Centre for Distance Education

SNDT Women’s University

Mumbai - 400 049

Bachelor of Arts (B.A.) - II

(w.e.f. 2019-20)

(New Course)

Semester - III

Subject: Marathi

Course Title: Sahityachi Bhasha

Course Code: APC - I - 365104

1
 Centre for Distance Education
SNDT Women’s University

VICE CHANCELLOR (HONORARY COLONEL)

Prof. Shashikala Wanjari

REGISTRAR
Dr. Deepak Deshpande

IN-CHARGE DIRECTOR
Dr. Mangesh Kadam

CO-ORDINATOR
Dr. Falguni Vahanwala

CONTENT WRITER
Mr. Sandip Kadam

@Centre for Distance Education, S.N.D.T Women’s University.

All rights reserved. No part of this work may be reproduced in any other means without written
permission from Centre for Distance Education, S.N.D.T Women’s University.

Publishing year 2019.

Disclaimer:

Views expressed in the lessons are of the individual authors. The Center for Distance Education,

SNDT Women’s University may or may not agree with the same.

Publish by Director CDE – SNDT

2
 सा ह याची भाषा

संकेतांक ३६५१०४

करण मांक करणाचे नाव

१ भाषेचे व प आ ण वैिश ये

२ भाषा यव था आ ण उपयोजन

अ. यवहारभाषा, सा ह यभाषा, शा भाषा

ब. भाषेचे तर

३ सा ह यकृतीचा अथ यापार

अ. वा चार, हणी यांचे व प आ ण सा ह यातील थान

ब. उपमा, अलंकार आ ण पक यांचा प रचय

सा ह यकृतीचा अथ य यवहार
४
अ. ितमा, तीक, आ ण िमथक यांचे व प

3
 अनु म णका

करण १ भाषे चे व प आ ण वैिश ये…………………………………………………………………………………………………०५

करण २ भाषा यव था आ ण उपयोजन…………………………………………………………………………………………..१६

करण ३ सा ह यकृ तीचा अथ यापार………………………………………………………………………………………………३५

करण ४ सा ह यकृ तीचा अथ य यवहार…………………………………………………………………………………………५६

संदभ ंथ………………………………………………………………………………………………………………………………………….७५

अंतगत मू यमापनासाठ ……………………………………………………………………………………………………………७६

4
 करण १ भाषेचे व प आ ण वैिश ये

अनु म णका
१.० उ े

१.१ तावना

१.२ भाषा व प

१.३ भाषे ची वैिश ये

१.४ भाषे ची ल णे

१.५ भाषेची काय

१.६ सारांश

१.० उ े

१. भाषा हणजे काय ते जाणून घेणे.

२. भाषे चे व प समजावून घेणे.

३. भाषे या वैिश यांचा प रचय क न घेणे.

१.१ तावना

‘भाषा’ या घटकाला मानवी जीवनात अन यसाधारण मह व आहे . मानवी भावभावनांची अिभ य भाषे ारे

साधली जात असते. यामुळे भाषा आ ण मानव यां यात अतूट नाते सब
ं ंध असलेला दसतो. य हा समूह य

अस यामुळे याचा संबंध अनेक य ंशी, समूहाशी येत असतो. य ला आप या भावना, वचार यांची

दे वाणघेवाण करणे भाषे मळ

ु े सहजश य होऊ शकले आहे . इतर ा णमा ां या तुलनेत मानवाने भाषे मळ
ु ेच

आपले अ त व, वेगळे पण टकवून ठे वले आहे . भाषे मळ

ु े च याने आपली गती केली. तसेच भाषे मळ
ु े आप या

सं कृ तीचा वकास करणेह याला श य झाले. एकूणच भाषा हा घटक मानवी जीवनातील आदान दानाचे,

यवहाराचे एक मा यम आहे . तसेच ते वचार कट करणारे , िचंतन-मनन कर याचेह एक भावी मा यम आहे .

थम आपण ‘भाषा’ या घटकाचे व प, भाषे ची संकेत णाली, याची वैिश ये या करणात समजून घेऊ.

5
१.२ भाषा व प

भाषा या घटकाचे व प समजावून घे यासाठ आपणास भा षक यव था आ ण भा षक यवहार पाहणे

गरजेचे ठरते. भाषा यवहारात दोन घटक ामु याने मह वाचे असतात.

१. व ा वा लेखक

२. ोता वा वाचक

उपरो दोन घटकांना जोडणारा भाषा हा घटक असतो. व ा आप या कथनातून आशय य कर त असतो

आण ोता याचे हण करतो. हा कथन - हणाचा वास भाषा यव था या घटकांतून होत असतो. ह

यव था श दाथाकडू न अथाकडे वहन कर त असते. भाषा यव थेत श द, याकरण आ ण अथ हे घटक

काया वत होत असतात. एकूणच मानवी यवहार सुकर, सुयो य कर यासाठ भाषा हा घटक मह वपूण असतो.

भाषे चे वतं अ त व असते. भाषे म ये कालानुसार बदल होत असतो. असे असले तर कोणतीह

भाषा लगेच मरत नाह . पुढ या पढ तील भाषक आधी या पढ कडू न भाषा घेत असतात आ ण यात

बदलह घडवत असतात. हे बदल द घ कालानेच ययास येतात उदाहरणाथ, ानदे वकालीन मराठ

अवाचीन कालापे ा वेगळ होती, हे ल ात येते. तसेच बखर वा मयातील मराठ अवाचीन मराठ पे ा

वेगळ आहे , हे ह ल ात येईल. भाषा ह िन य यवहारातील एक विश अशी बाब आहे . भाषेमळ
ु ेच

आपण इतरांशी संबंध था पत क न आपले वचार, भावना य क शकतो. हणूनच भाषा हे

संपकाचे एक मु य मा यम आहे . तसेच ते वचार येचेह एक मा यम आहे .

१.२.१ भाषेची दोन अंगे

भाषा ह एक सामा जक सं था आहे . य ची वचारश भाषे या भावाखाली तयार होत असते. य आण

समाज यां यावर भाषा िनयं ण ठे वत असते. तसेच सा ह याचे साधन य हणून भाषा कायरत असते. भाषा

तयार हो याची या ल ात घेतली तर याची दोन अंगे थमतः समजून घेणे आव यक आहे .

1. थर भाषा

2. अ थर भाषा

1. थर भाषा-

हे भाषे चे प हले अंग हणून ओळखले जाते. सवसामा य यापक संदेशवहना या िनयमाचा समूह हणजे

थर भाषा होय. थर भाषा ह मु यतः एक सामू हक यव था असते. ित याम ये समूहमन य होत

असते. विश िनयमांचे संकेत याम ये असतात.

2. अ थर भाषा-

य वापरात असलेले मया दत व पातील य सापे वतनाला अ थर भाषा असे हटले जाते.

6
 अ थर भाषा उ े शपूवक वापरली जात असते. तसेच ती योगशील ह असते. कोणता तर हे तू य

व पात यामागे असतो आ ण यातून य मानस कट होत असते. आप या प रसरातील

यवसायानुसार श द, वा यरचनेचा वापर कर त असतो. उदा. समु ावर मासेमार करणार य आप या

प रसरानुसार, गरजेनुसार उपयोजन करते.

थर भाषा आ ण अ थर भाषा या दोन अंगांनी िमळू न भाषे चे व प तयार होत असते. भाषे चे व प हे

बदलत राहणारे असते. य पर वे, दे शपर वे, कालानु प भाषा बदलत राहते. ती एकसारखी कधीच

नसते.

१.२.२ या या

१. ‘भाषा हणजे यवहारास वृ करणा या साथ आ ण उिचत वनींचा समूह होय.’

– ा. कृ . पां. कुलकण

२. मूळ आशयाशी कायकारण संबंध नसले या विनसंकेतांनी बनलेल ी, समाज यवहाराला सहा यभूत अशी

भाषा ह एक प त आहे .

– ना. गो. कालेलकर

३. मनातील क पना श दां या ारे बाहे र कट याचे साधन हणजे भाषा होय.

– वा. गो. आपटे

१.२.३ भाषा : एक संकेत णाली

भाषे चे मु य मा यम ‘ वनी’ हा घटक आहे . यामुळे भाषे ची संकेत यव था विन यव थेवर आधा रत

असते. ह विन यव था विश विनसंकेतांवर अवलंबून असते. हणूनच वनीं या विश

उपयोजनांमळ
ु े भाषा ह सुयो य संकेत यव था तयार होत असते . भाषा हणजे मानविनिमत

वनींमधून िनमाण होणार्या अथपूण संकेतांची सुयो य मांड णी क न आदान दान करणार एक

सामा जक सं था आहे . या सं थेतून चालणार ह संदेशन यव था हणजेच एका य या मुखावाटे

उ चारले गेलेले वनी हा आरं भ बंदू असतो तर ऐकणार्याने हण केले या या वनीचा अथ हा

अखेरचा ट पा आहे , असे हणता येई ल. एकूणच भाषा यव था ह भा षक वतन सुरळ त चालावे

यासाठ वीकारलेली संकेतांची विश यव था आहे .

१.२.४ भाषेचा वभाव

भाषे चा वभाव अधोरे खत करताना अशोक केळकर यांचे पुढ ल मत हा आ थेशी िनगड त आहे .

भाषा यवहार िनवधपणे चालायला कंवा तो एका आव यक असते ती येथे अिभ ेत आहे . भाषेचा

योग कोण या आ थेपोट केला जातो याची दोन संभा य उ रे आहे त :

7
(१) भाषा हे आपले मनोगत दुस याला कळव याचे आ ण दुस याचे मनोगत आपण कळवून घे याचे

साधन आहे . भाषा हणजे मानवी यवहार सुकर कर याची आ ण माणसामाणसात समायोजना वा

सहकाय घडवून आण याची सोय आहे . भाषेमळ

ु े आपला समाजात वे श होतो. सं ापन ह

भाषे मागची आ था आहे आ ण भाषा ह सं ापनाचे साधन आहे .

(२) भाषा हे आप या मनोगताला आकार दे याचे व ज र तर याची फेरमांडणी कर याचे मा यम

आहे . ती मानवा या सां कृ ितक संिचताचे आ ण सामा जक अ मतेचे वाहन आहे . भा षक मांडणी-

फेरमांड णीमुळे आपली जगाब लची समज वाढते. लहान मूल भाषा वनायास िशकून घेते आ ण

एका भाषे तून दुस या भाषेत अनु ेषण ब यापैक सुलभतेने होते याचे कारण भाषा िनसगिनिमत

आहे . आकलन ह भाषेमागची आ था आहे आ ण भाषा हे आकलनाचे मा यम आहे .

भाषा यवहारा वषयी या काह वादांम ये भाषे या वभावासंबंधीची ह मतांतरे गिभत राहतात.

उदा., भाषेला तु ह सं ापनाचे साधन मानत असाल, तर तु ह छायानुवादाचे प पाती राहाल,

परभाषे चे अ यापन वभाषेल ा जमेल िततके बाजूला ठे वून करावे या मताचे राहाल, अथिनणय करताना

ेषणक या या सं ापन-हे तूचा शोध याल. उलटप ी भाषेला तु ह आकलनाचे मा यम मानत असाल,

तर तु ह भावानुवादाचे प पाती राहाल, परभाषेचे अ यापन करताना वभाषेचा ानाचा जमेल िततका

उपयोग क न यावा या मताचे राहाल, अथिनणयन करताना हणक या या आकलन- मतेचा शोध

याल.

१.२.५ मानव व मानवे तर ा यांची भाषा

विश वनींची िनिमती मता मानवासारखीच मानवे तर ा यांम ये ह आढळते . यांचे यवहार

वनीं या आधारे होत असतात. विश संदेशवहनाची यव था मानवे तर ा यांम ये घडत असते.

उदा. ह ीचे िच कार, घो याचे फुरफुरणे, गाईचे हं बरणे इ याद . व वध ाणी वनीिनिमतीतून वेदना,

कामवासना, धोका यांचे सूचन कर त असतात. ाणी सु या सु या वनींचा वापर करतात. आ ण काह

सांकेितक अथाचे वहन ते करतात. विश अथ पोहोचव यापलीकडे ा या या भाषे ची संकेत णाली

गत नाह , हे आपण ल ात घेतले पा हजे.

१.२.६ भाषेची या

भाषा ह विन प असते. या विन पा या मा यमातून विश कारचा आशय सुचवलेला असतो.

वनींची वीकृती ते आशया या वीकृ ती असा वास हणजे भाषा कळणे असे आपणास हणता

येई ल. वनी वीकृती ते आशय वीकृ ती ह भाषे ची एक या असते. या भाषा येत व वध ट पे

8
असतात. बोल यापासून ते ऐक यापयत व वध ट पे येत येतात. बोलणा याचा वनी ते ऐकणा-याने

केलेला अथ हा भाषे चा अखेरचा ट पा असतो. हे ट पे पुढ ल माणे सांगता येतील.

आशय
↓
आशयाचे संकेतीकरण
↓
संकेतीकरणानुसार य विनिनिमती
↓
वनीची वीकृती
↓
वनी प संकेत उलगड याची या
↓
आशय

उपरो भाषे ची या समजून घेत या नंतर भाषेचा अ यास या वषयी अशोक केळकर यांनी भाषे या

अ यासाची केलीली मांडणी येथे वचारात घेता येईल. भाषे या अ यासा या पुढ ल चार पात या

क पता येतील :

(१) यावहा रक अ ययन हणजे विश भाषेतून हण, ेषण आ ण परभाषा यां या यावहा रक

अधयनप तींत साह जक अंतर राह ल.

(२) भाषे चे भाषा हणून, एक वशेष कारचा िच हवापर हणून वै ािनक अ ययन करणे, यालाच

भाषा व ान हणतात. े ीय पाहणी, ंथाचा धांड ोळा आ ण योगशाळे चा वापर हे सव माग या

साठ चोखाळले जातात.

(३) भाषे कडे भाषा हणून न पाहता ितला वा मयाचे वाहन, सा ह याचे साधन य, एक ता कक वा

ग णती णाली, मनो यापाराचे उदाहरण, समाज जीवनाचे अंग, सां कृितक संिचताचे वाहन,

व ा या आकलनाचे वा हाताळणीचे अंग हणून व वध अ यासक ितचा शोध घेत राहतात.

भाषावै ािनकाला वा मय, सा ह य, समी ा, ता कक मांडणी इ याद ंशी वैचा रक संपक ठे वणे

उपकारक ठरते.

(४) भाषावै ािनक आ ण भाषे ला ान वषयक बनवणारे सवच अ यासक यां या सै ांितक ानाचा

यावहा रक उपयोग करणे श य आहे . अशा उपयोजनाची मु यतः तीन े े संभवतात :

वभाषािश ण व प रभाषािश ण, भा षक यवहारातील तां क व यां क ( उदा.,

9
 कळफलकाची रचना, संगणकाशी यवहार ) आ ण भाषा यवहाराब ल धोरण व िनयोजन ( उदा.,

िलपीसुधारणा, प रभाषेचा )

१.२.७ भाषा - मूलतः एक सामा जक या

रमेश वरखेडे यांनी भाषे या येसद

ं भात केलेले ववेचन येथे पाहू . भाषा ह मानवा या

अ त वाची खूण आहे . पृ वीवर अनंत ा णमा आहे त ; पण यांना मानवसारखा सामा जक –

सां कृ ितक इितहास नाह . याचे कारण भाषा. सामा जक आदान- दानाचे मा यम, भाविनक ऐ याचे

तीक, सू मातीसु म ान यवहार पे ल याची मता, सृ ी आ ण मानव यांतील आंत रक दे वघेवीचे

म य थ, कला - क पनांचे य अशा अनेक पात यांवर भाषेवरच माणसाला वसंबून राहावे लागते.

हणूनच Language can be said to be a condition of culture अशी ले ह स ाऊस या मानववंश

व ाना या अ यासकाने सं कृतीची या या केली आहे . भाषे खेर ज सं कृती अ त वात येऊ शकत

नाह . माणसाची अनुभव घे याची या, या पाठ मागील याचा कोन आ ण याची अिभ ची या

सवा या खुणा भाषेत आढळतात. भाषा ह मूलत: एक सामा जक या अस यामुळे माणसा या

सां कृ ितक इितहासातील थ यंतरांचा आलेख भा षक अ ययनातून मांडता येऊ शकतो. याने िनमाण

केले या सा ह याचे उदाहरण येथे पाहता येईल. आ दम समाजा या वा मयात सांिघक आ व काराला,

‘आ ह ’ला ाधा य आढळते; याउलट जसजशी उ पादन साधनांवर माणसाची पकड घ ट होऊ लागली,

याचा वत: या कतृ ववारचा व ास वाढत गेला तसतशा सा ह यातून ‘आ ह ’ या ऐवजी ‘मी’ या

भाषे त जा णवा श दब होऊ लाग या. सा ह यातील या ‘मी’ व ‘आ ह ’ व न या या भा षक

समाजा या अंतरं गांचा, वा तवाचा अंदाज बांधता येतो. भाषा आ ण समाज यातील पर परसंबंध

अितशय घिन असतात. यामुळे बोलणा या य या भाषेतून समाजच गट होतो. कसे ते पाहू या.

एकदा विधमंड ळात ‘अथ यव था कुं ठत झाली आहे ’ या वषयावर दोन आमदार मत ितपादन कर त

होते.

प हला आमदार :

आप या अथ यव थे चे वमान रन वे वरच फरतंय, या सरकार या हयातीत टे क ऑफ टे ज ये याची

श यता दसत नाह .

दुसरा आमदार :

आप या अथ यव थेचा गाडा िचखलात तून पडला आहे . आ ण दवस दवस तो अिधकच खोलात

चालला आहे .

10
दो ह आमदारां या भाषांव न यांची सामा जक पा भूमी ल ात ये ते. प हला आमदार शहर व

म यमवग य आहे तर दुसरा ामीण भागातला आहे हे सहज ल ात येत.े

सामा जक संदभातील भाषा यवहाराचे अ ययन करणा या या अ यासशाखेत भाषा आ ण मानवी वतन

यांतील आंत रक ना याचाच शोध केला जातो. उदाहरणाथ, ा. ग. . धान यांनी राजकरणी

लोकां या भा षक वतनाचे केलेले िनर ण येथे पाहू .

राजकारणी लोकांची भाषा वैिश यपूण असते. ‘वाटाघाट फ कट या’ असे ते हणणार नाह त.

‘वाटाघाट नेह पूण झा या व पु हा जमायचे ठरले’ असे सांगतील, कधीह कोणालाह नकारा मक

भाषे त उ र दे णार नाह त. ‘बघू, पाहू , क , ल घालतो’ अशा भाषेत उ रे दे याची यांना सवय

असते. लोकभाषेचा राजक य व ेषणासाठ चातुयाने वापर कर याची राजकारणी लोकांची शैली

वैिश पूण असते. उदाहरणाथ, नामदे व ढसाळ यांची भाषा पहा. नरिसंहरावां या नेत ृ वाखालील

क ेसप ाचे वणन करताना यांनी हटले होते : ‘ यांची वरमाय िशंदळ , यांचं व हाड िशंदळ,’ डं केल

ताव आ ण जागीितक करणा या वषयी फारसा अ यास न करता याचे वागत करणा या उतावीळ

राजकार यांना उ े शन
ू हणाले होते: ‘हु रळली मढ लागली लांड या या पाठ .’ उठवळ प ती या

राजकारणच वणन ‘पाहु यांपढ

ू ं िनजू दे, घरावर हु ळा भाजू दे’ अशा गावरान भाषेत केलेले आढळते.

लोकनेता आ ण यांची भाषा यां यातह असे घिन भा षक संबध नांदत असतात. या या भाषेव न

तो कोण या लोकगटाचे नेत ृ व करतो हे सहज ओळखता ये ते.

१.३ भाषेची वैिश ये

1. एखाद व तू आप यासमोर नसली तर आपण आप या श दां ारे या व तूचे िनदशन वा

व तु वषयी वचार क शकतो. हणजेच भाषा ह तीका मक असते, असे हणता येईल.

2. भाषे ारा आपण भूतकालीन घटना संगाचे वणन क शकतो. तसेच भ व यकाळाचे िनदशन,

क पना क न आपण वणन क शकतो.

3. य आपले वचार, क पना, व तू यां वषयीची चचा श दां ारे क शकतो. हे भाषे चे एक

मह वाचे वैिश य आहे .

4. मानवी जीवना या सव अंगांम ये भाषे चे थान मह वपूण आहे . तसेच य म व वकासात भाषा

हा घटक सवािधक उपयु ठरतो.

5. भाषा ह सं कृतीची िनदशक आहे . यामुळे मानवी जीवनात भाषे चे थान मूलभूत व पाचे आहे .

य आ ण भाषा यांचा अ यो य संबंध आहे . कारण मानवामुळे भाषा िनमाण झाली आ ण इतर

ा णमा ां या तुलनेत मानवाला े व ा होऊ शकले. भाषा या घटकामुळे यवहाराचे,

11
आदान दानाचे काय सुलभ झाले. भाषे ला समजून घेताना विन यव था, ितची वैिश ये आद घटक

समजून यावे लागतात. डॉ. द. द. पुंडे जसे हणतात, “ वनीं या वीकृ तीकडू न आशया या

वीकृतीपयत जाता येणे हणजे भाषा कळणे होय,”

वनी, आशय यांचे संकेत विश भाषा वापरणा या य ला माह त असतात. विश विनसमु चयाने

कोण या कार या आशयाचे सूचन केले आहे कंवा विश व तू, पदाथ, भावना आद ंचे अथ कसे

यायचे हे िन त झालेले आहे . समाजमा य संकेत यव था विश भाषा बोलणार्या समाजगटाला

माह त असते. घर, कपाट, प रसर, झाड, फुलबाग इ याद श दांना सांकेितक अथ ा झालेला आहे .

यानुसार विश आशयासाठ प तीने वनींची सानु म रचना करता येणे आव यक असते.

१.४ भाषेची ल णे

मानवाने मुखावाटे िनघणार्या वनींचा संकेतब वापर य पूवक केला आ ण इतर ा यांपे ा तो

वेगळा ठरला. यातूनच मानव वचारह क लागला आ ण भाषे ारे एकमेकांशी संपक साधू लागला.

यामुळे इतरांपे ा याचे वेगळे पण ल ात येते. हे वेगळे पण पुढ ल काह ल णां या आधारे आपणांस

पाहता येई ल. सी. एफ. हॉकेट या भाषावै ािनकाने ‘A Course in Modern Linguistics’ या ंथात

भाषे ची सात ल णे सांिगतली आहे त. ती पुढ ल माणे –

1. तर य रचना –

मानवी भाषे ची रचना दोन तरांची असते.

 िनरथक मूल वनी

 सानु म रचना

मया दत मूल वनीं या साहा याने आपणांस अग णत आशय सहजपणे य करता येतो. भाषांतील

मूल वनींची सं या कमीतकमी तीस आ ण जा तीत जा त साठ या आसपास असते, असे मानले

जाते. मूल वनींना वतःचा असा अथ नसतो; परं तु यांची हवी तशी सानु म रचना करता येते.

वनींचे संयोग, थानप रवतन, आवृ ी इ याद ं या साहा याने मया दत विनसमूह ांपासून असं य

साथ विनगट तयार करता येतात. उदा. ‘आ’, ‘क’ आ ण ‘न’ या तीन मूल वनींचे उपयोजन

क न ‘कान’, ‘नाक’, ‘काना’, ‘नाका’ अशा रचना करता येतील. तर य रचनेमळ

ु े मया दत

साम ी या आधारे अग णत आशय सूिचत करता येतो.

2. या छकता –

मानवी भाषे त या छकतेचे त व उपयो जले जाते. श द आ ण या ारे सूिचत होणारा आशय

या छक असतो. श द व या ारे सुच वला जाणारा आशय हा संकेताने था पत होत असतो.

12
 मानवी भाषा ह अशा संकेतांवर आधारलेली असते. एखाद विश व तू आ ण यातून य

होणारा आशय यां यात कोणताह कायकारणभाव नसतो. यां यातील संबंध संकेताने िन त होत

असतो. उदा. ‘दगड’ या व तूला आपण ‘दगड’ असे नामािभधान दले. याऐवजी या व तूला

आपण ‘वृ ’ असे नाव दले असते तर आज आपण दगडाला ‘वृ ’ हटले असते

3. अदलाबदल –

मानवी भाषेत एकमेकां या भा षक रचना एकमेकांना समजणे आ ण यांनी या वापरणे श य

आहे . अशी भाषे ची अदलाबदल ा यां या भाषेत श य नाह . मानवी भाषेत व ा आ ण ोता

यांची अदलाबदल श य आहे . येक य चे पर परांचे भा षक सांकेितकरण आ ण संकेताथाचे

िनयम सारखे अस यामुळे पर परांचे अदलाबदल होणे श य असते. यामुळेच य ला एकापे ा

अिधक भाषा ह िशकता येणे श य झाले आहे .

4. विश ता-

एखाद य भा षक ये ारे दुसर्या य ला कोणती तर कृ ती कर यास सांगते. उदा.

िश काने व ा याला अ यास कर याची सूचना करणे. मानवी भाषे त विश ता अनेक संगातून

दसून येत.े उदा. ‘पर ा जवळ आली आहे .’ असे िश काने हणणे. या वा याबरोबर व ा यानी

अ यासाची कृती करणे. एखा ा विश य कृतीऐवजी ती सूिचत करणार्या िच ह यव थेचा

वापर केला जातो आ ण जे काय आपणांस सा य करावयाचे आहे ते यातून साधले जाते. या

विश ते या गुणामुळे य ची काय वेगाने हो यास मदत होते.

5. िनिमतीशीलता (उ पादन मता) –

एखाद य भाषे चे उ चारण करताना या या डो यात भाषेची विश अशी िनयम यव था

तयार होत असते. यातून भाषे या आदान दानाची या सु होते. भाषे या या

नविनिमती मतेमळ
ु े अनेक कारची वा यरचना करणे श य होते. भाषे त उ पादन मता

अस यामुळे अनेक कारची नवी श दरचना, वा यरचना िनमाण होत असते. ा यां या भाषे त

विश भावनेचे आ व कारण हे ठरा वक विनसंकेताने होत असते. मानवाला मा बु कौश याचा

वापर क न अनेक रचना तयार करता येतात. आ ण या रचनांमधून विश आशय य करता

येत असतो.

6. थलकालातीतता –

सभोवताल या सृ ीतील येक गो ह थलकाल ब आहे , असे असले तर ह थल, कालाची

बंधने ओलांडून आशयाचे सूचन कर याची श भाषा या घटकाकडे आहे . एखादा आशय य

13
 समोर नसतानाह आशयाचे सूचन भाषे ारे करता येत.े भाषे ारे व वध दे शातील, काळातील

आशय य करता येतो. उदा. का मीरचे स दय न पाहताह क वतेतून ते आपणांस जाणवू शकते.

एखा ा य ला थलकालातीत भाषे मळ

ु े व वध क पनाह श दब करता येतात.

7. सां कृ ितक सं मण –

भाषा या घटका ारे सं कृतीचे जतन होत असते कोणतीह भाषा केवळ यवहार व विनमयाचे

साधन नाह ; तर विश समजा या सं कृ तीचे सं मण घड वणार ती एक सं था आहे . भाषे ारे

सं कृतीला पुढे ने याचे काय केले जात असते. भाषे ला पुढे ने या या या येत चालू पढ तील

य ित यात भर घालते . हणजेच मूळ परं परे तील भाषेचे व प आण यात न या पढ ने

घातलेली भर यातून भाषा समृ ह होत असते.

१.५ भाषेची काय

आधुिनक अँ लो – अमे रकन आय .् ए. रच स (१८९३-१९७९) याने सप स ऑफ िलटरर

टिसझम (१९२४) या आप या ंथात भाषे या दोन कायाची चचा केलेली आहे . वा तवाब ल

मा हती दे णे आ ण भावनािनिमती करणे, अशा दोन कायाम ये मूलभूत व पाचा भेद करायला हवा,

अशी रच स याची धारणा आहे . वा तवाब ल मा हती दे णे हे काय ‘वै ािनक’ (सायं ट फक) व पाचे,

तर दुसरे ‘भावना मक’ (इमो ट ह) व पाचे असते. वै ािनक कायाम ये वधाना या स यास ये ला

आ ण ता कक संगतीला सवािधक मह व असते . उलट, भावना मक कायाम ये वधानांची स यास यता

अ तुत ठरते, तसेच यां यातील संबंधह ता कक व पाचे नसतात.

रोमान याकोबसन (१८९६-१९८२) या भाषावै ािनकाने ाग कूल या या भेदाम ये अिधक सु मता

आणली. याने भा षक संदेशवहना या यापाराचे सहा मूलघटक असतात, असे मानले : ेषक,

हणकता, संपक, िच ह यव था, प रसर / संदभ व संदेश. यांपैक विश मूलघटकावर भर द याने

वेगवे गळ काय भाषा साधू शकते. आ व कारा मक, आवाहक, संपकिन , िच ह यव था वषयक,

संदभिन व का या मक. हे मूलघटक (कंसािशवाय) व यांतून िनमाण होणार काय (कंसाम ये)

पुढ ल माणे दाखवता येतील :

प रसर/संदभ
(संदभिन /िनदशना म/वणना मक)
संदेश (संदेशिन /कला मक/का या मक)
ेषक°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°° हणकता
(आ व कारा मक) (आवाहक)
संपक (संपकिन )
िच ह यव था (अितभाषा मक / िच ह यव था वषयक
14
कोण याह भा षक यवहाराम ये ह सवच काय कमी-जा त माणात घडत असतात. परं तु एकूण

यवहाराचा रोख ल ात घेतला, तर कोण या घटकावर भर आहे ते समजू शकते व याव न कोणते

काय अिधक मह वाचे आहे , ते ठर वता येते. याचा अथ असा क , सा ह य यवहारात भाषे चे फ

स दया मक ( हणजे खु संदेशावर भर दे णारे ) कायच चालू असते असे न हे . सा ह यकृ तीतून

आ व कारा मक काय लेखकाला साधता येईल, याच माणे वाचकांवर विश प रणाम घड व याचे

आवाहक कायह साधता येईल; सा ह यकृ तीम ये (उदा., कथना म सा ह याम ये) वणनपरताह असू

शकेल. परं तु हे यातले मु य घटक असणार नाह त. मु य भर असेल, तो एक अन य व पाचा

संदेश वा अथ िच हत कर यावर, हणजेच विश साधने वाप न अन य संदेशाचे पुरोभूमीकरण

कर यावर असेल.

१.६ सारांश

मानवी भाषे त उपरो हॉकेट णत वैिश ये आपणांस आढळतात. येक भाषे ची वतःची अशी एक

िनयम यव था असते. एक रचना असते. असे असले तर येक भाषे ची ल णे मा सारखीच

असतात. मानवे तर ा यांम ये ह भा षक वैिश ये नसतात. हणूनच यां या संदेशवहना या

येला मयादा पडतात. परं तु मानवाबाबतीत असे होत नाह . कारण मानव हा ाणी अनेक भा षक

िच हे , नवी िच हे िनमाण कर त याचे उपयोजन करतो. यातून मानवी भाषे चे वेगळे पण ह ल ात

येते. तसेच भाषे या या वैिश यांमळ

ु े मानवी समूहाला जोड याचे काय ह केले जाते. भाषे मुळेच

पर परांम ये सामंज य, सहकाय कर याची भावना श य झाली आहे .

वयंअ ययनासाठ

१ भाषे चे व प प करा.

२. भाषे ची ल णे सांगा.

३. भाषे ची वैिश ये िलहा.

15
 करण २ भाषा यव था आ ण उपयोजन

अनु म णका

२.० उ े

२.१ तावना

२.२ यवहारभाषा

२.३ शा भाषा

२.४ सा ह यभाषा

२.५ यवहारभाषा आ ण सा ह यभाषा सा यभेद

२.६ सारांश

२.७ भाषे चे तर

२.८ सारांश

२.० उ े

१. भाषा यव थेचे व प समजावून घेणे.

२. यवहारभाषा, सा ह यभाषा, शा भाषा यांतील सा य भेद तपासणे.

३. भाषे ची तररचना अ यासणे.

२.१ तावना

भाषा वनी संकेतांचा वापर कर त समाज यवहार सुयो य चाल वणार एक सं था आहे . मुखावाटे

िनघणारे सवच वनी यवहारात जसे या तसे वापरले जात नाह त. विश त वाला अनुस न

बनले या विनसमूहांचा वापर भाषे त केला जातो. भाषा ह मौ खक व पात बोलली जाते. आ ण

िलपीब भाषा ह िल खत दु यम व पाची असते हे त व थमतः आपण ल ात यायला हवे.

मौ खक आ ण िल खत असे भाषे चे तर य वभाजन के यावर असे ल ात येते क , मौ खक

सा ह याची भा षक शैली संदेशवहनपर असते. तसेच ती समूहिन ह असते. िल खत सा ह याची

भा षक शैली ह आ मपर, अिधक संवेदनशील असते. भाषे चा वापर यवहार, शा ीय, सा ह य अशा

व वध व पात होत असतो. भाषे चे व प एकच असले तर या व वध कारानुसार ितचे व प

बदलत असते. यामुळे थम आपण यवहारभाषा, शा ीय भाषा, सा ह यभाषा यांचा प रचय क न

घेऊ.
16
२.२ यवहारभाषा

भाषे चे मु य काय संदेशन यवहार पूण करणे हे आहे . भाषा यवहारातून अथाचे वहन होत असते.

मनातील आशय य करणे आ ण तो समजून घेणे या मु य उ े शाने भाषा यवहार चाललेला असतो.

भाषे तील िनवडक मूल वनींचे उपयोजन क न श दिनिमती होते या श दांम धून आशय पोहोच वला

जातो. एक श द अनेक अथानी यवहारात वापरला जातो. उदा. ‘ माण’ हा श द माणभूत,

माणवे ळ, माणभाषा अशा अनेक अथ अिभ य साठ वापरता येतो. आपला दैनं दन समाज यवहार

पूण कर यासाठ भाषे ची िनतांत गरज असते. कोण याह य ला सकाळपासून रा ीपयत भाषे ारे च

सव यवहार करता येतात. भाषे िशवाय समाज यवहार अश य आहे . यामुळे दै नं दन यवहारात

भाषे ला अन यसाधारण मह व आहे . भाषा आ ण मानवी वतन याचा शोध घेताना ा. ग. . धान

यांनी राजकारणी लोकां या भा षक वतनाचे केलेले ववेचन पाहू .

राजकारणी लोकांची भाषा वैिश यपूण असते. ‘वाटाघाट फसकट या’ असे ते हणणार नाह त.

‘वाटाघाट पूणसंमती झा या व पु हा जमायचे ठरले’ असे सांगतील, कधीह कुणाला नकारा मक

भाषे त उ रे दे णार नाह त. ‘बघू, पाहू , क , ल घालतो’ अशा भाषेत उ रे दे याची यांना सवय

असते. लोकभाषेचा राजक य व ेषणासाठ चातुयाने वापर कर याची राजकारणी लोकांची शैली

वैिश यपूण असते . उदाहरणाथ नामदे व ढसाळ यांची भाषा. नरिसंहरावां या नेत ृ वाखालील

क ेसप ाचे वणन करताना यांनी हटले होते : ‘ याची वरमाय िशंदळ, याचं व हाड िशंदळ,’ डं केल

ताव आ ण जागतीक करणा वषयी फारसा अ यास न करता याचे वागत करणा या उतावीळ

राजकार यांना उ े शन
ू ते हणाले होते, ‘हु रळली मढ लागली लांड या या पाठ .’ उठवळ प ती या

राजकारणाच वणन ‘पाहु यांपुढ िनजु दे, घरावर हु ळा भाजू दे’ अशा गावरान भाषेत केलेले आढळते.

लोकनेता आ ण याची भाषा यां यातह असे घिन भा षक संबंध नांदत असतात. या या भाषेव न

तो कोण या लोकगटाचे नेत ृ व करतो हे सहज ओळखता येते. हे रमेश वरखेडे यांनी समाज भाषा

व ानात नोद वलेले मत मह वाचे ठरते.

मौ खक परं परे या काळात य मौ खक परंपरे ने सा ह य दुस यापयत पोहच वले गेले तसेच

आव यक या सव बाबीचा यवहार मौ खक परं परे ने होत असे. तसेच मनोरंजनाचे काय आ ण

यवहार उपदे श दे याचे काय ह याच परं परे ने केले. वत:चे अ त व आ ण भोवतल यांचे ान

क न घे या या ीने यवहार मह वाचा ठरत असतो.

17
२.३ शा भाषा

भाषे ची अनेक वध पे आहे त. मौ खक, िल खत, ग , प , बोली, माणभाषा अशा वेगवे ग या

पातील भाषा आपणांस वतं वाटत असली तर ती पूणपणे वतं नाह . एकाचवेळ अनेक पांचा

वापर तीत होत असतो. उदा. क वता या सा ह य कारात यवहारातील बोलीतील श द, सा ह याची

भाषा यांचा वापर होतो. मा शा ीय भाषे चे व प िभ न असते. य वापरात न दसलेले, वशेष

क न घड वलेले असे भाषेचे प शा ीय भाषेत असते. शा ानुसार व वध सं ांचा वापर शा

ववे चनासाठ केला जातो. उदा. अथशा ात उपभो ा, उपयोिगता, उपभोग इ याद . शा ीय भाषा पे

ह मु यतः व वध शाखािनहाय बदलतात. तसेच व तुिन , काटे कोरपणा, ववेकिन अथ यांना

शा ीय भाषे त मह वाचे थान असते. भाव-भावना, तक, य व यांना शा ीय भाषे त थान नसते.

शा ीय भाषे त वषय मह वाचा असतो. एखा ा वषयाचे व वध लेखकांकडू न लेखन झाले तर

शा ीय भा षक पे बदलत नाह त, हे शा ीय भाषे चे मह वाचे ल ण आहे .

‘शा ’ हे विश कारचे ान, शोध होय. मानवाने व वध घटकांचा लावलेला शोध मानवी वकासाला

उपकारक ठरणारा असतो. व वध पात यांवर लावले गेलेले शोध शा ीय भाषेतून जनसमुदाया समोर

आणले जातत. विश े ांनुसार भाषेचा वापर लेखनात होत असतो. या या े ांनुसार प रभाषा

वापरली जाते. सू मपणे एखा ा मु याचे ववेचन कर यासाठ पा रभा षक सं ा वापर या जातात.

शा ीय लेखनात वचारमंथनाला मह व असते. एखाद शा ीय बाब अिभ य कर यसाठ मातृभाषेचे

अवलंब न अिधक उपकारक ठरत असते. हणून व वध शोध, त व ान य कर यासाठ सुयो य

शा ीय भाषेचा अवलंब केला जातो.

शा ीय भाषे त या या, सं ा, संक पना यांना मह वाचे मानले गेले आहे . कारण कोणतीह सं ा ह

अ या , अित या नसते. ती नेमकेपणाने मांडावी लागते. भालचं नेमाडे शा ीय भाषेचे वेगळे पण

मांड ताना हणतात, “ शा ात भाषे चा उपयोग पूण अथाने साधन हणूनच केला जातो. अलंकरण,

अनेकाथ व शा ात हािनकारक ठरतात. वा यरचना अथानुसार असते. श दांचे पराकोट चे विश ीकरण

झालेले असते. अित या कंवा अितसंकुिचत अ प अथघटक शा ीय श दांनी य करता कामा

नये.”

एकूणच, शा ीय भाषा ह सा ह यभाषा, यवहारभाषा यांपे ा वेगळ आहे , हे आप या ल ात येत.े

शा ीय वषयां या अनुषंगाने े पर वे भाषा वापरली जाते. सु प ता हे शा भाषेचे एक मुख ल ण

आहे . अथा या घटकांची तकसुसग

ं त मांडणी भा षक पातून केली जाते. शा ीय भाषे ला अलंकरण व,

अनेकाथ व हािनकारक ठरत असते. येथे भाषे चे उपयोजन ‘साधन’ हणून होत असते. तसेच

18
अनुभवावर आधा रत विश त वाची चचा याम ये केली जाते आ ण िन कषा त पोहचणे हे

शा भाषेचे काय असते.

२.४ सा ह यभाषा

भाषा हे सा ह याचे ‘मा यम’ हणून वापरले जाते. तर कधी ती सा ह यात ‘साधन’ हणून येत.े

एकाच सा ह यकृ तीतीतह कधी साधन हणून तर कधी ‘मा यम’ हणून काय ह कर त राहाते.

भाषे चा वापर हा अनेक वध कारानी सतत चालू असतो. उदा. भावका यात भाषा हे मा यम हणून

येते. तर कादबर त साधन हणून येते. तसेच नाटकातह ती साधन हणून येते. एकूणच सा ह य

कारानुसार भाषे चा वापर होतो, असे ता येईल.

सा ह याचे मा यम मु यत: भाषा आहे हे ल ात घेऊन कोणी, के हा, काय व कशी भाषा वापरावी

या वषयीचे व वध िनबध भारतीय व पा ा य सा ह य परं परे तील चचत कर यात आलेले आहे त.

‘औिच य’ हा घटक सा ह यभाषेत मह वाचा ठरतो. एखा ा सा ह यकृ तीतील पा ांनी कोण या

संगानी कोणती भाषा वापरावी या वषयीचे संकेत असतात यांचे पालन सा ह यभाषेत केले जाते.

सा ह यकृ तीतील अनुभव व हे अनेकपदर , अनेकसंदभ सूचक असते. यामुळे सा ह यकृ तीची भाषा

ह याच कारची असावी लागते. भालचं नेमाडे सा ह यशा : व प आ ण सम या या ंथात

सा ह य भाषे वषयी हणतात, “सांकेितक वषय, आशय य कर यासाठ भाषा ह ठरावीक वषय

ठरतो, तर दुस-या बाजूने वषयांमळ

ु े भाषा ठरत जाते. दै नं दन भाषे पे ा हे प वेगळे असते. ह च

सा ह य भाषा आहे असे मानले जाते” एखा ा विश सा ह यकृ तीचे श दांग, पांग आ ण अथाग असे

आपणांस समजून यावे लागतात. तसेच याचे पद, पदबंध आ ण वा य यांचाह वचार करावा लागतो.

यामधून सा ह या या भाषे चा अ यास स व तर करता येतो.

२.४.१. सा ह यकृ ती आ ण भाषा

सा ह य ह एक यव था असते हे आपण ल ात घेतले तर या यव थेतूनच सा ह यकृतीची रचना

आकार धारण कर त असते. येक सा ह यकृ तीला विश रचना असते. ह रचना व वध अंगांनी

िस होत असते. ा. गंगाधर पाट ल यांनी सा ह यकृ तीचा व वध अंगांचा परामश घेतलेला आहे .

यानुसार सा ह यकृ ती या घडणीत श द, विन, अथ व वा य ह भा षक अंग मह वाची असतात.

सा ह यकृ तीत सात अंग असतात ती पुढ ल माणे -

1. भा षक अंग

2. आशया मक अंग

19
 3 पबंधा मक अंग

4. क पकतापूण अंग

5. कारा मक अंग

6. स दया म अंग

7. स ाशा ीय अंग

सा ह यकृ तीचे व प वशद करताना ा. गंगाधर पाट ल यांनी सात अंगाचे ववेचन केलेले आहे . ते

येथे पाहता येई ल. श दांचे विन प, अथ प व वा य व यासा मक प या भा षक अंगांनी ती

घडलेली असते . हणून थमत: ितला भा षक अंग असते. या भा षक अंगातून ितचे आशया मक /

अथा मक अंग कट होत असते. हे ितचे दुसरे अंग होय. हा आशय मानिसक, सामा जक व पाचा

असू शकेल. सा ह यकृती ह श दबंध, वा यबंध, ितमाबंध, चरण, कडवी, कथाबीज, कथानक, पा े

आ द अनेक वध घटकांिमळू न एका म, संघ टत झालेली असते. यामुळे ितला एक जनसी संघटना

कंवा स य सम ी ा झालेली असते. हे ितचे पबंधा मक कंवा संरचना मक असे ितसरे अंग

होय.

सा ह यकृ तीत घटना, कथानक, पा े, ितमा आ द गो ींतून श दाथ जिनत असे एक क पत व

िनमाण केले जाते. हे क पत व य व ाची अनुकृती असू शकते . हणून सा ह यकृतीला एक

क पकतापूण अंग असते. हे ितचे चौथे अंग आहे . तसेच सा ह यकृ तीचे वाचन करत असता आपण

एक क वता, कथा, कादं बर , नाटक, हणून वाचत असतो. हणजेच येक सा ह यकृ ती कथा,

कादं बर , क वता आ द कोण या तर कारात मोडत असते. येक सा ह य काराचे विश संकेत

संच असतात. या संकेतांचे पालन - उलंघण करत करत या या कारातील सा ह यकृ ती िनमाण

होत असते. ित या वाचनासाठ वाचकाला या सा ह य कारा या संकेत यूहाचे ान हवे. थोड यात

येक सा ह यकृ तीला कारा मक अंग असते. हे ितचे पाचवे अंग होय.

व तुत: सा ह यकृ ती ह एक सौ दयपूण कलाकृ ती मानली जाते. ितचे सा ह यपण, कलापण कोण या

गुणधमात साठलेले असते ? ित या भाषेचे सौ दय पकाद अलंकारात साठलेले असते अशी

अलंकारवादयांची भूिमका आहे . तर ित या रसव े त ितचे सौ दय दाटलेले असते अशी रसवा ांची

दुसर भूिमका आहे . याकरणा या िनयम / संकेतां या उ लंघनातच सा ह याचे सा ह यपण

(िलटरर ने स) साठलेले असते. अशी रिशयन पवादयानची भूिमका आहे . तर सा ह यकृतीचे सौ दय

/ कलापण हे ित या स य संघटनेत असते असे अँ लो-अमे रकन पवादयांचे मत आहे . तर

सा ह यकृ तीचे सौ दय हे तीमधील भावाथ घटकां या लयब रचनेत असते अशी मढकराद मराठ

20
 पवादयांची भूिमका आहे . हणून सा ह यकृ तीला स दया म / कला म अंग असते. हे ितचे सहावे

अंग. या कला म अंगाचे भान समी ाकाला असले पा हजे.

सा ह यकृ ती ह एक वशेष कारची सं हता आहे . ित या अ त वाची जात कुळ झाडू , टे बल आद

भौितक व तू या अ त वकोट हू न िभ न व पाची आहे . सा ह यकृती ह एक वयंपूण, वायत,

अन य व पाचे अ त व आहे . यामुळे ितचा अथ व ितचे स दय ित या अंगभूत गुणधमातच नांदत

असतो. या भूिमकेतून पवाद समी क ितचे वाचन व समी ण करत असतात. याउलट सा ह यकृती

ह वायत, वयंपूण नसून ती सा ह य यव थेचा एक घटक हणून िनमाण होतो श दाला या माणे

वा यात अथ ा होतो. ितचा अथ ित यामागे कायशील असणा या भा षक, सा ह यक व सां कृ ितक

संकेतसरणीमुळे िनमाण होतो. या भूिमकेतून संरचनावाद व िच हमीमांसावाद समी क समी ण

करत असतात

सा ह यकृ ती ह वेतर अशा कोण यातर अथ प वषयाचा िनदश करत असते . या अथाने ते एक

अथल ी कंवा स वषय अ त व (इं टे शल ऑ जे ट) आहे . ितचा अथ व ितचे स दय हे ित या

अंगभूत (emyanaat) गुणा मते त वसत नाह . ितचा स दया म अथ हा वाचक / समी काचा

सहसजक आ वा येत व समी ा यापारात िनमाण होत असतो. वाचका या वाचन ये िशवाय व

तीत िनमाण होणा या स दयव तू िशवाय सा ह यकृ तीचे अ त व पूण होत नाह . हणून

सा ह यकृ तीचे अ त व हे अपूण व पराय असते. अशी सं ामीमांसावाद व िच नमीमां सावाद

समी कांची भूिमका असून ते या भूिमकेत सा ह यकृतींचे वाचन व समी ण करत असतात.

थोड यात सा ह यकृ ती या अ त वाची कोट ल ात घेऊन ितचे समी ण केले पा हजे. हे ितचे

अ त वा मक कंवा सताशा ीय असे सातवे अंग आहे .

अशा कारे येक सा ह यकृतीला भा षक, आशया मक, पबंधा मक, क पना मक, कारा मक,

कला मक, आ ण अ त वा मक सताशा ीय व पाची सात मुख अंगे असतात. हा अनेक अंगे

सा ह यकृ ती या सम ीत एका म झालेली असतात. सा ह यकृतीची समी ा करताना समी काला

ित या या सात अंगाची यथोिचत जाण असली पा हजे.

२.४.२ सा ह यभाषे ची वैिश ये

1. विश सा ह य काराचा एक बा संदभ भाषे ला ा होत असतो. सा ह य कारानुसार बा संदभ

बदलणारे असतात.

2. सा ह या या भाषे या सं हतेला एक आंत रक रचनात व असते. लेखक अपे त अथ ा ी कर ता

भा षक पांची रचना करतो. यामुळे सं हतेम ये हे रचनात व असते. येक सं हता भा षक

21
 पांची पर पर सहकाय करणार एक आंत रक रचना असते. सं हतेतील येक भा षक प

इतरांशी व पयायाने एकूण रचनात वाशी संबंध दाखवत असते. उदा. क वतेतील नाद, िच हे ,

ओळ ची रचना, भा षक पे एकमेकांशी संबंिधत राहात क वतेशी सहकाय कर त एकूण पाची

मांडणी करतात.

3. सा ह यकृ ती या भाषे ला िचरं तन व पाचा कालसंदभ असतो.

4. सा ह यभाषा अथ य करते. सा ह यभाषेतून माणकांची मोडतोड कर त भाषे चा वापर केला

जातो. भा षक पांना न या अधछटा दे याकर ता ढ माणे मोड त काढू न अध या ी सा य केली

जाते.

5. सा ह यभाषा यवहार भाषेपे ा अिधक व तारशील असते. ती वतं रचनेचे अिधक वातं ा

क न दे ते.

सा ह याची भाषा ह केवळ संदेशना मक काय कर त नाह . तर ती स दयिनिमती कर त असते.

सा ह याची भाषा िच ह यव थे या आधारे काय कर त असते. ती ढ िनयमांपे ा श दयोजने चे

उपयोजन वेग या प दतीने कर त असते. श द ितमां या साहा याने स दया मक अथ य करते.

उदा. बा. सी. मढकर यां या क वतेत पं चरलेली रा , काळोख पंपतो यासार या श द ितमा न याने

येताना दसतात. यवहारभाषेत वापरला जाणारा श द जे हा सा ह यभाषेत येतो ते हा तो वेगळे प

घेऊन येतो आ ण वेगळा अथ य करतो.

२.४.३ सा ह यभाषे चे शैलील ी काय

आधुिनक भाषा वै ािनकांनी भाषे चा विन, श द, वा य, अथ या पात यांवर वचार वमश केलेला

आहे या चार पात यांवर िनयमो लंघन ह घडू शकते. या वषयीचे सखोल ववे चन भाषा अ यासकानी

केलेले आहे . िमिलंद मालशे यांनी चार पात यांचे केलेले ववेचन येथे ल ात घेता येईल.

१) विन

या पातळ वर सा ह या या भाषे चे व ेषण करताना दोन मह वा या संक पना वचारात यायला

ह यात. या हणजे ‘नादमयता’ व ‘लयब ता’. या संक पना मह वा या अशासाठ क यांचा

आधारे च भाषे चे नेहमीचे व प व सा ह यक व प यांत भेद केला जातो.

भाषे चे मूलभूत व प विन प आहे . या विन पाला यवहारात खास असे मह व नसते;

आदानाचे वहन झाले क यांचे काम संपले. परं तु सा ह यात मा नुसते अथाचे वहन व सं मण

पुरेसे होत नाह ; अथाचा व वध छटा, कंबहु ना नेहमीचा अथापे ा एक वेगळाच अथ तेथे

सं िमत करायचा असतो व यासाठ भाषेतील वनी राबवले जातात. िल खत सा ह य परं परे त

22
भाषे चा विन पाला पूणपणे फाटा दलेला असतो, असे हणता येणार नाह . ठे वलेले आढळतात.

यांपैक ग कारात (कथा, कादं बर , लिलत, िनबंध इ.) भाषेचा विन पाचे थान तुलनेने बरे च

गौण असते. प ात मा भाषेचा विन पाचा ऊपयोग अिधक मह वाचा ठरतो. सा ह याचा, भाषेचा

नदमयतेचा वचार हा सव संदभ ल ात ठे वून करावा लागेल.

भाषे तील श दांचे विन आ ण यांचे अथ यां यात अंगभूत संबंध असतो हणजेच श द

नादानुवत असतात असा एक समज अितशय लोक य आहे . श दा या नादानुवत वा या

समथन कर यासाठ दे यात ये णार उदाहरणे हणजे ा यांची नावे (िचमणी / िचऊ, कावळा /

काउ, को कळा इ याद .) व यांचे आवाज दश वणारे श द (िचविचव, कावकाव, कुहू कुहू इ याद .)

काह विश हालचाली दश वणारे श द. (सरपटणे, सळसळणे, फडफडणे, आदळणे, आपटणे इ.)

परं तु या उदाहरणांव न विन व अथ यांचा अंगभूत संबंधा वषयी, सव भाषांना लागू पडे ल असा

िस ांत मांड ता येणे अश य आहे . एक हणजे अशा नादानुवत वाटणा या श दांची सं या

कोण याह भाषेत अगद मया दत असते. दुसरे हणजे एका भाषेत जे श द नादानुवत वाटतात,

याच अथाचे इतर भाषांत ील श द नादानुवत वाटतीलच असे नाह . ितसरे हणजे नादानुव त

वाटणारे श द ह पूणतः नादानुवत नसतात; यात संकेतज य भाग बराच असतो. या सव

कारणांमुळे भा षक नादानुवित वाचा िस ांत आधुिनक भाषा व ानात मा य झालेला नाह . भा षक

विन व यांचे अथ यांमधील संबंध अंगभूत नसून या िछक व संकेतज य असतात.

श द हा या या नाद पामुळे मूलतः वण यांचा वषय असला तर याला पश, रस, प, गंध

हे गुणह अस याने श दाला आपला हण यासाठ इतर इं यांम ये कलह लागे ल, असे ना यमय

वणन करताना ाने र श दा या नादमयतेचाच उपयोग क न घेतात. पुढ ल चरणात याची सा

पटते.

साहाजे श द तर वषो वनाचा | पर रसना हणे रसू हा आमचा ||

ांणांसी भाओ जये प रमळाचा | हा तोची का होईना ||

नवल बोलतीये रे खेची वाहणी | दा वता डोळे या पुरो लागे आणी ||

ते हणती उघडली खानी | पांची हे |

यादवकालीन मराठ त उकारांचे ाब य होतेच. िशवाय सामा य पांतह एकरागम (डोळे यो) व

इकारागम (बोलितये) होत असे. ाने रांनी तर यांचा अढळ कषाने वापर केला आहे . श दु आ ण

रसु यांत या उकारामुळे हे श द मधुर वाटतातच, िशवाय आमुचा यात या उ-काराशी नाते

साध याने या चरणातले अथ या तीन सवात मह वाचे श द नादसंबंधांनी बांधले जातात.

23
 रे खेची असा एकारयु श द आ यावर या व यापुढ ल चरणांत बोलितये, डोळे या, लागे , ते, हे

या श दांतून एकार घुमू लागतो. हाह ाने रांचा अचूक नादसंवेदनेचा पुरावा हणायला हवा.

२) श द

सा ह यशैलीचा श दा या ीने वचार करताना का या म श दांचा व पाचा खास असा एक

वेगळा वग असतो का, व यामुळे का याची भाषा दै नं दन भाषेपे ा वे गळ वाटते का, हे

मह वाचे आहे त. दै नं दन भाषेपे ा का यभाषेचा यापार वे गळा असतो, हा वचार भारतीय व

पा ा य परंपरे त ाचीन काळापासून चालत आलेला आहे . या पारं प रक वचारांचा मह वाचा भाग

हणजे का याची वत:ची अशी, “का या म” श दकळा असते, असे मानणे होय. अप रिचत श द,

अलंकरण इ. वाप न का याची भाषा सवसामा य, ग ाय भाषेतून उं चावली जाते, हा वचार

अ र टॉटल या ववेचनात आहे . सं कृ तातील अलंकार वचार ह काह सा याच व पाचा आहे .

का यातील श दा वषयी एकदा ह भूिमका वीकारली क का या म श दकळे चे व ( याचबरोबर

का या म वषयांचे) संकेत ढ होऊ लागतात व यामुळे सवसामा य भाषे तून का या म भाषा दूर

सरकते. या दोन यवहारांत पु हा, सलगता, दुवा िनमाण कर यासाठ का यपरंपरे म ये ांती घडू न

यावी लागते , अशा आशयाचा वचार ट . एस. एिलयटने मांड लेला आहे .

मराठ म ये केशवसुत - बालकवींवर र व करण कवींना - वशेषतः माधव जूिलयन यांनी फाश , उदू

व गावठ मराठ श दांची भेसळ क न का या म श दकळे चे संकेत िनमाण क न ठे वले. यांची

हा या पदता केशवकुमारांनी ‘झडू ची फुले’ या वडं बन सं हात नेमक पकडली. “तपाळ ,

लघाळ , कु ती , बेहतांितल पर , यौवनम जर , या कार या श दकळे चे बहा रचे वडं बन

क न यातला ढोबळ सांकेितकतेला केशवकुमारांनी जबरद त हादरे दले. का याला आधुिनकता

दे याचा व “का या म” श दकळे पासून सोडव या या भरात मढकरांनी दुसरे टोक गाठले.

“पोिलशलेली”, “पं चरली” , “पंपतो”, अशा श दांचा काह सा अितरेक वापर यांचा का यात झाला

आण यातून “आधुिनक” श दकळे वषयीचेह बटबट त संकेत िनमाण झाले. “का या म”

श दकळा क थानी ठे ऊन का य िल हणारा एक नवीन वाह ेस यां या का यातून अलीकडे

िनमाण झालेला आढळतो. याचे अनुकरण व समथनह होताना दसते. का या म श दकळा

िनमाण कर याचा ेस यांचा सोस कुठ या थराला गेला आहे , याची थोड शी क पना पुढ ल

याद व न ये ईल : हमसं या , हमगंध, हमकं पत, हमभार , घनभार , घनवसंत, सांज-घन,

सांज-वन, अंधारबन, आषाढबन, मातृबन, राघववेळ, छायावेळ, तनवेळ, चं धनु, चं - उदियनी,

चं माधवी, चं कुळ, सागरतं , लांठांध, व नांध, िश पांत, िश प यान, सशी पधर, र गंध,

24
 ा नगंधी, हळदफेड असले कमान दोनचार श द तर येक क वतेत यायलाच हवेत, अशा

ित ते ने ेस का य िल हतात क काय, असा संशय यायला लागतो. असे नवे तयार केलेले श द

बाजूला ठे वले तर यां या का यातील इतर श द ह ( व याचबरोबर, अथात ितमाह ) खास

“का या म” मान या गे ले या श द भांड ारातून उचलून क वतेत पे रले या असतात. यामुळे

दैनं दन भाषेपासून ह एक भाषा खूपच दूर जाते. पण काह वे ळा दै नं दन भाषे तील ग ाय श द

वापरणारा एखादा चरण मधे च येतो आ ण कवीला अिभ े त नसणार वसंगती िनमाण क न जातो

दय भ िन आले ऐक माझी कहाणी

िनतळ सर ढगांची वषली क वराणी

जळभर हं बरली सांजधेनू ग याशी

पऊनी परत आलो गार आताच पाणी

(चं माधवीचे दे श – “ दय भ िन आले”)

या क वतेतील इतर दोन कड यातील श द पहा : “वृ माळा”, “िग रिशखरे ”, “गगन”, “मेघ”,

“आताची” असे श द वापर या ऐवजी “ पऊनी”, “गार”, “पाणी”, “आताच”, असले श द

वापर याने एकूण क वतेचे वडं बन झा यासारखे वाटते.

भाषे त उपल ध असणारे पुरेसे न वाट याने नवे श द घडवणे वा उपल ध श दांना नवे प दे णे ह

संकेतो लंघनाची वृती सजनशील कलावतांम ये असते, हे खरे . मा ह या घडत असताना,

तरल असला तर अ यंत मूत व िन त असा अनुभव कवीला आलेला आहे आ ण तो नेमकेपणाने

य करणारा श द शोध याची कवीची सगळ ताकद पणाला लागली आहे असे जाणवले, तरच या

श दांची अप रहायता पटते. केशवसुतांनी “झपूझा हा श द का ( नुसता के हा, कुठे , कसा न हे )

घडवला असेल? नादा या ीने वचार करता जा पोर जा या झ मा या खेळातील ओळ ची

गती िशगेला पोच याने जो नादबंध िनमाण होतो, याव न केशवसुतांना हा श द सुचला असावा

असे समी क मानतात. परं तु अथा या ीने, अनुभवाचे व प य कर या या ीने या

श दाने काय साधले? केशवसुतांना जी भावाव था य करायची होती, ित यासाठ “धुंद ”,

“त मयता”, “एक पता”, “समाधी”, “बेहोशी” यांसारखे श द पुरेसे न हते का? असा वचार केला

तर असे दसेल क या उपल ध असणा या श दातून य होणारा भावनाशय ब हं शी थर,

गितह न व पाचा आहे . केशवसुतांनी जी गितमान त मयता य करायची आहे , यासाठ नवा

श द तयार करणे अप रहाय होते. हा नवा श द धुंडाळ याची गितमान व ना यमय याच

25
 केशवसुतांनी या क वते या ारं भी उभी केली आहे , आ ण या शोधातूनच झपूझा श दाचे

नवसजन झाले आहे .

3) वा य

शैली या ीने वा य व यासाचा वचार कर याआधी एक मु ा प होणे आव यक आहे .

वा य व यासा या ीने ययघ टत आ ण श द मघ टत असे भाषांचे वग करण करता ये ते.

सं कृत सार या भाषेत वा यातील श दांचे एकमेकांशी असणारे संबंध वा यातील यां या

थानापे ा यांना लागले या ययांव न िन त होतात. उलट इं जीसार या भाषेत ययांपे ा

श द माव न वा या व यासा क सबंध ठरतात. मराठ ( आ ण इतर आधुिनक भारतीय भाषा )

यांची प र थित या द होपे ा िभ न आहे . येथे यय तर आहे तच; पण ते श दांची वा य

व यासा मक काय नीटपणे प क शकत नाह त, असे काह से िच दसते .

२.५ यवहारभाषा आ ण सा ह यभाषा सा यभेद

आप या दैनं दन यवहारात येकजण भाषा वापरत असतो. हणजेच थम भाषा बोलतो. आ ण

नंतर याचे लेखन करतो. असे असले तर लेखन हणजे भाषा न हे , हे थम आपण ल ात घेतले

पा हजे. यवहाराची भाषा आ ण सा ह याची भाषा याचे वेगवे गळे वग करण आपण करतो. परं तु

यवहारा या भाषे लाच सा ह याम ये कला मक प ा होत असते. यामुळे यवहाराची भाषा आ ण

सा ह याची भाषा यांतील सा यभेद ल ात घेताना व वध वा मय कारांची भाषा अिभ ेत असते.

सा ह य हे लिलत आ ण लिलतेतर अशा दोन कारचे मानले गेले आहे . यानुसार भाषे चे व प

वापरले जाते.

यवहाराची भाषा आ ण सा ह याची भाषा यां यातील फरक ल ात घेताना सा ह याचे विश हे त,ु

कोन असतात. यवहारात मा ते प र थतीनु प बदलत असतात. हे ल यात घेतले पा हजे.

सा ह यात लेखक कला मक बांधणी कर त असतो. या या भाषेला व वध संदभ असतात. तसेच

लेखनात व वध याकर णक िनयम पाळले जातात. असे िनयम यवहार भाषे त आव यक ठरत

नाह त. सा ह या या भाषे त मा भाषा वषयक िनयम यव थेचे पालन केले जाते.

यवहारभाषेत संदेशवहनाचे काय होत असते. सा ह यभाषेत व वध शैलीचे उपयोजन असते. या

शैलीलाह अथ असतो. विश सा ह यकृ तीत खास वशेष असे शैलीगुण भाषे त कट केले जातात. हे

सा ह यभाषेचे एक मह वाचे वैिश य आहे . तसेच भाषा ह सा ह याचे मा यम आ ण साधन अशा

दो ह ीने मह वाची ठरते. यवहारभाषा आ ण सा ह यभाषा असे वभाजन असले तर यातील

काटे कोर सीमा अधोरे खत करता येत नाह , हे आपण ल ात घेतले पा हजे. उदा. संतांचे का य

26
 यवहारभाषेचा वापर करते तर लेखकह एकाचवेळ सवसामा य य ची आ ण सा ह यकाची भाषा

असे दो ह चे व प वापरत असतो. हणजेच कोण याह वा मय कारात यवहार भाषे चा वापर न

करता का या म भाषेचाच वापर होतो असे नाह . उदा. संत तुकारामांचे अभंग, ामीण सा ह य,

ब हणाबाई चौधर , आनंद यादव आद .)

एखाद य मनातील व वध वचार, भाव भावना य करताना आघाताचे थान, उ चारण

यांसार या अनेक गो वय, य , परं परा इ याद नुसार ठरले या असतात तशाच कर त असते.

यवहारभाषेला ह मयादा असते. यवहारभाषेला एकावे ळ एकच अथ असतो. यवहारभाषा श यतो

अनेकाथ टाळत असते. अनेकाथामुळे यवहारात बाधा येऊ शकते. सा ह यभाषा या उलट असते. ितला

अनेकाथ असू शकतात. सा ह याची भाषा विश उ ाने सा ह यकृ तींतून य होत असते. ितला

अंतबा संदभ असतात. सा ह याची भाषा लेखन पात जे हा अवतरते ते हा ितला पृ तर य संदभ

असतो. कवीची भाषा जे हा आपण पाहतो ते हा ती तुटकब पण सलग अशी का यरचना असते.

ते हा वाचकांचा संबंध सव थम पृ तर य भा षक पाशी येत असतो. भा षक पा या मा यमातून

तो अथाला हणजेच अंतः तराला ितसाद दे त असतो. यामुळे तेथे सा ह याची भाषा मह वाची ठरते.

यवहारभाषा ह मु यत: वचार विनमय, यवहार यांसाठ वापरली जाते यामुळे ितची अथाची मागणी

अिधक असते. ित यावर समाजाचा विश व पाचा ह क असतो. सा ह याची भाषा मा य

विश असते. लेखक यवहारभाषेचा वापर करतानाह ितची मोडतोड कर त असतो. तसेच लेखक

नवनवीन भा षक पे तयार कर त असतो. तो भाषे चे कला म, स दया म उपयोजन कर त ितला

स दयसजक बन वत असतो. यवहारा या पातळ वर असा भाषे चा कला म वापर फ़ारसा होत नाह .

यवहारभाषा ह व तु थित िन असते. उदा. गंगाधर गाडगीळ सं याकाळचे वणन करताना ‘ बनचेह-

याची सं याकाळ’ असे करतात. यवहारभाषेत फ़ ‘सं याकाळ’ असाच श द योग केला जाईल, हे

ल ात येते.

२.६ सारांश

यवहारभाषा आ ण सा ह यभाषा यां यातील सा यभेदाचे व प पाहताना आपण यवहारभाषेचे

उपयोजन कसे केले जाते हे ल ात घेतले. तसेच सा ह यभाषेला असलेले अनेकाथ आपण समजून

घेतले, असे असले तर यवहारभाषा आ ण सा ह यभाषा ा पर परपूरक आहे त हे आपण ल ात

घेतले पा हजे. कारण सा ह याची भाषा यवहारभाषेतून आकार व प घेत असते. सा ह यभाषेचा

यवहारभाषेशी तसा घिन संबंध आहे . तसेच सा ह यभाषेचाह भाव यवहार भाषे वर होत असतो.

हणूनच यवहारभाषा आ ण सा ह यभाषा पर परपूरक आहे त.

27
२.७ भाषेचे तर

२.७.१ तावना

भाषा हा मानवी जीवनाचा अ वभा य भाग आहे . सा ह यातून आप या भावभावना, वचार, अनुभव

य कर यासाठ भाषा हे एक मह वाचे मा यम मानले गेले आहे . भाषा या संक पनेत भा षक

यव था आ ण भा षक यवहार यांचा समावे श होतो. वनी, श द, वा य, अथ या चार तरांवर

भा षक संरचनेचे िनयम असतात. ा िनयमांचे उ लंघन का यभाषेतून संभवत असते. कधी कधी कवी

सहे तुकपणे िनयम यव थेचे िनयमो लंघन कर त असतो. भाषा ह एक लविचक यव था आहे .

भाषे या संरचनेत सू मतर अनेक घटक काय कर त असतात. सा ह यकृ तीत कोणते घटक कोण या

तरावर कायरत आहे त आ ण इतर तरांशी यांचे सहकाय कसे चालते हे सा ह या या भाषे या

तरांचा अ यास करताना ल ात येत.े

२.७.२. भाषेचे नाद प

भाषे या नाद पाम ये व वध विनत वे असतात. वर, यंजने, वर आ ण यंजने, यंजन -

यंजनातील पर परसंबंध नाद पात येत असतो. तसेच वरांची, वा यांची, ओळ ंची रचना, वराम,

लय, यमके, कडवी ा नाद त वांचा वचार नाद पात करता येतो. क वतेतील श द हे नादानुवत

असतात. क वतेची भाषा एक कडे िनयमो लंघन करते आ ण दुसर कडे नाद पा या पात वत:ला

बांधून घेत असते. श द, श दबंध, नाद ितमा, व वध अलंकार आद ंची माणब पुनरावृ ी क वतेला

नादलयीत गुंफ़त असते. संत तुकाराम यां या पुढ ल अभंगातील चरणां ारे हे अिधक प होईल.

“आनंदाचे डोह आनंद तरंग|

आनंदिच अंग आनंदाचे ||१||”

हे अभंगाचे दोन चरणयु ुपद आहे . या ुपदातून संत तुकाराम आप या अनुभवात परमा याशी

एक प झालेले मन आनंदाचा अनुभव घेते आहे . ‘आनंद’ आ ण ‘अंग’ या वणाची पुनरावृ ी काह

ठरा वक अंतराने झालेली आहे . श द, वण यांची नादसा या या साध यमूल संबंधां या आ याने गुंफ़ण

कर यात आलेली आहे . यामुळे श दां या रचनेत सममू यतेचे पकत व गुंफ़ले गेले आहे . या

पकत वामुळे ह श दरचना का या म काय करते आहे . नाद तरावर सममू यतेचे पकत व का या म

काया या िनिमतीस कारणीभूत होते आहे .

२.७.३ भाषेचे लेखन प

एखाद विश सा ह यकृ ती िल खत व पात अस यामुळे यातील अ रांची मांड णी, वा यांची मांड णी,

श दरचना आद बाबी ल ात या या लागतात. तसेच नादत वांना तोलून धरणार वरामिच हांची

28
 यव था, सा ह यकृ तीची वभागणी यांचा समावे श लेखन पात करावयाचा असतो. हे लेखन प

आशयाला अिधक उठावदारपणा आणत असते.

भाषे चे मूलभूत व प विन प आहे . यवहारभाषेत या विन पाला वशेष मह व नसते; ते अथाचे

वहन कर त असतात. सा ह यकृ तीत मा असे नसते. याला अथा या व वध छटा आ ण दैनं दन

अथापे ा वेगळा वतं अथ सं िमत करावयाचा असतो. हणून सा ह यातील भाषे चे लेखन प

का जीपूवक ल ात घेणे गरजेचे असते. भाषे या लेखन पाचा वचार करता ग ाम ये फ़ारसे

िनयमो लंघन नसते. परं तु प ात वा यरचना गौण असते. तेथे नाद, लय, अलंकार, ितमा यांना

मह व असते. यामुळे का यात िनयमो लंघन केलेले असते. कता – कम - यापद हा मराठ भाषे चा

लेखन म मानला गेला आहे . हा लेखन म का यात नसतो, हे आपण ल ात घेतले पा हजे. पु.िश.

रे गे यां या ‘ धा राधा’ या क वते या पुढ ल ओळ ल ात घेऊन ववेचन क या.

‘जलवा हनी िन ल कृ ण

बन झुकले काठ राधा-’

तुत ओळ तील ‘झुकले’ हे आपणास यापद आहे असे वाटे ल परंतु संपूण क वतेचा संदभ

ल ात घेतला क हे ल ात येते ‘झुकले’ हे यापद हणून वापरलेले नाह . िन ल

जलवा हनी या काठ झुकलेले बन हणजेच राधा. असा याचा अथ आहे .

वनी पांचा उ चार करणे हणजेच भाषा बोलणे. ह एक िनरंतर चालणार मौ खक या आहे .

ह या काह णांची असते. नंतर ती व न जाते. भाषे चे विन प न होऊ नये हणून याला

िच ह प दले गेले. या येतूनच भाषे चे लेखन प अ त वात आले. उ चारांचे ित प

हणजेच हे य लेखन प होय. हे लेखन प बोलीऐवजी माणभाषेत असते. तसेच याकरण

यव थाह वापरली जाते.

उदाहरणाथ

काय मग बरं हाय ना?

काय मग, बरे आहे ना ?

२.७.४ भाषेचे श द प

यवहारभाषेपे ा सा ह यभाषेचे व प वेगळे असते. सा ह यभाषे या यापारा वषयी भारतीय व

पा ा य परंपरे त ववेचन कर यात आलेले आहे . याम ये का या म श दकळे चा वचार अिधक

झालेला आहे . अप रिचत श दांचा वापर क न का याची, सा ह याची भाषा सवसामा य भाषे पे ा वेगळ

केली जाते. कवी ेस यांनी का या म श दकळा क थानी ठे वत का यरचना केली आहे . यांनी नवे

29
श द तयार क न का यात वापरलेले दसतात. उदा. हमसं या, सांजघन, आषाढबन, छायावेळ,

चं धून, सागरतं , िश पांत, र गंध इ याद . अशा अप रिचत श दांचा वापर ते करताना दसतात.

भाषे तील उपल ध श दांबरोबरच नवे श द घड वणे लेखक / कवींना आव यक वाटत असते. उपल ध

श दांना ते नवे प दे त असतात. ‘श द’ हे ‘श ’ समजले जाते. या श ाचा जसा आपण वापर क

तसे याचे अनेक अथ वाचका या मनात पोहचत असतात. य या मनातील सव भावभावना य

कर यास ‘श द’ मह वाचे काय कर त असतात. संत तुकाराम जसे हणतात,

“आ हां घर धन श दांचीच र े |

श दांचीच श े य क ||

श दिच आमु या जीवाचे जीवन|

श द वाटू धन जन लोका

तुका हणे पाहा श दिच हा दे व |

श दिच गौरव क ||

एकूणच, श द, श दाची पे, श दां या जाती, वा यरचनेचे व प, श दसं ह या बाबींचे व प याम ये

येते. तसेच सा ह यकृ तीत वापरले गेलेली श दरचना यातील काह श द बोलीभाषे तील, ादे िशक,

परभाषे तील आहे त ते ल ात घेऊन एकमेकांना ते पुरक असतात. या संदभाची जुळणी श द पात

केली जात असते. श द ह कोण याह भाषेतील मह वाची बाब आहे . या श दाला भाषा व ानात

‘ पका’ असे हणतात. या श दाचे वा यात योज यालायक प हणजे ‘पद’ होय. श द या

घटकाला मानवी भाषे त, समाजात मह वपूण थान आहे .

श द हे नादमय असतात. तसेच ते गितमान ह असतात यांना विश असे माधुय असते. मानवी

जीवना या जा णव नेणीवे त श दांना अन यसाधारण मह व आहे . विश भाव - भावना, वचार,

सं कृ ती यांचे सं मण श दा ारे च होत असते. श दां या अथछटाचे उपयोजन कर त वाचकाचे तरल

भाव जाग व याचे काय श द कर त असतात.

श द, याचा गुणधम आ ण अथ या वषयी सुधीर रसाळ यांचे मत येथे पाहणे औिच याचे ठरे ल.

श द हा कतीह अमूत बनला तर तो मूलतः भौितक गुणधम हणजे एखा ा व तू या अगर

घटने या संवेदनाकृ ती य करणारा असतो. अशा श दांम ये जी पक मता असते ित या आधारे

ते श द यवहारात पक हणून सतत वापरले गेले क यांचे भौितक गुणधमाचे अथ गळू न जातत

आण यांना एक अ प व कंवा अमूतता ा होते. अशा कारे अमूत कंवा अ प बनले या

श दांना अनेकदा आपण खाजगी मृतींना मूतता कंवा स पता िमळवून दे तो. आप या काह

30
संवेदना म मृती अमूत श दांश ी िनगड त कर त असतो. अनेकदा असे अमूत बनलेले श द या मूत

व तूं या वणनासाठ वापरले जात असतात या मूत व तूंचे संवेदना गुणधम अमूत श दास िचकटवले

जातात. उदाहरणाथ, भ य हा अमूत श द पु कळदा उं च, अवाढ य इमारती या मृती जागृत होऊ

शकतील. अमूतला, अ पाला स पाव थेत पाह याची, अितं य हे इं यांतून अनुभव याची सवय

आपणास असते. हणून आपण अशा कार या अमूत श दांना संवेदनांचे अथ िमळवून दे त असतो.

डॉ. पु पलता राजापुरे- तापस श दांचे काय अिधरे खत करताना हणतात, येक सा ह य काराम ये

श द उपयोजना मागील योजन वेगवेगळे असते. तसेच यांचे काय अंशतः िन त झालेले असते.

मा यात लविचकता ह असते. िनबंध वा मयात वचारांची मांडणी होत असते. यामुळे िनंबधात

वचारा या कट करणाक रता श दाचा वापर होतो आ ण तेच याचे काय असते. तसेच क वतेतील

श द हा भावनां या अिभ य ते साठ येतो आ ण तो ितमा, तीक, पक अथवा अगद एखा ा

सा या श दा या आ याने सु ा भावनांची अिभ य करतो. कथा / कादं बर , च र / आ मच र

यांसार या सा ह य कारांत तो िनवेदनाचे काय करतो आ ण नाटकातील श द हा पा ां या कृतीवर भर

देत ो ते हा संवाद िनमाण होतात. “अनुनय (persuasion), िचंतन (meditation), िनवेदन

(narration) आ ण संवाद (interaction) ह चारह कारची श द काय कोण याह सा ह य कारत

क शकतात. उदाहरणाथ, नाटकाम ये श द वचारांचेह दशन क शकेल, या वे ळ एखादे वैचा रक

नाटक य होईल. (उदाहरणाथ, खाड लकरांचे नाटक) कंवा एखादे पा या वे ळ जीवनसंबंधीचा

गंभीर वचार मांडेल या वेळ तो श द वैचा रक अंग कट करताना दसेल. तसेच नाटकम ये हा

श द क वतेचे काय करतो. (पा ) आप या मनात या भावना, वृती जे हा सांगायला लागतो या

वेळेला ती भाषा का या म बनायला लागते . (नाटकातील) श द क ये कदा िनवेदनाचे काय कर त

असतो आ ण एकदा कथनाचे काय नाटकाम ये वाढ ला लागेल तर ते नाटक कथा धान, घटना धान

नाटक हो याची श यता असते. काह वेळा श द कृ ती वरती भर दे त असतो कंवा पा ाप ामधील जी

interaction असते, यावर भर दे त असतो आ ण यामधून एक कृ ती धान नाटक िनमाण होऊ

शकते. उदाहरणाथ दे व ल, तडु लकर, सतीश आळे कर यांची नाटके, श दां या व वध कार या कायामुळे

सा ह यकृ ती या भा षक व पात लविचकता ये ते, असे हणता येई ल.

२.७.५ भाषेचे याकरण प

श द हे भाषे चा धान घटक हणून मानला जातो. श दांनी वा य बन वले जाते. असे असले तर

श द हणजे भाषा नाह . वा यां या तरावर भाषे ची संरचना तयार होत असते. भाषे या अंत: तरावर

कायशील असलेले घटक पृ तर य पातळ वर कट होत असतात. वनींचे होणारे हे ितमांकन

31
 हणजे उ चार प असते. यातूनच भाषे चे याकरण ह चॉ क हणतो तसे, भाषे चे याकरण हे

वनी आ ण अथ यां यातील संबंध था पत करणारे शा आहे . मराठ भाषे चे याकरण प हे कता

+ कम + यापद असे आहे आ ण याच ारे वाचक वाचनाचा आनंद घेत असतो.

श द, श दा या जाती, िलंग, वचन आद ंचा वचार याकरणात होत असतो. याकरणयु वधाने

भाषे या अिभ य त मह वपूण ठरतात. ह अिभ य केवळ श दां ारे च होत नसते तर वा यांमधूनह

होत असते. हणूनच याकरणात पद, पदबंध, वा ये, िम वा ये, संयु वा ये इ याद चा ह समावे श

असतो. एकूणच, याकरणाचा संबंध भाषे शी असतो. कता, कम, यापद, िलंग, वचन हे भाषे चे घटक

साव क असतात. तसेच याकरणाचा मु य भर श द आ ण वा य यावर असतो असे दसते.

डॉ. लीला गो वलकर याकरणाचे प प करताना हणतात, “ याकरणाला श दशा हणताना

याचा वा यघडणीत असलेला हा अतूट सांधा याकरण उलगडू न दाख वत असते. ते श दांचा विश

अथ सांग यावर जसा भर दे त नसते, तसेच श दाची यु प ीह सांगत नसते. अथ सांगणारे अथशा

व सांगणारे यु प ीशा ह श दांचीच शा े समजली जात असली, तर ती याकारणशा ा या क ेत

येत नाह त.

श द हा वणानी बनलेला असतो. या वणाचा मूळ वचार करणारे विनशा आहे . हे विनशा ह

याकरण शा ाला सा कर त असले, तर ते याकरणशा ाचा भाग नाह . वा यातील श दांचा

एकमेकांशी असलेला व वध कारचा संबंध याकरणात सांिगतलेला असला, तर अथावर अिधक

भर दे णा-या वा य पृथ क़रणशा ापे ा ते वेगळे आहे . विनशा , अथशा , वा य पृथ करणशा

यां याबरोबर आतापयत वृ रचनाशा व अलंकारशा यांचाह समावेश शालेय पातळ वर या

याकरणा या अ यास मात सोयीसाठ केलेला असतो. पण ती याकरणशा ा या क ेत येणार

नसून ती सा ह यशा े आहे त, हे याकरणशा ाचे नेमके े ठर वताना ल ात यायला पा हजे.

श द व यय यां या संबंधातून िस होणा या वा यातील ‘कता- यापद, कता – कम - यापद,

कता व याची वशेषणे, यापद व याची ( या) वशेषणे याचे व प ‘िनयमांम ये बस वणे’ हे

याकरणाचे मुख काय आहे . या ीने एका वा यातील श दांचे काय ीने व प प करणा या

योगाचा वचार हा याकरण शा ाचा शेवटचा ट पा आहे . मा योग वचार व वा य पृथकरणशा

( कंवा वा यशा ) ह एक न हे त. ती वेगळ आहे त. योगात याकरण कता – कम – यापद

यां या संबंधावर ल पुर वते तर वा य पृथकरणशा ाम ये उ े य –उ े य व तार व वधेय -

वधे य व तार या घटकांवर भर असतो. दो ह शा े िभ न अस यामुळे दो ह शा ांतील प रभाषाह

बदलली आहे .

32
भाषे चे याकरण प आ ण मानवी जीवन या वषयीचे स व तर ववेचन करताना डॉ. लीला गो वलकर

पुढे हणतात, '' भाषा ह आप या जीवनाचा एक अ वभा य भाग आहे . भाषे िशवाय मनु यजीवनाचा,

माणसा या अ त वाचा व या या वकासाचा वचारह करता येत नाह . माणसाचे समाज / समूह

जीवन या पर पर संपकावर आधारलेले असते, तो सामा जक जीवनाचा मूलाधार भाषेशी जुडलेला

आहे . हणूनच ‘भाषे तील श दांचे पर पर संबंध समजून घेणारे व उलगडू न दाख वणारे याकरणशा

केवळ शालेय पातळ वरचे शा असे समजले जाऊ नये’ ह भूिमका भाषे या े ात मूळ ध लागलेली

आहे . भाषा आप या अ त वाबरोबरच आपले याकरण घेऊन आलेली असते. यामुळे भाषेमधून

जनजीवनाचे जे सां कृ ितक, सामा जक, राजक य सं कार जतन झालेले असतात, ते ित या

याकरणातून गट होत असतात. उदा. सव चराचर सृ ीम ये ाणत व आहे , या वचाराचा मराठ या

िलंग यव थेतील िनज वांनाह पु लंगी, ी लंगी व नपुसक

ं िलंगी समज याशी संबंध असावा.

सं कृ त व इं जी या भाषांपे ा मराठ या याकरणात, वण, श द, यय व योग यां या संदभात

असले या वे ग या व पाचा बदल या त कालीन मराठ माणसा या / समुदाया या वृ शी संबंध

आहे .

अ हराणी, हळबी, व-हाड इ याद मराठ बोलींचीह याकरणे िस होऊ शकतात. मराठ या

माणभाषे या याकरणात या बोलीं या याकरणांचाह सहभाग असतो. माण मराठ ह सु ा एक

बोलीच असते . या बोलीचा राजक य, ादे िशक, सा ह यक, शा ीय इ याद ीने इतर बोलींपे ा

अिधक वापर होऊ लागतो, ितचा वचार माणभाषा हणून केला जातो, व अमराठ य मराठ

आकलनासाठ थम ितचा अ यास क न ती आ मसात करतात. यासाठ माण मराठ चे याकरण

हे म यवत व याला अनुस न ित या बोलींची याकरणे िस होत असतात.

याकरण िशक याने कुणाला लगेच ती भाषा िल हता बोलता येऊ लागेल असे नाह . सा ह यशा

िशक याने कथा – कादं ब-या िल हता येत नाह त. पण कथा – कादं ब या ब लची समज अिधक

ग भ होते, तसेच याकरण िशक याने आप या भाषे या वापरात अिधक नेमकेपणा ये तो.

११००/१२०० वषा या परंपरे ने मराठ ची श दपातळ वरची िनयमावली घडत आलेली आहे . येक

कालखंडात ित यात श द व यय याम ये अिधक सू मता ये त गेली आहे . ितची यय यव था

बदलत गे ली आहे . ती ल ात घेत याने काटे कोर अिभ य साधणार भाषा आप या बोल यात व

िल ह यात येऊ शकते.

आतापयत या मराठ भाषेत जे श दांचे उपयोग ढ झालेले आहे त , बहु तांशी मा य आहे त, यांचा

वचार याकरणात येतो.

33
“ ढ म ये जे योग असतील ते िस ध न याम ये जे अंतगत िनयम दसतील ते उघड करणे

याचे नांव याकरण” - रा. िभ. गुंजीकर

ह याकरणाची या या याकरणाचे व प नेमकेपणाने ल ात आणून दे णार आहे . भाषेतील हे ढ

योग कालपर वे बदलत जातात. या बदलाबरोबरच याकरणह यांची न द घेते. उदा. मराठ या १९

या शतका या प ह या चारपाच दशकातील मराठ पे ा आजची मराठ भाषा काह माणात बदललेली

आहे . इं जी श द - वशेषतः नामे आप या िल ह या - बोल यात अिधक माणात ये त आहे त.”

श दां या व वध जातींचा वचार जसा याकरणशा ात केलेला असतो, तसाच श दांना लागणा या

व वध ययांचा वचारह याकरणशा ात केलेला असतो. हे यय कती कारचे आहे त, कोणते

यय कोण या श दजातीला लागतात व यय लागले या श दजातीकडू न वा याम ये कोणते काय

केले जाते इ याद कारे ययांचा वचार, हा मराठ याकरणातील एक मह वाचा घटक मानवा

लागतो. हणून मराठ भाषेत श दां या वचारा इतकाच यय वचार ल ात यावा लागतो.

२.८ सारांश

भाषा या घटकाचा अ यास कताना या या व वध तररचने चा परामश आपणास यावा लागतो.

भाषे त ा तराचा उपयोग कोण याह माने होता असतो. एखा ा सा ह याकृतीत जो तर अिधक

जाणवतो, यामधील भा षक पे थम ल ात घेणे इ ठरते. तसेच एकाचवेळ व वध तरांची रचना

ठे वणे सा ह यकृ तीस स दय बहाल कर यास उपयु ठरते.

वयंअ ययनासाठ

1. शा भाषेचे व प िलहा.

2. यवहारभाषा आ ण सा ह याभाषा यां यातील सा यभेद िलहा.

3. भाषे चे तर प करा.

34
 करण ३ सा ह यकृतीचा अथ यापार

अनु म णका

३.० उ े

३.१ तावना

३.२ वा चार

३.३. हणी

३.४ वाक चार, हणी यांचे सा ह यातील थान

३.५ सारांश

३.६ उपमा

३.७ अलंकार

३.८ पक

३.० उ े

1. वा चार, हणी यांचे व प समजावून घेणे.

2. उपमा, अलंकार आ ण पक यांचा प रचय क न घेण.े

3. सा ह यकृ तीचा अथा यापार उलगडणे.

अ) वा चार, हणी यांचे व प

३.१ तावना

‘सा ह य’ ह एक कला आहे . या कलेचे मु य आशय य भाषा असते. यामुळे सा ह याचा अनेकांगी अ यास

करताना आपणांस भाषा, ितचे व प, वभाव, वैिश ये आद बाबी ात असणे गरजेचे असते. भाषा या

मा यमातून विश सा ह यकृ तीची िनिमती, ितचा यवहार, ितचे श दांग, पांग, अथाग, वाचकापयत पोहचत

असते. ातून एक कारचा अथ यापार साधला जातो. यवहारभाषेतील, बोलीभाषे तील हणी, वा चार यांचा

सा ह यात वापर क न सा ह यकृ तीला कला म, स दया म मू य ा क न दले जात असते. तसेच व वध

अलंकारांचा उपयोग क न सा ह यकृ तीचा अथ यापार चाललेला असतो.

३.२ वा चार

जगातील सवच लोकसमूह ात वा चारांचा वापर केला जातो. यानुसार साव कता हा मह वाचा गुण मानला

गेला आहे . मौ खक व िल खत भाषे तून य होणारे वा चार मानवी स ण

ु , दुगुण, राग, लोभ े ष, म सर,
35
नाते सब
ं ंध, कुटु ं ब, परं परा, चालीर ती आद वषयांवर असतात. यातून बोध दे याचे काय सा य केलेले असते.

भारतीय ाचीन परं परे पासून आधुिनक काळापयत अनेक वा चारांचे उपयोजन सा ह यात झालेले आहे .

वाक् हणजे वाणी आ ण चार हणजे ढ व घात. यांपासून वा चार हा श द तयार झालेला आहे असे

हणता येत.े

वा चारांम ये एखादा श द कमी वा अिधक आपणांस करता येत नाह . सा ह यात वा चारांचे उपयोजन

करताना जसा वा य योग केलेला आहे तसाच वापरणे बंधनकारक असते. एखादा श द बदलून या या जागी

याच अथाचा दुसरा श द योग वापरता येत नाह . उदा. ‘ याचे हाल कु ा खाईना’ येथे कु ा ऐवजी ‘ ान’ असा

श द योग आपण क शकत नाह .

३.२.१ या या

ल णा वा यंजनाश ने अथ ान क न दे णारा, वा तव अथाव न वेगळा अथ जो वा यात उपयो जलेला

असतो तो वा चार असे हणता येई ल.

३.२.२ वा चाराची वैिश ये

१. चिलत अथापे ा वेगळा अथ असतो.

२. वा चार हे साव क असतात.

३. ल णा ह श दश ामु याने वा चारात असते.

४. वा चारातून सा यमूलक, वरोधा मक अथ सूिचत होत असतात.

५. वाक् चारांम ये आनंद, दु:ख, राग, िनषे ध आद भावना य होतात.

६. वैिश यपूण श दाथयोजना आ ण ता पय हे गुण असतात.

७. बोलींम ये वा चारांचे उपयोजन केले जाते.

३.२.३ मराठ तील काह वा चार

१. अ काबाईचा फेरा येणे- अितशय वाईट दशा येणे.

२. काजवा चमकणे- काह आघात झा यामुळे डो यांपुढे अंधार येणे.

३. घटका भरणे- वनाशकाळ जवळ येणे.

४. तळपायाची आग म तकात जाणे- अितशय संत होणे.

५. बारा गावाचे पाणी पणे- फार अनुभव असणे.

३.३. हणी

' हण' हा श द 'भण ्' (बोलणे) या सं कृत धातूपासून आला आहे . ' हणणे' या यापदाव न ' हण'

हा श द बनला असून वारंवार उ चार केलेले वा य वा वचन याअथ ' हण' हा श द ढ झालेला
36
दसतो. लोक यता आ ण साव कता या दोन गुणांमळ
ु े हणी समाजमनात ढ झा या असा यात.

या हणींचा उपयोजन सा ह यकृ तीत के याने (पा मुखातह ) सा ह यकृ तीला एक विश दजा ा

होत असतो.

उदाहरणाथ, एखा ा ामीण पा ां या मुखात हणींचे उपयोजन क न पा ाचे वभाव, याचे आचार-

वचार ठळक केले जातात. आपले आचार- वचार, गुणावगुण यांचे ित बंब हणींमधून दसून येते.

हणून वा मयीन या हणींना अन यसाधारण मह व आहे .

पा ा य परं परे तह हणींचे संकलन अनेकांनी केलेले आहे . अॅ र टॉलने इसवी सना यापूव दुस या

शतका या पूव हणींचे संकलन केले. याने हणींची या या ह कर याचा य केला आहे .
"Proverbs are remarks which on account of their shortness and correctness have been save
out of the wreck and ruins of ancient philosophy." (मराठ भाषा सौ व, ी. वसंत भ. उ पात,

ने हवधन काशन, पुणे, थमावृ ी २००३, पृ. २०) पुरातनकाळापासून चालत आलेली एक परं परा

हणून हणींकडे आपणास पाहता येइ ल. हणींचे े यापक आ ण सवागपूण असते. मराठ

सा ह यात हणींचे उपयोजन ह एक अमोल दे णगी हणणे संयु क ठरे ल. कारण पुरातन पढ चा

वारसा सा ह यगत कालावकाशातून जोपासला जातो आहे . सा ह यकृ तीत हणींचे उपयोजन के याने

या सा ह यकृ तीलाह स दय ा होत असते. एकूणच हणींना वाङमयीन या मह व आहे .

३.३.१ या या
१) "िचमुकले, चतुरपणाचे व चटकदार वचन"
- ी. न. िचं. केळकर
२) "लघुता, यावहा रकता, चटकदारपणा आ ण लोकमा यता हे चार गुण हणींम ये असणे आव यक
आहे त."
- ी. वा. गो. आपटे

३) " हणींत ान कंवा बोध, अ पश दा मकता, चटकदारपणा आ ण जनसंमती पा हजे."

- ी. व ाधर वामन िभडे
४) "अगद मािमकपणे श य ितत या मोज या श दांत वदारक स य कट करणारे वचन हणजे
हण"
- ाप
मराठ लेखक आप या सा ह यात हणींचा वापर करताना दसतात. उदा. ह रभाऊ आपटे यां या
कादं बर लेखनातील ीपा मुखात हणींचा वापर येताना दसतो. सा ह यात वापर या गेले या
हणींमधून ऐितहािसक स य, वचने , समाज आ ण चालीर ती, परं परा यांचे दशन घड वतात.

37
३.३.२ हणींची वैिश ये

१) अितशयो - काह वेळ एखा ा व तूचे, संगाचे वणन अितशयो प तीने केले जाते. उदा. मे या

हशीला मणभर दूध.

२) पकाचा आ य- एखा ा व तूचे वणन करताना पका याचा आधार घेतला

जातो. पकाचा वापर क न अथाचे वहन केले जाते.

३) कमीत कमी श दयोजना- एखा ा व तूचे, स याचे वणन करताना कमीत कमी श दाम ये

अिधकािधक आशय हणी वाचकापयत पोहोचवत असतात.

४) साव कता- हणीं या रचनेम ये साव कता हा गुण असतो. काह वेळा या हणी ाणीकथा,

दंतकथा, पर कथा यां याशी िनग डत असतात.

५) अथसंकोच- एखा ा व तूचे प र थतीचे वणन कर यासाठ अथसंको या या ीने श दयोजना

केलेली असते. यापक अथ कमीत कमी श दांत वणन केलेला असतो. उदा. 'पळसाला पाने तीनच'

यातील पळसा या झाडाला असणा या तीन पानांचा उ लेख कर त 'तोचतोचपणा' अधोरे खत केला

आहे .

३.३.३ सा ह यातील काह हणी-

१) आधीच मकट तशातह म याला.

अथ- अगोदरच विच माणूस याने नशा के यावर काय वचारता या या वागणुक बाबत.
२) उभारले राजवाडे तेथे आले मनकवडे .
अथ- ीमंत माणसापाशी खुशामत करणारे लोक गोळा होत असतात.
३) कु हाड चा दांडा गोतास काळ
अथ- दे श ोह माणूस आप या दे शबांधवांचे नुकसान करणारच.
४) जे न दे खे र व ते दे खे क व.
अथ- कवी क पने या श ने सव पाहू शकतो.
५) चेल ते बोलावे, पचेल ते खावे.
अथ- यो य तेच बोलावे व अपचन होणार नाह तेवढे च खावे.
सा ह यात वापर या गेले या हणी या ामु याने टोकदार असतात. वनोदशैलीने एखा ा गो ीवर

ट का केली जात असते. यातून बोधह दे यात येतो. तसेच येक हणीत 'का य' व ' यवहार ' याचे

नाते असते. तसेच भाषे तील हणींमधून जु या काळाचे सामा जक राजक य सां कृ ितक गो ींचे कट वा

अ कट दशन घडत असते. हणींचा संबंध ामु याने लोककथांशी असतो. या लोककथांमधील

हणींमधून धम , आचार वचार , व वध समजुती यांचे दशन घड वलेले असते. उदा :- माणूस पाहू न

श द टाकावा ,जागा पाहू न घाव मारावा, इ याद .

38
३.४ वाक चार, हणी यांचे सा ह यातील थान

एखाद सा ह यकृ ती प रणामकारक ना यपूण कर यासाठ वाक चार, हणी उपयु ठरत असतात

एखा ा हणीने विश प रणाम साधला जातो. जो अनेक वा यांचे उपयोजन क नह होणार नाह

यामुळे सा ह यकृ तीतील हणींचे उपयोजन प रणामकारक असते. तसेच वाक चारांमळ
ु े ह लेखनाचे

आकलन सुलभ होत असते. ‘ हणी अनुभवा या खाणी ' या वधानातून याचे व प आ ण मह व ह

अिधक प होते. लोक यवहारातील व वध अनुभव , घटना संग यांमधून हणी , वाक चारांची

िनिमती होत असते. मु यतः दै नं दन यवहार अनुभव आ ण िनर ण यां या िनिमती मागे कायरत

असते. तसेच हणी वाक चार यांमधून जीवन वषयक त व ान कट होत असते हणूनच

सा ह यकृ तीत याचा वापर केला जातो सा ह यकृ तीतील आशयाची घनता वाढ व यास यांचा उपयोग

होत असतो. हणी वाक चार यांमळ

ु े अथवाह पणा लेखनाला ा होतो, असे हणता येईल.

विश समाज आ ण यां या भोवतीचे सामा जक, राजक य, भौगोिलक, सां कृ ितक, आिथक प र थतीचे

दशन सा ह यातून होत असते. ामीण सा ह या या े ात समाज, बोली , राजकारण ,सं कृती आद ंचे दशन

कथना मक, ना या म का य या सा ह य कारातून होताना दसते. यंकटे श माडगूळकर , शंकर पाट ल,

आनंद यादव, ब हणाबाई चौधर आद लेखकांनी आप या लेखनात बोलीतील वा य चार हणी यांचे उपयोजन

केले आहे . शहर जा णवे या े ातील जीवन हे चाकोर ब आहे , यामुळे यात ना य विचतच असते हे

ल ात घेतले तर ामीण सा ह यात ामीण जीवनाचे जे ित बंब पडले आहे याम ये वशेष ना य पाहवयास

िमळते. ामीण सा ह यातून हणी , वा य चार यामधून हे ना या म दशन स दया म, कला म अंगाने

घड वले जाते.

हणी, वा चार यामधून अनेक सामा जक, भौितक संदभाचे दशन सा ह यातून होताना दसते. यातून

सामा जक वा तवाची जाणीव सा ह यगत कालावकाशातून होत असते. सामा जक वा तवाचे यापक

पातळ वर दशन सा ह य घडवीत असते, विश समाज, सं कृ ती यां या व वध अंगोपांगाचे दशन हणीतून,

वा य चारां या उपयोजनातून सा ह यक घडवत असतात. तसेच बदल या ामीण सं कृ तीचे सामा जक

राजक य, वा त वक दशन वा चार, हणी यां या उपयोजन होताना दसते . तसेच व वध घटना संग ,

य वशेष आद अनुभवाना नवा अ वयाथ ा क न दला जातो . नवे बदलते अनुभव , बदलते घटना संग

बदलती भाषा यांना पारंप रक घडणीतील वा य चार हणी पूरक ठरतात.

एकूणच मराठ सा ह याम ये परं परागत हणी वा य चार यांचा वापर क न समाजा या सवागीण थतीचे

दशन घडवले जाते. हणी, वा चार यां या उपयोजनाने विश सं कृ ती, भाषा यांचे मह व अधोरे खत होत

राहते . सा ह यकृ तीत हणी, वा चार यां या उपयोजनातून भावना , राग लोभ , वासना, वकार आ द बाबी

39
साकार होत असतात. तसेच यातून ना य ह आकार प होत असते हणूनच हणी वा चार यांचे

सा ह यातील थान हे मह वपूण असलेले दसते.

मराठ सा ह य कारातील कथा, कादं बर , नाटक यामधील आशय , वषय अिभ य , य प रचय आद बाबी

अिधक यापकपणे प कर यासाठ हणी , वा चार यांचा वापर होत असतो. विश पा ा या भाषे त

हणीचा, वा चारांचा वापर केला जातो. ‘पाचोळा’, ‘गोतावळा’, ‘माणदे शी माणसं’, ‘ जे हा मी जात चोरली

होती’ ‘ ब हाड’, ‘ गावाकड या गो ी’, ‘ धग’ आद सा ह यकृ तीत याचा यय आपणास येतो.

जी. ए. कुलकण यां या “राधी” या कथेतह ामीण सं कृ तीचे व वध लोकसमजुती यांचे दशन घडते. या

कथेत चेटूक करणे , नजर लागणे , चेटूक वावरणे , ब बा घालणे , आद वा चार पारंप रक लोकसमजुतीतील

आहे त. तसेच ामसं कृतीतील दा र य, अ ान, व वध परं परा, पारंप रक िन ा आद बाबींचे दशन होताना

दसते. तसेच र.वा. दघे यां या ‘सराई’ या कादं बर त चोराची नजर बोच यावर, गाड मागं धुरळा, बडा घर आ ण

पोकळ वासा , कुल या बगर दाना नाह आ ण मार या बगर दे ता नाह इ याद हणी, वा चार सा ह यकृ तीत

येताना दसतात. महारा ात वापर या जाणा या व वध बोलीम ये अनेक कार या हणी, वा चार आहे त.

याचा अ यास अनेक अ यासकांनी केलेला आहे . यामुळे बोलीमधील वा चार, हणी यांचा अ यास ह

होताना दसतो. डॉ अ वनाश पाट ल यांनी ‘आगर बोली लोकसं कृ ती आ ण सा ह य परं परा’ या संशोधनपर

ंथात आगर हणी अधोरे खत केले या आहे त. यांनी आगर बोलीत वापर या जाणा या हणी पुढ ल काह

उदाहरणे हणून आपणास पाहता येतील.

1. िनग लीच पाणी पा याव च हा व पागोळ चे पाणी छे तावर चढ वण - हणजेच अश य गो श य करणे.

2. मामा या हशी न भा याला उठाबशी - एखा ा य चा अिधकार नसताना उगीच बडबड क न उचापती
क न अडथळा आणणे.
3. मोठं कु ल तसे जग भलं - समाज भपकेपणाला भुलतो, सामा जक बडे जाव करणा या लोकांना मान दला
जाणे .
4. आपला ठे वा ढाकुन दुस याला बघावा वाकून - माणसाला दुस याचे दोष दाखव यात खूप आनंद िमळत
असतो.
5. मुग
ं लीला मुताचा पूर - दुबल माणसांना छोटासा आघात ह मोठा वाटतो.
हणी हा मौ खक भाषे तील एक मह वाचा अ व कार असतो मालवणी बोलीतह व वध हणी वा य चार यांचा

दैनं दन जीवनात उपयोग केला जातो. यातून तेथील सं कृ ती , परंपरा , िनसग , नाते सब
ं ंध आद बाबी कट

होत असतात. यातून ला णक अथ सूिचत होत असतो.

मालवणी बोलीतील पुढ ल काह हणी या ीने पाहता येतील.

1. आंध यांचो हात बुडकु यात - एखाद गो केवळ योगायोगाने घडू न येणे.
2. कळ वाचून काटो गेलो- कोण याह नुकसानीिशवाय संकट टळणे.
40
3. खा लेला सरता आ ण बोललेला रवता - काह गो ी सहज न होतात तर काह दधकाळ वसर या जात
नाह त.
4. गाव नाचता हणान हाव नाचता- दुस याचे अनुकरण कर त कृती कर याचा य करणे.
5. ज याची खोड मे यािशवाय सुटनां - एखा ा य चे दुगण मृ यूनंतरच संपतात.

तसेच काह मालवणी बोलीतील वा चार पाहता येतील.

1 देये लावणे - परा म करणे

2 स यानाश करणे - वनाश करणे

3 नड क येणे - एखाद गो बांधणे

4 बेटूक मारणे - नुकसान करणे

5 शेणार काढणे - फसवणूक करणे

मानवी दैनं दन यवहारात य - य मधील संवाद हा बोली म ये होत असतो. कुटु ं ब, आपला समाज याम ये

बोलीचे थ असते. एका विश भौगोिलक दे शात बोल या जाणा या बोलीत अनेक हणी, वा चार वापरले

जातात या हणी वा चारातून सामा जक संकेत, मू ये , सामा जक र त य होत असते. ीजीवनाशी

िनग डत, यां या य म वाशी िनग डत कतीतर वा चार चिलत झालेले आहे त.उदा. पदराशी चाळा

करणे , लाडात येणे , मुलगी वयात येणे इ याद . भाषा या घटकातून सामा जक परं परा, ढ संकेत यांचे जतन

होत असते. एका पढ तून दुस या पढ कडे हे भा षक वैभव सं िमत होत असते तसेच ते जतन ह होत असते.

हणी - वा चारांचा, आप या - भारतीय- परं परे कडे पाहता असे जाणवते क “न ह एक :श दो :

यो य ततु कवे ा र कटयती” असा सं कृ तसा ह य परं परे त दं डक आहे . यामुळे अिभ य चे

सवमा य , सव वीकृ त असे – वा चार - सं कृ तम ये ल णीय सं येने िनमाण होऊ शकले नाह त.

एकाच समान संगाची सवमा य अिभ य वीकार याएवजी येकजण वतःची वतं अिभ य

क लागला. पण या काराला मयादा पडणे वाभा वक आहे . हणून मग एकाच संगाची व वध

क पना पुढे येऊ लाग या. यामुळे अलंकारांचे व वध आ ण सू म पोटभेद दाखवणारे कार वाढत

गेले. सं कृत सा ह यात हणून अलंकारांचे थ वाढले, पण वा चार मा िनमाण होऊ शकले

नाह त, हणी माणे असणारा आशय अथातर यास या नावाचा अलंकार बनला. यातील िस ांत

मा य पण अिभ य ची एकच समान प त अमा य. यामुळे सं कृतात हणी अशा नाह त. मा

हणीस श सुभा षते भरपूर आहे त. यांचे काह चरण हणी माणे आजह चारात आढळतात. या

उलट सं कृ तेतर भाषांम ये या सामा य लोकां या बोलीभाषा हो या. वा य चार चांग या सं येने

अथात सं कृत या तुलनेत िमळतात या उलट प र थती इं जीची आहे . कदािचत रा ीय िश तीचा

प रणाम हणून असेल पण इं जीने वा य चार वीकारले अलंकार कमी केले याचा प रणाम हणून

41
इं जी सा ह यात अनुभवांचे जवंत कथन सु म
् व खोल अनुभत
ू ी हे अिधक दसून येते. सं कृ त

सा ह यासारखी केवळ क पनेची भरार नाह .

मानवी थलांतराचा मराठ हणी वा चारां या उपयोगावर आ ण िनिमतीवर प रणाम झाला आहे .

महारा ातील पांढरपेशा समाज आपली मायभूमी आ ण गावबोली यां याशी असलेली नाळ तोडू न

िश ण व उदरभरण या िनिम ाने शहर सं कृ तीत आला इथे तो आप या हणी वा चारांना

अनुपयोगामुळे वस लागला मा कामा या िनिम ाने जथे एकाच ांतातील गाववाले एक येतात

ितथे न या हणी िनमाण होताना दसतात उदा. ‘आय झवताय जाबर िन मार खाताय कोतापकर’ =

चूक एकाची िन िश ा दुस-याला.

आज चिलत असलेली हण जर एखा ा जु या ंथात उपल ध झाली तर ती कमान या

पु तका या काळापयत तर अ त वात कंवा चारात होती हे उघड आहे . याव न हणीचे वय

कळते. ‘मेहुणी हणजे अध बायको’ या संकेताचे वय कती याचे उ र आहे , कमान अकराशे वष

राजशेखर या नाटककाराचे ‘ व शालभं जका’ नावाचे नाटक आहे . यात शालभाया अधभाया असा

उ लेख आहे ‘रडू न रडू न काह मूत आटत नाह ’ अशा अथाचे वा य या या याच नाटकात असे आहे .

‘रे दतू रे दतू कम या मौ कािन गािल यांिनती यातील आसवे ढालणे हणजे मोती गळणे ह

क पना मराठ वा चारात आहे . ‘ह ते कंकण क दपणेन’ ह हण अशीच जुनी आहे . एखा ा मुलाने

आईबाबांकडे त ार केली क मी तु हाला आवडतच नाह . तर मराठ त हणतात, ‘हो तर तुला आ ह

भाकर चा तुकडा दे ऊन क डा दे ऊन वकत घेतला.’

‘मोराने पसारा फुलवला क गांड उघड पडते’ ह हण या व पात नाह पण पण यामागची

क पना या पात जातककथा ( पूवाध ) यात अशी आहे ‘पूव थमक प चतू यादानी सीहास राजा

केले माशांनी आनंदम यात प ांन सुवण हं सास या या सुव णहं सरायाची क या हं सपोतीका सुरेश

होती याने ितला वर दला ितने यावर आप या मनाला आवडे ल तो मला पती ा हं सराजाने ते

मा य क न हमालयावर सव प ी गोळा केले हं स मयूरा दक अनेक प ांचे कळप येऊन एक मो या

खडकावर जमले आता हला येऊ ा आ ण आप या मनाला आवडे ल तो पती व ा असे हणून

हं सराजाने मुलीला बोलावले प या या समुदायाकडे बघत नीलम यासार या माने या व िच विच

पसा या मोराला पाहू न हा आपला वामी होवो अशी ितने िनवड केली प ीगण मोराकडे येऊन बोलले,

ग या मोरा इत या प ां या म ये राजक येने तुझी िनवड केली.’

अदयाप माझे बळ तु ह पा हले आहे असे हणून आनंदा या भरात लाजल या सोडू न या मोठया

प ी संघा या म ये पंख पस न याने नाच यास आरं भ केला नाचताना तो न न झाला सुवणराजा

42
लाजून याला मनात उ प न होणार भीडह नाह अस या भीडमयादा वर हताला मी आपली मुलगी

दे णार नाह असे हणून याने खालील गाथा प ी संघाकडे हटली.

“ दन मधुर जर यांचे ,पृ ह सौवणवने सरंजे ।

प ह याम माण , वधुशी पर हर वत हा नाचे ”
नंतर हं सराजाने याच प रषदे त आपला भाचा हं सपोतक यास मुलगी दली हं स क या न िमळा याने

ल जित होऊन मोर तेथूनच उडू न गेला हं सराजह आप या राह या या जागी गेला

बोली हे दै नं दन यवहाराचे एक साधन आहे हे ल ात घेतले तर मौ खक परंपरे ने आले या अनेक हणीचा ,

वा य चारांचा जवंतपणा सा ह यगत कालावकाशात तो साकारला जातो . मौ खक वनींनी बनलेल ी भाषा

लेखन ब होते. ते हा मौ खक परं परे तील बोलीचा खिनजा पा पात लेखक वापर त असतो. यातून यापक

व पाचा आशय तो य कर त असतो. मालवणी, खानदे शी, अ हराणी, कोकणी, आगर इ याद बोलीतील

अनेक हणी, वा य चार सा ह यकृ तीत वापरले गेलेले आहे त. उदा, ‘तुला नाय मला नाय घाल कु याला ‘,

‘चवळ ची क बड अन पावलीचा मसाला’, ‘राजा हणेल ती पूव दशा आ ण भट हणेल ती आमोशा’ इ याद .

३.५ सारांश

भाषा हा मानवी जीवनातील एक मह वाचा घटक आहे . मानव भाषे ारे वचार विनमय कर त असतो.

तसेच अिभ य साठ भाषे चा वापर ह कर त असतो. या भाषे त बोलीचे अनेक संदभ येत असतात. थल

काल सापे भाषे त बदल होत असतो. असे असले तर काह वाक चार, हणी यांचा वापर दैनं दन

जीवन यवहारातील अिभ य साठ माणूस कर त असतो . भाषा ह परं परागत चालत आलेली एक अमू य

दे णगी आहे . भाषे मधून वचारांचे आदान दान होत असते. येक भा षक समाजाची भाषा, बोली हे

सां कृ ितक संिचत असते. या या समाजाची सं कृ ती, यातून य होत असते. हणी, वा चार

यातून याची चीती आपणास येते. समान यवहार हा ामु याने बोली भाषा या घटकां ारे चालत

असतो. याम ये हणी आ ण वाक् चार यांचा वापर सरास केला जातो. यातून यवहाराचे सुलभीकरण

होत असते. सा ह यात हणी, वाक् चार याचा वापर क न आशयाला घनता ा केली जात असते.

वयंअ ययनासाठ

1. वा चारांचे व प िलहा.

2. हणींची वैिश े िलहा.

3. वा चार, हणी यांचे सा ह यातील थान प करा.

43
 उपमा, अलंकार, पक यांचा प रचय

३.६ उपमा

सा ह य ह एक यव था आहे . आ ण सा ह यकृती ह या यव थेतील एक विश रचना असते.

हणूनच सा ह य व सा ह यकृ ती यांचे नाते पर परावलंबी असते . कोणतीह सा ह यकृ ती ह विश

सा ह य कारात अंतभूत होत असते. श द, वा य, ितमा, पा े अशा अनेक वध घटकांनी ती संघ टत

झालेली असते. विश सा ह यकृ तीला भा षक व अथा म प असते आ ण ते स दया म काय कर त

असते. या वषयी अलंकारवाद भाषेचे स दय हे अलंकारात असते असे मानतात, तर ित या रसात

असते असे रसवाद मानतात. सा ह याचे सा ह यपण हे याकरणा या उ लंघनात असते, असे रिशयन

पवाद मानतात. सा ह या या बाबतीत अशा व वध भूिमका घे यात आले या आहे त.

उपमा हा अलंकाराचाच एक कार आहे . जे हा दोन िभ न अथातील रमणीय साध य दश वलेले वा

सूिचत केलेले असते, ते हा उपमा अलंकार होतो.

एखा ा व तु वषयी बोलताना याची दुस-या व तूशी तुलना क न यां यातील सा य दाख वले जाते

ते हा उपमा अलंकार होत असतो. उदा. ‘राधेचे मुख चं ासारखे सुद

ं र आहे .’

पं डत जग नाथ यांनी उपमेचे ल ण सांगताना ते हणतात, उपमा हणजे दोन व तूंमधील केवळ

सा य न हे . ते सा य सुद
ं र असले पा हजे. सुद
ं र हणजे चम कृतींचे आ यायक आ ण चम कृती

हणजे आनंद वशेष – यांचे माण सहदयाची तीती हे च आहे .’’ एकूणच या स शाने एखा ा

सहदयाला आनंदाची िचती येते. असे सा य पूण वा या या अथाला शोभा दे ते असे हणता येईल.

उपमेय, उपमान, साध य आ ण ितपादन श द हे उपमेचे चार घटक आहे त.

३.६.१. उपमांचे चार घटक

1. उपमेय-

या व तूला उपमा ावयाची आहे याला उपमेय असे हटले जाते. ‘राधेचे मुख चं ासारखे सुद
ं र

आहे ’ यामधील ‘राधेचे मुख’ हे उपमेय आहे .

2. उपमान-

याची उपमा ावयाची आहे . याला उपमान असे हणतात. राधेचे मुख चं ासारखे सुद
ं र आहे .

याम ये ‘चं ’ हे उपमान आहे .

3. साध य-

44
 उपमेय आ ण उपमान याम ये या गुणाचे साध य व णलेले आहे या गुणाला साधारण साध य

असे हणतात. उदा. ‘राधेचे मुख चं ासारखे सुद

ं र आहे .’ यातील ‘सुद
ं र’ हे साधारण साध य वा

साधारण धम आहे .

4. साध यदशक श द-

उपमेय आ ण उपमान यां यातील साध य या श दाने दश वलेले असते या श दाला साध यदशक

श द असे हणतात. ‘राधेचे मुख चं ासारखे सुद

ं र आहे .’ या यातील ‘सारखे ’ हा साध यदशक श द

आहे .

३.६.२ उपमा कार

उपमेचे खुली उपमा आ ण बं द त उपमा असे दोन कार मनरो सी. बयड ले याने क पलेले आहे त.

या वषयीचे ववे चन सुधीर रसाळ यांनी ‘आप या क वता आ ण ितमा’ या ंथात स व तर केलेले आहे . मनरो

सी. बयड ले याने उपमेतह पकांची सूचना कशी िमळते हे प करताना उपमेचे दोन कार क पले आहे त.

तो हणतो क , खुली उपमा व बं द त उपमा (open simile and closed simile) असे उपमेचे दोन कार मानले

पा हजेत : खुली उपमा ह फ ‘ ’ हे ‘य’ सारखे आहे , असे सांगते व बं द त उपमा ह ‘ ’ हे अमूक अमूक कारे

‘य’ सारखे आहे , असे सांगते. पक व बंधक उपमा यांचे काय सारखेच अस यामुळे बं द त उपमा या पकाम ये

सहजपणे पांत रत करता येतात; परं तु सवच पके बं द त उपमेम ये समाधानकारकपणे पांत रत करता येत

नाह त, असे तो हणतो. उदाहरण घेऊन तो एके ठकाणी हणतो क , ‘वारा हा सुर माणे धारदार आहे ’ या

बं द त उपमेतून ‘वारा धारदार आहे ’ ह पकाची सूचना िमळते; आ ण येथे पके ह बं द त उपमेत पांत रत

का करता येत नाह त याचे कारणह समजते. याचे कारण तो असे सांगतो क , पकाचे बं द त उपमेत कंवा

बं द त उपमेचे पकात केले जाणारे पांतर हे च ा मक (circular) होते. खुली उपमा व बं द त उपमा यांतील

फरक सांगताना तो हणतो क बं द त उपमा ह पकांची सूचना कर त अस यामुळेच ितला िच ांकनाची श

(figurative power) ा होते; उदाहरणाथ, “जेन ह गायीसारखी आशावाद आहे .” व “जेन ह जोनसारखी

आशावाद आहे ” या दोन उपमांम ये यामुळेच फरक पडला आहे . प हली उपमा पकाची सूचना दे त आहे तर

दुसर केवळ तुलना कर त आहे . बयड लेने ‘खुली उपमा’ व ‘बं द त उपमा’ अशा या दोन सं ा वापर या

आहे त या उपमे या मांडणीवर (structure) आधा रत आहे त. खु या उपमेत सामा य धमाचा िनदश नसतो,

संदभा माणे तो ठर व याची मोकळ क असते. सामा य धमाचा वीकार कर यास ती खुली असते हणून ितला

‘खुली उपमा’ हटले आहे . हचे व प अलंकार शा ातील लु ोपमेसारखे आहे . बं द त उपमेत सामा य

धमाचा प उ लेख केलेला असतो. तो संदभावर अवलंबून नसतो. या उपमेत सव घटक उ ले खलेले

45
अस यामुळे ती प रपूण उपमा असते. बयड लेने ितला हणूनच ‘बं द त उपमा’ हटले आहे . अलंकारशा ात

हलाच पूणोपमा हणतात.

३.६.२ सारांश

मराठ सा ह य लेखनात उपमा अलंकाराचा वापर अनेक कवी, लेखक यांनी केलेला आहे . लोकभाषे तील

अनेक श दांचा वापरह यात केला आहे . वषानुवष ढ झाले या उपमांचा वापर लेखनात होताना

दसतो. उदा. कुंभकणासार या झोपाळू, कापसासारखे पांढरे , न ासारखी सुद

ं र, जमद नासारखा

रागीट, लो यासारखा मऊ इ याद ,

३.७ अलंकार

ारंभी या काळापासून ‘अलंकार’ या श दाचे उपयोजन यापक अथाने कर यात आलेले आहे . या या

योगाने का याला शोभा ा होते अथवा याम ये स दय उ प न होते याला अलंकार असे हटले

गेले आहे . अलंकार हा श द गुण, व ो इ याद न

ं ाह ाचीन काळात लाव यात आला आहे .

भामहा या मते व ो हे सव अलंकाराचे मूळ त व आहे . अलंकाराचे सव थम ववे चन भरताने

‘ना यशा ात’ केलेले आहे . याने पक, यमक, उपमा, द पक या चार अलंकारांचा उ लेख केला आहे .

३.७.१ या या

1. ‘का यात शोभा उ प न करणारे धम हणजे अलंकार’ –द ड

2. ‘अलंकार हे का याचे ाणत व होय.’ –भामह

3. ‘का यात शोभा उ प न करतात ते गुण आ ण ती शोभा वृ दं गत कर यास कारणीभूत होतात ते

अलंकार, अलंकार हणजे स दय.’ -वामन

मराठ सा ह यपरं परे त ‘अलंकार’ हे एक मह वाचे आभूषण हणून सा ह यात वापरले जाते. भाषे या

व वध तरांवर ल अथ यापार ल ात घेताना अलंकाराचे थान वचारात घेणे आव यक ठरते. अथाचे

स दय वाढ व यास अलंकार मदत कर त असतात.

३.७.२ अलंकाराचे कार

श द आ ण अथ यां या अ थर धमाना अलंकार असे हणतात. अलंकार हणजे भूष व याची साधने

होत. श दाची आ ण अथाची शोभा वाढ व यास अलंकार मदत करतात. ते रस-भावां या अिभ य त

सहा यकाची भुिमका बजावतात. श द आ ण अथ यां याशी िनगड त आहे त यामुळे याचे दोन कार

मानले गेले आहे त.

46
1. श दालंकार

लिलत सा ह यात (ग ) श दालंकाराचा वापर केला जातो. श दालंकारामुळे लिलत सा ह यात

स दयाची भर पडते. श दालंकाराम ये अनु ास, यमक, उ े ा आद ंचाह वचार केला जातो. ‘का यात

श दां या कंवा श दातील वणा या विश योजनेमळ

ु े चम ु ती वा स दय उ प न होते, तेथे

श दालंकार होतो.’

अनु ास

एखा ा वणाची वारंव ार होणार पुनरावृ ी या अलंकारात असते.

उदा. १) ावणमासी`, हष मानसी.

२) क याव नी घेऊन उ या / खेळ लतावलीय फुग या

३) बोलाचीच कढ , बोलाचाच भात

४) दे खणा दवा, दवाणखा यात लावा.

५) मन मोहाचे माहे र इ या द.

यमक

या अलंकारात क वते या चरणा या अखेरची अ रे समान असतात.

उदा. १) कशास आई, िभज वशी डोळे ? उजळ तुझे भाल |

रा ी या गभात उ ाचा असे उष: काल ||

२) आग लागली गंगेला, धूर गेला आभाळा

धगीने या, आभाळाचा फुटला एक डोळा

३) ह ीदादा, ह ीदादा | एवढे तु ह मो ठे !

सुपाएवढे कान, पण डोळे का हो छोटे ? इ याद .

४) राजकारणातून चा र यानं | व ापीठातून ानानं |

शाळे तून पर ेनं | हॉ पटलमधून सेवाभावानं

के हाच पलायन केलं आहे . इ याद .

या प ात यमक व अनु ास दो ह ह साधलेली आहे त.

ेष

या अलंकारात एक श द दोन िभ न अथाने योजलेला असतो व यामुळे या ओळ तून दोन िभ न

अथ जाणवतात.

उदा. १) शंकरास पू जले सुमनाने | - सुमन श दाचे

47
 १) फूल २) चांगले मन व ३) सुमन नावाची य

२) क तनास जण हो तु ह जागा | - जागा श दाचे

१)जा व गा २) जागे रहा व ३) क तनातील उपदे शाला अनुसरा.

३) ती शीतलोपचारे जागी झाली हळू च मग बोले |

औषध नलगे मजला प रसुनी जननी बरे हणून डोले

नलगे श दाचे १) न लगे - नको व २) नल गे - नलराज हे च.

४) मेघा, तू सवाना जीवन देतोस - जीवन श दाचे

१) पाणी व २) जग याची श

2. अथालंकार

वशेषत: का यपरं परे त या अलंकाराचे उपयोजन केले जाते. ितभासंप न कवी अथालंकाराचा वापर

क न भाषे या स दयात जशी भर घालतात तशीच वषयाची सुयो य मांडणी कर यास अथालंकार

उपयु ठरत असतो. ‘जेथे चम कृतीपूण अथामुळे का यात स दय वा वैिच य अवतरते तेथे अथालंकार

होतो.’

अलंकाराची उदाहरणे-

१) या या वाट त | ठे वावे लाल फूल |

तसे राजसाचे गाल | ता हे याचे ||

२. डाळ ंबिचये बीये ित जैसे | फाली वेगळा रसू दसे |

थ
ं ीची असरे पाहावी सुरसे | तेनची पाडे ||

मणी वयंवर – नर

दोन िभ न पदाथामधील रमणीय साम यामुळे जे हा एखा ा वा यातील अथ चमतकृ् तीजनक वाटतो

ते हा उपमा हा अलंकार होत असतो. जैसा, तैसा, जसा, तसा, सारखा, माणे, पर या सा यवाचक

श दांनी हे साध य दख वले जाते .

ाचीन का यपरं परे त भरतमुनीनी उपमा, द पक, पक असे तीन अथालंकार सांिगतले आहे त. पुढे ह

सं या वाढत गेलेली आहे . उदा. द ड ने ३५, टाने ५७, म मटाने ६१ इ याद . असे असले तर

उपमेला अथालंकाराम ये ाधा य दले आहे .

अलंकारामुळे भाषे त आशयाला स दय, लािल य, गोडवा व आकषकपणा येतो. याचे िच ण / वणन

करायचे असते, याची दुस या प रिचत व दे ख या वा तूशी तुलना क न हे अलंकरण साधलेले

असते. व य (वणन करायचे ती ) व तू हणजे उपमेय, या याशी तुलना करायची ती व तू हणजे

48
उपमान, दो ह तील समान गुणधम हणजे साध य व असा साध यदशक श द या चार

घटकां ारे अलंकरण होत असते. उदा. ित या हाताला अ नपूणसारखी चव आहे .’ याम ये हात

उपमेय, अ नपूणा – उपमान, चव – साध य / साधारणधम व सारखी – साध य /

साधारणधमवाचक श द होय. या चार घटकावर अलंकार आधारलेले असतात. स व तर उदाहरणास हत

ववे चन डॉ. लीला गो वलकर यांनी मराठ याकरणा या व प वचारात केलेले आहे . ते येथे पाहता

येई ल.

उपमा

उपमा हा सव अलंकारांचा आधारभूत अलंकार आहे .

१) ितचे गाणे बालगंधवसारखे वग य आहे .

२) हा शेतकर कणासारखा उदार आहे . इ याद .

उ े ा

या अलंकारात 'जणू ', 'जणू काह ' वाटे ’, ‘गमे’, ‘भासे’, ‘ क’ , ‘जसे’ हे श द असतात.

१)सकाळचे धुके हणजे जणू काह आनंदच.

२) ितचा हसरा चेह रा हा उमललेली काळ च भासते.

३) या िच ातील हे पु पघोस खर खुर फुलेच वाटतात.

पानावर चमकणारे दव बंद ू हणजे जणू काह मोतीच.

पक

या अलंकारात उपमेय व उपमान याम ये एक पता असते.

१) लहान मूल हणजे मातीचा गोळा, आकार ावा तशी मूत घडते.

२) नाचू क तनाचे रंगी / ानद प लाऊ जगी.

३) जग ह रं गभूमी आहे .

४) जग हे बं दशाळा.

५) कवी सभेचे मंड न / कवी भा याचे भूषण.

अप हु ती-

या अलंकारात उपमेय हे उपमेय नसून उपमानच आहे . असे वणन केलेले असते . १) ( आकाशा या

संदभात ) न हे नभोमंडळ वा रराशी ... न चं हा नावाचं चालताहे . ( हे नभोमंडळ नसून पा याचा

साठाच आहे व हा चं नसून यात चालणार होड आहे .)

49
 यितरे क-

या अलंकारात उपमेय हे उपमानापे ा े आहे असे सांिगतलेले असते.

उदा. १) अमृताहु नी गोड़ नाम तुझे दे वा

२) सांज खुले सो याहू नी पवळे ऊन पडे |

अन वय-

या अलंकारात उपमेयाला जगात कोणतीच तोड नाह . असे सांगून याचे एकमेव तीय व मनावर

ठसवायचे असते.

१) रामरावणाचे यु , रामरावणा या यु ासारखे !

२) समथा, जगात तु यासारखा तूच !

ससंदेह-

या अलंकारात उपमेय कोणते व उपमान कोणते असा संदेह मनात िनमाण होतो. उदा. पौ णमे या

रा ी आप या ेयसीचा चेह रा पाहू न यकराला पडतो क -

१) कोणता मानू चं मा | भूवर ंचा क नभीचा ? चं कोणता ? वदन कोणते ? शशांक मुख क

मुख शशांकते ?

२) गालावर या कुसुमी कंवा कुसुमां या गाली

वतं ते, भगवती, तूच जी वलसतसे लाली

अितशयो -

या अलंकारात उपमेय व उपमान यांचे एक प व िस झालेले असते . उदा. मुखचं या पकाम ये

पुढची पायर गाठली जाऊन अितशय वाने चम कृ ती िनमाण होते.

१) हमालया या मदतीला स ा धावला.

२) आटपाट नगर होते , ितथे दुधाचे तळे | त यां या काठ प यांचे मळे

३) मुग
ं ी उडाली आकाशी | ितने िगिळले सूयासी.

ा त-

या अलंकारात एखा ा वषयाचे वणन केलेले असते व ते पटवून दे यासाठ एखादा दाखला दला

जातो. उदा.

१) लहानपण दे गा दे वा | मुग
ं ी साखरे चा रवा |

ऐरावत र थोर | यासी अंकुशाचा मार |

२) चं तेथे चं का | शंभू तेथे अं बका |

50
 संत तेथे ववेका | असणे क जे |

३) ग रबाला वािभमानी असणे परवडत नाह . बरोबरच आहे

रकामे पोटे ताठ उभे राहू शकत नाह .

अथा तर यास

या अलंकारात सामा य वधाना या समथनाथ वशेष उदाहरण दलेले असते कंवा वशेष उदाहरणाव न

सामा य िस दा त काढला जातो.

उदा. बोध खलास न चे, अ हमुखी दु ध होय गरल

ानपु छ निलकेत घातले होईना सरळ

अथ

खल हणजे दु माणसाला बोध केला तर तो वाया जातो. जसे अ हमुख ( अ ह हणजे साप,

सापा या त डात घातलेले दूध ) सापाला जर दूध पाजले तर ते वषच होते ; कंवा ानाचे

(कु याचे) शेपूट नळ त घातले तर ते सरळ होत नसते .

आली जर क दशा अपार । न टा कती धैय तथा प थोर ।

केला जर पोत बळे ची खाले । वाळा तर ते वरती उफाळे ।

थोर माणसे कठ ण प र थतीतह धैय सोडत नाह त. हे सामा य त व पटवून दे यासाठ पोताचे /

मशालीचे उदाहरण दले आहे . हातातील मशाल / दवट हचे त ड जर जिमनीकडे वळ वले तर ितची

वाळा वर या दशेकडे च वळते.

वरोधाभास -

या अलंकारातील वधानात वरवर वरोध अस यासारखे वाटते, मा य ात तसा वरोध नसतो.

उदा.

१) व ापे ा क ठण, पु पाहु निन कोमल । लोको रांची दये कोण जाणतील?

क ठणता व कोमलता हे दो ह गुण एकमेकां या वरोधी वाटतात. पण ते थोर माणसां या दयात

एक असतात.

२) तुजसाठ मरण ते जनन । तुज वण जनन ते मरण

३) ऐसा गा मी । व ाशी आधार ।

खोलीस लाचार ह कािचया.

असंगती -

या अलंकारात कारण एका ठकाणी व काय मा अ य ठकाणी असे वणन असते. उदा.

51
 गुलाब मा या दयी फुलला । रं ग तु या गालावर खुलला

काटा मा या पायी तला । शूल तु या उर कोमल का

या सग या अलंकारांमधून राग, अनुराग, रसव ा जाणवली पा हजे. या असंगती अलंकारांसार या

अलंकारातून ेमाची एक पता भा. रा. तांबेना नेमकेपणाने अिभ य करणे साधले आहे . तशी ती न

साधती तर ते अलंकरण अलंकार हणून मानता आले नसते . अलंकाराचे स दय ते उिचत व

रसिनिमती करणारे असतील तरच जाणवते.

अ यो -

या अलंकारात बोलणे असते एकाला उ े शन

ू व याचा रोख असतो दुस याकडे च. उदा.

सांबा या पंड ते बसिस या अिध ू न वृ का आज ।

पर तो आ य सुटता खेटरे उरतील रे तुझा माज ।।

शंकरा या पंड वर या वंचवाला खेटरांनी (वहाणेनी) मारले जात नाह , ते पंड मुळे. मो या पदावर या

अिधकारा या वरोधी कुणी बोलत नाह , ते या या पदा या अिधकारामुळे. पदाव न खाली उतरताच

याला कुणीह कंमत दे त नाह . हे स य सांबा या पंड वर या वंचवा या उदाहरणाने सांिगतले आहे .

याज तुती -

या अलंकारातून आतून िनंदा व व न तुती कंवा आतून तुती व व न िनंदा असे वणन असते.

१) मामी आमची सुगरण । रोज रोज के याची िशकरण ।

२) हे राजा तू कसला दानशूर ? रणात तू श ूला कधीसु ा पाठ दली नाह स.

सार -

या अलंकारात क पना चढ या माने मांडून शेवट या क पनेचा उ कष कंवा अपकष साधलेला

असतो. उदा. व े वना मती गेली । मती वना नीती गेली । नीित वना गती गेली । गती वना व

गेले । व ा वना शू खचले । इतके अनथ एका अ व न

े े केले.

वभावो -

या अलंकारात एका ा घटनेचे हु बेहू ब वणन । िच ण केलेले असते. उदा.

१) पोट च एक पद लांब वला दुजा तो ।

प ी तनू लप व भूप तया पाहतो.

२) गवत उं च उं च दाट दाट । वळत जाई पायवाट

वळणावर आं याचे झाड एक वाकडे

मा झया येचे झोपडे

52
 चेतनगुणो -

या अलंकारात िनज व सृ ीवर सजीवतेचा आरोप केला जातो . उदा.

झाडे झाली वेड खुळ । वे ली हाताना पाहू न

रास रं गतो सर ंचा । वारा बे भान झंगून ।

वादळ पावसातील झाडे , वेली, वारा यांना मानवी भावना क पून यां या हालचालींचे िच ण, या

चेतनगुणो अलंकारात असते.

कुसुमा जाची पृ वीचे े मगीत, मातीची दप , बी कवीचा चाफा, बालकवीची औदुं बर व फुलराणी

यासारखी अनेक या अलंकाराची उदाहरणे आधुिनक मराठ का यात आहे त.

ांतीमान -

या अलंकारात उपमेय पाहू न ते उपमानच आहे असा म िनमाण होतो. उदा. ‘वंदन तुझे

दे खुिनया मािनतसे कमल हा म मर

इथे मराला चेह रा हा कमळ वाटतो.

आधुिनक काळातील उदा. - माग या पानाव न | चालू होईल आयु य पुढे

इतके सहज गृह त धरले मी आयु याचे होकार

पण आयु याब लची ह ांती जे हा दूर होते, ते हा आयु याची ठोकर सहन करावी लागते.

३.७.३ सारांश

का यात अलंकार हे धान घटक हणून वापरले गेले आहे त. भामहाने ‘नका मा प िनभूष

वभाित विनतमुखम ् (रमणी या मुखाचे स दय अलंकाराभावी उठू न अथवा खुलन

ू दसत नाह .) असे

करत अलंकाराचे का यातील असाधारण मह व अधोरे खत केले आहे . सा ह यकृ ती या अथ यापारात

अलंकाराचे थान अन यसाधारण आहे . भाषे चे नाद प, पुनरा ु ी अथिनरपे आकृतीबंध हणून

अनु ास अलंकाराचे उपयोजन केले जाते. तसेच उ े ा, वभावो , अितशयो , याज तुती,

वरोध यास, यमक इ याद अलंकाराचे उपयोजन सा ह यगत कालावकाशात वापरले जाते.

पक

३.८ पक

सा ह यातील भाषा ह मु यत: यवहारभाषेपे ा िभ न असते. ती संवेदना मक, भावना मक असते.

सा ह यात पकाचे उपयोजन होत असते. एखाद िभ न व तु आ ण घटना यां यातील समान

गुणधमाना संघट त कर याचे काय पका ारे केले जाते. एका व तुचे गुणधम वा व प दुस-या

व तुशी जोडले क पकिनिमती होते. याम ये एकाचे गुणधम दुस-यावर लादले जात असतात. एकाचे

53
 अपुण व प दुस-या पूण व पात कंवा एकाचे अपूण तर दुस-याचे पूण व प यां या पर पर

संयोगातून संवेदना या पातळ वर अथ विनत केला जातो.

३.८.१ या या

1. विश व तूंसाठ वापर या जाणा-या नामाचे दुस-या व तूचा िनदश कर यासाठ साधर या ारे

थलांतर होते यालाच पक असे हणतात.

- ॲर टॉटल

2. भाषे या एका खास अथयोजने या वृ ीला पक या हटले जाते.

-डॉ. भालचं नेमाडे

३.८.२ पक कार

उपमेय व उपमान यांत अभेद क पला जातो, ितथे पक अलंकार होतो. पक अलंकाराचे सांग, िनरं ग

आ ण परं प रत असे तीन मु य कार मानले जातात. रमेश तडु लकर यांनी तीन कार वषयी

न द वलेले मत पुढ ल माणे सांगता येते.

१) सांग पकात मु य आ ण दु यम अशी दो ह पके यात असतात. यातील दु यम पके

वतं पणे उठावदार असतात मु य आ ण दु यम ह दो ह पे सारखीच प असतात याला

सम तव तु वषयक पक हणतात. मु य पक प , बाक ची सूिचत तेथे एकदे श ववित पक

एचए उपभेद संभवतो.

२) िनरं ग पकात दु यम पके नसतात यात एका उपमेयावर एकाच उपमानाचा आरोप होतो, ते हा

शु िनरं ग पक हा उपभेद होतो. अिधक उपमानांचा आरोप असला, क या उपभेदाला

'मालािनरं ग पक' हणतात.

3) परंप रत पकात मु य पकामुळे दु यम पके जातात ;ती वतं पणे उठावदार नसतात.

‘शु परं प रत’ आ ण ल परं प रत’ असे या कारचे दोन उपभेद संभवतात. ल परं प रतम ये

मु य पक ेषवर आधा रत असते.

३.८.३ सा ह य आ ण पक

पक ह यािम क पनेची अिभ य असते. ते व तुिन संबंधातून अिभ य होत असते. उदा.

संत एकनाथां या ‘ वंचू चावला’ या भा डातून माणसातील गुणधम आ ण वंचू यांतील गुणधमाचे

सा य दाख वले आहे . य मनात अिधक रागलोभ असतात. यातील षड रपूंचा परामश या भा डातून

घेतला आहे . य या मनात या षड रपूंचा िशरकाव झाला क तोह वंचवा या नांगी माणे मनातील

राग य करतो. तसे वतन करतो. काम, ोध, लोभ, म सर, े ष, ितर कार हे वकार य या

54
मनात िनमाण झाले क याचा वतन यवहार कडवटपणे होतो. दुस-याचे मन दुखावे ल असे वतन

करतो. अशा य ला गु पदे श िमळाला तर याचे मन िनमळ हो यास मदत होते. पका या

मा यमातून हा अथबोध क न दला आहे , हे आप या ल ात येते.

सा ह यात काह वेळा वापरली जाणार पके ह सांकेितक, ळलेली अशी असतात. असे असले तर

ती नवा अथ धारण करत य होत असतात. नविनिमती हा पकाचा एक गुणधम आहे .

सा ह यकृ तीतील पके य िन व पाची असतात. तसेच भाषा, लेखकाचे अनुभव े , थलकाल,

सां कृ ितक प रसर, जीवनशैली इ याद घटका वये पकांचे व प सा ह यकृ तीत बदलत असते.

पकात कट आ ण अ या त अथ सहजग य असतात. को हा, कावळा, लांडगा, बैल, वाघ इ याद

ाणी पका मक अथाने योजलेले असतात. ह पके सहज उलगडणार असतात. पकिनिमती हे

सवच सा ह याचे एक मह वपूण वैिश य आहे . ते सा ह यकृ तीतील एक रचनात व आहे .

३.८.४ सारांश

पकाम ये एखा ा व तूवर वा घटकावर वाचकाचे ल क त केले जाते आ ण यातूनच वाचकाला

दुस या वा घटनेचा बोध दला जातो. याम ये दोन व तू वा घटनांम ये पाचे , संवेदनांचे वा भावनांचे

सा य असते. या अनुभवशील सा यातून आप याला न या भाविनक अनुभवाचा यय येत असतो.

वयंअ ययनासाठ

1. अलंकारांचे कार सांगा.

2. उपमाचे व प प करा.

3. पकाचे सा ह यातील थान सांगा

55
 करण ४ सा ह यकृतीतील अथ यवहार

अनु म णका

४.0 उ े

४.१ तावना

४.२ अथ तर

४.३ अथ वचार

४.४ अथ यवहारातील श दश

४.५ ितमा

४.६ तीक

४.७.िमथक

४.0 उ े

१. सा ह या या भाषे चे अथ तर समजून घेण.े

२. ितमा, तीक आ ण िमथक या संक पनांचा प रचय क न घेण.े

३. ितमा, तीक आ ण िमथक यांचा सा ह यकृ तीतील अथ यवहार समजून घेणे.

४.१ तावना

भा षक संदेशवहनात अथ वचाराला मह व असते. य भाषा यवहारात भाषे चे उपयोजन केले जाते

आण यातून अथ िन ती होत असते. शर र, मन आ ण पयावरण या घटकातून भाषे ला अथ ा

होत असतो आ ण यातूनच भा षक सं कृतीह तयार होत असते.

सा ह य हणजे ितभावंतांची मन:पूत िनिमती न हे . तो ितभावंताने बा वा त याला दलेला

ितसाद असतो. ितभावंतां या ितसादात याची क पन णाली वस जत झालेली असते आ ण

एकंदर सामा जक येत सा ह य ह त ेप करत असते . या समाजशा ीय ीकोना या धारणा

महा मा फुले यां या ित येत प व पात पाहावयास िमळतात. एक समाज वषयक क पना व

सामा जक बदला वषयीची यांची एक भूिमकाह या ित यांमागे आहे .

वा तवातील व तूंचा श दांश ी नैसिगक घिन असा संबंध असतो. दगड, माती, गाय, वास इ याद

श द हे य बा व तूचा िनदश कर त असतात. श द आ ण याचा अथ यां यातील आंत रक

संबंध हे नैसिगक असतात. अथ हणजेच वचार, अथ हणजेच स य असे अनेक वध प दतीने

अथाचे व प प होते.

56
४.२ अथ तर

सा ह या या भाषेतील अथ हा सूचक असतो. तसाच तो कला मह असतो. यावहा रक भाषे पे ा

सा ह यभाषेत पका मक अथाला वशेष मह व असते. वशेषत: िनयमो लंघन कर त अथ कट होत

असतो. सा ह यकृ तीतील अथ तरावर ल िचं. य. खानोलकर यांची ‘चानी’ या कादं बर चे डॉ. रमेश

ध गडे यांनी केलेले ववे चन येथे पाहता येईल. यांनी ‘चानी’ या कादं बर चा अथ तरावर ल रचनेचा

वचार चार मुख पात यांवर केलेला आहे .

1. “वा तव: हे ू र आहे , भावह न, आहे .

2. स दय आ ण असहा यतेची चीती: ह आनंद दे ऊन मग मन हळवे करणार , अशी चीती.

3. वासना: मानवी जीवनात आवत उठ वणार पण अटळ अशी ेरणा.

4. गूढ अत य: मानवी बु द ला न पेलणार , मानवी य ां या पलीकडची अशी काह अ त

ु श .

‘चानी’ या प ह या तीन भागांत वा तव आ ण यां या वरोधात जाणवणारे चानीचे वा िनसगाचे

स दय आ ण याचबरोबर या स दयाची अ वलता, असहा यता यांची गुंफ़ण ल णीय आहे .” (मराठ

भाषा आ ण शैली, डॉ. रमेश ध गडे , सौ. अ नी ध गडे , पृ. ६४)

४.३ अथ वचार

एखा ा भाषकाला वनी आ ण अथ यां यातील संबंधातून संवाद साधता येतो. श द वचार, विन वचार,

वा य वचार आ ण अथ वचार हे चार घटक याम ये मह वाची कामिगर बजावत असतात. विश

श दाला ा होणा या अथा या व पातून अथ वचार साकारतो. अथाचे व प, अथाचे व वध कार,

अथाम ये होणार प रवतने याचा अ यास अथ वचारात होत असतो. भाषावै ािनक अथ वचारात

अथाचे सात कार सांगतात.

१) संबोधनपर अथ- मानवी भा षक यवहाराचा हा मु य घटक मनाला जातो. या अथ कारचा संबंध

भाषे या अिभ य चा कायाशी असतो.

२) गुण यंजक अथ- ा अथ कारचा संबंध बा जगाशी येत असतो. दे शकालप र थती यानुसार

गुण यंजक अथ बदलत असतात.

३) शैलीगत अथ- या म ये काल, य , तिची बोली, वषय, आद ंचा वचार येथे साकारला जातो.

४) भावपरता अथ- श दातून विश भावाभावणा य होत असतात. याम ये भावना य करणारे

अथ य होत असतात

५) ितसा दत- एखा ा श दाला अनेक संबोधपर अथ असतात. यातील एक अथ दुस या अथा या

ितसादाचा भाग असतो.

57
६) सहसंबंिधत अथ- या अथात दोन श दांशी असलेले सहचर अिभ ेत असते.

७) वचारव तूपर अथ- एखा ा वचाराला, व तूला विश माने, यो य ठकाणी आघात क न

विश भाग क थानी ठे ऊन संदेशन े पत केले जाते. एकूणच ने हमी या श दाला असलेले

प रिचत अथाहू न वेगळे अथ तीत होत असतात.

४.४ अथ यवहारातील श दश

विश भाषेतील श दांना, वा यांना अथ असतो. एखा ा श दाचा उ चार य ने केला क यातून

अथ विनत होत असतो. विश श दातून व तू, भावना, हे तु थती यांचा बोध होतो. यातून य

होणार अथ हा तीन कारचा असतो. वा याथ, ल याथ, यं याथ हे तीन अथ ाचीन भारतीय

सा ह य शा ानी सांिगतलेले आहे त. दैनं दन यवहारातील बोल यात वा याथ आ ण ल याथ असतो.

तर सा ह यातून य होणारा यं याथ असतो. सुधीर रसाळ यांनी भाषेतील अथा या संदभात

वा याथ आ ण पकाथ ा दोन सं ा वापरले या आहे त. यांचा मते ‘’श दांम ये वा याथ आ ण

पकाथ य कर याचे साम य असते . श दांचे वा याथ व पकाथ हे दो ह मूळ व ाथिमक अथ

आहे त.’’

ा.गंगाधर पाट ल यांनी सा ह यकृ ती या अथसंदभात घेतलेली भूिमका येथे पाहता येई ल. यांनी

सा ह यकृ ती या अथा या संदभात घेतलेली तर य भूिमका पुढ ल माणे,

१) व तूिन

२) ातृिन

३) उभयसमावेश

१) सा ह यकृ तीचा अथ हा ित या थर असा सं हता प व तुिथतीशी बांधलेला असतो . या भूिमकेला

व तुिन वा ेञिन भूिमका हं टले जाते .

२) सा ह यकृ तीचा अथ हा वाचकां या मन: थतीशी, या या ातृिन इितहासापे ा वाचन येशी

िनगड त असतो. या भूिमकेला ातृिन भूिमका हं टले जाते॰

३) सा ह यकृ तीचा अथ हा केवळ सा ह यसंह ितेतच वसत नसतो, तर तो सा ह यकृती आ ण ितचा

वाचक यां यामधील सहसजक वाचन येत िनमाण होत असतो. ह भूिमका उभयसमावेशक

आहे .

४.४.१ अिभधा

ह श दश आहे . या श मुळे श दाचा चिलत अथ ात होत असतो. अिभधा श श दाचा थम

बोध क न दे ते आ ण यानंतरच श दाचा ल याथ, यंगाथ यांची िचती येऊ शकते. विश ढ ने

58
आपणास श दाचा अथ कळतो. उदा. ‘गाय’ हणताच या विश ा याची आकृती, याचे गुण

मन:च स
ुं मोर येतात. अिभधा या श दश चे ढ, योग, योग ढ असे तीन कार मानले जातात.

मु याथ हणजे अिभधाश . मूळचा अथ य कर त असतो.

४.४.२ ल णा

हा श ला यवहार, का य याम ये मह व असते. श दा या पलीकडचा अथ ल याथातून य होत

असतो. यवहार भाषा, शा ीय भाषा याम ये ल णा श ला मह वाचे थान आहे . श दाचा मु याथ

बाद होत ल याथ वचारात यावा लागतो. उदा. ‘आय या बळात नागोबा’ असे हणतात याचा

ल याथ ‘ य
े घेणार य ’ असा होता. ल णेचे शु दा आ ण गौणी असे दोन कार मानले जातात.

श दा या मूळ वा ढ अथापे ा वेगळाच अथ ल याथातून य होत असतो. उदा. ‘समीर, पान वाढलं

आहे .’ याचा अथ जेवायला वाढले आहे असा आहे .

सा ह या या भाषे या आकलनासाठ श दश अ यंत मह वाची असते. का याचे व प आ ण काय

यांचे आकलन क न घेताना श दश चा वचार करावा लागतो. श दांचा जो सांकेितक अथाने वापर

होतो तसाच भावना, अथ, वचार यांची ह अिभ य समजून यावी लागते. श दांची अंगी अथाची

व वधता असते. ह व वधता ल ात घेताना श दामागील अथ संदभानुसार पाहावा लागतो. श दातून

अथाचा वा याथ, ल याथ, यंगाथ आपणांस समजून यावा लागतो.

४.४.३ यंजना

का य यापारामधे यंजनाश मह वाची असते. का यामधील य वणनापे ा ‘सूचक’ तेला मह व

असते. यंजनाश तून जाणवणारा अथ हा कवी या मनातील व वध आंद ोलने सूचकतेने सूच वला

गेलल
े ा असतो. ती सजक वाचकाला जाणवतात. यंजनाश चे शा द आ ण अथ असे दोन कार

मानले जातात. यंजना सूचक अथ सूच वत असतो.

४.५ ितमा

४.५.१ तावना

यवहारभाषेम ये ‘ ितमा’ हा श द ित बंब या अथ वापरला जातो. सा ह यकृ तीत ‘ ितमा’ हा श द

मानवी संवेदनाचे दशन घड वणारा या अथ वापरला जातो. सा ह यगत कालावकाशात वस श

क पनांचा संयोग घड वणे, भाविनक यािम ते ची अिभ य कर याचे काय ितमा कर त असते.

उ कृ का यिनिमतीसाठ ितमेची िनतांत गरज असते. लेखक वा कवी एखा ा सा ह यकृ तीतून

आशय वाचकापयत पोहच व यासाठ ितमांचे उपयोजन करत असतो. वाचकाला भावी भाव-

भावनांचा यय क न दे याचे काय ितमा कर त असते.

59
एखाद व तू जे हा आपण समोर पाहतो. ते हा आपणांस याचे इं यगोचर व प जाणवत असते

आ ण जे हा ती व तू समोर नसते. ते हा ित या रं ग पाचे िच आप या समोर साकार याची मता

ितमेत असते. क, नाद, गंध, रस आ ण पश या पाच कार या इं य संवेदनाना ितमेचे कार

हणून मानले जाते. वाचका या मनात िनमाण होणार संवेदनािच े ह ितमा व पाचीच असतात.

एखा ा व तूचे वणन वाचका या मनात िनमाण कर याची मता ितमेत असते. उदा. कवी

कुसुमा ज यांची ‘ हमलाट’ ह क वता पाहता येई ल.

४.५.२ या या

“ ितमा हणजे उ चारांनी िच हांकित होणा-या दोन कंवा अिधक मानिसक संदभाम ये हणजेच

यातील संवेदना कृती व त सल न भाविनक, वैचारिक घटक याम ये घडणा-या साध य

वैध यािध ित आंतर येतून िनमाण होणार मूत गितशील अनेकाथ व स य संघटना होय.” -डॉ.

सुधीर रसाळ

“क पने या पातळ वर इं य गोचर होऊ शकणारे व जा णवेने भारलेला का याचा घटक हणजे ितमा

होय.” - वं.दा. करंद कर

“कवी या, लेखका या जीवनानुभत

ू ीचा विश भा षक पबंधा या सहा याने

ऐं य व पात जे हा यय दला जातो, ते हा या भा षक पबंधाला ितमा असे हटले जाते.” -

ा. वसंत पाटणकर

“ ितमा हणजे बौ दक व भावना मक अनुभवांचे संक ण संकुल एका णात ययकार प दतीने

आ व कृ त करणार श दरचना .” -एझरा पाऊंड

ितमांची िनिमती बोधन ये या हणजे भाषे या अंत: तरा या सवात सु वाती या मन: थतीत

होते. अबोध मनाची या ह भाषे या तरावर ितमांमधून य होत असते. यवहार भाषे तील

दनं दन वापरात या श दां या अथाला नवाथ दे याचे काय ितमा करतात.

४.५.३ ितमेची वैिश ये

सुधीर रसाळ ितमाचे उपमा आ ण पक हे दोन कार मानतात. ते हणतात, बहु ते क अलंकार

कारांचा बुड ाशी एक तर तुलना तर असते कंवा सं ेषण तर असते , असे आढळू न येईल. हणजे

दोन व तूम ये तुलना करणार उपमा आ ण दोन व तूंचे सं ेषण साधणारे पक हे ितमेचे दोन

मूलभूत कार मानता येतील. प ीकरण कर यास उपमांचा व एका मतेचा यय घड व यास

पकांचा अिधक वापर करता येतो आ ण यामुळे वैचा रक ग ात उपमा, तर का यात पके अिधक

आढळतात.’’

60
सुधीर रसाळ यांनी ितमांची दोन वैिश ये न द वलेली आहे त . ती थम न द वणे यो य ठरे ल.

अ. ितमा ह ऐ य संवेदनांचा मानस यय घड वते .

आ. ितमेत अनेक अनुभव सवेदना या कंवा भावने या साम य - वैध ययु ना याने स झालेले

असतात. या दोन वैिश यांचा परामश घेत पुढ ल काह वैिश य आपणास सांगता येतील.

1. इं यसंवे ता-

ऐं य अनुभवां या ारे ता कक स यापयत पोहच याचे काय ितमा कर त असते. ितमा हे एक

य िच असते. तसेच ितमा संवेदनांची अनुभत

ू ी दे याचे काय ह करते. क वतेत ितमांचा

वापर होताना तो क पने या पातळ वर जर असला तर तो जा णवे या पातळ वरचाह असतो.

ितमा हा क वतेचा हणूनच एक मु य घटक मानला जातो.

2. अ पा र व-

ितमेम ये यंजकतेचे साम य अिधक असते. ितमेत आशयघन यापक असते. ित या म ये

ना व यपूणता असते. कमीत कमी श दांम ये जा तीत जा त आशय पोहच व याची मता

ितमेत असते. यामुळे क वतेसार या सा ह य कारात ितमेचा वापर सवािधक केला जातो.

3. सरणशीलता-

ितमा नेह मी सरणशील असतात. सा ह यकृ तीगत आशय वाचका या भाव ृ ीपयत पोहच व याचे

काय ितमा कर त असते. ितमेतील अनुभव वाचकापयत पोहचत असतो. हा अनुभव याला

इं यसंवे होत असतो. हणूनच ितमेतील अनुभव हा सरणशील असतो. एखा ा श दातून

उ हाचा गारवा, या या सोनेर छटा यांचा अनुभव वाचकाला दे याचे काय ितमा कर त असते.

4. स यता-

हा ितमेचा एक मह वाचा गुणधम मानला जातो. तो अनुभवाचा घटक असतो. एखा ा क वते या

संपण
ू अनुभवा या संदभात या ितमेला अथपूणता ा होत असते. हणूनच ितमेला

अनुभवमू य असते.

5. संघटनामू य-

ितमेला संघटनामू य असते. ऐं य अनुभवाला ितमेत पुनरिचत केले जात असते. यातूनच

अनुभवाचा एक आ ृ ितबंधह तयार होत असतो. एका म व पाचा अनुभव दे याची मता

ितमेत असते. ती संघटने या त वातून येत असते. सा ह यात ‘ ितमा’ ह सं ा व वधांगी

अथ छटांनी येत असते. तिमेमधून अंतमन, अबोध तर य होतो. तसेच आ दम संवेदनयु

61
 अथाचा आ व कार य होत असतो. ब द ितमा, मु ितमा असे ितमांचे कार मानले

जातात.

४.५.४ ितमा आ ण मानिसक संदभ

संवेदनाकृ ती ह ितमेचा जसा आव यक घटक असतो. तसेच मानिसक संदभ ह ल ात यावे लागतात.

विश उ चारातून अनेक घटना संग विनत होत असतात. यामागे अनेक मानिसक संदभ ह असतात. या

मानिसक संदभा या यव थे वषयी रसकारांनी केलेले ववेचन येथे येथे ल ात घेता येईल. ितमां या घडणीत

संवेदनाकृ ती आव यक असतात. याचा अथ ितमेत फ संवेदना कृ तींचेच नाते था पत असते असे न हे .

ितमा ह विश कारे केलेली रचना आहे . हणजे विश उ चार िच हांनी िनदिशत होणा या मानिसक

संदभाची ती रचना आहे . या मानिसक संदभाला कंवा यांचा वेगवेग या घटकांना आपण ‘अथ’ हणतो. हणून

ितमा ह काह उ चार िच हांनी िनदिशत होणा या अथाची रचना होय. परं तु उपमेचे व पकाचे व प प

करताना उपमेत दोन व तूंमधील सा य व पकात दोन व तूत

ं ील एका मता य होते , असे हटले जाते,

परं तु येथे केवळ व तू व तुतील सा याला कंवा एका मतेला मह व नसते, तर श दांश ी ( हणजे

उ चारिच हांशी) िनगड त असले या मानिसक संदभा या कंवा यांतील काह घटकां या सा याला कंवा

एका मतेला मह व असते. केवळ व तूतील ( हणजे यां या संवेदनाकृतीतील) सा याला वणनपर ग ात जर

थान असले तर का यात मा या सा याबरोबर कंवा या सा याहू न अ य अशा भाविनक - वैचा रक

घटकांतील सा याला मह व असते. अथात हे सा य संवेदनाकृ तींम ये साध य वैध याचे नाते था पत

झा या वाचून संभवत नाह . व तु व तुत

ं ील सा य कंवा एका मता य करणे हा ितमेचा एक भाग झाला.

असे केवळ व तु व तुंतील सा य य करणे एवढे च जर ितमेचे काय असते तर ती फ वा तुनामांचीच

बनली असती. ‘राम िसंह आहे ,’ यासार या वधानासच फ ितमा कंवा पक मानावे लागले असते आ ण

यापूव उ ले खले या ‘शू याितरे कात व तारलेले मृित प आयु य—‘ यासार या रचनेस ितमा हणता

आले नसते. हणूनच ितमा ह व तू या सा यातून न हे तर अथा या सा यातून बनलेल ी असते. हणजे

उ चारिच हे व यांचे मानिसक संदभ यांची बनलेल ी असते. श दांचे उ चार हणजे यांचे नादघटकह पक

येत कसे सहभागी होतात ते आपण दुस-या भागात पा हले आहे च. हणून ितमा ह श दांची संघटना आहे

असे हणावे लागेल.

विश उ चारिच ह अनेक घटना संगी व अनेक व तूंसाठ वापरले जात अस यामुळे या श दा या पोटात---

हणजे मानिसक संदभात--- अनेक पके समा व झालेली असतात. असे हे उ चारिच ह क वतेत जे हा

न याने ितमा घडवू लागते. ते हा ह दडलेली अनेक पक काया वत होऊन अनेक वध, अनेकपदर अथाची

तीती घडवू लागतात. तसेच, या ितमेत आलेले इतर श द पर परां या मानिसक संदभाचे िनयमन कर त या

62
 ितमे या अथा या सीमाह आखीत असतात. उदाहरणा दाखल ‘लाल’ हा श द घेऊ. विश रं गसंवेदना

दे णा या अनेक व तूंशी हा श द िनगड त आहे . लाल र , लाल गुलाब, लाल िमरची, लाल वाला, लाल डोळे ,

लाल चोच, लाल बावटा इ याद . अनेक व तूंचा िनदश करणा या श दांबरोबर ‘लाल’ हा श द वापरला जातो.

यामुळे या व अशा अनेक व तूं या संवेदनाकृती, यां याशी िनगड त असणा या भावना व वचार ‘लाल’ या

श दा या मानिसक संदभात य ा य पणे समा व झाले आहे त. आता 'लाल’ हा श द आपण जे हा

ांतीसाठ वापरतो ते हा या श दाची मानिसक संदभात समा व झाले या अनेक संवेदना, भावना व वचार या

वापरात सहभागी होऊ लागतात. परं तु यांचे ' ांती’ या श दातील मानिसक संदभाकडू न िनयं ण होऊन र ,

वाला, संताप या गो ींचे मानिसक संदभ िनवडले जातात. अशा वेळ र पात, जाळपोळ, वनाश, संत

मनोव था या सव गो ींना मह व िमळते. हणून ह ांती 'लाल’ आहे , असे आपण हणतो. 'लाल’ या श दाचा

मानिसक संदभ ितमेत कशा कारे सहभागी होतो हे पु. िश. रे यां या पुढ ल ओळ व
ं न प होईल:

झाड माझे लाल याला

आ हाची लाख पान

आ ण माझी बंड खोर

घोषतो मी गात गाण

येथे झाडाचा रं ग लाल आहे . याला लाल रं गाची पाने आली आहे त. (कारण दुस या कड यात ‘ लाल याला फ

पाने’ अशी ओळ आली आहे .) ह पाने आ हाची आहे त. यातील िनवे दक गाणे गात बंडखोर घोषितो आहे .

‘बंडखोर ’, ‘आ ह’ या श दांचा मानिसक संदभ ‘लाल’ या श दा या मानिसक संदभाला िनयिमत करतो आहे .

येथे हा श द केवळ झाडाचे, पानांचे वणन कर त नाह तर तो ‘आ हाचा’, ‘बंडखोर ’चा रं ग य कर त आहे . हा

रं ग डो यांना खुपणारा, सहन न होणारा रं ग आहे . आ ह पणा व बंड खोर ह अशीच अस वाटणार , खुपणार

गो आहे . याबरोबर ‘आ ह’ व ‘बंडखोर ’ या श दांम ुळे वालेची, र ाची, संत माणसाची एक संवेदनाकृती या

झाडाला अथपूण बनवीत आहे . येथील आ ह हा र ाची, वनाशाची मागणी करतो आहे . तो ‘बंडखोर ’ िनमाण

करणारा आ ह आहे . या क वतेतील ‘लाल’ हा श द या कारे आप या मानिसक संदभातील काह संवेदनाकृ ती व

यां याशी िनगड त असणा भावना, मनोव था या क वतेतील प येत सहभागी क न घेतो.

४.५.५ ितमेचे गुण वशेष आ ण नावि यता

ितमा ह मूलतः संवेदन म रचना असते. संवेदनांचा यय ितमेत येत असतो. तसेच ितमेत

ना व यता असावी लागते नेमकेपणा, ताजेपणा, उ कटता, ना व य , प पणा, मूलभूतता हे सव वशेष

गौण असतात. आ ण ितमेतील सं ल ता साध या ारे जोडली जाऊन आ ण वैध यामुळे वलग राहू न

ितमेतील घटकांना अथपूणता लाभते. ितमे या ना व या वषयी सुधीर रसाळ हणतात, ितमेतील

63
क थानी येणार संवेदनाकृती नवी, ताजी मूलभू नसेल परं तु कवीची संवेदन कृती ित यात हा

नवते चा ाण भ शकेल. उदाहरणाथ, मढकरांचा एका क वतेतील-

आला आषाढ- ावण,

आ या पावसाची सर ;

कती चातकचोचीने

यावा वषाऋतू तर

या ओळ त येणार चातकचोचीची ितमा सांकेितक आहे . ित यात ना व य, ताजेपणा, उ कटता व

मूलभूतता नाह असे हणता येईल. परं तु कवी या संवेदन कृ तीमुळे ितला एक नवी अथपूणता येते.

या ितमेला –

ओशाळला येथे यम,

वीज ओशाळली थोड ;

धावणा या णालाह

आली ओलसर गोड .

हा नवा संदभ िमळताच चातक चोचीची ितमा सांकेितक राहत नाह . मृ यू व जीवन यां या

अथपूणतेचा शोध हे मढकरां या संवेदन कृतीचे खास वैिश य आहे . आषाढ - ावणा या सर त

मृ यूचा एक पराभव जाणवतो. कोरडया णांना एक आ गोड आ याचे जाणवते. यामूळे

मृ यूला ओशाळायला लावणारे जीवनच चातक चोचीने यायले जात आहे . असा नवा संदभ या

ितमेला लाभतो. हणून ितमेचे नवेपण हे केवळ ितमा क ा या नवेपणावर अवलंबून नसते असे

हणायला हवे . कवीची संवेदन कृ ती ह खरे हणजे नवी ितमा े े िनमाण करते . ह नवी ितमा

े े सांकेितक बनले या संवेदना कृतींना ितमा क हणून वीकारताना पु हा एकदा न या अथाने

सजीव बनवतात. ाने रां या ितमा सृ ीतील अनेक ितमा क े सांकेितक व पारं पा रक आहे त. परं तु

न या आ या मक जा णवां या संदभात यांना नवी अथपूणता िमळाली आहे . हणून ितमेची

वैिश य ल ात घेताना ितमा क बाजूला काढू न तपासता येत नाह . ितमा े व ितमा क

यां यातील पक ये या संदभातच ितमेची वैिश े ल ात यावी लागतात. क वतेत पूव कधीह

आ या न ह या अशा संवेदनाकृ ती तीमाक हणून आ या हणजे नवी ितमा सृ ी घडली, असे

न हे . नवी संवेदन कृ ती न या संवेदना कृतीचा ितमा क हणून वीकार करते हे खरे ; पण

याबरोबरच पारंप ा रक, ढ झाले या, सांकेितक बनले या संवेदना कृ तींम ये नवतेचा ाण भरते . ‘चं ’

ह ितमाक हणून येणार सांकेितक संवेदनाकृती आहे . कवी या वैिश यपूण संवेदन कृतीतून

64
घडलेली ितमा े े ‘चं ’ या सांकेितक संवेदनाकृतीला कशी अथपूणता िमळवून दे तात हे पुढ ल

उदाहरणांव न प होऊ शकेल:

१. मुखचं मा तव दाउिन या का वचकोरा पोसुनी

वा स य ेम सेव ह त पादसेवा गायनी.

२. भाग हा मानेचा खुल ा हा गे वजेचा चं मा....

पाठमोर तू वजेची रा , लाव ये रमा

हासुनी पाह वळोनी, होउ दे ना पौ णमा.

३. हा जो वर दसतो आहे तो आहे

िमटतां िमटतां मा या

डो यांतून ओघळलेला

चं ाचा थब

४. िन या महाली नाचत माया

चं ाचा डफ फडफडला !

या ितमांपैक प हली ितमा ह पूणपणे सांकेितक आहे . ेयसी या मुखाला चं मा हणणे आ ण

यकराला चकोर हणणे यांत कोणतीह नवी अथपूणता िनमाण होत नाह . येथे घडणार प या

यामुळे अितशय ीण आहे . दुस या ितमेत पक या अिधक भावीपणे घडत आहे . पाठमो या

ी या का या केसांखाली मानेचा जो गौरवण य भाग दसतो तो कवीला बजे या रा ी या चं वाटतो

आहे . पाठमो या ी या माने या खु या भागाचे नवे ितमा े ‘चं ’ या सांकेितक ितमा क ास

लाभले आहे . परं तु नंतर पु हा ेयसीचे मुख व पूणचं यांचे सांकेितक नाते था पत झाले आहे .

ितस या ितमेत मा ‘चं ’ या सांकेितक ितमा क ास आसवा या थबाचे नवे ितमा े ा होत

आहे . आसवाची गोलाई, शु पणा हा चं ा या संवेदानाकृ तीशी साध यसंबंध था पत कर त आहे . परं तु

चं ाशी संल न असले या सुखा या, शांतते या, स नते या भावना या आसवां या मागे असले या

दुःखा या भावनेशी वरोधसंबंध था पत कर त आहे त . अनेकाथ पक या घडली असून ह

ितमा नवी, ताजी व मुलभूत बनली आहे .

४.५.६ ितमा आ ण सा ह य

विश कला, वा मय यामधून विश जीवनशैली, िनसग साकारला जात असतो. काह ितमा या

वषयी या होणा या वा मयीन चळवळ तून िनमाण होत असतात. वा मयीन चळवळ ितमांचा

65
िनिमतीस करणीभूत ठरतात. जीवन व कला या वषयी या काह नवन या जा णवा िनमाण होत

असतात. या जा णवातून जी वा मयीन चळवळ उभी राहते यातून विश ितमा सृ ी आकर पास

येत असते वछं दतावाद चळवळ तून माणूस आ ण िनसग यां यातील एका म पाचा शोध घे याचा

य कर यात आला. यामुळे ह ितमासृ ी साम यिध ीत असलेली दसते. िनसगातील अनेक

घटकातून, घ टतांमधून ह ितमासृ ी भावना िनसग यांचे इं यसवे प दश वताना दसते.

ब हणाबाई चौधर , दलीप िच े, ना. धो महानोर आद ं या क वता या संदभात पाहता येतील.

४.५.७ तीकांची िनिमती आ ण सा ह य

कवी तीकांची िनिमती कालानु प, थलानु प वयपर वे, प र थतीिनहाय कर त असतात. ह तीके

का य संभारासाठ अथपूण ठरत असतात. या तीकांना काह वेळा तीके हणून या सा ह यकृती

बाहे र अ त व नसते. यासंदभात रसाळांनी दलेले उदाहरण येथे पाहता येई ल. विश क वतेपुरती कंवा

कवी या संपूण का यसंभारापुरती अथपूण असतात. या या का याबाहे र या तीकांना तीक हणून

अ त व नसते. विश क वतेपुरती कवीने िनमाण केले या तीकाचे व प ल ात घे यासाठ वंद ा

करं द करांची ‘खडक फोडतो अपुले डोळे ’ या क वते तील ‘खडक’ व ‘लाटा’ अशी दोन तीके आपण

वचारात घेऊ. समु ा या “सरसर या, सळसळ या, वेड ावत, वेलावत, वळवळ या” लाटा समु ा या

काठावर या, पण ‘वाळू ’त पसरले या खडकावर “गाल फुगवुनी चूळ” थुंकतात. या “भुळभुळणा या,

झुलफुलणा या, लपणा या,” लाटा खडकावर चढतात आ ण चढ यावर रडतात. परं त-ु

आकाशाचा नेट घेउनी

खडक वाजवी नकारघंटा,

पुंगवलेला, वृषणह न पण;

दास थतीचा.

पु हां फोडतो अपुले डोळे ;

आ ण ओळखून शाप पुरातन

पु हां चघळतो मुठभर रे ती.

करं द करां या या क वतेत आलेले खडकाचे तीक हे जीवनाला सामोरे न जाणा या, जीवनातील

पािथवतेला (‘पृ वी’ला) दडपू पाहणा या, अ थर व के हाह िनसटणा या त वांवर (‘वाळू’वर) पसरणा या,

पुंगवले या पण नपुंसक अशा वृ ीचे तीक आहे . या या भोवती चैत याने , जवंतपणाने रसरसले या,

भोगाचे आ हान दे णा या लाटांचे नतन चालू आहे . या लाटा जवंततेचे, पािथवातील चैत याचे, भोगाचे

तीक आहे त. या दोन तीकां या यासातून करं द कर िनवृ क पनेने पछाडले या भारतीय सं कृ तीने

66
घडवले या मनाचे, भारतीयां या जीवनातील ना याचे दशन घडवतात. ‘खडक’ व ‘लाटा’ या दोन गो ींना

या क वते बाहे र तीक हणून थान नाह . या अथाने ह तीके वापरली गेली आहे त, या अथानी

यांचा इतर वापर होत नस याने हे अथ आप या प रचयाचे नाह त. तर ह आपण हे श द ‘ तीक’

हणून घे तो. कारण क वतेची एकूण रचना, मांड णी (structure) आपणांस हे श द ‘ तीक’ हणून

वीकार यास भाग पाड त असते . या क वते त ‘खडक’ व ‘लाटा’ या दोन गो ी तीक हणून वापर या

जात असताना यांचे वणन करणारे श द आप याला यांचा तीक हणून वीकार कर यास भाग

पाड त अस याचे दसते. पुंगवलेला, वृषणह न, यथामधला अथ पाहणारा, पुरातन शाप भोगणारा, (हे

वणन मूळ क वतेतील पण येथे उ ृत न केले या कड यातील आहे ) थतीचा दास असलेला असा हा

खडक आहे ! ह सव वशेषणे एक पक या घडवून खडकाला केवळ ‘खडक’ राहू दे त नाह त, तर

याला तीक बनवतात. लाटांचे वणन करणार वशेषणे यापूव च न द वली आहे त . यांचा संदभ ल ात

घेताच लाटाह एक ‘ तीक’ बनते. ह सव वशेषणे जी एक पक या घडवून आणतात. यामुळेच

‘खडक’ व ‘लाटा’ यांना तीक प िमळाले आहे त. या वशेषणांतून खडकाला पु षाचे व लाटांना यांचे

प िमळाले आहे . पक येतून िनज वाला सजीवाचे प दले जाते. करं द करांनी वापरले या अ य

सां कृ ितक तीकांमळ

ु े ह खडक- लाटांना तीक प िमळ यास मदत झाली आहे . ‘आकाश’, ‘पृ वी’, ‘डोळे ’

ह सां कृितक तीके ‘खडक’, ‘लाटा’ यांना तीके हणून वीकार यास भाग पडतात. याचा अथ असा

क , कवी जे हा तीकांची िनिमती करतो ते हा ती तीके या या भोवताल या श दां या संदभामुळे,

या संदभामुळे घडणा या पक येमळ

ु े तीके बनलेली असतात. तीकांभोवतीचा अ य संदभ काढू न

घेतला तर यांचे तीकपणच नाह से होते. संदभामुळे होणा या पक येतून विश श दांना

तीक व कसे िमळते हे अिनलां या ‘झळ’ (‘केळ चे सुकले बाग...’), मढकरां या ‘ पंपात मेले ओ या

उं द र’ व ‘फलाटदादा’ या क वतां या बाबतीतह पाहता येई ल. क विनिमत तीकांचा वचार करताना

वचारात घेतलेली तीके क वताभर व तारलेली होती. परं तु कधी कधी संपूण क वतेत एखाददुसरे

क विनिमत तीक होते . तेथेह संदभ आपणांस विश श दांना तीक हणून वीकार यास भाग

पाडतो. आरती भूं या ‘उदासी’ या क वते तील पुढ ल ओळ या ीने वचारात घे ता येतील.

ती येते आ णक जाते,

येतांना किध क या आ णते ,

जातांना पण फुल मागते.

या ओळ ंतील ‘क या’ व ‘फुले’ हे श द आपण तीक हणून कसे घेतो? ेयसी यकराकडे येताना

कधी कधी ‘क या’ आणते. येथपयत सरळपणे अथ कळतो. शेवट या ओळ त ती ‘फुले मागते’ याचा

67
उ लेख येतो. येताना वतः ‘क या’ घेऊन येणे आ ण जाताना मा यकराला ‘फुले’ मागणे यांतील

वसंगती आपणांस वाचा याकडू न तीकाकडे ढकलते. ह या नीट व नेमक हावी हणून जणू कवी

या ओळ त ‘पण’ या श दाची योजना कर त आहे . ‘पण’ या श दातून ित या या मागणीतील वेगळे पण

सूिचत केले जाते. यामुळे ‘फुले मागणे’ याला यकरा या सहवासात यकराकडू न वतःला ‘फुलवून’

घेणे असा अथ ा होतो आ ण यामुळे ‘क या’ या श दास ‘फुल यापुव ची मु धाव था’ असा तीकाथ

ा होतो. हणून क विनिमत तीके वाचकाला ‘ तीके’ हणून पूवप रिचत नसूनह केवळ संदभा या

वैिश यांमळ
ु े याला ती ‘ तीके’ हणून जाणवतात. पका माणे तीकात उघडपणे जाणवणार व

पकाथाकडे खेचणार ाना मक वसंगती नसते. तर ह तीकांभोवती अ य श दां या संदभामुळे आज

यां यात होणा या कट-अ कट पक ये मळ

ु े काह श द ‘ तीक’ हणून अथपूण अस याचे

जाणवते आ ण आपण याचा वीकार ‘ तीके’ हणून करतो.

एकूणच तीके हणून येणारे श द हे भावी असतात आ ण ते विश संवेदनाकृतीशील असतात.

तसेच ते भाविनक, वैचा रक अथह य कर त असतात. सा ह यकृ ती या संघटनेत आशयाचा

व तार आ ण घाटाचे िनयं ण या अंगानेह ितमांचे उपयोजन केले जाते. ितमे या मा यमातून

संवेदनांची पुनिनिमती मह वाची ठरत असते. यामुळे इं यगोचरता हा ितमेचा मह वाचा गुणधम

मानला जातो.

उदा. ‘ तीजी आल भरते ग

घनांत कुंकुम खरते ग

झाल अंबर, झुलते झुंबर

हवेत अ र तरते ग’

(‘ तीजी आल भरते ग- बा. भ. बोरकर)

एखादा कवी वा लेखक एखाद ितमा वारंवार वापरत असतो. ितमेची ह वारंवारता सा ह यकृ तीत

आढळते . ते हा अशा ितमांना सू ितमा असे हणतात. अशा सू ितमांमधून लेखका या वा मयीन

य म वाचे, या या अनुभव व ाचे सू वाचकास सापडते. तसेच ितमेतील अनुभव व ा या व प

वैिश यांव न ितमांचे ‘आ द ितमा’, ‘ व न ितमा’ असे कारह पडतात. आ दम अनुभत

ू ीचा यय

दे णा या ितमांना आ द ितमा असे हटले जाते.

68
४.५.८ भा षक ितमा मू य

भाषा हे सा ह याचे मूल य मानले जाते. कोणताह लेखक भाषे वरचे आपला अनुभव क पत

सा ह यभूमीतून मांड त असतो. एखा ा लेखकाला, कलावंताला आले या अनुभव भा षक यवहारातून तो

य कर त असतो. भाषे तील सूचकता ह लिलत वा यचा एक वशेष यामुळेच असतो हे ल ात या.

अिभधा, ल णा, यंजना या श दांचा लेखक यो य तो अ व कार सा ह यात कर त असतो. याचे हे

भा षक उपयोजन सा ह यकृ तीला उपकारक ठरत असते . तसेच लेखक तीका मक िच हांचा भाषेत

बोलत असतो. हे बा.सी. मढकर यांनी हटले. िच हांचा अथ अिधक प क न यावा लागत असतो.

क वताचा सा ह य कारात ितमा मू याचा वापर अिधक कर यात आलेला आहे .

४.५.९ सारांश

मानवा या ान येचा एक अ वभा य भाग हणून ितमा घड वणे हा आहे . यामुळे दैनं दन

भाषा यवहारात, सा ह यभाषेत अनेक कार या अिभ य त ितमा आढळू न येतात. नाटक, क वता,

कादं बर इ याद सा ह य कारात ितमांचे उपयोजन केलेले असते. उदा. कथनातील वा ना यातील

भावनांचे यािम प, अनेकाथता ितमेतून य होत असते. कवी वा लेखक यांची अनुभव घे याची

प दती, यांचा जीवना वषयक ीकोन, जा णवा, संवेदना वृ ी ितमासृ ीत य होतात. या

भौगोिलक प रसरात तो वावरतो तेथील सं कृ तीने िनमाण केले या ितमा तो सा ह यगत

कालावकाशात वापरत असतो.

४.६ तीक

४.६.१. तावना

भाषा ह एक िच ह यव था आहे . या िच ह यव थेतून भाषा समृ द होत असते. भाषे या

मा यमातूनच विश वचार, क पना यांचे तीक पाने य कर त असते. तीक ह संक पना

िच ह आ ण अथ यां याशी िनगड त आहे . एखा ा गो ीचे यापक अथाने िनदशन तीका या

मा यमा ारे केले

जाते. विश अथाचे सूचन तीकातून होत असते. मानवी जीवना या अनेक े ांम ये तीकांचा वापर

मो या माणात होतो. ह तीके सू म व अनेकाथाचे सूचन कर त असतात.

४.६.२ या या

1. सामा यत: सा ह या या े ात कोण यातर विश अथाचे सूचन करणारा एखादा श द वा

श दसमूह जे हा या या पलीकड ल कोण यातर अ य गो ीचे िनदशन करतो, ते हा याला

तीक असे हटले जाते. – वसंत पाटणकर

69
2. य िन अनुभवाचे ाितिनिधक अनुभवाशी असलेले नाते सांध यासाठ वा मयीन सं ापन

यापारात वापरले जाणारे िच ह हणजे तीक.

- वा मयीन सं ा संक पना कोश

४.६.३ तीकांची वैिश ये

1. य िन अनुभव :-

य या अनुभवाचे विश गुणधमाचे ितिनिध व तीक कर त असतात. ितकामागील अनुभव

हे सवप रिचत असतात. य गत अनुभवाला साव क प रमाण ा हो यासाठ तीकाची योजना

सा ह यात केली जाते.

2. एक पक व :-

विश आशय आ ण तीक प व तू यां यातील गुणधम हे सा यांची एक पता दश वत असतात.

तीकांची रचना काह शी पकासारखीह असते. मा पका माणे ते व े षत करता येत नाह .

ितकाचा मूलधम हा सं ेषकाचा असतो. तीकांची भाषा ह सं द ध असते.

3. सांकेितकता :-

सा ह यात येणार काह तीके ह सांकेितक असतात. ती सवमा य असतात. उदा. व तक,

ॉस (+, x) या िच हांना सवसंमत असा अथ ा झालेला आहे . सा ह यात ह तीके हणून

धम या अंगाने येतात.

तीकांमधून जीवना या व वध अंगाची जाणीव क न दली जात असते. यां यापाशी नावी यपूण

अथाचे सूचन कर याची मता असते. काह तीकांम ये अथाची गुंतागुंत फ़ारशी नसते. उदाहरणाथ

कुसुमा ज यांची आगगाड व जमीन ह तीके. तीकांमधून य होणारा आशय तुत काळाचे

अनेक सामा जक, सां कृ ितक, राजक य संदभ कट कर त असतो. तीकांमधून या काळातील

सं कृ ती, प रसर यां या अनेक अथछटांचे सूचन होत असते. उदा. ग. द. माडगूळकर यां या क वतेत

िनसग तीके, बा.सी. मढकरां या का यात औ ोिगक े ातील तीके अस याची आढळतात.

तीकांचे वग करण वलबर अरबान यांनी केलेले आहे , ते सुधीर रसाळ यांनी दलेले आहे ते वग करण

पुढ ल माणे-

१. बा तीक –

हे केवळ सल नते या िनयमांमधून घडते . उदाहरणाथ, राजदं ड

२. आंतर तीक –

70
 दोन व तूंकडे एकाच भूिमकेतून पा ह यामुळे आंतर तीके ज मतात. उदाहरणाथ, भरलेला कुंभ

हे संप नतेचे; अ नी हे ोमाचे, वनाशाचे तीक.

३. ममदश तीक –

ह मुळात आंतर तीकेच असतात; परंतु ती मानवी जीवनात अिधक खोल गेलेली असतात;

मानवी जीवनाब ल, व ाब ल ती एक ी दे तात; अितशय मया दत व सवप रिचत े ातून

तीकव तू िनवडू न आ ण यांना वै क अथ दे ऊन हे तीके घड वली जातात. उदाहरणाथ,

‘ काश’ हे ानाचे, काळोख हे अ ानाचे तीक.

विश समाज, सं कृती या मधील तीके सा ह यात वापरली जात असतात समाज - सं कृ तीतील

चिलत तीकांना नवे अथ दे याचा य लेखक, कवी कर त असतात.

४.६.४ तीका मक अथ

एखा ा विश िच हाला सांकेितक असा अथ ा झालेला असतो. उदा. ‘पाणी’ या श दामुळे पाणी या

व तूचा सवमा य, सव ढ असा सांकेितक अथ ा होतो. अथा या ा ढाथापे ा वेगळा अथ सूिचत

होतो. ते हा याला ितका मक अथाची पातळ ा होत असते. ‘पाणी’ या व तू पिलकडचा असा

िनसग, जीवन अशा अथाचा बोध होतो. ते हा तो श द या अथाचे ‘ तीक’ बनते. विश सं कृती,

घटना यां या संदभामुळे काह िच हांना तीका मक अथ ा झालेला आहे . उदा. तराजू हे यायाचे

तीक, कुंकू हे सौभा याचे तीक, व तक हे मांग याचे तीक मानले गेले आहे .

सा ह यात सांकेितक अथापे ा वेगळा अथ सुच वलेला असतो. सा ह य यापाराम ये ‘ तीक’ या

संक पनेला वशेष मह व आहे . मानवी जीवनाशी नैसिगक घटनांचा येणारा संबंध ितकां या

मा यमातून घड वला जातो. तीकांची ह सूचकता समूताला अमूत कर याचे वा अमूताला समूत कर त

असते. चं , सूय, फुलपाख , घोडा इ याद तीकांचा वापर कवी करताना दसतात. एखा ा तीकाचा

अथ उलगड यासाठ आपणास संपूण सा ह यकृ तीचा सखोल प रचय क न यावा लागतो. यानंतरच

आपणांस या सा ह यकृ तीतील तीके उलगडतात. सा ह यात तीकांचा वापर के याने सवसामा य

वा तवा या पलीकडे जाणा-या वा तवाची अिभ य होत असते. दलीप िच े , कवी ेस, पु. िश. रे गे

सा ह य यापाराम ये विश अथबोध करणा या तीकांना वशेष मह व असते. सांकेितक अथापे ा

वेगळा अथबोध तीके कर त असतात. उदा. पु. िश. रे गे यां या क वतेत येणार िनसग तीके ह

िनसगाचे वणन कर यासाठ ये त नाह त तर मानवी जीवनाशी िनसगाचा असणारा संबंध दशव यासाठ

येत असतात. तसेच अ ण कोलटकारां या क वते त येणार ‘घोडा’ हे तीक सृजन वाचा अधबोध

71
सुच वणारे आहे . सा ह याम ये उपयो जलेली तीके ह सवसामा य वा तवा या पलीकडची अिभ य

कर त असतात.

४.६.५ सारांश

सा ह यात वापरली गेलेली तीके ह य विश अनुभत

ू ीतून आलेली असतात. या य विश

अनुभत
ू ीचे साव करण वा मयीन तीकातून होत असते. लेखक, कवी आप या अनुभवां या

ेपणासाठ सां कृ ितक तीकांचा वापर कर त असतात. उदा. वसंत ऋतु हे तीक आनंदाचे तीक

हणून वापरले गेले आहे . तर हवाळा हे तीक मृ ् यूचे हणून वापर यात आलेले आहे . तीकांची

िनिमती ह मानवी मनाची िनरं तर चालणारे एक या आहे . िच ह आ ण याचा अथ तीकाम ये

असतो.

४.७. िमथक

४.७.१ तावना

ाचीन काळापासून चालत आले या गो ी, कथाबंध यांमधून मानवी जीवना या अ त वा या व वध

पैलच
ूं े सूचन िमथ ारे होत असते. िमथचा कता हा अनािमक असतो. िमथ ह समूहिन असते.

लोकसमूह ात जतन केले या सं कृ तीचे कथन साव क व पाचे असते. यामुळे अशा कथाबंधनातून

य होणारा आशय साव क असतो. धािमक वधींमधून अशा कार या कथा अिधक िनमाण होतात.

िमथा कथांचे संदभ ल ात घेता ‘िमथ’ ह ामु याने सजनशीलते शी नाते सांगणार बाब आहे . मानवी

जगाभोवती असणा या व वध सजीव, िनज व घटकांमधून िमथकांची िनिमती होत गेलेली आहे .

यामधून भूतकालीन वतमानकालीन आ ण भ व यकालीन यव थेचे ारप तयार केले गेले आहे .

या वषयीचे अथिनणयन लेखक, कवी कर त असतात. सभोवताल या वातावरणात होणारे बदल, घडणारे

प रवतन यांचा अ वयाथ िमथकां ारे ते क पाहतात.

‘िमथ’ या श दासाठ ा कथा, दैवतकथा, पुराणकथा असे व वध श द योग वापर यात आलेले

आहे त.

४.७.२ या या

१. ‘िमथ’ हणजे तीका मक कथन अगर गो होय.

२. यात अ दबंधा मक पा ,अिधबंधा मक संग आ ण हणून आ दबंधा मक वषय आहे त, जी

एखा ा मो या महाका याचा एक भाग होऊ शकतो कवा वतं ह राहू शकते, ज यात

का या मकतेवर, साव कतेवर, िचरं तनावर आ ण धूसरतेवर ( यामुळे एकापे ा अिधक अथ िनघू

शकतील) भर दला असेल अशी गो हणजे िमथक - राजीव नाईक

72
३. ‘िमथक हणजे जणू रवाज सं था आण दधा ांचे आ य थान आहे .’

– मालीनोव क

४. ‘कुठ या न कुठ या अथाने सजनशील कल था पत करणे कवा जागृत करणे हणजे िमथक

( कवा िमथकाचे काय) होय’ – कारिशआ एिलआड

५. िमथक हणजे ऐितहािसक घ टतांचे कथन करणार गो होय.

४.७.३ िमथकाची वैिश ये

‘िमथ’ मधून मानवी जीवनाचे आ दम पबंध य होत असतो. यामुळे ितला ‘काला’तीत व पह

ा होते. उदाहरणाथ राधा-कृ ण िमथ. सा ह य, धम, सं ु ती, कला अशा े ांम ये िमथचा वापर

भावीपणे होत असतो. िमथमधून जीवना या व वध अंगाचा, व रचनेचा, शोध घे याचा य

केलेला असतो तसेच व वध गो ींचे अथ लाव याचा य ह होत असतो. एकूणच या या काळातील

य ला, समाजाला नैितक ी दे याचे काय िमथ कर त असते. तसेच मानवी जीवनाला आकार प

दे याचा य ह करते.

1. मानवी सहज े रणांचे दशन घड वणे

2. मानवी जीवन आ ण वा तव यांत सामंज य साधणे.

3. य ला आप या परंपरे शी जोडू न सलगतेचा अनुभव क न दे णे.

4. वतमान वा तवाचे तीका मक दशन घड वणे.

5. भोवताल या जगाचे आकलन क न घेणे.

४.७.४ िमथक आ ण सा ह य

मराठ सा ह याम ये वे गवेग या कालखंडात िमथकांचा वापर कर त सा ह याची िनिमती झालेली आहे .

पौर णक कथाभागांचा वापर कर त अने क सा ह या कारातून िमथक य रचना कर यात आले या

आहे त. तसेच समकालीनतेचे व प समजून घेताना लेखक िमथकांचा वापर कर त असतो. िमथक हे

आ दम मानवी अनुभव व ाचे कट करण ितमांमधून य होत असते. विश सा ह यकृतीतून

य होणारे अनुभव सं कृ तीतील संिचत असते यातून जीवन - मृ यू, स य - अस य या वषयीचा

सामू हक आ व कार िमथक य सा ह यातून य होत असतो.मराठ ना यपरं परे त कल कर,

खा डलकर, िशरवाडकर, तडु लकर आद नाटककारांनी िमथकांचा वापर नाटकांम ये केलेला आहे . िगर श

कनाड यांचा ‘हयवदन’, ’नागमंडल’ ह नाटके ह िमथकांचा न याने शोध घेऊ पाहतात.

73
४.७.५ िमथकांचे काय

पौरा णक, धािमक व पा या ाचीन कहा यांसाठ िमथ ह सं ा वापरली गेली आहे . आ दम पबंध

िमथकांम ये असतो. या या काळामधील जीवनाचे दशन यातून घड वले जाते. तसेच लेखक अथ

दे याचे काय कर त असतात. अवाचीन िमथकांचे उपयोजन कर त थलकाल छे दत व ा मकाचे दशन

िमथके घड वत असतात. पकां या ारे केले जाणारे हे नैितक काय िमथका ारे होत असते. िमथक हे

स दयशील असे साधन आहे . िमथके कालातीत, वै क आ ण अलौ कक असतात.

लेखक, कवी समकालीन अनेक घ टतांचे आकलन क न घे यासाठ िमथकांचा वापर कर त असतात.

क वतेतील पकत व िमथक यां या ारे क वतेचा अथ वेगवे ग या तरांवर लावता येतो. िमथकांमधून

कथासू , वचारसू वीकारत अनेक महाका यांची रचना झालेली आहे . आधुिनक कवी िमथकांमधून

ितमा पे घेत वेगवे ग या रचना करतात. सा ह यकृ ती या कला म गरजेनुसार आव यक तेथे मूळ

िमथकांचे व पण आधुिनक काळात नावी यपूणतेने केली आहे .

४.७.६ सारांश

ाचीन सा ह यपरं परे तून सृ ी आण मानव यां या वषयी या पुराणकथा, दैवतकथा, िमथकथा

सांिगत या गेले या आहे त. समूहमनाचे अबोधाव थेतील ित पण िमथकां ारे होत असते. भूतकालीन

अनुभवाशी नाते सांगत अनेक संदभ सूचक व िमथकांमधून होत असते. म ययुगीन मराठ

सा ह यात सुलभ, रं जक व बोध द िमथक य कथारचना मराठ त आण या गे या आहे त. एकूणच

सा ह याम ये िमथकांचे उपयोजन क न व वधांगी दशन घड वले जाते.

वयंअ ययनासाठ

1. अथ यवहारातील श दश चे मह व िलहा.

2. ितमेची वैिश े प करा.

3. तीकांचे व प प करा.

4. िमथकांचे काय सांगा.

74
 lanHkZxzaFk

१ मराठ भाषा आ ण शैली – रमेश ध डगे

२ सा ह याची भाषा – भालचं नेमाडे

३ आधुिनक भाषा व ान - िमिलंद मालशे

४ क वता आ ण ितमा - सुधीर रसाळ

75
 अंतगत मू यमापनासाठ

सूचना :
• व ािथनी यांनी खालील याद तील कोणतेह 2 वषय िनवडू न अंितम मुदतीपूव जमा करावे.
• से शन 1 (15 गुण) मधील 1 िनवडा वा से शन 2 (10 गुण) मधील 1 िनवडावा.
• असाइनमट 25 गुणांची आहे .
• गुण खालील आधारावर दले जातील
अ. वषय प रचय
ब. वषयाचा आशय
क. आषय गुणव ा मौिलकता आ ण िच क सक वचार
ड िन कष
ई. संदभ वापरलेले संदभ
च. असाइनमटचे एकंदर सादर करण.
से शन १
खालील ांची उतर सोडवा (कोण याह एक) 15 गुण
1. भाषे चे व प प करा.
2. शा भाषेचे व प िलहा.
3. यवहारभाषा आ ण सा ह याभाषा यां यातील सा यभेद िलहा.
4. भाषे चे तर प करा.
5. वा चारांचे व प िलहा.
6. वा चार, हणी यांचे सा ह यातील थान प करा.
7. पकाचे सा ह यातील थान सांगा
8. अथ यवहारातील श दश चे मह व िलहा.
9. ितमेची वैिश े प करा.
10. तीकांचे व प प करा.
से शन २
टपा िलहा - (कोण याह एक) 10 गुण
1. भाषे ची ल णे सांगा.
2. भाषे ची वैिश ये िलहा
3. अलंकारांचे कार सांगा.
4. उपमाचे व प प करा
5. हणींची वैिश े िलहा.
6. िमथकांचे काय सांगा.
*****************

76