandžak-beg ga je stavio u pritvor,
zaprijetivši da će iz pritvora izici tek kada sultanu ustupi tražene oblasti. Nemajući
kud, Đurađ II je krajem 1392. godine pristao da Turcima ustupi Skadar, Drivast i
Sveti Srđ, te da sultanu plaća godišnji danak. Turskog vazalstva Đurađ II se
oslobodio tek 1395. godine, u vrijeme dok su Turci bili zauzeti ratovanjem s
Ugarima. Ugarsko-turski sukob Đurađ II nije samo iskoristio da se oslobodi vazalnih
obaveza, već i da povrati svoje gradove: Skadar, Drivast, Sveti Srđ i Danj. U ovom
pohodu vojnička sreća bila je na njegovoj strani. Da bi sebe i svoje tek vraćene
posjede osigurao od Turaka, Durađ II je ponudio Mletačkoj republici Skadar, Drivast i
Sv. Srđ, s tim da mu ona kao nadoknadu za ta mjesta godišnje isplaćuje 1.000
dukata. Zetski vladar je očito znao da ove gradove ne može održati ukoliko Turci
krenu da ih povrate, pa je stoga odlučio da ih za godišnju proviziju ustupi Mletačkoj
republici. Tražena suma bila je mnogostruko manja od prihoda koje su davali ovi
gradovi, ali je Đurađ znao da te prihode ne bi dugo uživao ukoliko bi Skadar i Drivast
ostali u njegovoj vlasti. Ustupanjem Republici, prihod od njih bio je dugotrajniji i
sigumiji. I što je za Durađa II bilo od posebne važnosti: ustupanje Skadra i Drivasta
Republici mogao bi iskoristiti da od nje dobije neke političke privilegije. Početkom
1396. Mletačka republika je prihvatila Đurađevu ponudu, smatrajući da su ovi
gradovi ne samo predstraža njenim primorskim posjedima, već i buduc'a središta
velikih trgovačkih poslova. Prema ugovoru koji je između njih potpisan, gradovi su
Mletačkoj republici ustupljeni na vječna vremena, s pravom da slobodno raspolaže
svim gradskim prihodima. Đurađ se obavezao da ni on, niti njegovi nasljednici,
nikada neće na njih pretendovati. Za uzvrat, Republika je Đurađu i njegovim
nasljednicima dala mletačko plemstvo, pravo utočišta na mletačkoj teritoriji, hiljadu
dukata godišnje provizije i obećanje da neće dozvoliti da, koristeći njenu teritoriju,
bilo koji od oblasnih velikaša ugrožava zetsku državu. Đurađu II, ovo je omogućilo
da se obračuna s Radičem Crnojevićem, najopasnijim protivnikom u zemlji. Krajem
aprila 1396. Đurađ je napao na Radiča Crnojevića, porazio njegovu vojsku, a Radiča
ubio. Savezništvo Balšića s Venecijom, od koga je zetski vladar ispočetka imao
nemalih koristi, neće dugo trajati. Ubrzo je došao u sukob s Republikom zbog njene
ekonomske politike u ovim oblastima. Snižavanjem carina i taksi u Skadru i Drivastu,
Republika je ugrozila monopolsku trgovinu koju su vodili Balšići, a time i prihode
zetske države. Zbog nižih carina koje su uticale na cijenu robe iz Skadra i Drivasta,
mletačkoj trgovini nije mogao konkurisati niko iz okruženja, pa ni Balšići. Upravo je
to zetskog vladara pokrenulo da počne da radi protiv interesa Republike. Kada je tri
godine nakon mletačkog preuzimanja Skadra, u ovoj oblasti došlo do pobune seljaka,
Republika je konačno dobila nepobitan dokaz o neprijateljskom držanju Đurađevom.
Za podsticanje bune odmah je optužen Durađ II čime je počelo neprijateljstvo
između Balšića i Venecije. Neprijateljstvo između Đurađa i Republike nije moglo, a da
ne utiče na Đurađevo držanje prema Turcima. Kao i uvijek kada se nejaki vladar
nađe pred višestruko jačim protivnikom, Durađ je prijatelja pokušao da pronađe u
neprijatelju njegovog protivnika. Neprijatelji njegovog protivnika, kojima se obratio
za pomoc, bili su Turci. Ovaj Đurađev spoljnopolitički zaokret nije bio po volji
Republici pa je početkom 1401. u Veneciji odlučeno da mu se ukine isplata godišnje
nadoknade od 1.000 dukata. Republika je Đurađa II smatrala krivcem i za štetu koju
su joj njegovi podanici nanijeli, pljačkajući stovarišta soli. Đurađ II nije mogao biti
ravnodušan prema ovim optužbama, jer su one izrečene u vrijeme kada se Republika
nije morala plašiti Turaka koji su bili zauzeti ratovanjem u Maloj Aziji. A kada se
Republika nije plašila Turaka, ona je za svoje nejake susjede mogla biti i opasna.
Zetski vladar je zato nevoljno pristao da namiri štetu koju su njegovi podanici
nanijeli Republici i da obeća sigurnost mletačkoj trgovini. Za uzvrat, Republika mu je
obnovila isplatu godišnje provizije. Nakon regulisanja odnosa s Venecijom, Đurađ II
nije živio dugo. Umro je aprila 1403. godine.
Balša III Balšić (1403-1421). Đurađa II Stracimirovića Balšića naslijedio je njegov
sin Balša III, koji je u to vrijeme imao tek 17 godina. Državnu teritoriju kojom je
trebalo da vlada činila je Gornja Zeta (od Plavnice do Ostroga, i od rijeke Zete do
Lovćena i Sutormana), kao i primorski gradovi - Ulcinj, Bar i Budva. Budući da Balša
III zbog svoje mladićke dobi nije imao političkog iskustva, Zetom je faktički vladala
njegova majka Jelena, kćer srpskog kneza Lazara. Njen potpuni uticaj na politiku
Zete iskazao se odmah u promjeni stava prema Mletačkoj republici, jer Jelena je
prema njoj odavno gajila neprijateljstvo. Jelena Balšić je bila nezadovoljna zbog
ograničenja koja je Republika nametala zetskoj trgovini u skadarskom kraju, ali i
zbog oduzimanja povlastica koje je pravoslavna crkva ovdje uživala prije
uspostavljanja mletačke vlasti. Na Jelenine molbe u vezi s ovim problemima,
mletački Senat je odgovarao kurtoazno i neobavezujuće, uostalom kao i uvijek kada
je dobijao pisma onih koje je smatrao slabijim i za interese Republike nevažnim.
Kada je u skadarskom kraju, 1405. godine, izbila pobuna nezadovoljnih mletačkih
podanika, Senat je uvidio da se prevario. Pobunu su vjerovatno podstakli Balšići, koji
su ustanicima odmah poslali vojnu pomoc, tako da je Republika uz velike napore
uspjela da osigura Skadar od Balše III, šaljući strijelce u skadarsku tvrđavu. Repu-
blika je odlučila i da napadom na primorske gradove zetskog gospodara, izvrši
pritisak na njega. Već sredinom 1405. Mlečanima su se predali primorski gradovi
Balšića -Ulcinj, Bar i Budva. Za Balšu III to je bio težak udarac, pa je odlučio da
potraži pomoć od sultana. Balša III je znao da bi pristankom da placa harač sultanu,
mogao da računa na neutralnost svih okolnih gospodara koji su bili turski vazali, što
je njegovu poziciju prema Republici trebalo da učini sigurnijom. Korist za Zetu od
ovakve Balšine odluke bila je slaba. Na lokalne gospodare koji su se odmetali od
njega i pristupali Mlečanima, nije ostavilo poseban utisak saznanje da je Zeta pod
zaštitom turskog sultana. Za njihov stav prema Balši III bile su važnije povlastice i
pokloni koje su Mlečani bili spremni da im daju. A Mlečani su svim feudalcima koji su
bili spremni da ratuju protiv Balše, davali posjede i sela. Tako se rat između Mletačke
republike i Zete pretvorio u rat između Balše III i lokalnih feudalaca u mletačkoj
službi. Tokom čitave 1406. godine oni su se sukobljavali na prostoru između Skadra,
Ulcinja i Bara, pobjeđujući čas jedni, čas drugi. Ni jedni, ni drugi, nijesu imali snage
da protivniku nanesu odlučujući udarac. Poslije jedne takve bitke, u kojoj je
učestvovalo oko dvije hiljade Balšinih vojnika, i neuspješnog napada na Ваr, zetski
gospodar je odlučio da pregovara s Republikom o sklapanju mira. Pregovori su
vođeni krajem 1406. godine. Balša III je tražio Budvu i Drivast, kao i isplatu
zaostalih provizija za ustupanje Skadra, ali Mlečani nijedan njegov zahtjev nijesu
smatrali umjesnim. Na kraju su čak zatočili njegove pregovarače, što je Balšu
primoralo da u pregovore uključi svog ujaka, despota Stefana Lazarevica, i svog
tasta, Nikitu Topiju. Sporazum između Zete i Republike počeo je da se nazire tek
1408. godine, kada su i jedna i druga strana popustile pod teretom prevelikih ratnih
troškova. Prema konačnom sporazumu iz 1408. godine, Republika je zadržala Bar i
Ulcinj, a Balšićima je trebalo da pripadne Budva, Grbalj i Paštrovići. Sporan je ostao
prostor oko rijeke Bojane (Zabojana), što je bilo dovoljno da se nastave
neprijateljstva. O spornim pitanjima koja je trebalo rješavati da bi oko Skadra
zavladao mir, pregovarala je u Veneciji i Jelena Balšić. Mlečani, prvenstveno
zainteresovani da učine Skadar bezbjednim, nudili su Balšićima Budvu i prostor
između Bara i Ulcinja, samo da očuvaju kontrolu nad tokom Bojane. Jelena Balšić je,
opet, bila spremna da učini i veće ustupke, samo da zadrži Zabojanu, koja je kao
prostor trgovačkog tranzita donosila velike prihode. Kada je izgledalo da
pregovorima nema kraja, Mlečani su našli neobično rješenje da ih prekrate:
deklarativno su pristali da Balšićima ostave Zabojanu, ali su skadarskom knezu
poslali naređenje da ni po koju cijenu ne dozvoli da je Balšici preuzmu. Početkom
1410. Balša III je shvatio da je prevaren, pa je krenuo u pohod na sela u priobalju
Skadarskog jezera, čime je nastavljen ovaj iscrpljujući rat. I narednih godina Balšina
vojska napadala je na skadarsku oblast, koju su Mlečani sve teže branili. Zbog toga
su mu 1411. Mlečani ponudili sporazum, obećavajući čak i Zabojanu. Poznajući
mletačku narav, Balša nije odmah povjerovao da je Republika zaista spremna na taj
ustupak, pa je nastavio s manjim napadima na njenu teritoriju. Tek sredinom 1412.
godine, kada je konačno uspio da zauzme Bar, Balša III je odlučio da započne
pregovore o miru. Njegova pozicija bila je u tom trenutku povoljnija od mletačke, pa
je Republika pristala da mu vrati Ulcinj, Ваr i Budvu, kao i da mu isplati proviziju od
hiljadu dukata za gradove koji su joj pripali ugovorom između njegovog oca i
mletačke vlade. Ugovor između Zete i Mletačke republike, Balša III je potvrdio
januara 1413. godine. Time je završen njihov višegodišnji sukob koji se naziva Prvim
skadarskim ratom. Iz tog rata Balša III je izašao kao pobjednik. Buduci da je tokom
rata najveći Balšin problem bio odmetanje oblasnih gospodara, mirno doba valjalo je
iskoristiti za učvršćivanje vlasti u zemlji. Zbog toga je Balša III, odmah po završetku
rata, najodlučnije radio da oblasne gospodare učini pokornim i bezopasnim. U nekim
slučajevima to je radio surovim mjerama koje mu ni u ratu nijesu bile strane, dok je
u drugim, to postizao davanjem privilegija. Prijateljske odnose uspostavio je i sa
albanskim velikaškim porodicama (Kastriotima, Zakarijama, Topijama), znajući da je
njihovo savezništvo vrijedno u svakom sukobu s Mletačkom republikom. Onim što je
postigao za samo nekoliko godina nakon završetka Prvog skadarskog rata, Balša III
je mogao biti zadovoljan. Njegova vlast u Zeti bila je neprikosnovena, a položaj
države bolji nego u posljednjih nekoliko decenija. Tada je Balša III upotrebljavao
titulu duka veliki i gospodar zemlji zetskoj i svemu zapadnomu Primorju. Da riješi
probleme s oblasnim gospodarima, Balša III je uspio uz dosta napora, no probleme
koje je imao s Mletačkom republikom i ona s njim, bilo je mnogo teže riješiti.
Republika je optuživala zetskog gospodara zbog nasilja i štete koju čine njegovi
podanici mletačkim trgovcima, a Balša je prigovarao Veneciji zbog odbijanja da mu
izruči neke odmetnike. Balšina reakcija na to odbijanje bio je napad na jedno selo u
okolini Skadra, što je sasvim poremetilo njegove ionako loše odnose s Mletačkom
republikom. Republika je uzvratila organizovanjem ratničkih družina protiv Balše III,
a zetski gospodar pljačkanjem mletačkih trgovaca. Ovakvi sporadični sukobi prerasli
su početkom 1419. godine u novi rat. Glavne borbe vođene su, kao i u Prvom
skadarskom ratu, oko Skadra i Drivasta.
Snage koje je Republika mogla suprotstaviti Balši III, bile su neznatne, pa je Balša
ovladao Bojanom i Drivastom, a Skadru nametnuo iscrpljujuću blokadu. U takvoj
situaciji Mlečani su razmišljali kako da nekim političkim manevrom oslabe zetskog
gospodara. Bilo je ideja da ponude Turcima skadarsku proviziju ukoliko otjeraju
Balšu III sa gradskih vrata, ali i da ga nasilno svrgnu s vlasti. Mlečani su pokušavali i
da privole Kotorane da napadnu na Balšu. Od svih tih planova jedino je ovaj
posljednji uspio. Kotorani, koji su nominalno bili pod vlašću ugarskog kralja, priznali
su aprila 1420. mletačku vlast, s tim da Republika poštuje njihov Statut i ostavi im
dio prihoda. Republika je zahtjeve Kotorana odmah prihvatila, a Kotorani su već
krajem 1420. napali na Balšine oblasti u primorju. Možda bi ovaj rat išao i nekim
drugim tokom da u vrijeme kada se Kotor predao Republici, Balša III nije bio teško
bolestan. Kako je njegova bolest sve više uzimala maha, on već krajem 1420. nije
bio u stanju da upravlja zemljom. Početkom 1421. odlučio je da pođe u Srbiju kod
svog ujaka, srpskog despota Stefana Lazarevića, na čijem dvoru je umro ubrzo
poslije dolaska. Budući da sinova nije imao, Balša III je despota Stefana Lazarevića
imenovao nasljednikom. Da li mu je ostavio u nasljeđe svoju državu ili mu je
samo povjerio brigu o okončanju već započetog rata protiv Mlečana, ne može se
tačno utvrditi. Ovu nepoznanicu nije uspio da razriješi ni istoričar Ivan Božić,
nesumnjivo najbolji poznavalac ovog perioda istorije Crne Gore. U odjeljku o Zeti u
XV vijeku, koji je napisao za višetomnu Istoriju Crne Gore, Božić navodi da je,
Balšinom posljednjom voljom, Zeta pripala despotu Stefanu (Istorija Crne Gore:
1970, 135). Pet godina kasnije, Božic tvrdi da se još ne zna da li je despot Stefan
dobio Zetu u nasljeđe ili samo obavezu da nastavi rat s Mlečanima (Zetske vojvode
pod despotima: 1975, 6).
Jelena Balšić (1442), gospođa Lena, supruga gospodara Zete Đurađa II
Stracimirovića Balšića i bosanskog vojvode Sandalja Hranića, majka Balše III Balšića.
Jelena je cerka srpskog kneza Lazara Hrebeljanovića. Za Đurađa II Stracimirovića
Balšića udala se oko 1386. godine. Bila je žena izuzetne obdarenosti, ukusa i
čvrstine, zaštitnica pravoslavne manjine u Zeti. Nakon smrti svoga muža Đurađa II
1403.godine, postala je glavni savjetodavac sinu Balši III, koji je na zetski prijesto
stupio sa 17 godina. Pod uticajem Jelene, spoljna politika Zete se promijenila. Dok se
Đurađ II oslanjao na Mlečane, Balša III se, pod uticajem majke, okrenuo saradnji sa
Turcima, bosanskim vojvodom Sandaljem Hranićem i svojim ujakom, despotom
Stefanom Lazarevićem. Pod uticajem Jelene, Balša III je prihvatio pravoslavlje, za
razliku od svojih prethodnika koji su bili katolici. Jelena je bila inspirator rata Balše
III, odnosno Zete protiv Mlečana, koji je vođen od 1404. do 1412. godine. U tom
vremenu Jelena se istakla u diplomatskim naporima. Pregovarala je sa Mlečanima o
miru, tražila pomoć za svog sina kod Dubrovnika, Turaka, u Bosni i Srbiji. Jelena se
1411. godine udala za Sandalja Hranica, koji je pružio podršku Balši III u Zeti. Nakon
udaje za Sandalja, prestaje njena aktivna uloga u političkim dešavanjima, mada je
podržavala sina sve do njegove smrti 1421. godine. Nakon smrti svog drugog muža,
Sandalja Hranića, naslijedila je veliko bogatstvo, vratila se u Zetu i otpočela ktitorski
rad. Obnavljala je pravoslavne crkve rasute po obalama i ostrvcima Skadarskog
jezera. Obnovila je crkvu Sv. Đorđa na skadarskom ostrvcu Gorici (Brezavici ili
Beški). Tu je 1440. godine podigla i novu crkvu Bogorodice, gdje je željela da je
sahrane. Za staratelja svoje skromne zadužbine, Bogorodice Brezavićke, odredila je
pred smrt (1442.) unuku Jelenu, ćerku Balše III i ženu bosanskog vojvode Stjepana
Vukčića Kosače (sinovac Sandalja Hranića). Duhovnik gospođe Lene Nikon, sastavio
je za svoju gospodaricu, između 1440. i 1442. godine poznati Gorički zbornik, u koji
je uz Jelenina pisma ušla i povijest o jerusalimskim crkvama. Gorički zbornik otkriva
kulturne prilike u Zeti sredinom XV vijeka i stoga je izuzetan kulturno-istorijski
spomenik. Čuva se u depozitu Arhiva Srpske akademije nauka i umetnosti, kao
zaostavština Svetozara Tomića, koji je taj rukopis kupio za vrijeme službovanja u
Skoplju 1902. godine. Gorički zbornik je pisan na papiru, ima svega 273 lista.
Zbornik je napisan u manastiru Sv. Bogorodice na Gorici (Beška). U njemu se nalaze
pisma Jelene i njenog duhovnika Nikona Jerusalimca. Pisma su posvećena
prevashodno monaškoj, a onda i uopšte teološkoj problematici. Čitav sastav je pisan
sa literarnim pretenzijama, tako da predstavlja značajan književni spomenik
srednjovjekovne Zete.