Međudržavni crnogorsko – srpski

odnosi – Radoman Jovanović

March 7, 2011 Vladavina knjaza/kralja Nikole (1860-1918) 0

Objavljujemo još jedno istorijsko svjedočenje o (najčešće) zategnutim međudržavnim

odnosima između Crne Gore i Srbije. Riječ je o pokušajima izglađivanja sporova između
zvaničnog Cetinja i zvaničnog Beograda, poslije crnogorsko-turskog rata, 1862. godine, o
čemu prenosimo naučni rad, objavljen u časopisu Istorijski zapisi, broj 1-2, za 1973.
godinu

Za bolje odnose Srbija treba da pokaže dobru volju

Neutralnost Srbije u crnogorsko-turskom ratu 1862. godine i neizvršenje obećanja koja je

srpska vlada davala Crnoj Gori i Hercegovcima izazvali su oštar sukob između zvaničnog
Cetinja i srpske vlade i teško kompromitovali ugled Srbije.
Uočavajući spoljnopolitičke okolnosti i razvoj događaja u centralnoj Evropi koji su se
mogli odraziti na istočno pitanje, i srpska vlada i zvanično Cetinje pokušavaju da nađu
mogućnosti za prevazilaženje oštrih sukoba i zategnutih odnosa koji se među njima
postojali u prethodnom periodu.

NEPOVOLJAN MIR SA TURSKOM

Nepovoljan mir sa Turskom nametnuo je Crnoj Gori nekoliko teških obaveza. Po

odredbama mirovnog ugovora Crna Gora se obavezala na neutralan stav prema
oslobodilačkom pokretu u susjednim turskim oblastima, a Porta je sebi prisvojila pravo da
izgradi vojni put kroz Crnu Goru i, radi njegovog obezbjeđenja, podigne vojna utvrđenja.
Mirovni ugovor je mijenjao status quo Crne Gore. Ruska vlada se protivila tome, pa je
otpočela akciju za reviziju ugovora o miru. Da bi ta akcija bolje uspjela, trebalo je za nju
zainteresovati evropsku diplomatiju, a u prvom redu popraviti crnogorsko-austrijske
odnose i tako dobiti podršku bečke vlade.
Sredinom novembra 1862. godine vojvoda Mirko Petrović je otputovao za Beč, da tamo,
kod predstavnika sila, isposluje podršku za reviziju mirovnog ugovora za Turskom.
Za vrijeme toga boravka u Beču, ruski ambasador Viktor Petrovič Balabin ubjeđivao je
vojvodu Mirka u nužnost uspostavljanja bližih i iskrenijih odnosa između Crne Gore i
Srbije. Vojvoda je izjavljivao ruskom ambasadoru da je spreman na poboljšanje odnosa sa
Srbijom, pod uslovom da i ona pokaže dobru volju za to. On ga je uvjeravao da će njegovi
savjeti uticati na dalje odnose Crne Gore prema Srbiji.
Crnogorski zvanični krugovi odnosili su se tada prema srpskoj vladi sa velikim
nepovjerenjem. Ogorčeni na Srbiju zbog njenog stava prema Crnoj Gori u tek završenom
ratu, oni su je javno optuživali i davali veoma oštre i zajedljive primjedbe na račun njenog
držanja u toku rata.
Nepovjerenje crnogorskih vladajućih krugova prema Srbiji, sumnja da će ona biti ikada
spremna da povede energičnu nacionalno-oslobodilačku akciju, uz bojazan da gaji tajne
namjere da naškodi Crnoj Gori, pretvoriće se u veliku mržnju prema srpskoj vladi.
Knjaz Nikola se bio uvjerio da će i ubuduće biti usamljen u nacionalno-oslobodilačkim
akcijama, da se u pomoć Srbije ne može nadati, niti sa njom imati dobrih odnosa, sve dok
ona ne prihvati njegove poglede o mogućnostima i načinu vođenja oslobodilačke akcije.
Neraspoloženje i krajnje nepovjerenje zvaničnog Cetinja prema Srbiji zadalo je veliki udar
ideji zbližavanja i saradnji između dviju država, pa čak dovelo u pitanje i samu mogućnost
za to. I predsjednik srpske vlade Ilija Garašanin bio je nepovjerljiv prema knjazu Nikoli.
On je smatrao da crnogorski zvanični krugovi, zbog bojazni da Hercegovina ne pripadne
Srbiji, žele da ometaju zajednički rad.
Za vrijeme boravka vojvode Mirka u Beču vođeni su razgovori sa predstavnicima srpske
vlade Milojem Lješjaninom i Vukom Karadžićem. Njima je bilo naređeno da pokušaju
izgladiti sporove sa vladajućim krugovima Cetinja i nastoje da se uspostave tješnji i
iskreniji odnosi sa njima. Oni su trebali da iznesu vojvodi Mirku štetu koju njegovo stalno
optuživanje Srbije nanosi saradnji između Srbije i Crne Gore, i da mu skrenu pažnju na
nužnost međusobnih odnosa i koristi koje od toga može imati i sama Crna Gora.
Zna se da su razgovori vojvode Mirka sa Lješjaninom i Vukom Karadžićem vođeni na
liniji izmirenja zvaničnih krugova dviju država i usaglašavanja pogleda o mogućnostima i
putevima budućih odnosa između njih, ali njihove pojedinosti nijesu poznate. Vojvoda
Mirko je uvjeravao Lješjanina da će se Crna Gora saglašavati sa odlukama srpske vlade
koje bi se odnosile na oslobođenje srpskog naroda. On je sa Vukom Karadžićem
razgovarao i o materijalnoj pomoći, koju bi Srbija dala Crnoj Gori za otklanjanje teških
posljedica rata. U tim razgovorima bilo je, vjerovatno, i dosta objašnjenja o uzrocima
ljutnje zvaničnih krugova Crne Gore i Srbije i pri tome se nije vodilo mnogo računa o
konvencionalnim formama diplomatske vještine, već je to, prije, bio razgovor dvaju starih
poznanika.
Iako razgovori nijesu doveli do konkretnih rješenja, niti su završeni kakvim ugovorom,
ipak su bili od značaja za buduće odnose između Crne Gore i Srbije. Prije uspostavljanja
bližih odnosa između njih, trebalo je pokušati da se otkloni nagomilano nepovjerenje. Iako
objašnjenje u Beču nije to postiglo, a to se do kraja neće postići nikada, ipak je raskravilo
hladne odnose između beogradskih i cetinjskih zvaničnih krugova.

DARINKINA DIPLOMATSKA MISIJA

Vladajući krugovi na Cetinju odlučili su da u diplomatsku akciju oko revizije mirovnog

ugovora sa turskom uključe i knjaginju udovicu Darinku. Još prije povratka M. Zege, na
Cetinju je riješeno da ona otputuje u Beč i zatraži jaču podršku diplomatskih predstavnika
sila za rješavanje spornog pitanja izgradnje turskih karaula na crnogorskoj teritoriji.
Istovremeno su o tom pitanju u Carigradu pregovarali vojvoda Đuro Matanović i Jovan
Vaclik. Knjaginja Darinka je početkom februara 1863. otputovala sa Cetinja.
Zategnuti odnosi sa Turskom oko pitanja karaula nijesu stavljali u izgled trajan mir, pa je
Crnoj Gori, radi svake eventualnosti, trebalo pripremiti se i za rat. U skladu sa tim
pripremama trebalo je doznati i mišljenje beogradske vlade o tome.
Povoljan izvještaj Mihaila Zege o razgovorima u Beogradu stvorio je kod knjaza Nikole
utisak da može doći do saveza sa Srbijom, pa je knjaginji Darinki naređeno da se ne
zadržava u Beču, već da pođe u Beograd i povede razgovore sa srpskom vladom.
Ustanak u Poljskoj, koji je izbio krajem januara 1863, imao je jak odjek kod srpske vlade.
U Srbiji je javno mnjenje očekivalo da će uskoro doći do energične akcije za oslobođenje
balkanskih naroda. Mislilo se u Srbiji da će evropske sile biti zauzete drugim pitanjima,
među ostalim i poljskim ustankom, pa tako neće stići da ometu akciju balkanskih naroda.
Razložniji ljudi u Srbiji uvidjeli su da su takve nade nerealne, jer je bilo lako uočiti
pocijepanost snaga koje su radila na nacionalnooslobodilačkom polju, premoć Turske i
prepremanje Austrije da upadne u Bosnu – da sve to ne daje izgleda na uspjeh oružane
akcije Srba.
Ovakve okolnosti izazivaju strah kod srpske vlade da zapadne sile ne iskoriste zauzetost
Rusije pitanjem poljskog ustanka i riješi istočno pitanje na štetu balkanskih naroda, pa je
nastojala da dođe do sporazuma sa balkanskim državama. U toj dosta širokoj akciji, ona je
morala ozbiljno računati na Crnu Goru. Spoljnopolitičke okolnosti i bojazan od novog rata,
koji je vojvoda Mirko priželjkivao, bili su povoljnija okolnost za tješnje odnose između
Crne Gore i Srbije. U takvim okolnostima nepovjerenje zvaničnih krugova Cetinja prema
Srbiji moralo je jenjavati, a tijesna saradnja sa njom pojavljivala se sve više kao nužnost.
Te su okolnosti mogle pogodovati uspješnijim razgovorima knjaginje Darinke u Beogradu.

KNJAGINJA U BEOGRADU

Vladajući krugovi na Cetinju nastojali su da prikriju svrhu putovanja knjaginje Darinke.

Sekretar ruskog konzulata u Dubrovniku Makušev opravdano je pretpostavljao da cilj
njenog putovanja nije boravak u Beču, već važna politička misija u Beogradu. Kružile su i
vijesti da je ona, tobože otputovala za kraće vrijeme sa Cetinja da bi se tako izbjegle svađe
koje su, zbog njenog prisustva, mogle izbiti u knjaževoj porodici. O cilju njene misije bili
su nešto kasnije djelimično upoznati ruski diplomatski predstavnici.
Austrijski funkcioneri odmah su prozreli da knjaginja Darinka ima neku tajnu misiju u
Beču. Dalmatinski namjesnik je doznao da knjaginja Darinka putuje u Beograd. On je bio
uvjeren da ona ide u Srbiju ne samo sa znanjem već i uz punu podršku ruskih konzula iz
Beograda i Dubrovnika. Dalmatinski guverner smatrao je ovu misiju vrijednom naročite
pažnje austrijske administracije, prije svega zbog diplomatske vještine crnogorske
knjaginje.
Knjaginja Darinka je stigla u Beograd krajem februara 1863, a tamo se zadržala oko 15
dana. Ona je u Beogradu dosta dobro primljena, a imala je namjeru da proputuje po
unutrašnjosti Srbije.

NAGOMILANO NEPOVJERENJE

Intervencije ruske diplomatije i razgovori vođeni u Beču sa Lješjaninom i Vukom

doprinijeli su da zvanični crnogorski krugovi nastave nastojanja u pravcu izglađivanja
sporova sa Srbijom i uspostavljanja bližih odnosa sa njom. Da bi se nastavili razgovori
koje je u Beču vodio vojvoda Mirko, knjaz Nikola je u februaru 1863. poslao u Beograd
svog ađutanta Mihaila Zegu. Ovaj je odnio u Beograd pismo knjaza Nikole knjazu
Mihailu, ovlašćen da ispita i mogućnost uspostavljanja dobrih odnosa između dvije države
– u cilju organizovanja zajedničkog rada na nacionalno-oslobodilačkom polju. Po povratku
iz Beograda, Zega je izjavio sekretaru ruskog konzulata u Dubrovniku, Makuševu, da je u
razgovorima sa vladom u Beogradu nastojao da dokaže obostranu korist od povoljnih
odnosa između Beograda i Cetinja i važnost toga za nacionalno-oslobodilački pokret.
Ađutant knjaza Nikole ukazivao je na strategijsko preimućstvo Crne Gore u odnosu na
Srbiju, navodeći, pri tom, da je ona, zbog svog geografskog položaja, u stanju da veže za
sebe velike turske snage, osobito u uslovima, dizanja ustanka u Hercegovini i Albaniji. Baš
u to vrijeme u Hercegovini i Albaniji pokazivalo se nezadovoljstvo prema Turskoj, koje se
moglo tumačiti kao predznak ozbiljnijih nemira. Po Zeginom rezonovanju, to bi bila velika
pomoć Srbiji. On je ukazivao i na činjenicu da Srbija i Crna Gora nijesu mnogo
teritorijalno udaljene jedna od druge, i da to omogućava i širu saradnju između njih.
Izaslanik crnogorskoga knjaza je tražio da Srbija pomogne Crnu Goru u njenim
pripremama za rat. Razgovori Mihaila Zege u Beogradu imali su obilježja ispitivanja
terena za pregovore o savezu između Crne Gore i Srbije. Oni su bili dio plana vojvode
Mirka da, uprkos nedavnom porazu, povede novi rat s Turskom, i tako onemogući
sprovođenje odredbi ugovora o miru. Ne znamo šta su sve Zegi izjavili u Beogradu. U
ruskim dokumentima stoji da se on tamo ”objasnio o sitnim nezadovoljstvima”, da je
”donio na Cetinje željeni odgovor”, i da je knjaz Nikola bio zadovoljan rezultatima
njegove misije.

Knez Mihailo želi dominaciju

Pošto je bilo teško doznati cilj misije knjaginje Darinke, njen dolazak u Beograd izazvao je
raznovrsna novinska tumačenja i pretpostavke. Knjaginja je sa velikim ljubopitstvom
obilazila Beograd. Posjeta koju joj je učinio francuski generalni konzul u Beogradu dala je
povod za pretpostavku da knjeginja ima neki vrlo tajni zadatak. Sam Ilija Garašanin
doprinio je misterioznosti misije crnogorske knjaginje. On je diplomatskim zastupnicima u
Beogradu govorio da je knjaginja Darinka doputovala u Beograd jedino zbog svoje
radoznalosti da upozna Srbiju, i kao dokaz za to navodio je glasove da ona namjerava da
posjeti manastire Žiču i Studenicu. Garašanin je, dakle, sakrivao politički cilj dolaska
knjaginje Darinke, pa je isticao da je do njene posjete došlo iznenada i da ona nije vodila
političke razgovore.

BEOGRAD NIJE ZA RAT S TURCIMA

Predsjednik srpske vlade iznosio je da je podozrijevao da je knjaginja doputovala u

Beograd sa ciljem da izmoli materijalnu pomoć za Crnu Goru i ubijedi kneza Mihaila da
adoptira knjaza Nikolu i tako ispuni veliku želju vojvode Mirka da njegov sin postane
nasljednik srpskog prijestola.
Trebalo je da knjaginja Darinka nastavi razgovore koje je u Beogradu vodio Mihailo Zega.
Ona je to počela objašnjenjima o stavu Srbije prema crnogorsko-turskom ratu 1862.
Knjaginja je prenijela mišljenje crnogorskog dvora o politici srpske vlade. Pošto su
cetinjski zvanični krugovi uvidjeli da su hladni odnosi između Beograda i Cetinja velika
smetnja uspostavljanju saradnje između Srbije i Crne Gore, počela je kod njih da sazrijeva
misao o nužnosti prevazilaženja međusobnih optužbi i sumnjičenja. Zato je knjaginja
Darinka predložila knezu Mihailu da se prestane sa uzajamnim optuživanjem i ozbiljno
razmisli o budućim odnosima između Srbije i Crne Gore.
Knjaginja je imala više susreta sa knezom Mihailom i Garašaninom. Knez Mihailo joj je
prebacivao zbog držanja zvaničnog Cetinja prema Srbiji. Razgovori su tako imali za
predmet sagledavanje uslova i metoda za zajednički rad Srbije i Crne Gore na
nacionalnooslobodilačkoj borbi, a time i ispitivanja mogućnosti za sklapanje ugovora o
savezu između ove dvije države. Knez je izlagao gošći iz Crne Gore generalnu liniju svoje
spoljne politike i iznio svoje uvjerenje da još nije nastupio trenutak za rat sa Turskom, jer
za to još nijesu sazreli uslovi ni na unutrašnjem, niti na spoljnom planu. Knez Mihailo je
crnogorskoj knjaginji izložio svoju veliku ambiciju da se stavi na čelo oslobodilačkog
pokreta balkanskih naroda i time joj stavio do znanja da Crnoj Gori neće dozvoliti da tu
ulogu ona preuzme. Iz toga je bilo jasno da knez Mihailo želi da osigura svoju punu
dominaciju nad svim Srbima.
TURSKA POPUŠTA

Završni dio pregovora sa srpskom vladom trebalo je da obavi u Beogradu vojvoda Ivo
Rakov Radonjić. Predviđalo se da on otputuje za Beč, gdje bi se susreo sa knjaginjom
Darinkom (na njenom povratku iz Beograda), dobio od nje obavještenje o pregovorima, a
zatim pošao u Srbiju radi vođenja završnih pregovora sa vladom Ilije Garašanina. Po tom
planu se predviđalo da vojvoda Radonjić, po završektu pregovora u Beogradu, pođe u
Carigrad, radi razgovora sa Portom o odredbama mirovnog ugovora između Crne Gore i
Turske. Mislilo se da knjaginja Darinka pođe iz Beča u Pariz, da zatraži materijalnu i
diplomatsku podršku Francuske.
U međuvremenu je iz Carigrada stiglo obavještenje da je Porta odustala od izgradnje
karaula na crnogorskoj teritoriji. Pošto je dobio takvu vijest, knjaz Nikola je smatrao da
dalji boravak knjaginje Darinke u Beogradu nije potreban, pa ju je pozvao da se vrati u
Crnu Goru. On je smatrao da je sada izlišan i njen odlazak u Beč. Istovremeno se odustalo
i od misije vojvode Iva Radonjića. Po knjaginji Darinki upućena je u Crnu Goru i pomoć
srpske vlade od 8.000 dukata. Ona je bila zadovoljna i svojom misijom i prijemom u
Beogradu.
Za ovu misiju knjaginje Darinke saznalo se i u Carigradu. I ona i prethodni dodiri između
Crne Gore i Srbije ocijenjeni su na Porti kao oznaka uspostavljanja tješnjih odnosa,
uperenih protiv Turske. Da bi Crnu Goru odvojila od Srbije, Porta je pokazala nešto veću
spremnost da izađe u susret crnogorskim zahtjevima. To je olakšavalo uspješan ishod
misije vojvode Đura Matanovića u Carigradu i doprinijelo da Porta odustane od gradnje
karaula na crnogorskoj teritoriji.
Obećanje Porte da će odustati od gradnje karaula na crnogorskoj teritoriji ublažilo je
zategnutost u crnogorsko-turskim odnosima. Dalji boravak knjaginje Darinke u Beogradu,
a naročito predviđeni put vojvode Iva Radonjića, mogli su se tumačiti kao demonstracija
prijateljstva između Crne Gore i Srbije uperenog protiv Turske, i naškoditi daljim
pregovorima Crne Gore sa predstavnicima Porte. Obećanjem Porte otklonjena je, za
izvjesno vrijeme, i opasnost od rata između Crne Gore i Turske, a zime je nestalo i glavnog
razloga zbog kojeg su zvanični krugovi na Cetinju, u datom momentu tražili tješnje odnosa
sa Srbijom.

UMANJITI VAŽNOST CRNE GORE

Na Cetinju su znali da Ilija Garašanin u knjazu Nikoli gleda suparnika kneza Mihaila. Oni
su vjerovali da srpska vlada nastoji da Srbiji osigura ulogu ujedinitelja srpskog naroda i
radi toga mora umanjiti važnost Crne Gore. Predosjećajući krajnji ishod takve akcije,
vladajući krugovi na Cetinju podozrijevaju od svega što je moglo izgledati upereno protiv
političkih interesa Crne Gore i njene dinastije.
Bilo je u stavu vladajućih krugova na Cetinju dosta zasnovanog na proizvoljnim
tumačenjima i neosnovanim optužbama, ali su im i neki postupci srpskih agenata davali
pravo da se prema Srbiji odnose sa velikim nepovjerenjem.
Još početkom 1863. Ilija Garašanin je održavao veze sa Lukom Vukalovićem. Vođa
hercegovačkog ustanka slao je, u januaru te godine, svoju povjerljivu ličnost Vula Pravicu
u jednu misiji kod Garašanina, a za veze sa njim koristio je i Mihaila Kvekića, brata
crnogorske knjaginje Darinke.
Garašanin se naročito pribojavao da vojvoda Mirko ne izazove nove nerede u Hercegovini,
plašeći se da događaji ne krenu tako da Srbiju nepripremljenu primoraju da se uključi u
oružani sukob sa Turskom. Otuda je on bio odlučno protiv svega što je moglo izazvati
Tursku na rat sa Srbijom i omogućiti Austriji da se proširi na Balkanu. Zato je srpska vlada
pokušavala da angažuje francusku diplomatiju i iskoristi francuski uticaj na Cetinje da bi
crnogorskom knjazu sugerisala nužnost održavanja mira sa Turskom i odvratila ga od
agitacije u Hercegovini.
Tako su jake veze Crne Gore sa još neumirenom Hercegovinom izazvale strepnje srpske
vlade od novih nemira koje je mogla izazvati separatna akcija Crne Gore. Otuda srpska
vlada nastoji da angažuje francusku diplomatiju da posreduje ne samo između Crne Gore i
Turske već i između Hercegovaca i turskih vlasti. Zbog toga su i veze srpske vlade sa
Lukom Vukalovićem u ovom trenutku održavane, dobrim dijelom, radi osujećivanja novog
ustanka u Hercegovini.
Radi toga srpska vlada nastoji da izmiri zvanično Cetinje sa proslavljenim hercegovačkim
vojvodom i skloni knjaza Nikolu da vojvodu Vukalovića pozove u Crnu Goru, čime bi bio
umanjen njegov uticaj i rad na ustaničkom žarištu u Hercegovini.

PORTA JAČA GARNIZONE

S proljeća 1863. dolazi do pokreta Miridita u Albaniji. Kada je Crna Gora uspostavila vezu
s albanskim ustanicima, shvaćeno je to kao predznak ozbiljnijih nemira i zbog toga
zabrinulo diplomatske zastupnike sile u Carigradu. Bojazan Turske od nemira na Balkanu
bila je povećana još i time što Hercegovina nije bila još sasvim umirena. Zato se veze koje
zvanično Cetinje održava sa Hercegovcima shvataju kao težnja Crne Gore da se u
Hercegovini ponovo digne ustanak.
Glasovi o nemirima u Hercegovini i sporu Crne Gore sa Turskom oko gradnje turskih
karaula na crnogorskoj teritoriji primljeni su u Srbiji kao predznak novih sukoba sa
Turskom. Narod je vjerovao da će ti glasovi raspaliti ratni duh i primorati srpsku vlada da
povede energičnu politiku.
Svakog proljeća, već niz godina, čujali su se glasovi da će doći do rata balkanskih naroda
sa Otomanskom carevinom. Te vijesti je sa naročitom revnošću prenosila u Carigrad
Austrija, skrećući tako Turskoj pažnju na opasnost koja joj prijeti od Srbije i Crne Gore i
poboljšavajući uslove za svoju propagandu i uticaj na Balkanu.
Premda ovakve vijesti nijesu bile sasvim tačne, Porta im je vjerovala, pa je pojačala svoje
garnizone na granicama Srbije i Crne Gore, zadajući tako još jednu brigu zvaničnom
Beogradu. Srpska vlada, naime, plašila se da Turska sama ne povede rat protiv Srbije i
Crne Gore.

SRPSKI AGENTI VRBUJU VOJVODE I SENATORE

Misija knjaginje Darinke u Beogradu povoljno je uticala na odnose između dviju

knjaževina. Zvanični krugovi i u Beogradu i na Cetinju ocjenjivali su je kao događaj od
velike važnosti za odnose između Srbije i Crne Gore. Poslije ove posjete postepeno se
napuštaju veoma hladni odnosi između zvaničnih krugova u Beogradu i na Cetinju i sve
više se ističe potreba saglasnost, zajedničkog, rada. Uspostavljanje boljih odnosa između
Crne Gore i Srbije pozdravila je Rusija. Gorčakov je preporučio knjazu Nikoli da nastavi
sa jačanjem odbrambene moći Crne Gore, a da pri tome svojom politikom u turskim
oblastima ne daju Porti povoda za nova optuživanja i zaplete. Iako su dodiri predstavnika
Srbije i Crne Gore krajem 1862. i početkom 1863. godine doprinijeli poboljšanju odnosa
između ovih država, nepovjerenja i podozrenja njihovih zvaničnih krugova nijesu prestala.
Sredinom 1863. knjaz Nikola je ponovo optuživao srpsku vladu da u Crnu Goru šalje svoje
agente koji pokušavaju da vrbuju čak i vojvode i senatore Novicu Cerovića i Miljana
Vukova. Knjaz Nikola je gledao s velikim nepovjerenjem i ogorčenjem na rad srpskih
agenata ne samo u Crnoj Gori već i u onim oblastima koje je smatrao crnogorskom
interesnom sferom. Vijesti o dolasku agenata Ilije Garašanina u Hercegovinu osobito su
uvećale sumnje zvaničnih crnogorskih krugova u politiku beogradske vlade prema Crnoj
Gori. Te sumnje su pojačane naročito od kada se doznalo za nove veze srpske vlade sa
Lukom Vukalovićem. Knjaz Nikola i vojvoda Mirko shvatali su te veze kao akciju srpske
vlade protiv Crne Gore, sračunatu na slabljenje crnogorskog uticaja u Hercegovini. Zbog
neispunjenih očekivanja, do čega je neminovno moralo doći u uslovima neuspješnog
crnogorsko-turskog rata, opale su nade Hercegovaca u pomoć Crnoj Gori. Iako su gajili
velike simpatije prema njoj, Hercegovci su iz nedavnog iskustva izvukli pouku da Crna
Gora nije u mogućnosti da im pruži takvu pomoć koja bi njihovom oslobodilačkom
pokretu garantovala uspjeh. Zbog toga su u zajedničkom radu Srbije i Crne Gore vidjeli
jedan od glavnih uslova za uspjeh ustaničkog pokreta, u čemu su oni imali istaknutu ulogu.
Tako se stvara povoljnija politička klima za jačanje uticaja Srbije u Hercegovini.

Crnogorci hoće novi rat s Turskom, Srbija nije za to

S druge strane, srpska vlada se naročito interesovala poljskim ustankom, jer je smatrala da
bi Rusija, u okolnostima angažovanosti oko toga pitanja, bila onemogućena da pruži zaštitu
Srbiji u oružanom sukobu s Turskom. Dijelom zbog toga, Garašanin se s proljeća 1863.
godine odlučno suprotstavio knezu Mihailu, koji je pomišljao na rat sa Turskom, i svojim
energičnim prijetnjama sklonio ga na održavanje mira. Srbiji jednobrazan bio, te da bi s
tim u stanju bili približiti se boljoj budućnosti kad srećan čas nastupi”. Srpskoj vladi je bilo
posebno stalo da zna kakvim vojnim sredstvima Crna Gora može raspolagati u slučaju rata.

KNJAZ NIKOLA NE SLUŠA GARAŠANINA

Strijepnje srpske vlade od preuranjene akcije Crne Gore naročito su proisticale iz vijesti o
novim vezama zvaničnog Cetinje s italijanskim pokretom. Preuranjena akcija Crne Gore
mogla je stvoriti vrlo tešku situaciju za Srbiju. Ako bi došlo do rata Crne Gore sa Turskom,
beogradska vlada bi mogla biti optužena za ”izdajstvo” prema nacionalnom pokretu ako bi
ostala po strani, a mogla bi dovesti u pitanje i sami politički opstanak Srbije.
Po Garašaninovom shvatanju, svaki lokalni pokret i preuranjena akcija slabila je snage za
odlučnu nacionalnooslobodilačku akciju, pa je energično bio protiv njih. On je htio da se
prije nego se povede široka oružana akcija, Srbija vojnički spremi i bar sa Crnom Gorom
sklopi sporazum o zajedničkom radu. Zbog toga nastoji da knjaza Nikolu ubijedi u štetnost
separatnih i lokalnih akcija, i ističe nužnost sporazumijevanja sa Srbijom.
Knjaz Nikola nije bio spreman da prihvati savjete Garašanina, vjerujući da bi to sputavalo
Crnu Goru u samostalnim akcijama i dovelo je u zavisan odnos prema Srbiji. Crnogorski
knjaz se zanosio planovima da političkom aktivnošću dobije što povoljnije i uticajnije
mjesto u odnosima balkanskih država i tako izbjegne da dođe u podređen položaj prema
Srbiji.
Nepovjerljiv prema crnogorskom knjazu, Garašanin je pokušao da iskoristi uticaj knjaginje
Darinke na Cetinju, da bi preko nje uplivisao na zvanične crnogorske krugove. Zato joj je
preporučivao da radi na postizanju sporazuma između Srbije i Crne Gore.
Kada su na Cetinju odlučili da pokušaju izgraditi odnose sa zvaničnom Srbijom, nastojali
su da iz toga izvuku što više koristi. Radi ostvarenja političkih ciljeva Crnoj Gori je bilo
potrebno da se materijalno pripremi za vođenje rata. Nedostatak oružja bio je akutan
problem. Rješenje tog problema shvatano je kao zadatak od uzuzetnog značaja. Izvlačeći
pouku iz rata sa Turskom 1862. godine, vladajući krugovi uviđaju da je naoružavanje
modernijim oružjem jedno od primarnih sredstava ostvarenja nacionalnooslobodilačkog
programa Crne Gore. Materijalne okolnosti, međutim, nijesu omogućivale da ona sama
dođe do njega. Stoga se donosi odluka da se osprednjače i neizolučene puške preprave u
izolučene ostraguše.
Na Cetinju su smatrali da je srpska vlada zainteresovana za naoružavanje crnogorske
vojske i da, zato, neće odbiti crnogorsku molbu za pomoć u vojnom materijalu. Da bi do
takve pomoći što prije došli, izaslanici Cetinja izjavljivali su u Beogradu da će se
crnogorski knjaz pridržavati savjeta srpske vlade, tj. da oružje koje bude dobila iz Srbije
Crna Gora neće upotrijebiti na to da prijevremeno izazove Tursku, već će strpljivo čekati
dok se i Srbija ne pripremi za rat.

POMOĆ U VOJNOM MATERIJALU

U aprilu 1864. knjaz Nikola je poslao u Beograd i Bukurešt, u političku misiju, svog
ađutanta Maša Vrbicu. Ova misija nije bila ugovorena sa srpskom vladom.
Ađutant crnogorskoga knjaza boravio je u Beogradu osam dana.
On je u više navrata razgovarao s Garašaninom, a primljen je i kod kneza Mihaila. Vrbica
je prikrivao cilj ove svoje posjete, izazivajući tako posebnu radoznalost u Beogradu.
Premda je od ruskoga konzula u Beogradu tražio preporuku za ruskoga konzula u
Bukureštu, Vrbica nije htio bilo šta reći o cilju te svoje posjete.
Poslije povratka Maša Vrbice iz Bukurešta (gdje se, pored ostalog, susreo sa Rakovskim),
Garašanin je ruskoga konzula u Beogradu obavijestio da je Vrbica imao zadatak da prikupi
podatke o raspoloženju javnog mnjenja, kako u Srbiji, tako i u Rumuniji, i vojnom i
finansijskom stanju ove dvije države.
Po povratku iz Bukurešta, Vrbica je pošao u Kragujevac, da bi obišao tamošnju fabriku
oružja. U više razgovora s Garašaninom, predstavnik crnogorskoga knjaza je nastojao da
dozna kakvu politiku srpska vlada namjerava da vodi prema Turskoj. Saopštavajući
Garašanina da materijalne okolnosti ne dozvoljavaju Crnoj Gori da se pripremi za rat sa
Turskom, Vrbica je iznio da bi za njegovu zemlju bilo od velike važnosti ako bi joj srpska
vlada poklonila dvije belgijske mašine za izolučivanje pušaka koje su Crnogorci zaplijenili
u poslednjih ratovima sa Turskom. Vrbica je, takođe, tražio da srpska vlada pokloni Crnoj
Gori i mašine za izradu topovske municije. Predsjednik srpske vlade je obećao da će u
Crnu Goru poslati dvije mašine za izolučivanje pušaka ijednog majstora koji bi ih montirao
i obučio nekoliko ljudi za rad na njima.
Garašanin je preko Vrbice uputio crnogorskom knjazu savjet da vodi obazriviju politiku,
slijedi primjer Srbije, priprema se za rat sa Turskom i strpljivo čeka povoljan trenutak za
oružanu akciju.

NOVA ZABRINUTOST PORTE

Zagonetni boravak Maša Vrbice u Beogradu i Bukureštu izazvao je na Porti, navikloj da u

svakom političkom kontaktu između balkanskih država vidi blisku opasnost za Tursku,
posebnu zabrinutost. Ruski ambasador u Carigradu, da bi otklonio pritisak Turaka na Crnu
Goru, uvjeravao je Portu da Vrbičina misija nije imala politički karakter.
Srpska vlada je uputila u Crnu Goru mašine za izolučivanje pušaka, dok je ostale, koje je
tražio knjaz Nikola, smatrala nepodesnim za transportovanje u Crnu Goru.
Slanje mašine za izolučivanje pušaka iz Srbije u Crnu Goru bio je prvi vidljivi znak
uspostavljanja nešto bližih odnosa između vladajućih krugova u Beogradu i na Cetinju.
Novi znak tog približavanja bilo je kumovanje kneza Mihaila pri krštenju Zorke, prve
kćerke knjaza Nikole – smatralo se da će to kumstvo doprinijeti zbližavanju dviju dinastija.
Za zastupnika kneza Mihaila određen je državni savjetnik Đorđe Milovanović.
Odlazak Đorđa Milovanovića u Crnu Goru iskorišćen je za važnu političku misiju kod
knjaza Nikole. Ilija Garašanin je pripremao Milovanovića za ovu misiju i dao mu pismene
instrukcije za razgovor sa knjazom Nikolom. Trebalo je da Milovanović crnogorskom
knjazu iznese opštu političku situaciju u Evropi i mišljenje sprske vlade o tome kakav stav
Srbija i Crna Gora valja da zauzmu u toj situaciji.
Pridržavajući se generalne linije tadašnje politike Garašanina, zastupnik kneza Mihaila je
trebalo da savjetuje knjazu Nikoli da izbjegava preuranjene, a posebno separatne akcije, jer
bi one samo umanjile snage potrebne za odlučnu borbu sa Turskom. Da bi se takve akcije
izbjegle, Cetinju je trebalo prenijeti i mišljenje srpske vlade da je nužan zajednički rad
vladajućih krugova u Beogradu i na Cetinju. Po instrukcijama, savjetnik Milovanović je,
dalje, imao da upozna Cetinje i sa tim da srpska vlada zamišlja obračun sa Turskom kao
borbu na život i smrt, za koju se treba uporno pripremati. Pripreme bi trebalo da budu
izvođene u najvećoj tajnosti, i do početka rata nužno bi bilo izbjegavati sukobe,
zadržavajući uvijek po neko otvoreno pitanje koje bi moglo poslužiti kao povod za rat sa
Turskom.

IGRE OKO NASLJEĐA PRIJESTOLA

Zastupnik kneza Mihaila bio je upoznat sa nekim ranijim razgovorima o nasljeđu srpskog
prijestola. U tim razgovorima je iznošeno da je knjaz Nikola izražavao želju da ga knez
Mihailo usvoji za prestolonasljednika, ukoliko ne bude imao prirodnog nasljednika. Za
slučaj da se to pitanje postavi na Cetinju, Milovanović je trebalo da izjavi da srpski knez
još nije donio odluku o nasljedstvu prijestola, da će voditi računa o želji knjaza Nikole, ali
odluku neće donijeti dok ne nastupe okolnosti koje bi dokazivale korisnost donošenje
takvog rješenja.
Pitanje nasljeđa srpskog prijestola smatrano je osobito važnim. Ono je bilo povezano sa
stranačkim borbama u Srbiji. Za njega su bile zainteresovane i velike sile, jer su u
knjaževoj ličnosti gledale jedan od kanala svog uticaja u Srbiji. Za ovo pitanje bila je
naročito zainteresovana Rusija, koja je nastojala da prestolonasljednik bude ličnost na koju
će moći uticati onako kako je to mogla na kneza Mihaila.

OKOLNOSTI TJERAJU SRBIJU NA SARADNJU

Spoljnopolitičke prilike i turske optužbe protiv Srbije zaoštravale su njene odnose sa

Otomanskom imperijom i isticale potrebu zbližavanja Srbije i Crne Gore. Te okolnosti su
doprinijele da se Garašaninova poruka na Cetinju uzme u ozbiljno razmatranje. Poslije nje
se osjetila veća spremnost zvaničnih krugova na Cetinju da rade u sporazumu sa Srbijom.
Početkom 1864. godine Petkoviću je izgledalo da su odnosi između Crne Gore i Srbije vrlo
prisni i da je njihov cilj postizanje sporazuma. Odnosi Srbije sa Turskom posebno su se
zaoštrili uzbunom Osman-paše, guvernera Bosne, krajem februara 1864. godine. Ta
uzbuna bila je odgovor turskih funkcionera na alarmantne vijesti o sve većoj opasnosti koja
Turskoj prijeti od sazrijevanja uslova za oružani oslobodilački pokret na Balkanu. Taj
potez su na Porti tumačili kao neophodnu odbrambenu mjeru protiv opasnosti od moguće
zajedničke akcije Srbije i Crne Gore i agitacije mađarskih i italijanskih agenata. Čujalo se
da Crnogorci, bez obzira na nepovoljan ishod rata koji su vodili s Turcima, nastoje da
onemoguće pacifikaciju Hercegovine, da bi putem novih nemira u njoj pokrenuli Srbiju i
srpski narod na novi rat s Turskom. Austrijske uhode doznale su da su Crnogorci u proljeće
1863. godine nastojali da onemoguće slanje jedne delegacije Hercegovaca u Carigrad. I
knjaz Nikola je nekim svojim indiskretnim izjavama, kojima je nastojao da Tursku primora
na ustupke, pobuđivao Portu da se pribojava od Srbije i njenih veza sa Crnom Gorom,
čime je, u stvari, turskoj vladi stavljao do znanja da su crnogorsko-srpske političke veze
uperene protiv Turske. Tako su okolnosti s proljeća 1864. godine srpskoj vladi izgledale
vrlo komplikovane. Ilija Garašanin se tada pribojavao da crnogorski vladajući krugovi ne
učine kakvu nesmotrenost i tako izazovu oružani sukob sa Turskom, pa im je preporučivao
veliku obazrivost.

Srpska vlada ne želi posjetu knjaza Nikole Beogradu

Premda su se čujale razne pretpostavke o tome ko će biti nasljednik kneza Mihaila, u Srbiji
je prevladavalo mišljenje da to može biti jedino neki od članova dinastije Obrenovića ili
Karađorđevića, jer su snage koje su ih podržavale bile dosta jake.
U liberalnoj partiji u Srbiji bilo je ljudi koji su željeli da knez Mihailo posini crnogorskoga
knjaza Nikolu. Liberali su tvrdili da bi takav akt bio od velike važnosti, jer bi se na taj
način Srbija i Crna Gora ujedinile u jednu državu.
Ipak, realniji političari su uviđali da su teško ostvarljive nade da knjaz Nikola bude izabran
za nasljednika kneza Mihaila. Usinovljenje knjaza Nikole od strane kneza Mihaila naišlo bi
na jak otpor među Srbijancima, koji su sebe smatrali politički zrelijim od Crnogoraca, a na
knjaza Nikolu gledali kao predstavnika jedne plemenske samovolje, koju oni ne bi htjeli
prihvatiti. Osim toga, izbor knjaza Nikole za nasljednika srpskog prijestola ne bi bio po
volji na Rusiji, koja u to vrijeme nije vjerovala crnogorskom knjazu, pošto je smatrala da je
on profrancuski orijentisan.

IZASLANIK NA CETINJU

Državni savjetnik Milovanović doputovao je na Cetinje zajedno sa ađutantom kneza

Mihaila, kapetanom Ljubomirom Ivanovićem. Zastupnik kneza Mihaila oduševljeno je
dočekan u crnogorskoj prijestonici, kao što je i uspostavljanje kumovskih veza između
dinastije Obrenovića i Petrovića, shvaćeno kao znak njihovog zbližavanja, s oduševljenjem
primljeno u Crnoj Gori. Izaslanik srpskoga knjaza zadržao se u Crnoj Gori oko 20 dana.
U razgovorima sa zastupnikom kneza Mihaila, knjaz Nikola je izjavio da je zadovoljan
njegovim objašnjenjima, pa je izrazio namjeru da ubuduće održava dobre odnose sa
srpskom vladom. Krivicu za dotadašnje svađe sa srpskom vladom on je pripisao svom ocu
– vojvodi Mirku. Crnogorski knjaz je uvjeravao Milovanovića da se oslobodio očevog
uticaja i obećao je da će svesrdno raditi na oslobođenju i ujedinjenju srpskog naroda.
U toku ovih razgovora knjaz Nikola je iznio i svoje mišljenje o mogućnosti usaglašavanja
taktike nacionalnooslobodilačke akcije Srbije i Crne Gore. On i vojvoda Mirko su bili
mišljenja da taktika nacionalnooslobodilačke borbe Srbije i Crne Gore ne može u svim
pojedinostima biti ujednačena, pošto posebne okolnosti, način života i mentalitet
Crnogoraca onemogućavaju da u cjelini bude prihvaćena taktika koju je Garašanin
preporučivao.
Knjaz je izrazio i želju da iz Srbije dođe nekoliko sposobnih ljudi koji bi bili primljeni u
crnogorsku državnu službu. U prvom redu želio je da mu srpska vlada uputi čovjeka za
njegovog ličnog sekretara. U dolasku tih ljudi na Cetinje knjaz Nikola je vidio mogućnost
da otpusti iz svoje službe strance, u kojima je gledao tuđe agente i neprijatelje Crne Gore.
Milovanović je bio zadovoljan boravkom u Crnoj Gori i prijemom na koji je tamo naišao.
Mislija Đorđa Milovanovića doprinijela je da se, bar po izgledu, uspostave bolji odnosi
između zvaničnih krugova Srbije i Crne Gore.
Novi momenat u političkom približavanju Srbije i Crne Gore bilo je učešće zastupanika
knjaza Nikole, vojvode Petra Vukotića, na proslavi pedesetogodišnjice Drugog srpskog
ustanka, koja je održana u Topčideru, početkom juna 1865. godine.

KNJAZ KRENUO NEPOZVAN?

Proslava pedesetogodišnjice Drugog srpskog ustanka bila je za srpsku vladu vrlo delikatna
stvar. Ona je na svojevrstan način ukazivala na smjer spoljne politike Srbije, i zbog toga je
nosila opasnost od zaoštravanja odnosa sa Turskom. U ovoj svečanosti Porta je vidjela
jasnu oznaku pripremanja Srbije za rat sa Turskom, a za takvo uvjerenje nalazila je potvrdu
i u vijestima o sve tješnjim vezama Srbije sa Crnom Gorom.
Turska i Austrija su bile protiv proslavi pedesetogodišnjice drugog srpskog ustanka, a
ruska vlada je savjetovala srpskoj vladi da odustane od ove u suštini antiturske
demonstracije.
Kako srpska vlada nije mogla odustati od ove proslave, izmijenila je njen karakter da bi
izbjegla da bude optužena da organizuje panslavističku manifestaciju i antitursku
demonstraciju. Zato ju je jako uplašila vijest koja se pojavila u srpskim novinama da je
knjaz Nikola i nepozvan krenuo za Beograd, da bi prisustvovao proslavi u Topčideru.
Dolazak crnogorskoga knjaza na ovu proslavu bio je vrlo nepovoljan srpskoj vladi, pa je
ona angažovala rusku diplomatiju da otkloni takvu mogućnost.
Vojvoda Petar Vukotić, u čijoj se pratnji nalazio ađutant knjaza Nikole, serdar Mihailo
Zega, oduševljeno je dočekan u Beogradu. On se interesovao za vojno stanje Srbije i
razgovarao o slanju vojne pomoći za Crnu Goru. Zastupnik knjaza Nikole prenio je srpskoj
vladi knjaževu molbu da ona Crnoj Gori pokloni jednu bateriju brdskih topova. Knez
Mihailo je za udovoljenje toj molbi jedinu smetnju nalazio u tome što je vjerovao da
Austrija neće dozvoliti prevoz topova preko svoje teritorije. Zastupnik knjaza Nikole
preuzeo je na sebe da kod bečke vlade isposluje dozvolu za transport ovih topova iz Srbije
u Crnu Goru. On je i uspio da dobije takvu dozvolu, pa je o tome javio srpskoj vladi.
Po povratku u Crnu Goru, zastupnik knjaza Nikole na topčiderskoj proslavi izjavljivao je
da je zadovoljan stanjem u Srbiji. On je mislio da bi oslobodilačku akciju na Balkanu
trebalo voditi u naslonu na Rusiju. U toj akciji Srbija bi imala prvenstvo, a uređenje
buduće ujedinjene države na Balkanu, po rezonovanju Vukotića, trebalo je da bude
konfederacija balkanskih knjaževina pod pokroviteljstvom Rusije.

OBIMNA PREPISKA DVA KNJAZA

Spoljna oznaka zbližavanja vladajućih krugova Srbije i Crne gore bila je i dosta obimna
prepiska koja je početkom 1865. godine vođena između knjaževa Mihaila i Nikole. Ona je
odzvanjala velikim oduševljenjem za zajedničke ciljeve Srbije i Crne Gore.
U toku razgovora sa Milovanovićem knjaz Nikole je istakao nužnost snabdijevanja
crnogorske vojske novim naoružanjem. Crnogorski knjaz je tražio od srpske vlade pomoć
u oružju i vojnom materijalu. Potrebe Crne Gore iznesene su u jednom pismu, koje je
kapetan Ivanović predao Garašaninu. Srbija je tada obećala pomoć u najnužnijem oružju,
koje bi bilo odmah upućeno, a ostalo bi se povremeno slalo. Osim vojnog materijala, knjaz
Nikola je tražio da se u Beogradu izradi plan za podizanje jedne kasarne na Cetinju.
Crnogorski knjaz je računao da će slanjem pomoći u naoružanju srpska vlada ublažiti
problem nedostatka oružja, koji je zajedno sa neobučenošću ljudstva u rukovanju
modernim naoružanjem, u Crnoj Gori smatran kao gorući problem. Premda je on to od nje
i tražio, jedno vrijeme se plašio da vojna pomoć Srbije ne bude imala za posljedicu
njegovo potčinjavanje srpskoj vladi. Nadajući se da će mu Rusija uputiti pomoć u
naoružanju, knjaz je jedanput odbio da primi tu pomoć koju je sam tražio. Više je volio,
dakle, primiti vojnu pomoć od Rusije nego od Srbije, jer bi tako ostao nezavisniji prema
Srbiji.
Ruska vlada u ovo vrijeme podržava Srbiju u nastojanju da se oko nje okupe balkanski
narodi, pa ove zato upućuje na Beograd. Ona zbog toga odbija i molbu knjaza Nikole za
vojnu pomoć, i upućuje ga na Srbiju. Kada je uvidio da od Rusije neće dobiti značajniju
pomoć u vojnom materijalu, knjaz Nikola ponovo nastoji da je dobije od Srbije.

OTVARANJA ORUŽNIH RADIONICA

Da bi se upoznala sa mogućnostima ublažavanja nestašice u naoružanju i uvidjela potreba

crnogorske vojske, srpska vlada je u julu 1865. poslala u Crnu Goru artiljerijskog kapetana
Velimira Stefanovića. Kako je bilo dosta teško transportovati artiljerijska oruđa iz Srbije u
Crnu Goru, Stefanoviću je stavljeno u dužnost da prouči mogućnost izolučivanja starih
topova u samoj Crnoj Gori. On je ponudio knjazu Nikoli svoje usluge za uvođenje boljeg
sistema u crnogorskoj artiljeriji. Po završetku rada u Crnoj Gori, kapetan Stefanović je
imao da srpskoj vladi iznese svoje mišljenje o mogućnostima naoružanja crnogorske
vojske.
Knjaz Nikola je koristio usluge Stefanovića za osnivanje oružne radionice na Rijeci
Crnojevića. On je nastojao da preko Stefanovića dozna sa kolikim bi finansijskim
sredstvima srpska vlada učestvovala u slučaju da se pokaže mogućnost otvaranja većih
oružnih radionica u Crnoj Gori.

CRNOGORSKA VOJSKA SLABO NAORUŽANA

U to vrijeme crnogorska vojska nije imala modernijeg naoružanja. Ono je, većim dijelom,
bilo privatna svojina Crnogoraca. Početkom vladavine knjaza Nikole u Crnoj Gori je bilo
svega 4.hiljade državnih pušaka kapsulača, oko 3.hiljade neizolučenih kapsulača, uzetih u
boju na Grahovcu 1858. godine, dvanaest malih topova, za koje su, na veoma primitivan
način, izrađivana đulad na Cetinju. Jedini puškar nalazio se na Cetinju, a u Rijeci
Crnojevića je pravljena neka vrsta slabog baruta. Oskudna vojna sredstva bila su iscrpljena
u ratu 1862. godine. Za nabavku novijeg i modernijeg naoružanja nije bilo novca.
Crnogorska vojska je zadržavala svoju staru organizaciju zasnovanu na bratstveničko-
plemenskom principu, a čitava je bila narodna. Stalnoga kadra nije bilo, niti ijednog
školovanog oficira. Činila ju je gotovo isključivo pješadija, jer drugih rodova i službi skoro
i nije postojalo. Pripreme za rat sa Turskom zahtijevale su, prije svega snabdijevanje
oružjem i drugim vojnim materijalom. Finansijskih sredstava nije bilo toliko da se
odjedanput nabavi veća količina oružja, pa se nedostatak modernijeg oružja pokušavao
ublažiti prepravkom starih na novi sistem izolučenih pušaka. Izolučivanje pušaka vršeno je
u oružanoj radionici na Rijeci Crnojevića, čije je mašine, kao što je rečeno, srpska vlada
dala Crnoj Gori. U oružnoj radionici na Cetinju, istovremeno je izrađivana puščana
municija. Prepravkom i opravkom oružja crnogorska vojska nije se mogla materijalno
pripremiti za rat sa Turskom. Osnovni način rješavanja nedostatka oružja bio je nabavka i
pomoć sa strane. Nedostatak oružja i neobučenost u rukovanju modernim naoružanjem
smatran je u Crnoj Gori za gorući problem.
Pokušaj reforme crnogorske vojske po uzoru na srpsku

Početkom 1865. godine Crna Gora je kupila u Beču 6.000 novih pušaka, a uz pomoć
srpske vlade iz Beča je nabavljeno još novih 3 hiljade pušaka, koje su u Crnu Goru došle u
septembru 1865. godine. Moglo se smatrati da su time podmirene najnužnije potrebe
crnogorske vojske.
U Crnoj Gori je nedostajalo ne samo topova već i puščane i topovske municije i instruktora
za obuku vojske u rukovanju novim naoružanjem. Knjaz Nikola je zato tražio od Srbije da
mu u tome pomogne. On se jedno vrijeme nosio mišlju da pošalje nekoliko Crnogoraca u
Srbiju radi izučavanja raznih zanata potrebnih vojsci, a naročito radi obuke u
Kragujevačkoj topolivnici. Crnogorski knjaz je tražio od srpske vlade da mu pošalje i
nekoliko podoficira radi obuke Crnogoraca u rukovanju novim naoružanjem.

POTREBE U NAORUŽANJU

Oslanjajući se na obećanje srpske vlade da će pomoći naoružavanje crnogorske vojske i

izvodeći pravo na nove zahtjeve iz uspostavljenih bližih odnosa sa Srbijom, on je zatražio
od srpske vlade i pomoć od 2-3 miliona metaka. Krajem oktobra 1865. on je ponovo tražio
od Srbije da pošalje u Crnu Goru i izolučne topove, o čemu je u Beogradu razgovarao
Petar Vukotić početkom 1865. iznoseći da bi trebalo iskoristiti onu dozvolu Austrije za
prebacivanje naoružanja u Crnu Goru preko njene teritorije.
Knez Mihailo je prihvatio molbu crnogorskoga knjaza. Odlučeno je da se u Crnu Goru
pošalje jedna kompletna baterija brdskih topova sa 4 hiljade granata, 1,5 milion kapsula
nešto praha i drugog vojnog materijala. Ovaj materijal upućen je pod firmom bečkog
fabrikanta oružja Sederla, a preko njegovog zastupnika u Beogradu, trgovca Lazara
Tripkovića, koji je trebalo da prati ekspedovanje topova i vojnog materijala u Crnu Goru.
Vojni materijal koji je Srbija poklonila Crnoj Gori ukrcan je na šlep i preko Beča prebačen
do Trsta, a odande prevezen brodom austrijskog lojda ”Albanija”. ”Albanija” je doplovila
u Kotor 7. marta 1866. godine. Istim brodom u Crnu Goru su došli jedan oficir, dva
podoficira i jedan trubač. Dolazak tako velikog vojnog materijala izazvao je u Crnoj Gori
utisak skorog rata sa Turskom. Po Crnoj Gori se pričalo da je vojni materijal poslala
Rusija, a ne Srbija.

PORTA OPET ZABRINUTA

Slanje vojnog materijala u Crnu Goru bilo je shvaćeno kao siguran znak zajedničkih
priprema dviju knjaževina za oružanu akciju protiv Turske. Zbog toga su diplomatski
zastupnici sila u Beogradu, izuzev ruskoga konzula, sa negodovanjem primili vijest o toj
pošiljci. Engleski konzul Longvort namjeravao je da zajedno sa komandantom beogradske
tvrđave Ali-Riza-pašom pozove sve konzule u Beogradu na zajednički protest kod srpske
vlade. U zajednici sa ruskim konzulom Šiškinom, koji ga je i obavijestio o ovoj namjeri
konzula, Garašanin je odlučio da ovima izjavi da su topovi prodani Crnoj Gori i da će
srpska vlada tako postupiti ako dobije porudžbinu od bilo koje druge zemlje.
Slanje vojnog materijala u Crnu Goru naročito je zabrinulo Portu. Vijest je u turskoj
prijestonici izazvala mnogo komentara i jako razdražila javno mnjenje. Po Carigradu se
pričalo da Srbija namjerava da postepeno naoruža sve slovenske narode u Osmanskoj
carevini i organizuje ih za obaranje turske vlasti. Veliki vezir Ali-paša je koristio
ekspedovanje vojnog materijala u Crnu Goru kao dokaz za neprijateljsku politiku Srbije
prema Turskoj. On je izjavljivao da je prinuđen da kategorički traži objašnjenje od srpske
vlade, da bi tako zadovoljio tursko javno mnjenje i izbjegao mogućnost da ono zatraži od
njega još energičnije mjere protiv Srbije.
Više od svega, Ali-pašu je plašila mogućnost da Crna Gora, ohrabrena novim oružjem, ne
počne sukob sa Turskom i tako izazove ogromne zaplete na Balkanu. On je zato energično
protestovao kod srpskog zastupnika u Carigradu Jovana Ristića i ruskog ambasadora grofa
N.P. Ignjatjeva. Ristić je pravdao srpsku vladu tako što je izjavljivao da je Crna Gora ovo
oružje kupila u Srbiji, a krivicu za ekspedovanje ovog materijala u Crnu Goru svalio je na
Austriju koja je dozvolila Crnoj Gori da ovaj materijal preveze preko njene teritorije.
Austrijski ambasador baron Prokeš izjavljivao je da nije dovoljno upoznat sa slanjem
vojnog materijala u Crnu Goru, i to je bilo dovoljno da zadovolji Portu.

KONAČNO POMOĆ

Jedno vrijeme se mislilo da se, uz srpsku pomoć, u Crnoj Gori podigne čak i jedna
topolivnica. Knez Mihailo je pokazivao spremnost da u Crnu Goru pošalje stručnjake i
mašine za to, ako bi se pokazala mogućnost da se ona otvori. Kapetan Jovanović je
namjeravao da svojoj vladi predloži podizanje radionice baruta u Crmnici i slanje novih
količina vojnog materijala u Crnu Goru.
Početkom jula 1866. knez Mihailo je obavijestio knjaza Nikolu o svojoj odluci da se u
Crnu Goru pošalje 3 hiljade oka baruta i 35 hiljade oka olova i o svojoj spremnosti da se u
Beču kupi za Crnu Goru 3-4 hiljade topovskih granata. Tada je odlučeno da se u Crnu
Goru pošalje i jedan oficir – radi njenog strategijskog proučavanja.
Vojne pripreme Crne Gore, koje je Srbija pomagala i materijalno i kadrovski, bile su
sastavni dio pripreme za vođenje rata sa Turskom, na čemu je srpska vlada sistematski
radila. Inovacije u Crnoj Gori bile su izvjesno vrijeme kopiranje reformi u srpskoj vojsci.
Pokušavajući da reformišu crnogorsku vojsku po uzoru na srpsku, srpski oficiri u Crnoj
Gori su, u stvari, pripremali lakšu saradnju vojski Srbije i Crne Gore u njihovom budućem
ratu sa Turskom, i stvarali mogućnost da njom, u pogodnom trenutku, mogu komandovati
srpski oficiri. Znalo se da će glavni teret u budućem ratu sa Turskom podnijeti Srbija i
Crna Gora, pa je srpska vlada preuzela na sebe da ublaži nedostatak oružja u Crnoj Gori i
utiče na organizaciju crnogorske vojske.

PRVI NASTAVNICI U NARODNOJ VOJSCI

Specifičnosti Crne Gore, i materijalne i društvene prirode, nijesu dozvoljavale da se

reforme u crnogorskoj vojsci izvedu u opsegu i formama koje su dostigle u Srbiji.
Okolnosti nijesu dozvoljavale da se crnogorska vojska dijeli na klase, uspostavi stalni
kadar i napusti njena organizaciona struktura na plemenskom principu.
Pitomci artiljerijskog i pješadijskog kursa na Cetinju 1866. godine bili su ujedno i prvi
vojnici u Crnoj Gori koji su pozivani na duža vježbanja. Oni su bili i prvi nastavnici u
narodnoj vojsci u Crnoj Gori, prvi organizatori obučavanja Crnogoraca u rukovanju
modernijim oružjem.

SRPSKI KAPETAN OBUČAVA CRNOGORSKE ARTILJERCE

Radi obuke u rukovanju novim oružjem i instruktorskog rada u crnogorskoj vojsci, knjaz
Nikola je zatražio od Srbije i nekoliko oficira. Oni su imali da, po instrukcijama srpskog
ministra vojske Blaznavca, crnogorsku narodnu vojsku reorganizuju po srpskom sistemu i
obuče izvjestan broj Crnogoraca za starješine i predavače u vojsci. Početkom marta 1866.
 godine u Crnu Goru su došli artiljerijski kapetan Milutin Jovanović, koji je imao da
crnogorske artiljerce obuči rukovanju baterijom poslatom iz Srbije, narednih Aleksa
Đorđević, kome je stavljeno u dužnost obučavanje pješadinaca, podnarednik laboratorijske
čete Panta Pejović, da bi organizovao rad na izradi topovske i puščane municije, i trubač
Todor Kojić, da obuči posade topova i pješadiju trubnim signalima koji su upotrebljavani u
srpskoj vojsci. Pod rukovodstvom kapetana Jovanovića, u Crnoj Gori se obučavao 51
artiljerac, 109 pješadinaca i 10 trubača, a izrađivana je i municija u maloj radionici na
Cetinju. Uoči odlaska iz Crne Gore, sredinom juna 1866. kapetan Jovanović je knjazu
Nikoli podnio izvještaj o svom radu i mišljenje o daljoj obuci vojske. On je predložio da se
artiljerci koji su se obučavali na Cetinju upute po plemenima kao podoficiri i natavnici, da
bi tamo obučili izvjestan broj Crnogoraca rukovanju topovima. Pješadince je, po njegovom
predlogu, trebalo zadržati na obuci do kraja jula, a zatim jedan dio njih uputiti u svoja
plemena, radi obuke narodne vojske pravilima pješadijske službe i trubnim znacima, a veći
dio njih zadržati na Cetinju, do kraja oktobra, radi daljeg vježbanja i rada u oružnoj
radionici. Kapetan Jovanović je predložio starješinski kadar baterije na Cetinju i inspektore
koji bi se starali o obuci vojske u Crnoj Gori. Pitomci artiljerijskog i pješadijskog kursa
nastavili su rad pod rukovodstvom srpskih podoficira do sredine oktobra 1866. godine,
kada su upućeni po crnogorskim plemenima. Rad kapetana Jovanovića i srpskih podoficira
u Crnoj Gori bio je od važnosti za njeno vojno stanje. Oni su, u stvari, postavljali osnovu
prilagođavanju crnogorske vojske savremenijem načinu ratovanja. Pored toga, organizovali
su oružne radionice u Crnoj Gori. Na toj osnovi je kasnije poveden zamašan rad na
snabdijevanju vojnim potrebama. Krajem juna 1866. godine oružna radionica na Rijeci
Crnojevića privodila je kraju izolučivanje pušaka uzetih u bici na Grahovcu 1858. godine.
Ona je izrađivala oružne pribore i kremenje zamjenjivala priborom za kapisle. U
”Laboratoriji” na Cetinju pitomci artiljerskog i pješadijskog kursa i plaćeni radnici
izrađivali su puščanu municiju. U sistematskim pripremama Crne Gore za rat otišlo se i
dalje. Nastojalo se da vojska bude što bolje opremljena pa je barut kupovan u Kotoru, a
sklopljen je i ugovor sa jednim italijanskim trgovcem o isporuci fišeklija i torbaka.

Crna Gora i Srbija – Dr Živko

Andrijašević
March 7, 2011 Vladavina knjaza/kralja Nikole (1860-1918) 0

U istorijskoj nauci nema dileme oko toga da li je Stefan Nemanja okupirao Zetu

Istoričari se uglavnom slažu da su odnosi između Crne Gore i Srbije bili loši, prepuni
nepovjerenja, nerazumijevanja i sporenja. Međutim, o uzrocima tako loših odnosa
istoričari nemaju istovjetan stav. Jedni tvrde da je krivica najčešće na strani Srbije, drugi da
je na strani Crne Gore. Ili, preciznije rečeno, krivac je jedna ili druga politička grupacija,
odnosno, dinastija. Sudeći na osnovu toga, izgleda da istoričari uglavnom pristupaju ovoj
problematici kao sljedbenici jedne ili druge političke grupacije, nemoćni da se oslobode
uticaja tradicijskog ili ideološkog mišljenja. Nažalost, vannaučni razlozi koji opterećuju
stavove istoričara o odnosima Crne Gore i Srbije, lako se prenose i na pripadnike nacija
kojima ovi istoričari pripadaju, tako da se priča o odnosima dvije države već decenijama
nalazi u nekom začaranom krugu, prepunom mistifikacija, nepoznanica i jednostranih
određenja. Priču o odnosima Crne Gore i Srbije kao da je nemoguće ispričati, a da to ne
bude shvaćeno kao dnevnopolitički aktuelna priča. Naravno, svaka istorijska priča može
imati i dnevnopolitičku upotrebljivost, ali ona, ukoliko se istoričar služi nepobitnim
činjenicama i uvažava logiku istorijskog procesa, može biti i istinita priča.
Politički odnosi između Crne Gore i Srbije uspostavljeni su početkom 19. vijeka, tačnije u
vrijeme Prvog srpskog ustanka. Prije ovog perioda, političkih odnosa nije bilo, jer Srbija
nije postojala kao samostalni politički činilac, niti je u Srbiji prije pojave Karađorđa
postojao politički centar sa kojim bi crnogorski gospodari mogli održavati političke veze.
Prije izgradnje svoje državnosti u novom vijeku, Srbija i Crna Gora su bile nezavisne
države i u srednjem vijeku. Srpska država se najprije zvala Raška, da bi u 12. vijeku dobila
današnje ime, dok je crnogorska država u ranom srednjem vijeku bila poznata pod imenom
Duklja, a od 12. vijeka Zeta. Između Raške i Duklje, odnosno, Zete, nije bilo nekih
značajnijih političkih veza, niti savezništva u borbi protiv Vizantije, koja ih je tada
ugrožavala.
Prva srpska država, Raška, bila je jedno vrijeme u sastavu Duklje, jer je dukljanski knez,
kasnije kralj, Mihailo, krajem 11. vijeka, uspio da je pripoji svojoj državi. Istina, Raška
nije duže vrijeme bila u sastavu dukljanska države, koja je tada bila na vrhuncu moći. No,
krajem 12. vijeka doći će do slabljenja dukljanske države, dok će Raška ojačati. Između
1183. i 1186. godine veliki raški župan Stefan Nemanja, osnivač dinastije Nemanjića,
pokoriće Duklju. U ozbiljnoj istorijskoj nauci nema dilema o tome da li je Duklja, odnosno
Zeta bila okupirana ili ne od strane Stefana Nemanje. U prvoj knjizi Istorije srpskog naroda
(str. 252), navodi se da je Nemanja osvojio Duklju. Sličnu formulaciju upotrebljava i jedan
od najvećih srpskih istoričara, Vladimir Ćorović, u svojoj “Istoriji Srba”. Ćorović kaže da
je Nemanja “pokorio Zetu u celom njenom opsegu” (str. 136).
Crna Gora, odnosno, Zeta oslobodiće se nemanjićke vlasti tek šezdesetih godina 14. vijeka.
Raspadom Dušanovog carstva, Zeta će se ponovo konstituisati kao nezavisna država. Do
nekih pokušaja saradnje između ove dvije države doći će u prvoj polovini 15. vijeka, kada
će i jednu i drugu državu ozbiljno ugrožavati Turci. Međutim, ta njihova saradnja nije bila
dugog vijeka, jer je Srbija pala pod tursku vlast 1459. godine, a Crna Gora 37 godina
kasnije. Iako u narodnoj svijesti postoji uvjerenje da su se Crna Gora i Srbija zajednički
borile protiv turskog nadiranja, kao i da su Crnogorci učestvovali u Kosovskoj bici,
nesporne istorijske činjenice govore da te saradnje nije bilo. Svoju potpunu nezavisnost i
državnost Crna Gora će ponovo izgraditi tokom 18. vijeka, a Srbija će svoju borbu za
nezavisnost započeti tek 1804. godine, tj. u 19. vijeku. Izbijanjem Prvog srpskog ustanka
započeo je proces oslobađanja Srbije od turske vlasti i proces izgradnje nezavisne srpske
države. Taj proces će, uz izvjesne, prekide, biti okončan tek tridesetih godina 19. vijeka.
Upravo u vrijeme Prvog srpskog ustanka dolazi do uspostavljanja prvih političkih veza
između Crne Gore i Srbije. Samo nekoliko mjeseci nakon izbijanja ustanka, ustaničke vođe
su se obratile crnogorskom vladici Petru I, tražeći da im sa svojim Crnogorcima pomogne
u borbi protiv Turaka. Vladika, naravno, njihovoj molbi nije mogao udovoljiti. S obzirom
da se između Crne Gore i Srbije prostiralo Osmansko carstvo, nerealno bi bilo i očekivati
da se vladika Petar I upusti u avanturu kakva je prebacivanje odreda Crnogoraca u Srbiju.

Kad je umjesto kneza Miloša na vlast došao Karađorđev sin Njegoš, je bio presrećan
U to vrijeme, crnogorsko – turska granica je bila na Morači, a od Morače do Beograda,
bilo je Osmansko carstvo. Osim toga, vladika Petar I je imao dosta problema u
neposrednom crnogorskom okruženju – nemiri u Boki, sukobi na granici prema Albaniji i
Hercegovini, tako da on – ne da nije mogao da pomogne srps-kim ustanicima, već nije
mogao ni da riješi probleme koji su njegovu zemlju opterećivali. Naravno, vladika Petar I
je bio zadovoljan zbog iz-bijanja ustanka u Srbiji, nadajući se da će taj ustanak podstaći
nacionalni pokret širokih razmjera, koji će zatim rezultirati oslobođenjem većeg dijela
balkanskih hrišćana. Vladika je pretpostavljao da će u tom pokretu imati svoje značajno
mjesto i Crna Gora. Na osnovu jednog vladičinog pisma možemo zaključiti da je on bio
upoznat da pripremom ustanka u Srbiji, jer početkom januara 1804, dakle mjesec dana
prije izbijanja ustanka, piše dečanskom igumanu da će se Crnogorci i Srbi uskoro dići na
oružje. “Mi Crnogorci i sa beogradske strane Srbi oćemo skočiti na oružje protiv naših
vragova Turaka”, veli vladika. No, iako je to želio, vladika srpskim ustanicima nije mogao
pružiti vojnu pomoć. Početkom 1806. vladici je pisao i Karađorđe, tražeći pomoć, ali mu
vladika nije odgovorio. Zato je Karađorđe, krajem maja iste godine, vladici Petru ponovo
poslao pismo, kojim traži da mu Crnogorci što prije priskoče u pomoć: “Protiv ovoga,
velim, zakletoga, večnoga domaćega neprijatelja našega, prosimo mi od vas skoriju i ne
otložimuju vooruženu pomoć: na koju smo mi u samome početku osnovanija našega veliku
nadeždu imali…” Tek 1809. godine, u vrijeme kada je Rusija ratovala protiv Turske,
vladika Petar je mogao slobodnije raditi na organizovanju vojne pomoći Karađorđevim
ustanicima. Uviđajući da bi Karađorđu ponajbolje mogla priskočiti u pomoć brdska
plemena koja su najbliža granici Beogradskog pašaluka, Petar I je pisao Drobnjacima,
Pivljanima i Vasojevićima, tražeći da pošalju pomoć Karađorđu. Istovremeno, vladika je
tada mogao preduzeti i neke akcije prema Skadarskom i Hercegovačkom pašaluku, koje bi
oslabile udar na Karađorđeve ustanike. U pismu od 16. septembra 1809. Karađorđe
zahvaljuje vladici Petru I što je napao na okolne Turke, i tako ih spriječio da napadnu na
Srbiju: “Blagodarim na vašoj trudbi koje ste vi obustalji Turke od Skenderijske države,
Hercegovske i albanske na sebe da ne bi dejstvovali na našu vojsku…” U vrijeme kada
ustanak zbog rusko – turskog rata dobija na snazi i poletu, vladika Petar i Karađorđe se
redovno dopisuju, i izvještavaju jedan drugog o najvažnijim političkim i vojnim
dešavanjima. Njihova prepiska će biti intenzivnija u vrijeme krize ustanka 1813. godine.
Ugrožen sa svake strane od Turaka, Karađorđe će opet tražiti od vladike Petra da spriječi
Turke iz crnogorskog okruženja da krenu protiv ustanika. “A vi gledajte kakovim god
načinom te malo zaplašite Arnaute, i protiv njih vojsku ukazite, da ne bi mogla cjela
Arnautija na nas poći…”, piše Karađorđe vladici Petru, aprila 1813. godine. Naravno,
vladika Petar je u to vrijeme malo što mogao učiniti za srpske ustanike, ustvrdivši u
jednom pismu da “samo Bog može pomoći našoj braći”. Crnogorski vladika je sa istom
pažnjom pratio i dešavanja u Srbiji za vrijeme Drugog srpskog ustanka, nadajući se da će
novi srpski vođ, Miloš Obrenović, uspjeti da ostvari ono što nije pošlo za rukom
Karađorđu. Njihova prepiska o političkim stvarima je takođe bila intenzivna, posebno u
vrijeme kada je Rusija ratovala protiv Turske. I jedan i drugi su se tada nadali da će iz tog
sukoba izvući neku korist: vladika Petar se nadao da će uz rusku pomoć riješiti pogranične
probleme, a Miloš Obrenović da će dobiti kakvu – takvu autonomiju za Srbiju u okviru
Turskog carstva. Između njih tada nije bilo nekih političkih razmimoilaženja, iako vladika
Petar nije cijenio Miloša Obrenovića koliko Karađorđa. Ubistvo Karađorđa, koje je Miloš
organizovao, vladika Petar u jednom pismu označava kao svoju “neiscjelnu ranu”. Prema
Milošu Obrenoviću posebne simpatije nije imao ni nasljednik vladike Petra I, njegov
sinovac Rade Tomov. Vladika Njegoš je sa Milošem Obrenovićem razmjenjivao pisma
koja su uglavnom sadržala poneku molbu oko preseljenja Crnogoraca u Srbiju, poneko
obavještenje o administrativnim ili ne toliko bitnim političkim stvarima. U takvom
njegovom stavu bilo je mnogo više ličnog nego političkog, jer je Njegoš bio oduševljen
Karađorđem. Zato kada je 1842. došlo do promjene na prestolu u Srbiji, i kada je umjesto
Miloša na vlast došao Karađorđev sin Aleksandar, Njegoš je bio presrećan, pišući da se
ovoj dinastičkoj promjeni raduje više nego ijedan srpski podanik.

Da Načertanije postoji saznao je tek kralj Nikola i to najvjerovatnije 1906. godine

Njegoš, naravno, nije znao da je u vrijeme kneza Aleksandra Srbija dobila i svoj tajni
program spoljne i nacionalne politike, u kojem se određuje i srpska politika prema Crnoj
Gori. Taj program, poznat pod imenom Načertanije, nastao je 1844. godine, a njegov
tvorac je srpski ministar unutrašnjih djela Ilija Garašanin. U dijelu Načertanija koji se
odnosi na Crnu Goru, a koji ima svega pet – šest rečenica, navodi se da Crna Gora za
Srbiju može imati veliki vojnički značaj, te se kao zadatak srpske vlade navodi –
održavanje prijateljstva s Crnom Gorom. Da bi se zadobila naklonost crnogorskog vladike,
previđeno je bilo da mu se redovno daje godišnja novčana pomoć. O tome konkretno
Garašanin veli: “Neka Srbija i u Crnoj Gori svagda primjer Rusije sleduje i neka dade
vladiki pravilnu svakogodišnju podporu u novcu – Srbija će na ovaj način za malu cjenu
imati prijateljstvo zemlje, koja najmanje 10.000 brdnih vojnika postaviti može.” U
Načertaniju je takođe rečeno da Crna Gora treba da bude pripojena Srbiji, kao i sve druge
tzv. “srpske zemlje”. Kako navodi srpski istoričar dr Radoš Ljušić, analiza Načertanija
“jasno pokazuje da je Ilija Garašanin pravio nacrt o budućoj srpskoj državi. Ta država bi
obuhvatala Kneževinu Srbiju, Bosnu, Hercegovinu, Crnu Goru i Sjevernu Albaniju (Staru
Srbiju)” (Zbornik radova o Iliji Garašaninu, 151). Ovaj cilj srpske politike naznačen je i u
dokumentu iz 1847. godine, koji je nazvan “Plan o stvaranju srpskih sjedinjenih država”. U
prvoj tački tog plana takođe se navodi da Srbiji treba da pripoji Bosnu, Hercegovinu,
gornju Albaniju i Crnu Goru. Plan srpske vlade o pridobijanju Crne Gore, davanjem
novčane pomoći, počeo je odmah da se sprovodi u djelo, pa je krajem 1844. godine Crna
Gora dobila prvu novčanu pomoć od Srbije. Kao što je i bilo predviđeno, ta pomoć je
iznosila 1000 ćesarskih dukata. Na Cetinje je novac donio činovnik srpske vlade Stevan
Hrkalović. Od tada vladika Petar II je redovno dobijao novčanu pomoć iz Beograda. O
tome svjedoči i Atanasije Nikolić, jedan od najpovjerljivijih ljudi Ilije Garašanina, koji je
1876. napisao da je vladika crnogorski svake godine dobijao 1000 dukata na ime pomoći.
Isto potvrđuje i Matija Ban, koji je nekoliko puta na Cetinje donosio novac vladici, i pri
tome ga ispitivao o njegovim političkim planovima i stavovima, odnosu prema “srpskom
pitanju”, srpskoj vladi i nekim političkim ličnostima. Izvještaje o razgovoru s vladikom
Matija Ban je dostavljao Garašaninu. Njegoš, naravno, nije znao čemu ima da zahvali za
darežljivost srpske vlade, niti je mogao naslutiti kakav je politički koncept stvoren u
Beogradu. Za postojanje Načertanija doznao je tek kralj Nikola, i to najvjerovatnije 1906.
godine. S obzirom da je Srbija u Načertaniju označila stvaranje velike srpske države kao
krajnji zadatak svoje politike, proglašenje Crne Gore za knjaževinu 1852. godine uveliko je
zaprijetilo ostvarivanju tog cilja. Taj čin primljen je u Beogradu sa primjetnim
razočarenjem. Proglašenjem knjaževine, Crna Gora je prestala biti teokratska država, a
njen vladar nije bio duhovnik već svjetovni vladar. I to svjetovni vladar kojeg je priznala
Rusija. U Beogradu su ocijenili da je ovim činom međunarodno ozakonjena jedna
dinastija, koju, ukoliko do pripajanja Crne Gore Srbiji dođe, treba eliminisati. Dok je
postojao u Crnoj Gori pravoslavni vladika kao vladar, stvari su bile jednostavnije –
postavite vladiku na čelu crkve ujedinjene države, i problem je riješen. Ukloniti knjaza s
vlasti, i to knjaza kojeg je priznala Rusija, mnogo je teže. A nije baš jednostavno ni ukinuti
jednu knjaževinu koja je faktički međunarodno priznata. Zato je, kako navodi akademik
Miomir Dašić, Garašanin proglašenje Crne Gore za knjaževinu okarakterisao kao
“najnesrećniji događaj za Srbiju” (Zbornik radova o Iliji Garašaninu, 451). Za ove
Garašaninove riječi znao je i vojvoda Gavro Vuković, koji o tome sa izvjesnim
razočarenjem piše u svojim “Memoarima”. I kralj Nikola u “Memoarima” navodi da su
neki srpski državnici smatrali da je “velika nesreća što se u Crnoj Gori poslije vladika
učinješe knjaževi” (Nikola I, Memoari, 196). Na osnovu pisama iz prve knjige
Garašaninove prepiske sa Jovanom Marinovićem, koju je još 1931. godine objavila Srpska
kraljevska akademija, može se zaključiti da je proglašenje Crne Gore za knjaževinu
Garašanin smatrao “ruskim izumom” koje neće dugo trajati (str. 66). O samom knjazu
Danilu, Garašanin nema mnogo lijepih riječi: “Knjaz crnogorski zaista je jedna luda… i
meni je samo žao što je on budala i to naroda onog radi, a nikoga drugog. Danilo je samo
jedan ćalov.” (Pisma I. Garašanina, Beograd, 1931, 75, 97)

Srbija Danilu nije zvanično čestitala ni nakon veličanstvene pobjede na Grahovcu

Inače, za vlade knjaza Danila između Srbije i Crne Gore nije bilo neke intenzivne političke
saradnje. U to vrijeme Srbije je bila posvećena unutrašnjim prilikama, tako da se nije
pretjerano zanimala planovima o borbi protiv Turske imperije, niti odnosima s Crnom
Gorom za koju su ti planovi imali poseban značaj. Prepiska između dva vladara,
crnogorskog knjaza Danila i srpskog kneza Aleksandra, odlikovala se kurtoaznim
uvažavanjem i na momente prisnim tonom. Bilo je i nekih simboličkih činjenja koji su
svjedočili o uzajamnom uvažavanju dva vladara. Primjera radi, knjaz Danilo je, kada je
saznao da je propala zavjera protiv srpskog kneza Aleksandra, naredio da se u crnogorskim
crkvama održi služba u čast kneževog izbavljenja. Ovim postupkom crnogorskog vladara
srpski knez je bio iskreno dirnut, pa mu u pismu poručuje: “I vama, knjaže junačke Crne
Gore, od sveg srca želim, da vas svemogući Bog od svakog neprijateljskog umišljaja
milostivo sačuva…” No, osim ovih ljubaznih pisama, iz Beograda knjaz Danilo nije dobio
podršku ni za jedan svoj veliki poduhvat, koji je trebalo da uveća i osnaži Crnu Goru.
Srbija mu, nažalost, nije bila saveznik u borbi za sticanje međunarodnog priznanja, niti je –
ni politički, ni materijalno – pomagala njegovu nacionalnu i vojničku akciju prema
Hercegovini. Začudo, iz Srbije nije dobio zvaničnu čestitku ni poslije veličanstvene
pobjede na Grahovcu.
Odnosi između Srbije i Crne Gore postali su življi i intenzivniji prvih godina vladavine
knjaza Nikole i kneza Mihaila, jer su obije države tada svim silama radile na podizanju
ustanka u Turskom carstvu. Politički odnosi Crne Gore i Srbije imali su u stvaranju
vojnopolitičkog saveza protiv Turske jak pokretački motiv. Nedugo poslije stupanja na
vlast knjaza Nikole u Crnoj Gori (avgust 1860), i kneza Mihaila u Srbiji (septembar 1860),
došlo je do prvih kontakata između njih, sa ciljem da se postigne dogovor o međusobnoj
saradnji na planu nacionalno – oslobodilačke borbe. Već novembra 1860. godine knez
Mihailo je, kao svog povjerljivog izaslanika, poslao Vuka Karadžića u Crnu Goru. Iako
nema preciznih podataka o čemu su knjaz Nikola i Vuk Karadžić razgovarali, i što je sve
knez Mihailo predlagao knjazu Nikoli, očito je da su se pregovori ticali zajedničkog
djelovanja u slučaju izbijanja ustanka. Na takav zaključak upućuje i pismo kneza Mihaila
kojim obavještava knjaza Nikolu da mu šalje Vuka Karadžića. Naime, knez Mihailo
navodi da njih dvojica, kao vladari raskomadanog Srpstva, imaju samo jedan zadatak (!),
koji ih obavezuje na bliže i iskrenije odnose. Prema izvještaju francuskog konzula u
Skadru, Vuk je u ime kneza Mihaila obećao vojničku pomoć Crnoj Gori, i saopštio da knez
Mihailo smatra da bi se sa zajedničkim vojnim operacijama moglo početi na proljeće 1861.
godine. Po svemu sudeći, knjaz Nikola je prihvatio da sa knezom Mihailom zajednički radi
“za slavu i slobodu srpsku”, odnosno, da zajednički rade na oslobođenju srpskog naroda od
turske vlasti. U isto vrijeme kada je Vuk Karadžić upućen u Crnu Goru, u Beograd je od
strane knjaza Nikole upućen Mašo Vrbica. On je trebalo da sa knezom Mihailom razgovara
o zajedničkoj saradnji Srbije i Crne Gore na planu nacionalno – oslobodilačke borbe, i
posebno o pomoći koju bi Srbija mogla uputiti Crnoj Gori ukoliko Hercegovački ustanak
dobije šire razmjere. Na osnovu informacija do kojih su o ovoj tajnoj misiji Maša Vrbice
došli strani konzuli, knez Mihailo je iskazao spremnost da zajedno sa Crnom Gorom radi
na pokretanju ustanka srpskog naroda u Turskoj, ujedno obećavajući da će u potpunosti
podržati crnogorsku akciju u Hercegovini. Srbija će, kako je obećao knez Mihailo,
organizovati slanje dobrovoljaca u Hercegovinu i dostavljati pomoć u novcu i vojničkom
materijalu. Međutim, kada je početkom 1861. godine došlo do ustaničkih borbi u
Hercegovini, nije bilo konkretnijih nagovještaja da će ta pomoć biti upućena. Zato februara
iste godine, knjaz Nikola šalje u Beograd sekretara Senata Todora Ilića. On je trebalo da od
kneza Mihaila dobije potvrdu da će sve ono što je dogovoreno prilikom boravka Vuka
Karadžića na Cetinju i Maša Vrbice u Beogradu biti ispunjeno. Nezadovoljan što su
indiskrecijom knjaza Nikole neki strani konzuli već bili doznali određene pojedinosti o
Vukovoj misiji na Cetinju, knez Mihailo je saopštio Iliću da će Srbija materijalno pomoći
Crnu Goru, ali da on nije ni pod kakvim uslovima spreman da uđe u rat protiv Turske.

Knez Mihailo: Ako ne priznaju naš primat ostaće u krševima da prosjače kao i do
sada

Stav kneza Mihaila da Srbija neće ući u rat ukoliko bi došlo do crnogorsko – turskog
sukoba, ozbiljno je poremetio isuviše smjele planove vojvode Mirka o pokretanju ustanka
većih razmjera i uključivanju Srbije i Crne Gore u taj ustanak. Međutim, odbijanje Srbije
da ovako smjeli plan podrži, dovelo je Crnu Goru u nezgodnu poziciju, pa je sa Cetinja
pokušavano da se srpska vlada nekako na djelovanje natjera. Ne slučajno, sredinom 1861.
godine prema prostoru Sandžaka upućen je “ekspert za pobune” – Mašo Vrbica, koji je
imao zadatak da organizuje ustanički pokret blizu granica Srbije. Vrbica je planirao da
dođe do srpske granice, “pa tadar Srbima ne manjka oli crni obraz za dovijek, oli mač u
ruke”. Istu je svrhu imalo i upućivanje 260 Vasojevića preko Sandžaka u Srbiju, juna 1861.
godine. Njihov junački čin je trebalo da podstakne srpsku vladu na akciju, i da preko
javnog mnjenja proizvede pritisak na nju. Pokušaji Crne Gore da utiče na promjenu stava
srpske vlade prema ustaničkom pokretu u Hercegovini i Brdima, nijesu donijeli željene
rezultate. Srbija je uprkos naporima Cetinja zadržala dosta pasivno držanje, ostajući čvrsto
pri stavu da bi u postojećim okolnostima bilo izuzetno opasno izazivati konflikte sa
Turskom. To je knez Mihailo saopštio i izaslaniku knjaza Nikole – vojvodi Đuru
Matanoviću, kada je septembra 1861. godine posjetio Beograd. Na Cetinju su tada
definitivno shvatili da su, šireći ustanički pokret u svom okruženju, sami ušli u konflikt sa
Turskom. Nemijenjanje takvog stava i u toku crnogorsko – turskog rata 1862. godine
uticalo je da se na Cetinju stvori veliko neraspoloženje prema Srbiji. Knjaz Nikola je
pasivan odnos srpske vlade u vrijeme rata 1862. godine okarakterisao kao “izdajstvo
Srbije”. Knjaževo mišljenje nije se bitnije izmijenilo ni nakon posjete Vuka Karadžića
Cetinju (jula 1862). Vuk je imao zadatak da crnogorsku stranu upozna sa razlozima koji su
uticali na takvo držanje srbijanske vlade. Ipak, knjaza Nikolu Vukova objašnjenja nijesu
navela da promijeni raspoloženje prema Srbiji. Međutim, krajem 1862. godine ruska
diplomatija je preduzela mjere da dođe do ponovnog zbližavanja između Beograda i
Cetinja. Zahvaljujući ruskoj inicijativi, prilikom boravka u Beču, krajem 1862. godine,
vojvoda Mirko se susreo sa izaslanikom kneza Mihaila – Milojem Lešjaninom. Lešjanin je,
shodno instrukcijama koje je dobio od kneza, trebalo da “čuje šta mu ima Mirko kazati” ali
i da predoči vojvodi Mirku uslove koje Crna Gora mora ispuniti ukoliko želi da se odnosi
između dvije zemlje poprave. Knez Mihailo je preko Lešjanina poručio vojvodi Mirku,
faktičkom gospodaru Crne Gore, da Cetinje mora priznati politički primat Beograda.
Ukoliko tako ne bude, Srbija će, kako ističe knez Mihailo, ostvariti svoje ciljeve i bez
Crnogoraca, dok će oni bez njene pomoći ostati da žive “u njiovim dosadašnjim krševima i
stenama, prosjačeći, kao i do sad, đa kod prijatelja, đa kod svog najvećeg dušmanina”.
Vojvoda Mirko je takođe uvjeravao Lešjanina da su na Cetinju iskreno zainteresovani za
održavanje dobrih odnosa sa vladom u Beogradu. Susret između vojvode Mirka i
predstavnika srbijanske vlade – Miloja Lešjanina, označio je početak ponovnog
približavanja Beograda i Cetinja. Da bi se to političko približavanje podstaklo, knjaz
Nikola je februara 1863. uputio u Beograd svog ađutanta Mihaila Zegu. Zega je sa knezom
Mihailom razgovarao o oblicima buduće vojnopolitičke saradnje Crne Gore i Srbije, želeći
ujedno da sazna kakvo bi bilo držanje Srbije u slučaju novih ustaničkih nemira u
crnogorskom okruženju. Istog mjeseca u Beograd je stigla i knjaginja Darinka. Njena
posjeta izazvala je veliku pažnju, pošto je bilo očigledno da je njena misija imala mnogo
veću političku težinu od one Zegine. Na osnovu šturih informacija o razgovorima koje je
ona imala sa knezom Mihailom, knjaginja Darinka je izjavila da u Crnoj Gori postoji
spremnost da se međusobne nesuglasice prevaziđu, dok joj je srpski knez u jednoj
diplomatskoj formi saopštio da u Crnoj Gori ne treba da se zanose idejom o predvodništvu,
već da budu spremni da tu ulogu prepuste drugome. Bez obzira što, zasigurno, ovakva
sugestija kneza Mihaila nije izazvala povoljan utisak na Cetinju, odnosi Crne Gore i Srbije
su nakon posjete knjaginje Darinke postali nešto bolji. I knez Mihailo je izražavao radost
što je došlo do izvjesnog poboljšanja međusobnih odnosa, izjavljujući da su dobri odnosi
između Srbije i Crne Gore najjače jemstvo njihove bolje budućnosti.

Prvi ugovor koji je podređivao Crnu Goru Srbiji potpisan je pod ruskim pritiskom

Važnosti održavanja dobrih odnosa sa Srbijom bili su svjesni i na Cetinju, ako nizašta
drugo, a ono zbog materijalne pomoći koju od Srbije mogu dobiti. Tokom 1865. godine
došlo je do prvih pokušaja da se odnosi Srbije i Crne Gore preciznije regulišu jednim
ugovorom. Inicijativu je, po svoj prilici, dala Srbija. Međutim, pojedinosti o tim
pregovorima nijesu poznate. Naredne godine sklopljen je prvi ugovor između Srbije i Crne
Gore, kojim se regulišu pitanja u vezi sa njihovom vojnopolitičkom saradnjom i
dinastičkim odnosima. Tim ugovorom, čiji je nacrt urađen u Beogradu, srpska vlada je
htjela da utiče na osnovne pravce nacionalno – oslobodilačke politike Crne Gore, da ih u
jednoj mjeri ograniči i usaglasi sa potezima koje je na tom planu sama povlačila. To
ponajviše zbog toga što se smatralo da u pojedinim situacijama na Cetinju pokazuju
sklonosti ka svojevrsnom političkom avanturizmu, koji i te kako šteti interesima Srbije.
Prilikom boravka crnogorskog izaslanika u Beogradu – Nićifora Dučića, septembra 1866.
godine, Garašanin je dao zadatak Miloju Lešjaninu da napravi nacrt ugovora, kojim bi bili
preciznije regulisani politički odnosi Crne Gore i Srbije, i obaveze koje bi obje strane
trebalo da preuzmu. Nakon kratkog vremena, Lešjanin je dostavio Garašaninu nacrt
ugovora. Garašanin ga je redigovao i proslijedio knezu Mihailu, koji se saglasio sa
njegovom sadržinom. Sada je u ime srpske vlade Lešjanin trebalo da pođe na Cetinje i da
sa knjazom Nikolom povede razgovore o usvajanju ugovora. Početkom septembra 1866.
Miloje Lešjanin, kao opunomoćenik kneza Mihaila, i Nićifor Dučić uputili su se za Crnu
Goru. Po dolasku na Cetinje Lešjanin je upoznao knjaza Nikolu sa tekstom ugovora,
unaprijed mu napominjući da nema ovlašćenja da bilo šta u njemu mijenja. Ugovor je
trebalo prihvatiti samo onako kako je on već formulisan. Knjaz je bio vrlo nezadovoljan
njegovim sadržajem, posebno onim dijelom kojim je bilo predviđeno da se dinastija
Petrović – Njegoš odrekne prava na prijesto u slučaju stvaranja ujedinjene srp-ske države.
Smatrao je da se ovim ugovorom Crna Gora, u političkom smislu, dovodi u podređeni
položaj prema Srbiji. Gotovo dvije nedjelje Lešjanin je ubjeđivao knjaza Nikolu i njegovog
oca da postoje jaki politički razlozi da se ovaj ugovor prihvati, napominjući u jednom
izvještaju da “ovim ljudima mučno ide da se reše”. Nakon dosta teških pregovora, tokom
kojih je od strane ruske diplomatije vršen snažan pritisak na Cetinje, knjaz Nikola je
nevoljno pristao da zaključi ugovor sa Srbijom. U ugovoru koji je zaključen 23. septembra
(5. oktobra) 1866. godine, Srbija i Crna Gora se obavezuju da će sporazumno raditi na
oslobođenju i ujedinjenju srpskog naroda, tako što će pokrenuti ustanak protiv Turske “pak
da se cio srpski narod u Turskoj oslobodi od turskog jarma i u jednu državu spoji”. Drugim
članom ovoga ugovora utvrđeno je da će u tom slučaju knjaz Crne Gore pridružiti Crnu
Goru toj novoj državi, “priznajući knjaza Mihaila za vladaoca te cjelokupne srpske
države”. Crnogorski knjaz bi imao rang princa vladajuće porodice i bio bi materijalno
dobro obezbijeđen. U slučaju da vladalac te ujedinjene srpske države ne bi imao muškog
potomka, on bi imao prvenstvo u nasljeđivanju prijestola. Ugovorom je bilo predviđeno i
da obije knjaževine, u skladu sa svojim mogućnostima, rade na pripremanju ustanka protiv
turske vlasti, uporedo se trudeći da pridobijaju saveznike za takav poduhvat. Posebno se
naglašava da je knjaz Crne Gore obavezan da na tom planu radi u saglasju sa Srbijom (čl.
VIII). Kad bude došlo vrijeme on će na poziv Srbije, zajedno sa njom, ući u rat protiv
Turske. Zauzvrat, Srbija će se starati o materijalnoj opskrbi crnogorske vojske. Da bi se
spriječilo da Crna Gora na svoju ruku započne rat sa Turskom, i tako Srbiju dovede u
nezgodnu poziciju, desetim članom ovoga ugovora knjaz Crne Gore se obavezao da bez
znanja i dogovora sa Beogradom neće otpočinjati bilo kakvu akciju protiv Turske, niti će
kada otpočnu neprijateljstva ulaziti u bilo kakve separatne pregovore s Portom. Isto tako,
crnogorski knjaz je bio dužan da u toku rata radi “u najvećoj saglasnosti sa Knjazom
Srpskim” i da poštuje jedinstveni ratni plan. Kao što se može zaključiti, Ugovor predstavlja
pokušaj srpske vlade da se nacionalno – političko djelovanje Crne Gore usaglasi sa
politikom Srbije, ali i da se trajno riješi dinastičko pitanje.

Ideju o komandi Beograda nad zajedničkom vojskom Nikola je vidio kao

podređivanje Crne Gore Srbiji

Kao što se i moglo očekivati, političke i vladarske ambicije knjaza Nikole uticale su da
ovaj ugovor nikada ozbiljno ne bude prihvaćen. Kako su to mnogi zapazili, Crna Gora je
samo formalno prihvatala obaveze koje su joj njime određene, uglavnom se trudeći da iz
ovog saveza izvuče što veću materijalnu korist i što veću političku dobit za sopstvene
državne ciljeve. Boraveći u Crnoj Gori, nedugo poslije zaključivanja ugovora, izaslanik
srpske vlade – Milan Piroćanac, zapaža da dinastički interes vladajuće porodice ima
izuzetno važnu ulogu u kreiranju njene ukupne državne politike. Dolazak na čelo
ujedinjene srpske države jeste najveći cilj kojem ova porodica potajno teži, i ona se tog
cilja neće tako lako odreći. On ističe i da će biti dosta teško izvršiti prisajedinjenje Crne
Gore velikoj srpskoj državi, pošto se u njoj već dobro učvrstila svjetovna vlast. Zbog
stalnog izbjegavanja knjaza Nikole i njegovog oca da sprovedu makar i jednu odredbu
ugovora, odnosi između Crne Gore i Srbije ponovo su se pogoršali. Srećom po Crnu Goru,
u međuvremenu je došlo do krupnih razmimoilaženja između Beograda i Petrograda, tako
da više nije bilo ruskog pritiska na Cetinje da poštuje ugovor. I izaslanik srpske vlade,
Milan Piroćanac, koji je trebalo da kontroliše sprovođenje ugovora, maja 1867. godine
napustio je Cetinje. Istovremeno, iz Crne Gore su protjerani arhimandrit Nićifor Dučić i
knjaginja Darinka, kao osobe koje su pripadale srpskoj agenturi na Cetinju. Nakon smrti
kneza Mihaila, 1868. godine, sa Cetinja su i zvanično izjavili da za njih ugovor iz 1866.
više ne važi. Navodno, oni su imali obaveze prema knezu, a ne prema dinastiji kojoj knez
pripada. Pronašavši formalni razlog za odbacivanje ugovora iz 1866. godine, kojeg se, isto
tako, samo formalno pridržavao, i dobivši nakon posjete Petrogradu (1868/69) jasne
nagovještaje da je on glavni ruski saveznik na Balkanu, knjaz Nikola u velikoj mjeri
mijenja svoj odnos prema pitanju zajedničke vojnopolitičke saradnje sa Srbijom. Iako je
smatrao da je ona neophodna, knjaz Nikola više nije htio da pristane da se ona reguliše bilo
kakvim ugovorom ili konvencijom, niti da prihvati bilo kakve političke obaveze koje bi iz
te saradnje mogle proisticati. To će se jasno vidjeti kada namjesnička vlada početkom
sedamdesetih godina pokuša da sa Crnom Gorom uspostavi tješnju vojnu saradnju. Naime,
početkom sedamdesetih godina XIX vijeka bilo je ozbiljnih nagovještaja da bi moglo doći
do izbijanja ustanka srpskog naroda u Bosni i He-rcegovini. Računajući da bi u takvim
okolnostima Crna Gora mogla ući u rat protiv Turske, knjaz Nikola je zatražio od srpskog
Namjesništva da mu odgovori kakav bi stav zauzela Srbija u tim slučaju. Na takvo pitanje
Namjesništvo je odgovorilo predlogom o vojnoj konvenciji između Srbije i Crne Gore,
kojom bi se konkretno utvrdili oblici vojne saradnje između dvije knjaževine u slučaju rata
protiv Turske. Sa zadatkom da sa opunomoćenikom knjaza Nikole zaključi vojnu
konvenciju, u Crnu Goru je upućen major Ljubomir Ivanović. No, njegova misija nije dala
rezultata. Knjaz Nikola je izjavljivao da je on oduvijek bio za uspostavljanje vojne saradnje
sa “bratskom srbskom vladom” radi oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda, ali, po
njegovom sudu, još se nijesu stekli uslovi da se ta saradnja utvrdi jednom konvencijom. U
pismu koje je tim povodom uputio Namjesništvu on, između ostalog, navodi: “Ali za
izvedenje ovoga posla, onako valjano, kao što to iziskuju ozbiljnost vremena i bratska
uzajamnost između Srbije i Crne Gore: ište se dogovora temeljita, čista i izkrena; ište se
predhodnog opredjelitelna sporazumljenja u svim pojedinostima obostranih želja i
zahtjevanja; ište se najzad izravnanje i odklanjanje svakoga i najmanjega prigovora između
jedne i druge vlade”. U stvari, knjaz Nikola je odbijao da sklopi konvenciju zato što je na
osnovu njenog sadržaja uočio namjeru namjesničke vlade da konvenciju bazira na ugovoru
iz 1866. godine. Kao i u tom ugovoru, i ovom konvencijom je bilo predviđeno da se Crna
Gora u slučaju rata pridržava jedinstvenog ratnog plana koji bi bio napravljen u Beogradu,
i da prihvati vrhovnu komandu Srbije nad zajedničkom vojskom. Knjaz Nikola je to odmah
protumačio kao dovođenje Crne Gore u podređenu poziciju prema Srbiji.

Ko li knjazu dade tu kuraž?

Smatrao je da Crna Gora, kada je o nacionalno – oslobodilačkoj akciji riječ, mora biti
sasvim ravnopravna u odnosu na Srbiju, a zatim, da ne postoji ni jedan razlog zbog kojeg
bi trebalo prihvatiti njen politički ili dinastički primat. “Ko knjazu Nikoli dade tu kuraž?”,
pitao se u to vrijeme srpski namjesnik Jovan Ristić, dodajući odmah da je to posljedica
iznenadne milosti Petrograda prema crnogorskom knjazu. Sve do početka Velike istočne
krize (1875) pregovora o vojnopolitičkom savezu nije bilo. Odnosi između dvije
knjaževine za sve ovo vrijeme nijesu bili baš prisni. Knjaz Nikola je izjavljivao da on želi
da se između Crne Gore i Srbije “zasnuje iskrena zajednica”, ali će do nje teško biti sve
dok beogradska vlada pokušava da širi svoj uticaj u nespornim oblastima državnih
aspiracija Crne Gore, i dok odbija da Crnu Goru tretira kao ravnopravnog partnera. No,
kao što je rečeno, izbijanje ustanka srpskog naroda u Bosni i Hercegovini 1875. godine i
pokretanje Velike istočne krize, podstaklo je intenzivnije kontakte između Beograda i
Cetinja i uticalo da se ponovo aktuelizuje pitanje njihove tješnje vojnopolitičke saradnje.
Ovoga puta, inicijativa je došla sa Cetinja. Kako je Hercegovački ustanak vrlo brzo dobio
široke razmjere, na Cetinju se smatralo da to može biti povod za odlučnije tursko
reagovanje u ovoj oblasti, pa i uzrok crnogorsko – turskog sukoba. Stoga je knjaz Nikola,
avgusta 1875. zahtijevao od srpske vlade da pošalje jednog izaslanika na Cetinje, sa kojim
bi se pregovaralo o vojnoj saradnji. Knjaz je smatrao da je zbog širenja ustanka rat
neizbježan. U prvi mah, na ovaj crnogorski predlog nije odgovoreno. Po svoj prilici, knez
Milan bio je protiv ove inicijative knjaza Nikole, smatrajući da ovaj rat može samo koristiti
Crnoj Gori i njenim “sitnim” hercegovačkim aspiracijama. Međutim, zbog pritiska
određenih političkih krugova u Srbiji, a ništa manje i zbog pritiska javnosti, srpska vlada je
odlučila da se u Crnu Gori radi pregovora o eventualnoj vojnoj saradnji uputi državni
savjetnik Filip Hristić. Novembra 1875.godine Filip Hristić je stigao na Cetinje. Prilikom
razgovora s knjazom Nikolom, Hristić je predložio da Crna Gora i Srbija na proljeće
naredne godine povedu rat protiv Turske, a da se za to vrijeme ustanak u Bosni i
Hercegovini politički i materijalno podržava. Knjaz je prihvatio ovaj predlog srpske vlade,
ističući da bi za to vrijeme trebalo povesti snažnu diplomatsku akciju, kojom bi se pitanje
ustanka u Bosni i Hercegovini do maksimuma aktuelizovalo. Ujedno, knjaz Nikola je
izrazio spremnost da se sretne s knezom Milanom i da sa njim zaključi vojnu i političku
konvenciju, kojom bi se precizno utvrdili obaveze dviju knjaževina u ratu protiv Turske i
podjela interesnih sfera. Smatrajući da je pitanje interesnih sfera veoma važno, te da ono
ponajviše i opterećuje odnose Srbije i Crne Gore, knjaz Nikola je Hristiću izložio svoje
poglede na ovo pitanje. Po njegovom mišljenju, Srbija i Crna Gora treba da oslobode
prostor sjeverno od linije Niš – Kačanik – Bar. Tu oslobođenu teritoriju trebalo bi podijeliti
na sljedeći način: Crnoj Gori bi pripao dio Skadarskog pašaluka do Drima, i Hercegovina
do Neretve, dok bi Bosna i Stara Srbija pripala Srbiji. Što se političkih odnosa dvije
knjaževine tiče, knjaz Nikola je rekao Hristiću da oni ne mogu biti izgrađivani na osnovi
koja je određena ugovorom iz 1866. godine.

Knjaz Nikola: Da Srbija i Crna Gora budu potpuno samostalne

Knjaz smatra da i u političkom i u vojnom pogledu knjaževine treba da imaju potpunu

samostalnost, i da svaka od njih djejstvuje u svojoj interesnoj sferi bez miješanja druge
strane. Ta samostalnost u djelovanju, i jasno razgraničene sfere državnih aspiracija, jeste,
po njegovom sudu, glavni preduslov za dobre međusobne odnose i uspješnu saradnju na
planu nacionalno – oslobodilačke akcije. Nakon Hristićeve misije na Cetinju, pregovori o
zaključivanju vojnopolitičkog saveza nastavljeni su početkom februara 1876. godine, kada
je u Crnu Goru upućen državni savjetnik Ranko Alimpić. Alimpić je sa sobom donio nacrt
ugovora i vojne konvencije. U Beogradu je smatrano za neophodno da se što prije sklopi
vojnopolitički savez sa Crnom Gorom, jer se doznalo da je knjaz Nikola preko posrednika
pregovarao sa Portom. Strahovalo se, naime, da bi Crna Gora, uz određene ustupke koje bi
joj Turska učinila, mogla uticati na umirivanje Hercegovačkog ustanka, što bi Srbiju
dovelo u dosta nezgodnu situaciju i ugrozilo njenu poziciju u Bosni. Zato je s knjazom
Nikolom što prije trebalo zaključiti ugovor, kojim bi se usaglasila zajednička nacionalno –
politička djelatnost. U nacrtu tajnog ugovora o savezu između Srbije i Crne Gore, koje je
donio Alimpić, navodi se da neposredni cilj saveza treba da bude oslobođenje srpskog
naroda u evropskoj Turskoj. Da bi se na ostvarenju tog cilja što uspješnije radilo, u nacrtu
se ističe da je neophodno da obije knjaževine postignu potpunu saglasnost, kako na
političkom, tako i na vojnom planu, i da ni jedna ni druga ne djeluje bez međusobnog
sporazuma. Takođe, obije strane se obavezuju da svaka u svom okruženju stvara uslove za
pokretanje opšteg ustanka, a da same budu spremne za ulazak u rat do marta 1876. godine.
Kada do rata dođe, predviđalo se da Srbija na bojno polje izvede 120.000 vojnika, a Crna
Gora 15.000. Rat bi bio okončan tek kada se obije strane o tome saglase. Predlogom vojne
konvencije predviđa se broj vojnika koji bi obije strane mobilisale u slučaju rata,
koordinacija njihovih dejstava, oblasti operacija i način komandovanja. Najveći dio ove
konvencije posvećen je operacijskom prostoru srpske i crnogorske vojske. Prostor južno od
linije Drim – Berane – Mojkovac – Tara – Šćepan polje – Neretva, operacijska je oblast
Crne Gore. Sjeverno od te linije operacijska je oblast Srbije. Ratni plan za ove oblasti
članice saveza prave samostalno, i samostalno komanduju trupama. Izuzetak čini prostor
Novopazarskog sandžaka gdje će biti formirani zajednički odredi, kojima će komandovati
srpski oficir. Međutim, pregovori o zaključivanju vojne konvencije i političkog ugovora
između Crne Gore i Srbije nijesu išli lako. Knjaz Nikola se nije slagao sa nekim
odredbama ponuđenog nacrta, a posebno je bio nezadovoljan što se, navodno, nije precizno
odredilo kada će, i pod kojim uslovima, otpočeti rat protiv Turske. S tim u vezi, on je
predlagao Alimpiću da se u ugovoru unese da će Srbija i Crna Gora zaratiti protiv Turske
ako se njihovi diplomatski napori pokažu bezuspješni. A ti “diplomatski napori” bili su
usmjereni na to da Srbija dobije Bosnu, a Crna Gora Hercegovinu. Ako se u tome ne
uspije, knjaz Nikola je smatrao da odmah treba ući u rat. Kako srbijanski izaslanik nije
prihvatio njegovu sugestiju, već je po instrukcijama iz Beograda ostao pri prvobitnoj
verziji, po kojoj se rat smatrao mogućim, ali ne i neizbježnim, knjaz Nikola je odbio da
zaključi vojnopolitički sporazum sa Srbijom.

Od Berlinskog kongresa odnosi knjaževina postaju sve gori

Međutim, to nije bio glavni razlog njegovog odbijanja da u ovom trenutku pristane na
zaključivanje sporazuma sa Srbijom. Glavni razlog jeste njegovo očekivanje da će mirnim
putem dobiti neke teritorije od Turske, o čemu se, prije Alimpićeve misije, već
razgovaralo. Ta očekivanja da će njegove usluge u umirivanju ustanka u Hercegovini biti
nagrađene izvjesnim teritorijalnim dobitkom, podsticala je i Austrija. Zato je i nakon
dvadeset dana pregovaranja sa srbijanskim izaslanikom, knjaz Nikola odbio da potpiše
ponuđeni ugovor i vojnu konvenciju. U pismu koje je po Alimpiću uputio knezu Milanu,
knjaz Nikola to objašnjava, tobože, svojim nezadovoljstvom što se rat s Turskom ne smatra
neminovnim. Naravno, očekivanja knjaza Nikole da će diplomatskim putem dobiti izvjesne
teritorijalne koncesije, i ista takva očekivanja kneza Milana, vezana za dobijanje
ovlašćenja od Porte za ulazak u Bosnu i Hercegovinu, nijesu se ostvarila, pa je rat s
Turskom ostao kao jedino rješenje. To je, sve skupa, uticalo da se između Beograda i
Cetinja opet povedu pregovori o vojnopolitičkom savezu i odredi precizan rok za ulazak u
rat. Pregovori između Srbije i Crne Gore započeli su polovinom maja 1876. godine. Srpska
vlada je kao osnovu za pregovore podnijela nešto izmijenjeni nacrt ugovora i vojne
konvencije, o kojemu je Alimpić već pregovarao sa crnogorskim knjazom. U Beogradu su
prihvatili zahtjev knjaza Nikole da vojne operacije otpočnu deset dana po ratifikaciji
sporazuma i da Srbija isplati Crnoj Gori 40.000 dukata na ime pomoći. Takođe, prihvaćeno
je i da se odustane od formiranja zajedničke vojske u Sandžaku. To su, uglavnom, bile
jedine izmjene u nacrtu ugovora i konvencije o kojima je nešto ranije pregovarao Alimpić.
Sve drugo je ostalo isto. Tako modifikovani ugovor o savezu između Crne Gore i Srbije,
ratifikovan je 16. juna 1876. godine u Veneciji. Slijedeći odredbe tog sporazuma one su
ubrzo objavile rat Turskoj carevini. Tokom rata postojala je stalna komunikacija između
srpske i crnogorske vlade, ali nekih zajedničkih dejstava nije bilo. Sve svoje pobjede – i
vojne i diplomatske – Crna Gora je izvojevala sama. Nakon Berlinskog kongresa, 1878,
kojim su konsolidovane prilike na Balkanu poslije rata s Turskom, počinje nova faza u
odnosima između Crne Gore i Srbije. Doba njihove snažne i nesmetane nacionalno –
političke djelatnosti u okruženju, posebno u Bosni i Hercegovini, definitivno je bilo
završeno. Okončanje velikih nacionalnih pregnuća, nije donijelo ni malo stabilnosti u
odnosima Srbije i Crne Gore. Naprotiv. Njihovi odnosi bivali su sve gori i gori. Uz kratke
periode sporazumijevanja, u kojima je bilo najviše interesa, a nimalo iskrenosti, dvije
države su živjele u otvorenom neprijateljstvu. Nekoliko je uzroka za tako loše političke
odnose Srbije i Crne Gore krajem 19. vijeka. Vjerovatno najvažniji uzrok je –
konfrontiranost dvije velike sile koje su stajale iza njih. Posljednjih decenija 19. vijeka
Srbija je potpuno u naručju Austro – Ugarske, dok je Crna Gora najodaniji izvršilac ruske
politike na Balkanu, i zemlja čijeg je knjaza ruski car nazvao “jedinim vjernim i iskrenim
prijateljem Rusije”. I tako, preko austrofilske Srbije i rusofilske Crne Gore dvije velike sile
vode svoj balkanski rat. Srbija ima zadatak da onemogućava, koliko najviše može, ruski
uticaj iz svog okruženja, dok Crna Gora ima zadatak da kompromituje i unižava sve
sljedbenike bečke politike na Balkanu, među kojima Obrenovićevska Srbija zauzima
počasno mjesto.

Srbija Obrenovića neštedimice pomaže Nikoline protivnike

Faktički, Petrovići su imali zadatak da rade protiv Obrenovića, a Obrenovići protiv

Petrovića. I tu je uzrok svih sukoba. Nije onda čudno što Petrovići pomažu Karađorđeviće,
i što knjaz Nikola izbjeglom knezu Petru daje svoju kćer za ženu, niti je neobično što
Obrenovićevska Srbija neštedimice pomaže sve protivnike knjaza Nikole. To će samo
pojačavati postojeću mržnju i nepovjerenje, i stalno odaljavati Srbiju i Crnu Goru. Zbog
ovih razloga odnosi između Crne Gore i Srbije bili su od početka osamdesetih godina
veoma loši. Istina, u povremenoj prepisci između dva vladara bilo je kurtoaznog
uvažavanja i uobičajene nacionalno – ideološke retorike. Tako je prilikom proglašenja
Srbije za kraljevinu, 1882. godine, knjaz Nikola poslao kralju Milanu čestitku u kojoj
izražava najveću radost zbog dobijanja kraljevske krune: “Ovaj sretni događaj našao je
najtoplija odziva u bratskoj ljubavi mojoj i mojega naroda, s kojim smo vazda uzimali
najživljega učešća u svakom napretku Srbije, i ja, dajući ponovo najsrdačnija izraza onijem
osjećanjima, s kojim sam prvu vijest o ovome uzvišenju Vašega Veličanstva i Srbije
pozdravio, želim od svega srca Vašemu Veličanstvu dugo i sretno vladanje na sreću i
napredak Srbije”. No, kada se sredinom naredne, 1883. godine obznani da će se najstarija
knjaževa kćer Zorka udati za izgnanog srpskog kneza Petra Karađorđevića, između dva
vladara i dvije vlade, prestaće i ovo kurtoazno uvažavanje. Kralj Milan je smatrao da se na
ovaj način knjaz Nikola najdirektnije umiješao u srpska dinastička trvenja, i to mu nikada
nije oprostio. U to vrijeme bilo je pretpostavki da je na ovaj način knjaz Nikola želio
stvoriti od kneza Karađorđevića svoju političku marionetu, i uz njegovu pomoć izazvati
promjenu na prestolu u Srbiji. Da ima istine u ovakvim tvrdnjama, svjedoče i planovi o
preduzimanju “pohoda” na Srbiju, koji su na Cetinju pravljeni od 1884. do 1886. godine. U
najvećoj tajnosti planirano je da se, uz učešće najboljih crnogorskih vojnika i dobrovoljaca
iz Vasojevića, preko Sandžaka izvrši upad u Srbiju i izazove buna. Ovaj odred je trebalo da
predvode pristalice kneza Petra Karađorđevića od kojih su se mnogi nalazili u Crnoj Gori.
Većina njih bili su prvaci Radikalne stranke. Po nalogu knjaza Nikole i kneza Petra,
vojvoda Gavro Vuković je krajem 1884. godine išao u Beograd da bi pridobio za ovaj plan
Jovana Ristića. Devet mjeseci kasnije, na planini Jelovici kod Berana okupljen je odred
koji je trebalo da preko Sandžaka krene da obori vlast u Srbiji. Međutim, knjaz je,
vjerovatno pod prijetnjom Austro – Ugarske, naredio da se akcija obustavi. No, djelovanje
iz Crne Gore protiv režima u Srbiji nastavljeno je i kasnije, tako da je Crna Gora sve do
abdikacije kralja Milana, februara 1889, bila važno središtve radikalske opozicije i
antiobrenovićevskog rada. Nakon abdikacije kralja Milana odnosi između Crne Gore i
namjesničkog režima u Srbiji (1889 – 1893) nakratko su postali bolji. Takva je promjena
bila očekivana, budući da su na vlast došli Radikali čija je proruska spoljnopolitička
orijentacija bila veoma očita. I kralj Aleksandar Obrenović je 1891. godine posjetio Rusiju,
a iste je godine potpisan i trgovinski ugovor sa Crnom Gorom. Međutim, od početka
devedesetih godina dolazi povremeno do izvjesnih problema u odnosima između Beograda
i Cetinja. Dobrim dijelom, uzrok za to je bilo djelovanje crnogorske opozicije u Beogradu,
koju je Vlada indirektno podržavala. Istina, lične odnose dva vladara – kralja Aleksandra i
knjaza Nikole, karakterisalo je formalno uvažavanje i blagonaklonost.

Nikola tokom posjete Beogradu: Viđe li Simo one učene ljude

Sa srpske strane došao je i poziv knjazu Nikoli da posjeti Beograd (1893). I knjaz i kralj
željeli su, svaki sa svojih razloga, da do ovog susreta dođe, ali u okolnostima koje bi im
odgovarale. Nakon dužih diplomatskih priprema i peripetija, knjaz Nikola je 1896. posjetio
Beograd. Bila je to prva posjeta jednog crnogorskog vladara Srbiji, i uopšte prvi zvanični
susret vladara dvije države. Knjaz Nikola bio je prvi crnogorski gospodar koji je stupio na
tlo Srbije! Posjeta knjaza Nikole Beogradu, na Vidovdan 1896. godine, imala je zanimljivu
predistoriju. Prije nego će doći u Beograd, knjaz Nikola je poslao vojvodu Sima Popovića
u posebnu misiju kod predsjednika srpske vlade, sa ciljem da mu ukaže na neke probleme
koji, po knjaževom mišljenju, predstavljaju glavnu smetnju uspostavljanju “bratskih
odnosa”. U prvom redu, knjaz Nikola je smatrao da bi srpska vlada trebalo da zaštiti
njegovu ličnost od “bezobzirnih i bezobraznih napadaja” pojedinih beogradskih novina,
prvenstveno “Videla”. Knjaz je poručio predsjedniku srpske vlade da režim u Srbiji
nijednom nije reagovao na te napade, dok je, recimo, urednik jednog beogradskog lista
odmah bio kažnjen po Zakonu o štampi zbog uvrede austrijskog cara. Pored ovih
primjedaba, knjaz Nikola je izražavao svoje nezadovoljstvo djelovanjem srpske vlade u
crnogorskom okruženju i njenim pomaganjem crnogorskih političkih emigranata. U prilog
tome, on je navodio nekoliko slučajeva, još od vremena knjaza Mihaila, kada je srpska
vlada “primala, nagrađivala i odlikovala izdajnike crnogorske”, odnosno, one koji su željeli
da izazovu prevrat u Crnoj Gori i da Crnu Goru prisajedine Srbiji. Ukratko, to su, po
knjaževom mišljenju, glavni uzroci loših međusobnih odnosa između Crne Gore i Srbije –
od vremena kneza Mihaila do početka vladavine kralja Aleksandra Obrenovića. Posjeta
knjaza Nikole Beogradu, na Vidovdan 1896, nije znatnije doprinijela prevazilaženju ovih
spornih pitanja, ali je, barem kako tvrdi vojvoda Simo Popović, uticala da knjaz stekne
nešto drugačiju predstavu o samoj Srbiji. Nakon obilaska nekih državnih institucija,
Univerziteta i gradskog jezgra Beograda, knjaz Nikola je bio prijatno iznenađen onim što
je vidio. Gotovo da ga je fasciniralo bogatstvo i, u poređenju sa Cetinjem i Crnom Gorom,
raskoš koju je vidio u Beogradu. Izuzetno ga je obradovala i uređenost i razvijenost
institucija koje je posjetio. Upravo pod utiskom svega toga, knjaz je vojvodi Simu rekao:
“Znao sam, ali nijesam ni blizu mislio, da je Srbija ovoliko napredovala. Viđe li samo u
Velikoj školi ono mnoštvo profesora, onoliko učenijeh ljudi! Po danas imam drugo
mišljenje i više neću dopustiti ni sebi ni drugijema dosadašnja zajedanja i podsmijevanje
Šumadincima… Budi uvjeren, i znaćeš, narediću strogo, da ne smije nijedan Crnogorac
niđe, a predamnom još manje, što rđavo reći o Srbiji”. Međutim, knjaz Nikola je ubrzo
“zaboravio” na ove riječi. Posjeta knjaza Nikole Beogradu u zvaničnim je crnogorskim
novinama označena kao “najradosniji srpski dan”. Smatralo se i da poslije ovog susreta
počinje nova epoha u odnosima između Beograda i Cetinja. I riječi koje je knjaz Nikola
izrekao u zdravici kralju Aleksandru, kao da su nagovještavale to novo doba u
međusobnim odnosima. Knjaz je, naime, rekao da je došao u Beograd da sa srpskim
kraljem “izmijeni misli” o onome što treba učiniti za srpski narod, napominjući da on
dolazi iz “južnog dijela srpstva”, u kojemu se vjekovima, i bez prekida, očuvala srpska
samostalnost i državnost.
Nikola je zaplakao kad je čuo da je njegov zet Petar izabran za kralja

Uz to, rekao je knjaz da oni kao vladari dvije nezavisne srpske države, imaju obavezu i da
brinu o njegovoj boljoj budućnosti, ali i da čitav srpski narod povedu “pravcem njegovih
težnji”. Za ostvarivanje tih težnji, smatra knjaz Nikola, od presudnog je značaja sloga
srpskog naroda, te je zato dolazak u Beograd on označio i kao svoj doprinos tom, toliko
potrebnom, nacionalnom jedinstvu i slozi. Naredne godine, kralj Aleksandar je “vratio”
posjetu knjazu Nikoli. I on je bio prvi srpski vladar koji je posjetio Cetinje. Posjeta kralja
Aleksandra Crnoj Gori, naredne godine, ocijenjena je u crnogorskoj štampi kao još jedan
korak na putu zbližavanja Crne Gore i Srbije. Nedugo prije ove posjete, uspostavljeni su i
zvanični diplomatski odnosi između Crne Gore i Srbije. Aprila 1897. godine srpski
poslanik general Velimirović prispio je na Cetinje. Srbija je bila posljednja zemlja sa
kojom je Crna Gora uspostavila diplomatske odnose u 19. vijeku. U vrijeme posjete kralja
Aleksandra Cetinju, vođeni su pregovori o podjeli interesnih sfera u Staroj Srbiji,
Makedoniji i Albaniji. Crna Gora je tražila dio Albanije do rijeke Škumbre i Drača, dio
Makedonije od Mavrova do Ohrida, i dio Stare Srbije sa gradovima Peć, Đakovica i
Prizren. Međutim, i pored ovih posjeta i pregovora, očekivani boljitak u međusobnim
odnosima između Srbije i Crne Gore, krajem 19. i početkom 20. vijeka, nije ostvaren. Od
Ivandanjskog atentata (1899) na eks-kralja Milana, pa sve do Majskog prevrata 1903, ti
odnosi su imali česte mijene. Sukobi i međusobne optužbe, ali i povremena saradnja oko
pitanja od zajedničkog značaja, karakterišu ovaj period njihovih odnosa. Problemi koji su
se odnosili na njihovog zajedničkog neprijatelja – Tursku, zbližavali su ih, ali ih je sve ono
što se ticalo samo njih – razdvajalo i sukobljavalo. Ni promjenom na prestolu 1903.
godine, srpsko – crnogorski odnosi neće izgubiti suštinske karakteristike koje su i nekoliko
decenija ranije imali, niti će njihovi odnosi postati bolji. Naprotiv, oni će se još više
pogoršati. Ubistvo kralja Aleksandra i kraljice Drage, maja 1903. godine, proizvelo je na
knjaza Nikolu snažan utisak. Najprije, on je, iako nije ljubitelj Obrenovića, bio zgrožen
ovim groznim ubistvom, koje su, nažalost, izvršili oficiri zakleti kralju. Ali, kao vladar koji
je imao megalomanske političke ambicije, ovaj grozni događaj razbuktao je njegovu
maštu. Ko će biti novi srpski kralj, pitanje je koje je tada počelo da opsijeda Gospodara.
Serdar Rade Plamenac navodi da je tih dana knjaz Nikola “zamišljao i nadao se lijepome i
povoljnome glasu”. No, kada je saznao da je Narodna skupština izabrala za novog srpskog
kralja Petra Karađorđevića, bio je prilično razočaran, čak toliko da je, kako tvrdi vojvoda
Simo Popović, zbog toga i plakao. Objašnjavajući takvo svoje emocionalno reagovanje,
knjaz Nikola je rekao vojvodi Simu da plače jer se sjetio svoje pokojne kćeri Zorke koja bi
sada bila srpska kraljica. Uz to, tužan je, kaže, i zbog toga što će kralj Petar vjerovatno
prenijeti njene zemne ostatke u Srbiju. Iako je intimno bio veoma razočaran zbog toga što
se nije ostvarila njegova davnašnja želja da bude izabran za srpskog kralja, knjaz Nikola je
javno izražavao najveću radost zbog proglašenja Petra Karađorđevića za novog vladara
Srbije. Narodu koji se nakon te vijesti okupio ispred Dvora, knjaz Nikola je rekao da je
sretan i radostan zbog takvog ishoda, između ostalog, zato što na presto Srbije stupa njegov
zet. Sada, kako je rekao, ne može više biti razdora između Srbije i Crne Gore. Svoj govor
završio je uzvikom: “Živio kralj Petar!”

Beogradska štampa 1904. čak otvoreno poziva na ubistvo crnogorskog knjaza

Nekoliko mjeseci nakon dolaska Petra Karađorđevića na prijesto, sa crnogorske strane je

upućena inicijativa da se radi na sklapanju ugovora o savezu. Crnogorski ministar
inostranih djela, vojvoda Gavro Vuković, uputio je predlog ugovora srpskoj vladi.
Ugovorom se željela izvršiti podjela interesnih sfera na teritorijama koje su u sastavu
Turskog carstva. U Beogradu su prihvatili ovaj predlog ugovora, pa su u posebnu misiju na
Cetinje poslali Jašu Nenadovića, bliskog rođaka kralja Petra. Nenadović je donio predloge
oko razgraničenja interesnih sfera u Staroj Srbiji, Novopazarskom sandžaku, Makedoniji i
Albaniji. Ugovorom se predviđa i stvaranje zajedničke granice između Crne Gore i Srbije.
U krajnjem, podjela teritorija izvršila bi se, kako se navodi, “prema podnešenim žrtvama i
stvarnom uspjehu”. Međutim, i pored višemjesečnih pregovora na relaciji Beograd –
Cetinje, ugovor nikada nije zaključen. Iako bi logično bilo očekivati da se pregovori o
savezu nastave, ubrzo je došlo do naglog pogoršanja odnosa između dvije države.
Polovinom 1904. godine u beogradskoj štampi odjednom je došlo do prave lavine napada
na knjaza Nikolu, dok je u nekim tekstovima bilo otvorenih poziva na ubistvo crnogorskog
knjaza. Istovremeno, crnogorska politička opozicija u Beogradu, koja je uglavnom
pripadala univerzitetskoj omladini, povela je javnu kampanju za, kako su oni govorili,
“revoluciju u Crnoj Gori”. Srpska vlada dosta je bila blagonaklona prema ovim napadima
na jednog suverena, što je na Cetinju izazvalo ogorčenje i revolt. Primjera radi, beogradski
“Dnevni list” optužio je knjaza Nikolu da je organizovao ubistvo mladog pravnika Miloša
Šaulića, dodajući da knjaz “kao vampir đecu, davi jednog po jednog pravog sina
crnogorskog naroda”. Na molbe sa Cetinja da se ova kampanja obustavi, odgovorano je da
je štampa u Kraljevini Srbiji slobodna, i da je vlada ne može ograničavati. Sa Cetinja je
onda uzvraćeno da je srpska vlada to i te kako može učiniti, navodeći kao primjer zabranu
jednog lista koji je uvredljivo pisao o austrijskom caru. Početkom novembra 1905. godine
grupa crnogorskih studenata, koja je studirala i živjela u Beogradu objavila je svoj proglas
pod nazivom “Riječ crnogorske univerzitetske omladine”, kojim se kritički opredjeljuje
prema crnogorskoj vlasti. U ovom proglasu, koji je kao letak širen po Crnoj Gori, navodi
se da je bio posljednji čas da se ukine crnogorski apsolutizam, jer bi, u protivnom,
nastupile kobne posljedice za državu. Postojeći režim je, prema mišljenju potpisnika
Proglasa, nesposoban da odgovori savremenim potrebama, tako da je neophodno da se svi
ostaci tog sistema potpuno iskorijene u ustavnom periodu. Odajući zahvalnost dinastiji
Petrović – Njegoš za sve ono što je učinila za Crnu Goru, potpisnici Proglasa smatraju da
sada treba da nastupi doba ozbiljnog i trezvenog rada na svekolikom preobražaju zemlje.
Na kraju, potpisnici Proglasa su izrazili nadu da će u novom sistemu dominirati one
političke snage čije shvatanje nacionalnih interesa neće dozvoljavati separatizam ili
dominaciju provincijalnih nad opštim interesima srpskog naroda. Za njih je ideja slobode i
ujedinjenja srpskog naroda iznad svih drugih ideja. Nekoliko mjeseci kasnije, marta 1906.
godine, ova grupa crnogorskih studenata iz Beograda publikovala je i svoj drugi proglas.
Proglas je bio naslovljen “Riječ crnogorske univerzitetske omladine o prilikama u Crnoj
Gori”, i bio je mnogo opširniji, oštriji i direktniji nego onaj prvi.

Nikolini protivnici iz Beograda pokušali su da 1907. organizuju atentat na knjaza

Za razliku od prvog Proglasa, u kojem se govorilo dosta uopšteno o prilikama u Crnoj

Gori, bez negativnih kvalifikacija i ocjena konkretnih pojava i ličnosti, u ovom Proglasu
takve suzdržanosti nije bilo. Najprije se konstatuje da se u crnogorskom društvu
prekomjerno po svojoj moći i bogatstvu uzdigao crnogorski dvor, daleko prevazilazeći
snagu naroda kojem je na čelu. Istovremeno, Dvor je postao oličenje i izvor apsolutističke
vladavine i svemoći, što je neizostavno stvorilo sistem vlasti koji je produkovao niz
društvenih mana i poroka, kojima su se uništavale tradicionalne vrijednosti Crne Gore.
Apsolutistička vladavina, kaže se u ovom Proglasu, uništavala je svaku slobodnu riječ i
misao, sputavala svaki polet i napredak, sprečavala ekonomski i kulturni razvoj. Za trideset
godina knjaževe apsolutističke vladavine nije ostvaren bilo kakav napredak, već je na svim
poljima društvenog života nastupilo propadanje i bijeda. U trenutku kada je knjaz shvatio
da će ga takva vladavina neminovno odvesti u propast, on je odlučio da izlaz pronađe u
davanju ustavnih sloboda, i tako sva svoja nedjela i promašaje preda dijelom u nasljeđe
novoj vlasti. Davanje ustava, potpisnici ovog Proglasa zato smatraju političkom farsom,
kojom je knjaz htio da odgovornost podijeli sa onima koji faktički nijesu odgovorni, a da
istovremeno zadrži neokrnjenom svoju ličnu vlast. Učinjenim ustavnim rješenjima knjaz je
uspio da zadrži pređašnju moć i da stvori privid da su ostvarene suštinske promjene
sistema vlasti. Knjaz i njegovi doglavnici čine tako anahroni sistem vlasti, koji se
zahvaljujući formalnom karakteru crnogorske ustavnosti, i dalje održava u svoj svojoj
snazi. Posljedice toga jesu potpuno rasulo crnogorskog društva, njegovo ekonomsko
upropaštavanje, kulturno nazadovanje, učvršćivanje neslobode i terora, propadanje
najvažnijih institucija. U Proglasu se zato tvrdi i da je narod doveden do prosjačkog štapa,
a država na rub egzistencije: “Naša otadžbina ostala je bez snage, skučena i razrivena
ćefovima; rasipanjem i haranjem narod je doveden do prosjačkog štapa. Ona se nalazi u
teškom i bezizlaznom položaju da takvom politikom dolazi do odricanja svoje državne –
nezavisne egzistencije.”
Polazeći od ovih činjenica, potpisnici Proglasa smatraju da je neophodno da se autokratski
sistem knjaza Nikole, koji je i pored uvođenja ustavnosti ostao neokrnjen, suzbije i uništi.
Crnogorski omladinci koji su se školovali u Beogradu, uputili su sredinom 1907. godine
još jedan proglas narodu Crne Gore. U tom proglasu, koji su potpisali kao “srpska
omladina iz Crne Gore”, oni zagovaraju promjenu vlasti, i pozivaju narod da se organizuje
uz pomoć Narodne stranke. Proglas je rasturan po Crnoj Gori, a vlast je preduzela opsežne
mjere da bi uhvatila njegove rasturače. Crnogorski studenti, koji su bili protivnici režima
knjaza Nikole, imali su u Beogradu svoj Klub, koji je, kako kaže jedan od njegovih
članova, bio omladinski politički instrument za Crnu Goru. Njihovo političko djelovanje
uglavnom se svodilo na pisanje proglasa i novinskih tekstova protiv knjaza i crnogorske
vlasti. Najčešće su objavljivali u Skerlićevom Dnevnom listu i radikalskoj Samoupravi. Sa
istaknutim radikalskim prvacima, članovi Kluba su, inače, imali najčešće kontakte.
Omladinci su održavali veze sa Stojanom Protićem, Ljubom Davidovićem, Androm
Nikolićem, a tek 1909. jedan “Omladinac” se susreo s Pašićem. U drugoj polovini 1908.
godine univerzitetska omladina je imala svoj nedjeljnik Crnu Goru.

“Bombaška afera” dovela je odnose dvije države na najnižu tačku

Polovinom 1911. godine “Omladinci” su pokrenuli list Naprijed, u čijem je podnaslovu

stajalo: “Nezavisni list slobodnih Crnogoraca”. U prvom broju lista, rečeno je da oni koji
su pokrenuli list žele da se bore protiv tiranije, ugnjetavanja i bezakonja, te da teže slobodi
i pravdi. Protivnici knjaza Nikole koji su se nalazili u Beogradu, nijesu se samo zadržali na
pisanju proglasa i novinskih članaka, već su krajem 1907. pokušali i da organizuju atentat
na knjaza i članove njegove porodice. Bila je to tzv. “Bombaška afera”. Nekolicina
Crnogoraca pokušala je da u Crnu Goru unese bombe i ubije knjaza i nekog od njegovih
sinova. Međutim, crnogorska policija je preko doušnika iz redova beogradske političke
emigracije saznala da su u Crnu Goru upućene bombe. Čovjek koji je unio bombe u
zemlju, primijetio je po ulasku na teritoriju Crne Gore da ga policija prati, pa je bombe
odnio u Ministarstvo unutrašnjih djela, i otkrio zavjeru.
Istragom crnogorskih vlasti, utvrđeno je da su bombe nabavljene u vojnom zavodu u
Kragujevcu, i da bez odobrenja nekih vojnih službi Kraljevine Srbije one ne bi mogle doći
u ruke zavjerenicima. Sve je ukazivalo da su zavjerenici bili eksponent tajne terorističke
organizacije “Crna ruka”. Takva saznanja dovela su srpsko – crnogorske odnose na najnižu
tačku. Na Cetinju se tvrdilo da je Crna Gora u vrijeme dok su se u Beogradu spremale
zavjere protivu Crne Gore, radila da pomogne Srbiji da lakše podnese ekonomsku blokadu
koju joj je Austro – Ugarska nametnula, a da je na sva ta dobročinstva, srpska vlada
uzvratila krajnom nezahvalnošću i nizom grubih političkih prestupa, od kojih je najveći
blagonaklon odnos prema zavjerenicima koji su bombama htjeli da likvidiraju knjaza.
Kako srpska vlada uporno odbija da se ova stvar riješi do kraja, to crnogorska vlada smatra
da je neophodno da se čitav spor iznese pred međunarodni sud u Hagu. Tužba crnogorske
vlade zasnivala bi se na činjenici da je na teritoriji Srbije organizovana zavjera protiv
crnogorskog vladarskog Doma, da su u tu zavjeru umiješana i lica koja su državni
činovnici Kraljevine Srbije, da se u srbijanskoj štampi vodi kampanja protiv Crne Gore, da
je držanjem zvanične Srbije nanesena šteta ugledu Crne Gore i ugledu njenog vladaoca, te
da to djelovanje ima za cilj nestanak crnogorske države. Na osnovu svega toga, crnogorska
vlada bi tražila da međunarodni sud sankcioniše ovakvo držanje zvanične Srbije. Od ove
tužbe, crnogorska vlada bi jedino odustala u slučaju da se zvanična Srbija javno izvini
Crnoj Gori i da joj pruži izvjesnu satisfakciju. Ta satisfakcija bi podrazumijevala
kažnjavanje svih učesnika u zavjeri i kažnjavanje listova (na osnovu Zakona o štampi) koji
klevetaju Crnu Goru. Izražavano je sa crnogorske strane i nezadovoljstvo što se sa teritorije
Srbije pruža utočište neprijateljima crnogorske vlasti i što se takvi ljudi ne kažnjavaju za
nedjela i klevete uperene protivu Crne Gore. U grijeh srpske vlade upisivano je i to što se,
takođe javno, poziva na revoluciju u Crnoj Gori i na svrgavanje crnogorskog vladara, a oni
koji na takvo nasilje pozivaju ostaju nekažnjeni. Zvanična Crna Gora, kako se naglašava,
nikada nije optužila Srbiju da je organizator zavjera protiv života crnogorskog vladara, pa
ni protiv učesnika u “Bombaškoj aferi”, ali je nesporno da srpska vlada ne kažnjava i ne
goni one koji se zavjereničkim djelovanjem bave.

I pored novinske kampanje protiv Crne Gore počinju pregovori o savezu

Iz Srbije su stigle bombe kojima je pokušano da se ubije knjaz Nikola, i u Srbiji je

organizovana čitava ova zavjera, a da srpske vlasti to nijesu spriječile, niti su iskazale volju
da kazne učesnike ove zavjere. Jednako se zvanična Srbija odnosi i prema onima koji po
novinama objavljuju uvrede protiv članova vladajućeg Doma i podstiču na nasilno
svrgavanje crnogorskog knjaza. U sred ove rasprave dolazi do aneksije Bosne i
Hercegovine, što su i Srbija i Crna Gora doživjele kao atak na njihova životna prava i
interese. U takvoj situaciji dvije zemlje prekidaju sve rasprave, i iskazuju potpuno
jedinstvo u otporu Austro – Ugarskoj.
Srbija i Crna Gora planiraju zajedničku diplomatsku akciju za anuliranje aneksije, ali i za
ostvarivanje izvjesnih kompenzacija na račun Osmanskog carstva. No, čim je ovaj problem
stavljen ad acta, razmirice koje su postojale prije aneksije ponovo su uzele maha. Vrhunac
su dostigle u vrijeme proglašenja Crne Gore za kraljevinu, ljeta 1910. godine. Ponovo je
uoči tog svečanog čina počela novinska kampanja protiv Crne Gore, u kojoj se
nipodaštavao ovaj događaj i knjaz Nikola. Beogradske “Radničke novine” su tada pisale da
proglašenje Crne Gore za kraljevinu “nije praznik crnogorskog naroda, već glorifikacija
njegovih krvnika”. Zvanična Srbija bila je potpuno suzdržana, ali se može pretpostaviti da
je provladina štampa održavala njen stav o ovom činu. Naravno, Srbija je poslala svoju
delegaciju na ovu svečanost. Na čelu delegacije bio je princ Aleksandar Karađorđević,
unuk kralja Nikole. Po svom običaju, Gospodar je srpsku delegaciju, i svog unuka
Aleksandra obasuo komplimentima: “Vaše kraljevsko visočanstvo, kad se budete vratili u
lijepu prijestolnicu bratske Srbije, moliću Vas, da Njegovom veličanstvu kralju isporučite
moj topli bratski pozdrav. U isto vrijeme kažite Vašem milom roditelju, a mome dragom
zetu, da srce Vašeg djeda jednako bije uz srce kralja Srbije, i da nema te sile, koja bi njega
i mene, nas i Vas mogla razdvojiti. Izjavite u ime moje Njegovom veličanstvu kralju da
Crna Gora za sva vremena ostaje najuzdanija sestra Srbije, i da će kao kraljevina, još lakše
i s više izgleda na uspjeh s njome zajedno vršiti svoj zadatak”.
Iako su i dalje postojali razlozi zbog kojih je između Crne Gore i Srbije vladalo
nepovjerenje, krajem 1910, ipak dolazi do pregovora o savezu. Na te pregovore, kao i
toliko puta do tada, dvije države su faktički bile primorane zbog istovjetnosti njihovih
interesa u vezi sa podjelom preostalih turskih teritorija na Balkanu. Uvijek kada su u nekoj
“trećoj strani” prepoznali opasnost, Srbija i Crna Gora su stupale u pregovore, potiskujući
istovremeno sve ono što ih je razdvajalo. A krajem 1910. godine, zbog događaja u
njihovom okruženju, bilo je razloga da se srpska i crnogorska vlada zabrinu. Nemiri u
Turskoj, i posebno Arbanaški ustanak, natjerao je dvije vlade da razmisle o zaštiti svojih
interesa. Kralj Nikola je zato decembra 1910. predložio srpskoj vladi da u pogodnom času
napadnu na Tursku, jer postoji opasnost da neke teritorije na koje oni pretenduju zauzmu
albanski ustanici. Srpska vlada, u prvo vrijeme, nije podržala ovaj kraljev zahtjev,
smatrajući da je takva akcija nemoguća bez podrške Bugarske ili barem sigurne
neutralnosti Austro – Ugarske.
Početkom 1911. godine ponovo je pregovarano između Beograda i Cetinja o zajedničkoj
politici prema Turskoj, ali bez konkretnih planova o ratu. Jedino oko čega su se dvije
države sporazumjele bila je podjela teritorije Osmanske imperije nakon njenog istjerivanja
sa Balkana.

Pregovori o podjeli turskih teritorija zbog tajnosti su vođeni u Lucernu

Shodno tom okvirnom sporazumu, Crnoj Gori je trebalo da pripadne polovina

Novopazarskog sandžaka, dio Stare Srbije do Šar planine, i dio Sjeverne Albanije.
Pregovori između crnogorske i srpske vlade o podjeli turskih teritorija ponovo su postali
aktuelni tokom ljeta 1912. godine, kada se uveliko radilo na sklapanju balkanskog saveza i
ratu protiv Turske. Septembra 1912. srpska i crnogorska vlada su započele pregovore o
vojnom i političkom savezu. Pregovori su, zbog tajnosti, vođeni u Lucernu (Švajcarska). U
ime Crne Gore pregovarali su ministar unutrašnjih djela Jovan Plamenac i major Jovo
Bećir, dok je srpsku stranu predstavljao pukovnik Petar Pešić. Već krajem septembra
potpisana je politička i vojna konvencija između kraljevine Crne Gore i Kraljevine Srbije.
Političkom konvencijom dvije države se obavezuju na uzajamnu pomoć u slučaju da jedna
od njih bude napadnuta, ali se saglašuju i da najkasnije do 1. oktobra treba objaviti rat
Turskoj. Vojnom konvencijom između Srbije i Crne Gore izvršena je podjela operacijskih
zona. Prema utvrđenom planu, crnogorska vojska je trebalo da glavninom svojih snaga
dejstvuje prema Skadru i Sjevernoj Albaniji, a manjim jedinicama prema Novopazarskom
sandžaku. Kada su ugovorom utvrdile svoj ratni savez, Crna Gora i Srbija su zajedno sa
ostalim balkanskim saveznicama (Bugarskom i Grčkom) napale na Tursku. Prva je rat
objavila Crna Gora (8. oktobra po novom kalendaru), a desetak dana kasnije to je učinila i
Srbija. Tako je počeo Prvi balkanski rat. Tokom rata srpska i crnogorska vojska ratovale su
nezavisno jedna od druge, sve do posljednjih dana rata. Povod da se planiraju zajedničke
operacije bila je dugotrajna bitka za Skadar. Naime, kralj Nikola je zatražio od kralja Petra
da mu uputi nekoliko teških baterija, jer izgleda crnogorska artiljerija nema dovoljnu
vatrenu moć za osvajanje grada kakav je Skadar. Kralj Petar je ovaj zahtjev proslijedio
Vrhovnoj komandi, koja je odlučila da formira tzv. Primorski kor od 30.000 ljudi, sa
četrdesetak artiljerijskih oruđa i četiri aviona. Primorski kor je formiran krajem februara
1913. godine, a na položaje oko Skadra došao je tek krajem marta. No, srpske trupe će se
ubrzo povući sa tih položaja pod pritiskom velikih sila. Njihovo sadejstvo sa crnogorskim
snagama trajalo je tek nekoliko dana. Komandant Primorskog kora, general Petar Bojović,
izvijestio je kralja Nikolu da njegove trupe napuštaju opsadu Skadra: “Politički razlozi i
današnja politička situacija nagone nas prekinuti neprijateljstva na Skadru i dići opsadu.
Sem blokade s primorja, koja onemogućava dalje transportovati trupe, municiju i hranu,
Velike sile upotrijebile su sav svoj uticaj da Skadar ostane Albaniji i da mi ne činimo
zaludne napore i nepotrebne žrtve”. Bojovićevo mišljenje nije dijelio i kralj Nikola: “Vaš
me telegram porazio da napuštanjem zajedničkih operacija, gubimo Skadar, koji za malo
dana može biti naš“. Slavu za oslobađanje Skadra Crnogorci tako nijesu ni sa kim dijelili,
iako od tog njihvog dobitka nije bilo prevelike koristi. Nedugo nakon završetka Prvog
balkanskog rata došlo je do izbijanja Drugog balkanskog rata, koji je vođen između Srbije i
Grčke s jedne, i Bugarske s druge strane. U ovom ratu Crna Gora je odmah stala na stranu
Srbije, uputivši na prvu liniju srpsko-bugarskog fronta Dečanski odred pod komandom
serdara Janka Vukotića. Odred je imao 13.000 vojnika. U ovom ratu, koji je trajao od juna
do avgusta 1913, Crna Gora je, ratujući na strani Srbije, izgubila oko 150 vojnika, dok je
skoro 700 ranjeno.

U oktobru 1913. povučena je prva zajednička granica u novijoj istoriji

Tek završeni Balkanski ratovi “otvorili” su pitanje razgraničenje između dvije države, pa
su krajem avgusta 1913. započeli pregovori o podjeli teritorija i uspostavljanju granične
linije. Pregovori su trajali do kraja oktobra, kada je potpisan ugovor o razgraničenju.
Ugovorom je utvrđena granična linija između Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, i to
od sela Dekare na bosansko – hercegovačkoj granici do Bijelog Drima. Tada su Srbija i
Crna Gora po prvi put u svojoj novovjekovnoj istoriji dobile zajedničku granicu, postavši
tek u 20. vijeku – susjedne zemlje. U isto vrijeme došlo je i do otvaranja crnogorskog
poslanstva u Beogradu. Krajem oktobra 1913. kralj Nikola je za crnogorskog poslanika u
Beogradu imenovao Lazara Mijuškovića. Zgrada poslanstva bila je u Svetosavskoj ulici.
Na osnovu izvještaja koje je Mijušković dostavljao Cetinju, može se zaključiti da je njegov
zadatak bio da prati raspoloženje javnosti i određenih političkih stranaka prema ujedinjenju
Crne Gore i Srbije. Poslije završetka rata, i dobijanja zajedničke granice, bilo je u Crnoj
Gori predloga da se radi na stvaranja čvršćeg saveza između dvije zemlje. Poslanik
Crnogorske narodne skupštine, dr Sekula Drljević, podnio je početkom 1914. predlog
Skupštini o sklapanju carinske, vojne i diplomatske unije između dvije kraljevine. Taj
predlog Drljević je obrazlagao činjenicom da bi unija omogućila ekonomski i kulturni
prosperitet Crne Gore, i da bi u potpunosti odgovarala njenim državnim interesima.
Međutim, crnogorska vlada je odbila ovaj predlog, što je podržala većina poslanika u
Skupštini (njih 68 od ukupno 74). Protiv ove ideje bio je i kralj Nikola, koji je smatrao da
bi na taj način Crna Gora, u uniji sa višestruko većom Srbijom, izgubila svoju
individualnost. Ideje o ujedinjavanju i približavanju dvije zemlje prekinuli su pucnji
Gavrila Principa. Kralj Nikola je bio preneražen ovim događajem, ali i uplašen zbog
posljedica koje može izazvati. U tim danima, crnogorska vlada i Skupština iskazivale su
potpunu podršku Srbiji. Crnogorska štampa kritikovala je držanje Austro – Ugarske prema
Srbiji, a posebno ultimatum koji je upućen Srbiji. Za ultimatum se govorilo da je to znak
bezgranične pohlepe za tuđom imovinom i izraz “krvožedne mržnje” prema jednom
narodu koji nema nikakve krivice. Bezrezervna podrška Srbiji iskazivana je posebno nakon
vijesti da joj je Monarhija objavila rat. Tada je u zvaničnom “Glasu Crnogorca” objavljen
telegram koji je kralj Nikola uputio regentu Aleksandru, u kojemu se kaže da ponos
srpskog plemena nije dopustio da se popušta Austro – Ugarskoj u njenim zahtjevima.
Srpski narod je izabrao, kaže kralj, da novim žrtvama brani pravdu i narodnu nezavisnost.
Kralj se nada da će srpski narod iz ovoga rata izaći kao pobjednik i da će tom pobjedom
obezbijediti “sjajnu budućnost”. Uz usklike srpskoj vojsci i srpstvu (“Živjelo naše milo
Srpstvo!”), kralj Nikola poručuje svom unuku: “Moji Crnogorci već su spremni na granici,
da ginu u odbrani naše nezavisnosti.” I crnogorska vlada je poručila srpskoj: “Mi smo s
vama da dijelimo zlo i dobro. Sudbina Srbije je i naša.” Istovremeno, kralj Nikola je
naredio opštu mobilizaciju crnogorske vojske. To je tumačeno kao spremnost Crne Gore
da izvrši svoju svetu i slavnu dužnost, ali i obaveza Crne Gore prema Srbiji. Nedugo nakon
naredbe o mobilizaciji, Crna Gora je objavila rat Austro – Ugarskoj. Prije nego je rat
počeo, između srpske i crnogorske vlade postojao je dogovor o usaglašavanju vojnih
djejstava.

Ratni plan iz 1914. je faktički podveo crnogorsku vojsku pod srpsku komandu

Ideja za tu saradnju potekla je od Srbije, ali je pritisak na Crnu Goru da na tu saradnju

pristane potekao od Rusije. Predsjednik srpske vlade, Nikola Pašić smatrao je da se ne
smije dozvoliti da crnogorska vojska nastupa po planu koji nije usaglašen sa srpskim
ratnim planom, jer, kako on smatra, cilj ovog rata nije da se zauzme ova ili ona teritorija,
već da se pobijedi neprijatelj. Zato je Pašić smatrao za neophodno da dvije vojske
nastupaju zajednički, i po unaprijed utvrđenom planu dejstava. Ovaj njegov rezon
prihvatila i podržala je i ruska vlada. Plan zajedničkih dejstava srpske i crnogorske vojske
napravio je početkom avgusta 1914. vojvoda Radomir Putnik, i taj plan je kralj Nikola
teška srca prihvatio. Planom vojvode Putnika predviđeno je da dvije trećine crnogorske
vojske budu stavljene na raspolaganje srpskoj vrhovnoj komandi za operacije u Bosni, a da
ostatak snaga, tj. jednu trećinu, Crna Gora upotrijebi za neposrednu odbranu svoje
teritorije. Sa svoje strane, srpska vlada je prihvatila da dostavlja potrebnu vojnu i
materijalnu pomoć crnogorskoj vojsci. Kralj Nikola je morao prihvatiti i da se formira
zajednički generalštab za srpsku i crnogorsku vojsku, te da na čelu crnogorske Vrhovne
komande bude srpski oficir. Na taj položaj kralj je imenovao generala Boža Jankovića, a za
njegovog pomoćnika pukovnika Petra Pešića. Faktički, ovim je, kako tvrdi istoričar Novica
Rakočević, crnogorska vojska stavljena pod srpsku komandu. Tobožnji paritet uspostavljen
je imenovanjem crnogorskog generala Jova Bećira za delegata pri srpskoj vrhovnoj
komandi, koji nikakvog uticaja na odluke vrhovne komande nije imao. Iako je kralj Nikola
morao prihvatiti da svoju vojsku stavi na raspolaganje srpskoj Vrhovnoj komandi, on
izgleda nije imao stvarnu namjeru da se preduzetih obaveza pridržava. Samo nekoliko dana
poslije imenovanja srpskih oficira na čelo crnogorske Vrhovne komande, počele su da
stižu pritužbe na kraljevo držanje prema sporazumu. Srpski oficiri su se žalili da nijednu
zapovijest vojska nije izvršila u potpunosti, a kralj Nikola, kako tvrdi general Janković,
“ostaje dosledan svojoj staroj politici: izvući što više koristi od rata, a uložiti što manje
snage.” Pretpostavljalo se da kralj hoće da sačuva vojsku za posjedanje Boke Kotorske i
Skadra. Istina, na početku ratnih dejstava, kralj Nikola je savjetovao serdaru Janku
Vukotiću, komandantu Sandžačkog odreda, i brigadiru Mitru Martinoviću, da ne dozvole
da Srpska komanda upotrijebi njihove trupe za operacije koje bi iziskivale velike žrtve:
“Nemojte da mi ispogibaju Crnogorci jer Bog zna što nas najposlije čeka. Ne puštite se da
vas ko nuka na juriše i kasapnicu. Krvave se slave prođite a gledajte đe se može uljest i
izljeć ne slomljene glave, jer vam opet kažem potonja se gleda, za ovo me razumite dobro.
Braća Srbijanci imaju dosta ljudi i oni mogu ih trošiti da im se malo poznaje a mi kao što
znate imamo malo a mlogo smo ih izgubili. Ako vam ovo ne bude vazda pred oči neka ste
od Boga i od mene prokleti.” Zbog ovakvog držanja kralja Nikole srpska vlada je
protestovala, prijeteći da će povući svoje oficire i da će obustaviti snabdjevanje crnogorske
vojske. Čitava 1914. godina prošla je u nadgornjavanju kralja Nikole i srpske vlade oko
upotrebe crnogorskih snaga, i u kraljevim pokušajima da zaista bude komandant svojih
trupa. To u svojoj studiji o odnosima Crne Gore i Srbije u Prvom svjetskom ratu ističe i
istoričar Nikola Škerović: “Dok je kralj Nikola nastojao da koliko-toliko održi
samostalnost u svojoj spoljnoj i unutrašnjoj politici, srbijanski vojni i politički odlučujući
faktori nastojali su vrlo energično i neskrupulozno da takve akcije onemoguće i do krajnjih
granica ograniče.”

Nikola: U uniju sa Srbijom samo ravnopravno i sa svojom dinastijom

Kada su propali svi pokušaji generala Jankovića da natjera kralja Nikolu na izvršavanje
preuzetih obaveza, on je odlučio da podnese ostavku na položaj načelnika crnogorske
Vrhovne komande. Međutim, srpska vlada mu je savjetovala da od toga zasada odustane.
Obrazloženje je bilo jednostavno: “Dolaskom na to mesto koga od crnogorskih oficira
izgubićemo uticaj i držanje crnogorske vojske u našoj šaci”. No, kada je crnogorska vojska
iznenadnom akcijom osvojila Skadar, general Janković je povučen, a pukovnik Petar Pešić
postavljen je na njegovo mjesto.
Zbog ove samostalne akcije Crne Gore, odnosi između nje i Srbije postali su još gori.
Pukovnik Pešić je tada pitao svoju vladu da li je sada vrijeme da se potpuno prekinu odnosi
s Crnom Gorom, kako bi svoje djelovanje prilagodio tom cilju. Njegov lični stav je bio da
za prekid odnosa treba izabrati neko drugo vrijeme, a ne krizu oko crnogorskog osvajanja
Skadra. O tome je Pešić pisao srpskoj Vrhovnoj komandi sljedeće: “Ako naši interesi
zahtevaju da se Crna Gora dovede u očajan položaj, bolje je koristiti drugu priliku a ne
Skadar.” Od osvojenja Skadra pa do kapitulacije Crne Gore, pukovnik Pešić je ostao na
čelu crnogorske Vrhovne komande, trudeći se da kontroliše i suzbija bilo kakvu
samostalnu akciju kralja Nikole. U tome je bio prilično uspješan, poništivši čak i jednu, ne
toliko važnu odluku kralja Nikole o lociranju Riječke brigade. Možemo samo zamisliti
kolika je bila kraljeva nemoć u odlučivanju o nekim mnogo važnijim pitanjima, kada nije
mogao uticati na pozicioniranje jedne brigade. Naravno, na ovakvu poslušnost kralj Nikola
je bio natjeran čvrstom ruskom rukom, koja nije dozvoljavala da crnogorski vladar vodi rat
po sopstvenom nahođenju, već po zajedničkom savezničkom planu. Gledano sa čisto
vojničkog stanovišta, ova koordinacija između savezničkih armija je možda i imala smisla,
ali je za kralja Nikolu ona bila problematična sa političkog stanovišta. Naime, u
ograničavanju njegovog komandovanja kralj je prepoznao namjeru srpske vlade da ga
postepeno učini politički zavisnim, i da sjedinjavanjem srpskih i crnogorskih vojnih snaga
stvori uslove za prisajedinjenje Crne Gore Srbiji. Kralj je primjećivao da su srpski oficiri
pri crnogorskoj vojsci upravo pokušavali da stvore teren za ostvarivanje takvog cilja, pa je
pukovniku Pešiću rekao: “Nisam zadovoljan sa vašim mladim oficirima, jer oni
propagiraju za uniju, upravo ulazak Crne Gore u sastav Srbije i to kao njen sastavni dio, a
ne kao Crna Gora sa svojom dinastijom. To neće biti nikad dok sam ja živ, a ni poslije
moje smrti, jer tome protivi se Rusija i Italija, upravo moje kćeri. Ja sam bio za uniju još za
vrijeme kneza Mihaila, a i sada sam samo na bazi: zajednički ministar vojni, inostranih
djela i finansija, ali Crna Gora ostaje sa samom dinastijom ravnopravna sa Srbijom”.
Naravno, ovakvi stavovi kralja Nikole bili su suprotni osnovnoj ideji srpske vlade o
stvaranju jedinstvene države pod dinastijom Karađorđević.
Prije nego je rat počeo, Pašić je imao plan koji je sadržan u jednoj rečenici: “Za mir na
jugoistoku potrebna je jedna jaka država pod kojom će stajati sve pokrajine u jednom ili
drugom obliku”. Pitanje o budućnosti Crne Gore nakon završetka rata provlačilo se kroz
srpsko-crnogorske odnose sve do kapitulacije Crne Gore početkom 1916. godine, da bi u
izbjegličkim danima ono postalo dominantno. Od 1916. do 1918. u crnogorsko-srpskim
odnosima gotovo i nije bilo druge priče osim one o budućnosti Crne Gore i njene dinastije.
Rješavanjem ovog pitanja određivala se sudbina Crne Gore i njene dinastije.

Zvanično se nije govorilo o tome da će Crna Gora biti pripojena Srbiji

Stvaranje jugoslovenske države bio je cilj kojeg se srpska vlada držala svih ratnih godina, i
na čijem je ostvarivanju predano radila. Iako se u zvaničnim publikacijama ne navodi da će
se Srbija proširiti na račun Crne Gore ili da će Crna Gora biti pripojena Srbiji, na osnovu
kontura proklamovanih srpskih ratnih ciljeva nije izgledalo logično da crnogorska
kraljevina može ostati izvan procesa jugoslovenske integracije. Jasno je bilo još 1914.
godine da je postojanje nezavisne crnogorske države nespojivo sa ostvarivanjem ratnog
cilja koji je Srbija proklamovala. Predsjednik srpske vlade, Nikola Pašić je krajem
decembra 1916. na sjednici vlade raspravljao o tome da li ima političkog smisla “da Crna
Gora ostane kao zasebna srpska državica u trenutku kada se celo srpstvo ujedinjuje?”
Budući da je ocijenjeno da bi u tom slučaju ova “zasebna srpska državica” narušila koncept
ujedinjenja za koji se srpska vlada zalaže, ali i da bi separatna politika crnogorskog dvora
mogla biti iskorišćena od neprijatelja južnoslovenskog jedinstva, odlučeno je da se zauzme
blagonaklono držanje prema Crnogorcima koji pripadaju unionističkom pokretu. Srpska
vlada je takođe smatrala da kralj Nikola treba da prihvati ideju srpskog i jugoslovenskog
ujedinjenja, kao i da se odrekne dinastičkih ambicija. Zauzvrat, on i članovi dinastije dobili
bi doživotnu apanažu i pravo da zadrže titule. Naravno da kralj Nikola nije htio pristati na
ovakva rješenja, tako da je srpska vlada morala preduzeti akciju za njegovu političku
eliminaciju. U suštini, njen zadatak je bio, kako piše Nikola Pašić, da spriječi svaku
aktivnost crnogorske vlade koja bi išla u korist ponovnom uspostavljanju Crne Gore kao
nezavisne države i vraćanju dinastije Petrović – Njegoš na Cetinje. Ova politika srpske
vlade faktički je legalizovana Krfskom deklaracijom (7/20. 07. 1917), kojom je utvrđeno
da će poslije rata biti stvorena zajednička država Srba, Hrvata i Slovenaca, na čijem će čelu
biti vladar iz dinastije Karađorđević. Položaj Crne Gore nije bio definisan Krfskom
deklaracijom, budući da se, kako smatra istoričar Branko Petranović, srpska vlada
dogovorila sa Jugoslovenskim odborom da ovo pitanje bude tretirano kao unutrašnja stvar
Srbije. Organizovana politička i propagandna akcija srpske vlade kojom se trebalo
suprotstaviti djelovanju crnogorske emigrantske vlade i njenom osnovnom cilju – očuvanju
nezavisne Crne Gore i dinastije Petrović – Njegoš, započela je krajem 1916. godine.
Najprije je srpska vlada formirala Crnogorski odsjek u okviru Ministarstva spoljnih
poslova, preko kojeg je trebalo da vodi poslove oko ujedinjenja Crne Gore i Srbije.
Nedugo potom, srpska vlada je formirala Privremeni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne
Gore, sa sjedištem na Krfu. U Odboru su bili crnogorski državljani koji su bili u službi
srpske vlade. Na ovaj način, srpska vlada je borbu protiv kralja Nikole prepustila samim
Crnogorcima, tretirajući to kao njihovu unutrašnju stvar, sa kojom ona formalno nema
veze. Na čelu ovog Privremenog odbora bio je bivši crnogorski ministar pravde Janko
Spasojević, koji je i za vrijeme ministrovanja bio u službi srpske vlade. Krajem novembra
1916. Spasojević je dobio Pašićevu instrukciju da podnese ostavku na ministarski položaj,
kako bi se stavio na čelo pokreta za ujedinjenje Crne Gore i Srbije, što je Spasojević i
učinio. Već početkom decembra 1917. godine, Spasojević je postao predsjednik
Privremenog odbora za narodno ujedinjenje. Novac za rad Odbora obezbijedila je srpska
vlada. U pitanju je bila poveća suma – pola miliona franaka.
Političko – propagandna akcija protiv kralja Nikole i njegove vlade dobila je svoje
najznačajnije institucionalno i organizaciono središte početkom 1917. godine – osnivanjem
Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje. Odbor su uglavnom činili bivši crnogorski
ministri, od kojih je jedan bio i predsjednik vlade. Ideja o formiranju odbora potekla je od
predsjednika srpske vlade Nikole Pašića, koji je bio i njen glavni realizator. Pašić je očito
želio da Privremeni odbor, koji je formiran na Krfu, zamijeni tijelom koje će nastupati
aktivnije i djelotvornije, i u kojemu će biti lica od najveće političke važnosti u Crnoj Gori.
Zato je on, krajem decembra 1916. godine, napisao jedan opširan memoar o crnogorskom
pitanju, u kojem je razradio ideju o formiranju crnogorskog odbora za ujedinjenje, i u
kojem je u 15 tačaka označio glavne pravce njegovog djelovanja.

Sve je izgledalo kao da srpska vlada nema nikakve veze sa eliminacijom kralja Nikole

Taj memoar Pašić je poslao Milenku Vesniću, srpskom poslaniku u Parizu, sugerišući mu
da sa sadržajem memoara upozna crnogorskog predsjednika vlade Andriju Radovića, sa
kojim je, preko Vesnića, odranije održavao tajne veze. Pašić je bio planirao da na čelu
Odbora bude Radović, a da članovi Odbora budu njegove kolege iz kabineta i “još dve – tri
ličnosti od viđenih Crnogoraca”. Andrija Radović je ubrzo prihvatio Pašićevu ideju, pa je,
takođe na njegov nagovor, početkom januara 1917. podnio ostavku na mjesto predsjednika
crnogorske vlade. Formalni je razlog za Radovićevu ostavku bio odbijanje kralja Nikole da
prihvati njegov memorandum o svesrpskom i jugoslovenskom ujedinjenju. Kraljevo
neprihvatanje da se bezuslovno bori za stvaranje zajedničke države, poslužilo je tako
Radoviću kao motiv za osnivanje odbora koji će se za takvu političku ideju zalagati. Na
ovaj je način čitava akcija za političku eliminaciju kralja Nikole izgledala kao čisto
unutrašnja stvar Crnogoraca, sa kojom srpska vlada nema bilo kakve veze. Kako zapaža
istoričar Dimitrije Vujović, srpska vlada nikada nije vodila otvorenu kampanju protiv
crnogorske vlade, niti je preko svojih službenih organa i listova javno optuživala kralja
Nikolu. Umjesto nje, ali uz njenu podršku, to su radili crnogorski državljani okupljeni oko
Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, koji svoju borbu nijesu smatrali borbom za
interese srpske vlade, već borbom za ostvarivanje pravednog političkog ideala koji je
istorijski utemeljen u crnogorskom biću, i koji doprinosi boljoj budućnosti Crne Gore.
Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje pokrenuo je svoj list “Ujedinjenje”, aprila 1917,
koji je trebalo da služi propagandi njihove ideje. U prvom broju uredništvo napominje da
oni žele da pomognu ostvarenju “velikog cilja” – stvaranju jugoslovenske države, i to u
vrijeme kada, kako se kaže, “kraljevska vlada i kralj Nikola nastoje da očuvaju kontinuitet
starog državnog i političkog života, tj. kada žele da Crnu Goru očuvaju kao nezavisnu
državu”. Takvu težnju oni označavaju kao udaljavanje Crne Gore od njenih životnih
interesa i od njene srpske nacionalne misli, kojoj je oduvijek bila posvećena. Istovremeno,
u ovakvom kraljevom nastojanju Ujedinitelji su prepoznali “mali separatistički prohtjev”,
koji počiva na dinastičkim i vlastodržačkim interesima, a ne na uviđanju stvarnih interesa
Crne Gore. Državnoj samostalnosti Crne Gore oni su pretpostavili ujedinjenje srpskog
naroda, smatrajući da ujedinjenje srpskog naroda isključuje potrebu njenog nezavisnog
državnog opstanka. Naravno, Ujedinitelji nijesu smatrali da će time Crnoj Gori biti
nanesena šteta, niti da će ona u zajedničkoj državi biti obespravljena. Naprotiv, oni
smatraju da će Crna Gora, ujedinjena sa Srbijom i ostalim srpskim, hrvatskim i
slovenačkim zemljama, biti sasvim ravnopravna. Uz to, u novoj državi njoj će, navodno,
biti omogućen ekonomski i kulturni prosperitet, demokratski razvoj i sigurnost. U prilog
ovoj tvrdnji, navodi se i izjava predsjednika srpske vlade, Nikole Pašića, da će Crnogorci,
ukoliko se ujedine sa Srbijom, imati isti status i ista prava kao Srbi iz Šumadije. Ulaskom u
zajedničku državu, Crna Gora će, kako se govorilo, dobiti položaj bolji nego je ikada
imala, i ona u novoj državi neće biti u podređenom položaju prema Srbiji, niti će biti pod
Srbijom. Ujedinjenje kakvo se predviđa, donijeće slobodu i jednakost svima, tačnije čitavoj
“našoj naciji” i svim Jugoslovenima. Izvan te zajednice sa Srbijom i zemljama slovenskog
Juga, Crnu Goru, kako smatraju Ujedinitelji, čeka neminovna ekonomska i politička smrt.
Ujedinitelji su zato kritikovali crnogorsku vladu što je kao svoj jedini cilj postavila
oslobođenje Crne Gore i obnovu njene nezavisnosti, a ne oslobođenje Srpstva i njegovo
ujedinjenje. Ujedinitelji su, inače, smatrali da nakon uspješnog završetka rata Crna Gora
“završuje svoju ulogu kao zasebna srpska država”, te da joj onda jedino predstoji ulazak u
zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca. To bi bio, kako se govorilo, “jedini spas za
Crnu Goru”. Pored popularisanja ideje svesrpskog i jugoslovenskog ujedinjenja, naravno u
korist srpske vlade, Crnogorski odbor je za jedan od svojih najvažnijih propagandnih
ciljeva imao moralnu i političku diskreditaciju kralja Nikole.

Podgorička skupština je faktički značila puč iza koga je stajala zvanična Srbija

Nizom novinskih članaka i drugih publikacija, kralj Nikola je prikazivan kao protivnik
srpskog i jugoslovenskog jedinstva, kao separatista, rasipnik državnog novca, i posebno
kao nacionalni izdajnik.
Istina, takve su optužbe na kraljev račun postojale i godinu dana prije osnivanja
Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, a među prvima ih je iznio serdar Janko
Vukotić. Kasnije, poslije formiranja Odbora, ovakve optužbe su postale sve češće. U
jednom se memorandumu Crnogorskih organizacija za narodno ujedinjenje u Americi
navodi da je kralj Nikola kapitulacijom pred austrougarskom vojskom počinio zločin
prema Srpstvu i Saveznicima, postavši najveći izdajnik u istoriji Jugoslovena. On je, eto,
krivac što je Crna Gora, ta “kolijevka srpske slobode”, prvi put kapitulirala pred
neprijateljem. Cilj o kome su maštali tzv. Ujedinitelji, a iza kojeg je politički stajala srpska
vlada, realizovan je novembra 1918. godine. Tada su u Crnoj Gori pristalice prisajedinjenja
Crne Gore Srbiji, potpomognute povjerenicima srpske vlade, organizovale tzv. Podgoričku
skupštinu. Poslije oslobođenja Crne Gore od austrougarske okupacije, formiran je, uz
pomoć srpske vlade, “Centralni izvršni odbor za ujedinjenje”. Odbor je najprije odlučio da
se sprovedu izbori za tzv. “Veliku narodnu skupštinu”, koja je kasnije prozvana
“Podgorička”. Da bi obezbijedili da u skupštinu budu izabrane pristalice bezuslovnog
ujedinjenja, članovi “Centralnog izvršnog odbora” su donijeli posebna izborna pravila,
koja ne samo da nijesu bila u skladu sa dotadašnjim izbornim zakonodavstvom, već nijesu
garantovala ni da će u potpunosti biti izražena izborna volja Crnogoraca. Izbori su trebali
da budu posredni, i da svaka kapetanija, srez i varoš izabere pet do petnaest povjerenika, a
povjerenici da izaberu poslanike za skupštinu. Nakon ovako sprovedenih izbora,
povjerenici su izabrali 169 poslanika, od kojih četvorici nijesu potvrđeni mandati, pa je u
radu skupštine trebalo da učestvuje 165 poslanika. Skupština se sastala u Podgorici 24.
novembra 1918. (po novom kalendaru), a svoj rad završila je 29. novembra. Kao što se i
moglo očekivati, Skupština je donije odluku da se kralj Nikola i dinastija Petrović – Njegoš
detronizuje, i da se Crna Gora ujedini sa Srbijom u jednu državu pod dinastijom
Karađorđevića, te da tako ujedinjena stupi u zajedničku državu. Odlukama Podgoričke
skupštine, koje nijesu bile ni legalne ni legitimne, izvršen je faktički državni udar. Iza tog
državnog udara stajala je zvanična Srbija, podržavana od većine velikih sila. U prvom
reagovanju crnogorske vlade na odluke Podgoričke skupštine ponovljen je njen pređašnji
stav da su sve odluke koje se donose mimo zvaničnih institucija Crne Gore – nelegitimne.
Shodno tome, i odluke Podgoričke skupštine smatraju se nelegitimnim. Crnogorska vlada
napominje i da su ove odluke donesene uz pomoć vojnih snaga druge države, što upućuje
na to da one imaju karakter nasilnog akta. Vlada je optužila srpske vlasti da su, koristeći
prisustvo srpskih trupa u Crnoj Gori, sprovele svoj davnašnji plan o njenom prisajedinjenju
Srbiji. Taj plan one su sprovele organizovanjem nezakonite skupštine, koja ni po svom
sastavu, niti po svom djelokrugu, nema uporište u crnogorskom ustavu. Ova je skupština,
kako se kaže, bila organizovana samo zbog toga da bi izvršila prisajedinjenje Crne Gore
Srbiji i da bi svrgnula “narodnu dinastiju” Petrović – Njegoš, iako ona ni po jednom
osnovu takvo pravo nema. Skupština u Podgorici nije bila izraz volje crnogorskog naroda,
smatra crnogorska vlada, već najobičnije oruđe “za imperijalističke ambicije Srbije”. Te
imperijalističke ambicije Srbije potvrđuju se i činjenicom da ona svim silama nastoji da
legalizuje odluke ove skupštine, uprkos tome što velike sile (Francuska, Velika Britanija,
Italija) priznaju legitimitet crnogorske vlade. Uzdajući se u uvažavanje tog legitimiteta,
crnogorska vlada se nada da će “brutalni pokušaj aneksije”, koji je izvršen u Podgorici,
naići na jednodušnu osudu saveznika. Takođe, crnogorska vlada očekuje da će zahvaljujući
uticaju Saveznika ubrzo biti anulirane odluke Podgoričke skupštine, a Crna Gora ponovo
uspostavljena kao nezavisna država. Ta nezavisna Crna Gora, zasigurno, odmah bi izrazila
svoju slobodnu volju u vezi sa ujedinjenjem sa ostalim jugoslovenskim zemljama.
Odluke Podgoričke skupštine označene su u posebnom komentaru u Glasu Crnogorca i kao
završni čin zavjere, koju zvanični Beograd već duže vrijeme sprema protivu Crne Gore. Ta
je zavjera, kako se kaže, usmjerena protiv časti, prava i suvereniteta Crne Gore, a
sprovedena je u djelo njenim prisajedinjenjem Srbiji i zbacivanjem dinastije Petrović –
Njegoš.
Velike sile, Francuska prije svih, odobrile su akt nasilne aneksije, učinjen u Podgorici

Međutim, da crnogorsko protivljenje odlukama Podgoričke skupštine ne bi bilo

protumačeno kao protivljenje ideji jugoslovenskog zajedništva, objašnjava se da Crnogorci
hoće Jugoslaviju, ali hoće i da budu ravnopravni u toj Jugoslaviji. Crnogorci hoće da budu
dio Jugoslavije, a ne dio Srbije, odnosno, oni hoće jedinstvo sa svim jugoslovenskim
zemljama, a ne samo jedinstvo sa Srbijom. Za razliku od njih, Beograd, kako se tvrdi, hoće
da stvori Veliku Srbiju, a Crnu Goru da učini običnim okrugom.
Crnogorska vlada je osuđivala i držanje srpske vojske u Crnoj Gori, tvrdeći da je na
osnovu njihovog djelovanja konačno svima jasno da je politika Srbije usmjerena protiv
Crne Gore, a ne protiv kralja Nikole. Jer, umjesto da pruži pomoć iznurenom narodu Crne
Gore, srpska vojska je izabrala da joj najvažniji zadatak bude gaženje crnogorskog ustava i
zakona, a sve sa ciljem da uništi crnogorski suverenitet i uspostavi srpsku vlast nad Crnom
Gorom. Kao primjer za to navodi se jedan raspis srpskih vojnih vlasti, koji potvrđuje da je
Crna Gora podijeljena na okruge i srezove, baš kao i Srbija. Namjera da se u Crnoj Gori
uspostave srbijanske institucije prepoznaje se i u nazivu “Velika Narodna skupština”. To
je, kako se tvrdi, institucija koja postoji u Srbiji, i koja je jedino u Srbiji ustavna kategorija.
Crnogorski Ustav ne predviđa postojanje institucije sa takvim nazivom, pa je
uspostavljanje ovakve institucije suprotno Ustavu. Na osnovu toga zaključuje se da su sve
odluke koje ona, kao neustavna i nelegalna institucija donese, pravno ništavne. Shodno
tome, kaže se da odluke Podgoričke skupštine imaju istu pravnu valjanost, kao i odluke
bilo koje neformalne grupe Crnogoraca u Parizu ili u Americi. Ukoliko se želi poštovati
Ustav, onda bi jedino Crnogorska narodna skupština imala pravo da donese odluku o
savezu Crne Gore sa nekom drugom zemljom. Iako je nesporno da Crna Gora nije
zaslužila ovakvu sudbinu – da se od savezničke zemlje pretvori u okupiranu, velike sile,
Francuska prije svih, odobrile su akt nasilne aneksije koji je uz pomoć srpske vlade izvršen
u Podgorici. Time je Crna Gora prestala da postoji kao nezavisna država, a članovi njene
dinastije pretvoreni su u obične građane. Bila je to, nesumnjivo, istorijska neminovnost, jer
Crna Gora nije mogla ostati izvan Jugoslavije, ali je mogla taj svoj “ulazak” učiniti
dostojanstvenijim i ne toliko traumatičnim. Što tako nije bilo, krivica pripada srpskoj vladi
i Crnogorcima koji su bili u njenoj službi. Bila je to istorijska završnica jednog perioda
srpsko – crnogorskih odnosa, u kojem su Crna Gora i Srbija bile dvije nezavisne države, po
mnogo čemu različite, ali uglavnom raznopravne kao politički subjekti u tim odnosima.
Nakon tog perioda, koji je okončan 1918. godine, one će biti dvije oblasti jedinstvene
države, ali potpuno neravnopravne kao njeni politički činioci. U toj novoj državi,
Kraljevini SHS, tj. Kraljevini Jugoslaviji, moć Srbije bila je ogromna i gotovo dominantna,
dok je Crna Gora, i politički na svaki drugi način, bila gotovo beznačajna. Nestankom
Kraljevine Jugoslavije, i uspostavljanjem komunističke Jugoslavije, Crna Gora postaje
jedna od šest federalnih jedinica, sa jednakim pravima kao i ostale federalne jedinice.
Komunistička vlast uvažila je istorijsku i nacionalnu posebnost Crne Gore, i faktički, borce
za crnogorsku ideju, četvrt vijeka kasnije učinila pobjednicima. Kada je nestala i ova
Jugoslavija, 1991. godine, Crna Gora je ostala u zajedničkoj državi sa Srbijom, tzv.
Saveznom Republikom Jugoslavijom. U ovoj tobožnjoj federaciji, dvije nekadašnje
republike bivše SFRJ, najveće i najmanje, Crna Gora je samo omogućavala održavanje
privida o nekakvom “očuvanju Jugoslavije” nakon odlaska njene četiri konstitutivne
republike. Njena politička potčinjenost Srbiji i srpskom vođi Slobodanu Miloševiću, sve do
1997. godine bila je nesporna. Padom Miloševićevog režima započinje proces traženja
novog modela odnosa Crne Gore i Srbije u zajedničkoj državi. Taj model je nađen ili, bolje
reći nametnut Beogradskim sporazumom, marta 2002. godine. Tim sporazumom udareni
su temelji državnoj zajednici u kojoj dvije potpuno različite, nesrazmjerne i neskladne
članice pokušavaju da simuliraju harmoniju. Za održanje takve zajednice ne može se naći
čak ni istorijsko uporište.

Srbija je prihvatala ravnopravan odnos sa Crnom Gorom samo kada je na to bila

primorana

Svi oni koji su skloni nacionalnoj romantici govore o “vjekovnom zajedništvu” Srbije i
Crne Gore, ali kada se za “vjekovno zajedništvo” počne tražiti neko istorijsko uporište
stvari postaju drugačije: umjesto vjekova zajedništva imamo istoriju odnosa dvije države
koja traje svega 114 godina. U tih 114 godina zajedništvo nije trajalo ni desetak godina, i
obično je postojalo samo u doba ratova. Ako ćemo pravo da govorimo, u srpsko –
crnogorskim odnosima, odnosima između njihovih političkih elita, najduže su trajali
periodi nesporazuma i netrpeljivosti. Naravno, ponekad je tu srpsko – crnogorsku
netrpeljivost podsticala neka od velikih sila (Rusija ili Austro – Ugarska), a ponekad je ona
bila inicirana interesima političkog centra Srbije ili Crne Gore.
Iako ni srpski ni crnogorski vladar nijesu bili bez krivice za loše međusobne odnose
između dvije države, važno je reći da su vladari dvije države imali potpuno različitu
predstavu o karakteru odnosa Srbije i Crne Gore. Po prirodi stvari, vladari Srbije su uvijek
na Crnu Goru gledali kao na “mlađeg brata” koji u svemu mora da slijedi starijeg i da bude
poslušan. Na ravnopravan odnos sa Crnom Gorom oni su pristajali jedino kada ih neka
velika sila na to primora. Sa druge strane, crnogorski vladari su uvijek željeli da budu
politički ravnopravni sa Srbijom, iako se nijesu bunili kada bi dvije države, na štetu Srbije,
bile neravnopravne u raspodjeli troškova. Ma koliko bile brojne veze između Srbije i Crne
Gore, i ma koliko te veze ojačavala svijest o nacionalnom, vjerskom ili kulturnom
jedinstvu njenih državljana, razlike između dvije države su očite i izrazite. Srbija je krajem
19. i početkom 20. vijeka bila jedna od institucionalno najuređenijih država na Balkanu, a
Crna Gora jedna od najzaostalijih. Nedugo po proglašenju za autonomnu kneževinu, Srbija
je dobila ustav, dok je Crna Gora postala ustavna država pri kraju svoje nezavisnosti.
Parlamentarizam u Srbiji uveden je skoro pola vijeka ranije nego u Crnoj Gori. O razlici
između Srbije i Crne Gore u političkom uticaju na Balkanu suvišno je i govoriti. Sve velike
sile su bile saglasne u stavu da je Srbija politički i vojno najmoćnija zemlja Balkana.
Ovakve razlike između Crne Gore i Srbije djeluju prirodno ukoliko se zna osnovna
državna statistika. Površina Srbije prije Berlinskog kongresa iznosila je oko 38.000 km2, a
Crne Gore 4.400 km2. Poslije Berlinskog kongresa Crna Gora je imala 9.475 km2, a Srbija
48.000 km2. Neposredno pred rat 1876. Crna Gora je imala 140.000 stanovnika, a Srbija
1.300000. Oko 1885. godine Srbija je imala skoro dva miliona stanovnika, a Crna Gora
oko 200.000 stanovnika. Interesantno je navesti da je samo Užički okrug imao površinu
skoro koliko i Crna Gora prije Berlinskog kongresa (4.344 km2), dok je atar Užičkog,
Beogradskog i Požarevačkog okruga veći nego državna teritorija Crne Gore nakon 1878.
godine. Godine 1880. Požarevački okrug je imao više stanovnika nego Crna Gora u isto
vrijeme. Uz to, Srbija je zemlja sa razvijenom poljoprivredom, zanatstvom i industrijom, sa
razvijenom putnom mrežom i modernim školskim sistemom. U vrijeme dok Srbija
proizvodi ogromne viškove hrane, u Crnoj Gori se vodi ogorčena borba za minimalnu
prehranu stanovništva. Primjera radi, 1906. Srbija je izvezla 200.000 tona žita, dok je u
Crnoj Gori proizvedeno 18.000 tona žita! I još jedan
interesantan podatak: Srbija je od 1881. do 1887. godine izgradila 530 km željezničke
pruge, a Crnoj Gori je trebalo pedeset godina da napravi 500 km kolskog puta. To je,
dakle, zemlja sa kojom je kralj Nikola htio da se takmiči i da joj nametne političko
“prvjenstvo”. Srbija, kao zemlja razvijenih političkih institucija koje su imale na
raspolaganju ogromna novčana sredstva, bila je superiorna u odnosu na Crnu Goru i u
nacionalno – političkom i obavještajnom radu.

Obavještajnu bitku sa Beogradom Crna Gora je izgubila još krajem 19. vijeka

Andrijašević priču o odnosima Crne Gore i Srbije gradi na činjeničnoj osnovi uz kritički
osvrt na povijesnu stereotipiju
U svim oblastima na koje je Crna Gora pretendovala, Srbija je imala razvijenu
obavještajnu mrežu, odnosno, imala je svoje “povjerenike”. Nekoliko povjerenika bilo je
zaduženo i za Crnu Goru. Poznato je da je u Kotoru postojao agent pod pseudonimom
“Skarda” koji je dostavljao izvještaje Beogradu o zbivanjima u Crnoj Gori. Šezdesetih
godina 19. vijeka Srbija je imala svoje povjerenike i na crnogorskom dvoru.
Najpovjerljivije informacije sa dvora dospijevale su u Beograd preko Nićifora Dučića, koji
je jedno vrijeme bio sekretar knjaza Nikole, i preko udovice knjaza Danila, knjaginje
Darinke. Oni su zbog toga bili protjerani iz Crne Gore.
Obavještajnu mrežu u Crnoj Gori pokušao je da uspostavi i izaslanik srpske vlade kod
knjaza Nikole, Milan Piroćanac, koji je boravio na Cetinju tokom 1867. godine. U
opširnom izvještaju koji je dostavio srpskoj vladi, Piroćanac nabraja ličnosti koje su
naklonjene Srbiji, i koje bi se za obavještajni rad mogle vrbovati. Naravno, Piroćanac
predlaže da se ovim ljudima za usluge daje novac, jer smatra da gotovo i nema
crnogorskog glavara koji bi odbio neku pristojnu sumu. I Niko Okanović, srpski povjerenik
u Hercegovini, predlaže da se crnogorskim glavarima obeća “da će svaki velikijem
činovnikom u velikoj Srbiji postati, ako joj se pridruži u odsudnom času”. Inače, među
papirima srpskog državnika Jovana Ristića, koji se čuvaju u Istorijskom institutu SANU,
nalaze se imena mnogih ličnosti iz Crne Gore, Hercegovine i sjeverne Albanije koje su bile
dio srpske obavještajne mreže. O postojanju ove povjereničke mreže knjaz Nikola je imao
neke informacije, što potvrđuje Atanasije Nikolić, jedan od prvaka srpske obavještajne
službe. U svom spisu “Opis radnje po predmetu opšteg sporazumljenja za ustanak i
sjedinjenje” (1876), Nikolić navodi: “Knjaz Nikola doznao je da mi imamo agente u
Hercegovini i u Arnautluku, ili je tek o tome sumnjao, pa mu je to krivo bilo i zahtevaše da
se Srbija u onaj kraj ne meša, no da se to njemu ostavi, jer je on bliže”. Nikolić objašnjava
i kako je povjerljiva pošta srpskih agenata iz crnogorskog okruženja dostavljana srpskoj
vladi, tj. Garašaninu: “Dok sam ja vodio korespondenciju u šiframa sa Crnom Gorom i s
našim agentom, pisma nisu išla direkte iz Kotora ovamo, ni odovud za Kotor zbog
austrijskog špioniranja. Iz Kotora pošiljana su pisma u Trst u koverti na brata Teodorovića,
koji je onde bio trgovački agent, a za ekspediciju naših pisama imao je 100 for. na godinu.
Ovaj bi opet svoja i našega agenta pisma u jednoj koverti (stavljao) pod adresom Lazara
Grujića u Beograd i tek ovo bi pismo u drugu kovertu stavio i adresirao na Tomu
Andrejevića u Beograd, te bi tako Toma Andrejevića ta pisma na Lazara Grujića glaseća,
predavao pokojnome Garašaninu, a ovaj bi ih meni poslao na dešifriranje… Ovim načinom
zaklonjena je bila ličnost srpskoga ministra, pa baš da bi korespondencija došla u
neprijateljske ruke, vlada Knjaževstva Srpskog ne bi se kompromitovala”. Na ovakvu
aktivnost srpske vlade, Crna Gora je pokušavala da uzvrati istom mjerom, ali njeni uspjesi
u tom radu bili su uglavnom skromni. Njene slabašne institucije, i još slabašnije finansije,
nijesu mogle parirati srpskim institucijama i finansijama. Ovu borbu Crna Gora je izgubila
još krajem 19. vijeka. Početkom 20. vijeka Crna Gora je definitivno izgubila i propagandni
rat sa beogradskom štampom: izmišljotine koje su o njoj širili beogradski listovi “Politika”,
“Samouprava”, “Pijemont”…, nametnute su javnosti kao prava slika o njoj. U isto vrijeme,
Crna Gora je izgubila naklonost najvećeg dijela svoje tek stasale inteligencije, kojoj je
Karađorđevićevska Srbija postala uzor, a zatim je u vrijeme emigracije 1916 – 1918. na
stranu Srbije prešao i predsjednik crnogorske vlade, sa nekoliko ministara, serdara i
vojvoda. Kada se sve to ima u vidu, odsudna bitka za Crnu Goru bila je izgubljena prije
nego je i počela.