मो.

ा वाळं
वाळं बबेे ित सुगम
गम माठ याक व िेन
वषयाया नोटस
आप भाषा पी व याक
याक
भाषा हणजे चा, भाना, अनभ
भ
ु   कपना वयत कयाचे साधन असते.
ु यत: दोन काची आहे. १.ाभाक क ा नैसि
भाषा मयत:
 सिगक २.कृ म क ा साके तक.
ु यायाची बोलयाची भाषा क ा हाभााची भाषा याच
मनयायाची चीी तुलना
लना नैसि
सिगक भाषेत होते.
‘भाषा’ हा शद ‘भाष’ या सक
कृ त धातपास
पू ासन
ू आला असनू याचा अिर बोलणे क ा बोलयाचा
वयहा कणे असा आहे.
लहयासाठ आपण लपी ापतो. लपीचा शोध लागयामुळे लेखन शय झाले आहे.
भाषा हे एक सादाचे
ादाचे भाी मायम आहे. बोलणाा  ऐकणाा याना
ना जोडणाा पल
ू हणजे
भाषा होय.
आपया घात बोलल जाणा भाषा हणजे मातभाषा
भ
ृ ाषा होय. माठ आपल मातभाषा
भ
ृ ाषा आहे.
सक
कृ त भाषा ह माठची जननी होय. माठ भाषेतील
तील पहला शलालेख किनााटकातील
टकातील
णबेळगोल
ळगोल येरील ीगोमटेाया मतखाल
त
ू खाल आढळतो. ‘ी चामुडाये
डाये कयले’ ह
शलालेखातील ओळ हणजे माठतील पहले उपलध ाय होय. इसी सन ९८३ या
समाास
म
ु ाास हे ाय तरे कोले गेले असाे.
ेकस
कसधू हा र लहणाे आयकी मक
ु ु दाज, ी ानदे
ानदेी आण अमतान
त
ृ ानुभ
भ हे
‘ ’

अलोकक र लहणाे ी ानदे यानी

नी माठ भाषा सपपन
न क
केे ल. लळाच हा
आयगयर लहणाे हाइभट माठतील ाभीया काळातील स र रका
का होत.
महाााची ाजभाषा माठ आहे. २७ फेफे ा
ु ा हा जेठ
ठ साहयक णू ामन शाडक
अिरात
ात कु समाज
म
ु ाज याचा
चा जमदस जागतक माठ भाषा दन हणन ू साजा केके ला जातो.
आपण जी लपी ापतो, तचे ना देनाग लपी आहे. बाळबोध लपी असेहह तला
हणतात. आपल ह देनाग लपी उया, आडवया, तया, गोलस अशा ेषानीनी बनलेल
आहे. लहणाऱयाया डाीकडून उजीकडे तचे लेखन होते. शद लहून झाया या
शोेघा देयाची पत आहे.
या लपीत येक नी त चहाने हणजे िणाने
ाने दाखला जातो  कोणयाची
िणाला
ाला एकापेा
ा जात नी नसतात, ती आदिश लपी.
देनाग लपीत येक नीना
ना त िण आहेत.
“माठ असे आमची
च
ु ी मायबोल, ज आज ती ाजभाषा नसे” असे माध जुलयन
लयन यानी
नी
हटले आहे.
“लाभले आहास भाय बोलतो माठ” असे सेु ेश भट हणतात.
देनाग लपीत माठ, हद,
द, सक
कृ त भाषाच
चेे लेखन आपण क शकतो.

याकाया अयासाचे महव

भाषेची चा वयहा वयरत तीने चालाा यासाठ काह नयम
ची देाणघेाण हणजेच भाषेचा
ठयात आले आहेत या नयमानाच
नाच वयाकण असे हणतात.
भाषेया
या अगभ
गभतू नयमाची
ची वयरा हणजेच भाषेचे
चे वयाकण होय.
वयाकण हणजे भाषेच
चेे पटकण कणाे शा होय. वयाकण हा शद
 + आ + कृ (= कण) यापास
पासन
ू बनला आहे. याचा शदश: अिर पटकण असा आहे.
“भाषेचे
चे वयहा या नयमानी
नी ठले जातात ते नयम पट कणाे शा हणजे
वयाकण होय” असे ीपाद भागत यान नीी हटले आहे.
महष पतजल
जलनी
नी वयाकणाला ‘शदानशासन’
श
ु ासन’ असे ना दलेले आहे. अनुशासन
शासन हणजे
नयमन, शत.
आपया भाषेतील
तील शदातील िण, याच चेे उचा, शदसी, ायचना, ायातील पदाचे
च,े
शदाचे
चे पपसबबध इयाद बाबतीत नयम घालन ू देणाे शा हणजे वयाकण.
वयाकण हे भाषेचे
चे चनाप आदिश कसे असाेत हे तपादन कणाे शा आहे.
भाषापात बदल होत जाणे हे भाषेया
या जतपणाचे
तपणाचे लण असते. भाषा ह
रलकालानप

ु प बदलत जाते.
भाषेची
ची घडण समजन ू घेताना रम लात येते क भाषा ायान
नीी बनते, ाय शदानी
नी
बनतात आण शद णानीनी बनतात. वयाकणाया अयासाचे १.िणचा २.शदचा
३.ायचा असे घटक आहेत.
 वणवचा
वचा – १
कोणताह चा पिूण अिराचा
ाचा असला क याला ‘ाय’ असे हणतात.
ाय हणजे पिूण अिराचे
ाचे बोलणे होय.
ायातील शदाना नीी क ा पदानी
ना पद असे हणतात. ाय शदान नी बनलेले असते.
ठक माने आलेया अाया
या समहाला
हू ाला काह अिर ात झाला त याला शद असे
हणतात.
नी बनलेले असतात. अे या आपया नीया क ा आाजाया खण
शद हे अानी णा
ु ा
आहेत हणनू अाना
ना नचहे असे हणतात.
आपया तडााटे
तडााटे नघणाऱया मलनी
ल
ु नीना
ना आपण िण असे हणतो. हे नी हेत तात
 नाहसे होतात ते नट होऊ नयेत हणन ू आपण लहून ठेठे तो.
तो. ( आपण ते गाने हणजे
िणाने
ाने लहून ठेठे तो
तो हणन
ू याना
ना िण असे हणतात.) लहून ठेठे याम
यामुळे नी हे नाश
पात नाहत ते कायम ाहतात हणन
ू याना
ना अ ( हणजे नाश न पाणा
पाणाेे ) असे
हणतात.
माठ भाषेतील
तील िणमाला पढलमाणे
ढु लमाणे आहे.
 वाचे
चे का
१.व :-  हणजे उचा कणे, नी कणे या िणमालेतील अ पासन ू औ पयतया
तया
बाा णाना
ना  असे हणतात.
ाचा या क ा जभेया
चा उचा कताना ओठाया या ध हालचाल होत असतात पण

ओठाचा
चा एकमेका
काशी
शी क ा जभेया
या कोणयाह भागाचा मखातील
ुखातील कोणयाह अयाशी पिश
न होता मखााटे
ख
ु ााटे जे नी बाहे पडतात यान
नाा  असे हणतात.
ाचा
चा उचा कतेेळी
ेळी हेचा
चा मािग अडलेला नसतो.  हणजे नुसते
सते स.
ू .

२.वाद - अ  अ: या दोन णाना ना ाद असे हणतात. यात अनुा

ा (-)  सिग
(:) असे दोन उचा आहेत. अनाु ा  सिग याचा
चा उचा कताना या णाया
या अगोद
 येतो हणन ू याना
ना ाद असे हणतात. उदाहणािर अगण, क , क क,
गण, शक
मन:रती , द:ख
:ु ख

अनवा
ुवा – अनााचा ुााचा उचा पट  खणखणीत होतो असे काह शद आहेत. उदाहणािर
गग
गा,ा, घटा,
टा, उउ ट,
ट, इधन, इयाद
काह ेळाळा अना ु ाचा
चा उचा अपट, ओझता होतो. उदाहणािर देानी,
नी, घामये
मये

पट व ििीत उचांाना

ाना अनवा
ु वा असे हतात, त ओझया अन अपट
उचाांना
ना अननासक
न
ु ासक असे हतात.

वसगण – सिग याचा अिर ास सोडणे होय. सिगाचा

ाचा उचा ‘ह’ या िणाला
ाला रोडा हसडा
देऊन केके लेया उचाासाखा आहे.

३.यंजन
जन – माठ िणमालेतील क, ख,.......पासनू ह,ळ पयतचे
तचे िण वयजन
जन आहेत. याच चाा
तपणे
पणे उचा कता येत नाह याना
ना वयजने
जने हणतात. या णाचा
चा उचा ाया
या
साहायााचन
ू पिूण होत नाह याना
ना वयजने
जने हणतात.
अे – अे हणजे पूिण उचालेले िण. अ आ इ ई गेे  पूिण उचााचे
चे आहेत.
सवण व व वयतु त यंजने
जने यांना
ना अे हतात.
येक वयजनात
जनात अ, आ, इ, ई, उ, ऊ , ए, ए, ओ, औ हे दहा   अ, अ: याच चीी चहे
मळन ू आपण बाा अे तया कतो याला आपण बााखडी क ा बाा असे
हणतात.
 वांचे
चे का
१.व व व दरण व – अ, इ, उ, ऋ, ल ृ या ाचा
चा उचा आखडू होतो, याचा
चा उचा
कयास कमी ेळ लागतो हणन ू याना
ना   असे हणतात.
आ, ई, उ, ऊ, ए, ए, ओ, औ या ाचा
चा उचा कयास अधक ेळ लागतो, याचा चा

उचा लाबट
बट होतो हणून याना
ना दिघ  असे हणतात.
२.संयत
ु त व – दोन  एक येन ू बनलेया ान
नाा सयुत
त असे हणतात. ए, ए, ओ,
औ, हे सयत
ु त  आहेत.
 ाचा
चा उचा कयास जो ेळ लागतो याला एक माा मानतात.
दिघ   सयतु त  याचा
चा उचा कयास दोन माा मानतात.

३.सजातीय व व वजातीय व – एकाच उचारानातन

ू नघणािया ाना
ना सजातीय
 असे हणतात. उदाहणािर अ-आ , इ-ई, उ-ऊ
भन उचारानातून नघणाऱया ाना
ना जातीय  असे हणतात.
उदाहणािर अ-इ, अ-उ, इ-ए, ऊ-ए, अ-ऋ

यंज
जनां
नांचे
चे का
महाा व अलपा यंजने
 वणवचा
वचा – २
   मलनी
ल
ु नी आहेत असे ाटते यात ती सयुत
त वयजने
जने आहेत हणन
ू याचा
चा
समाेश िणमालेत कत नाहत.

माठ िणमालेत एक

एक दत ५० िण आहेत.
च, छ, ज, झ, , य, श हे तालवय िण आहेत मा याचा
चा उचा य ने युत
त होतो.
उदाहणािर य, य
च, छ, ज, झ याचा
चा उचा तालवय  दततालवय असा दहेहु े होतो.

जोडाांचे
चे ेिन
िन
एकच वयजन
जन दोन ेळा
ळा जोडले गेले क या सयत
ु त वयज
जनाला
नाला त असे हणतात.
उदाहणािर क + क = क, त + त = त
या अात दोन क ा अधक वयजने
जने एक येऊन शेट
ट यात एक  मसळतो यास
जोडाेे असे हणतात. उदाहणािर यालय मये या (द + य + आ )
जोडा
मये उभा दड असणा वयजने
जने – क, फ
शेट
ट उभा दड असणा वयजने
जने - ग , ण , श
अिधा दड असणा आण अध होऊ शकणा वयजने – छ , ल, ळ
अिधा दड असणा पण अध होऊ न शकणा वयजने
जने – ट, ठ, ड, ढ, द, ह
दड नसलेले वयजन
जन – 
माठत येक िणाचा
ाचा पणचा
ण
ू चा होतो. याशाय याचे लाबट
बट  तोकडा (नभत)
तृ ) असेह
ह
उचा होतात.

संध
धीी – वसंधी
धी
जोडशद तया कताना पहया शदातील शेटचा
टचा िण  दसऱया
स
ु ऱया शदातील पहला िण हे
एकमेका
कामये
मये मसळतात आण या दोघाबल
बल एकच िण तया होतो, णाया
या अशा एक
होयाया काास सधी
धी असे हणतात.
सधी
धी हणजे साधणे, जोडणे होय.

संध
धीचे
ीचे का
१.वसंधी
धी – एकमकाशेजा
जा येणाे िण हे ज ाने जोडले असतील, त याना
ना सधी
धी
असे हणतात. सध
धीचे
ीचे प  +  असे असते.
उदाहणािर क + ई = की (इ + ई = ई)

२.यंजनसं
जनसंधी
धी – जळजळ येणाऱया दोन णापैपक
क जने असतील क ा पहला
ै  दोह िण वयजने

िण वयजन
जन  दसा
स
ु ा िण  असेल त याला वयज
जनस
नसधी
धी असे हणतात.
उदाहणािर सत + जन = सजन (त + ज), चत + आनद = चदानद (त + आ)

३.वसगणसं
सधी
ध
ं ी – एक येणाऱया िणातील
ातील पहला सिग  दसा
स जन क ा  असेल
ु ा िण वयजन
तवहा यास सिगसध जन क ा सिग +  असे याचे
धीी असे हणतात. सिग + वयजन
प असते. उदाहणािर तप: + धन = तपोधन (सिग + ध),
द:ु + आमा = दामा
ु ामा (सिग + आ)

दोन सजातीय व ागोपाठ आलयास या दोरांबब याच जातीती एकच दरण व येतो
धी कं वा दरणवसं
याा सजातीय वसंधी वसंधी
धी असे हतात.
 सजातीय वसंधीची उदाहे पुढमाे
ढमाे आहेत.
अ+अ=आ
१.सिूय + अत = सिूयाात
त २.कट + अ = कटा
३.प + अत
त = पात
त ४.भा + अनुसा
सा = भाानुसा
सा
५.मट + अन = मटान ६.स + अभनय = साभनय
७.रम + अयाय = रमायाय ८.सह + अयायी = सहायायी
९.पष
ु ष + अिर = पषाि
ु षािर १०.सह + अनुभती
त
ू ी = सहानुभूती
ती
११.मद + अध = मदाध

अ+आ=आ
१.दे + आलय = देालय २.हम + आलय = हमालय
३.फल + आहा = फलाहा ४.अनार + आम = अनाराम
५.गोल + आका = गोलाका ६.म + आलय = मालय
ालय
७.शश + आगमन = शशागमन ८.रम + अयाय = रमायाय
९.धन + आदे
आदेश = धनादे
धनादेश १०.जन + आदेश = जनादेश
११.दख:
ख
ु : + आित = दखाि
ख
ु ाित १२.नील + आकाश = नीलाकाश
१३.कािय + आभ = कािया
ाभ

आ+अ=आ
१.या + अर = यार २.या + अमतृ = यामत
ृ
३.भाषा + अत
त = भाषात
त

आ+आ=आ
१.महला + आम = महलाम २.ाजा + आय = ाजाय
३.कला + आनद = कलानद ४.या + आलय = यालय
५.ाजा + आा = ाजाा ६.च
६.चता
त ा + आतु = चतात
तातु

इ+इ=ई
१.मनी
न
ु ी + इछा = मनीछा
न
ु ीछा २.क + इछा = कीछा
३.अभ + इट = अभीट
इ+ई=ई
१.ग + ईश = गश २.क + ई = की
३.प + ईा = पा

ई+इ=ई
१.गोमती + इछा = गोमतीछा २.ी + इ = ी
३.मह + इ = मह

ई+ई=ई
१.मह + ईश = महश २.पािती
ती + ईश = पाित
तीशीश

उ+उ=ऊ
१.गु + उपदेश = गपदे
ु पदेश २.भानु + उदय = भानुदय
दय

ऊ+उ=ऊ
१.भू + उा = भा

ू ा २.धू + उकिष = धकि
ू किष
३.लघू + उत = लघत
ू त

ऋ+ऋ=ऋ
मातृ + ऋण = मातण
ृ

संधी
धी होताना एका वाणया
या जागी दसा
स
ु ा वण येे हजे बद होे याा आदेश असे
हतात.

अ क ा आ + इ क ा ई = ए
अ क ा आ + उ क ा ऊ = ओ
अ क ा आ + ऋ = अ
व काे
काे दोन वण एक येऊन ए, ओ, अ असे बद झालयास याा गुादे
ादेश असे
हतात.
 गादे

ु ादेशाची उदाहे पुढमाे
ढमाे
१.ई + इछा = ईेछा २. + इछा = ेछा छा
३.लोक + इछा = लोके
लोके छा ४.मनय ु य + इत = मनुये येत
५.ा + इतहास = ाेतहास ६.गण + ईश = गणेश
७.ाम + ई = ामे
 ८.गणु + ईश = गुण णेश
े
९.महा + इ = मह
मह  १०.यरा + इट = यरेटट
११.ान + ई = ाने  १२. मा + ईश = मेश
१३.उमा + ईश = उमेश १४.महा + ईश = महेश
१५.अयोया + ईश = अयोयेश १६.ाजा + ईश = ाजेश
१७.लका
का + ई = लके  १८.च + उदय = चोदय ोदय
१९.सिूय + उदय = सयदय
य
ू दय २०.पष
ु ष + उतम = पुषोतमषोतम
२१.अय + उती = अयोती २२.नसिग + उपचा = नसगपचा
२३.गणेश + उस = गणेशोसशोस २४.न + उत = नोत

२५.दिघ + उत = दघत २६.भा + उती = भाोती

२७.अप + उपहा = अपोपहा २८.ा + उतेज
जक
क = ाोतेजक
जक
२९.उतम + उतम = उतमोतम ३०.सह + उद = सहोद
३१. प + उपका = पोपका ३२.न + उतम = नोतम
३३.समु + उम = समुोमोम ३४.एक + ऊन = एकोन
३५.जल + उम = जलोम ३६.गगा
गा + उदक = गगोदक
गोदक
३७.महा + उस = महोस ३८.धाा + उण = धाोण
३९.गगा
गा + उम = गाग
गोम
ोम ४०.सत + ऋषी = सतष
४१.देे + ऋषी = देष
४१.द ४२.ह + ऋषी = हष
४३.महा + ऋषी = महष ४३.ाजा + ऋषी = ाजष

अ कं वा आ + ए कं वा ए = ए , अ कं वा आ + ओ कं वा औ = औ

व काे
काे व तया झालयास यास वयादे
ृ यादेश असे हतात.

वयादे
ृ यादेश याची उदाहे पढमाे
ढु माे आहेत.
१.ण + एक = णेक २.एक + एक = एक
एकेे क
३.सदा + ए = सदे ४.मत + ऐय = मतेय य
५.जन + ऐय = जनेय य ६.जा + ऐय = जेयय
७.या + ऐिय = येििय ७.जल + औघ = जलौघ
८.गगा
गा + औघ = गगौघ
गौघ ९.यमना
न
ु ा + औघ = यमुनौघ
नौघ
१०.ृ + औदािय = ोदाि

ृ ोदािय ११.बाल + औसुय
य = बालोसुय
य
१२.न + औषधी = नौषधी १३.महा + औदािय = महौदािय
१४.मा + औचय = मौचय

इ, उ, ऋ (व कं वा दरण) यांया

या पढेढु े वजातीय व आलयास इ कं वा ई ब य ,
उ कं वा ऊ ब व , त ऋ ब  वण येतात आ यात पुढ ढ व मसळून संधी
धी होते
अशा काे
काे य, व,  असे बद होतात याा यादेश असे हतात.
यादेश याची उदाहे पढमाे
ढु माे आहेत.
१.ीती + अिर = ीयिर २.अत + अप = अयप
३.अत + अत = अयत ४.ती + अ = य
५.ती + अतत = यत
त ६.इत + आद = इयाद
७.अत + आचा = अयाचा ८.अत + आनद = अयानद
९. + आसग = वयासग १०.अत + उतम = अयुतमतम
११.नद + उगम = नदयदगम दु गम १२.ीती + एक = येक
१३.कती + एक = कयेक १४.मनु + अत
त = मत
त
१५.अनु + अिर = अिर १५.सु + अप = प
१६.गु + आा = गिु िाा १७.हेतू + आभास = हेाभास
१८.सु + आनद = ानद १९.सु + आगत = ागत
२०.भानू + ई = भाी २१.पतृ + आा = पाा

२२.पतृ + औदािय = पोदािय

ए, ए, ओ, औ या वांपढेढु े व आा त याब अनुमे
मे अय, आय, अव, आव असे
आदेश होऊन पढ
ढु  व यात मसळतो.
या नयमाची उदाहे पुढमाे
ढमाे
१.ने + अन = नयन २.गै + अन = गायन
३.गो + ई = गी ४.नौ + इक = नाक
५.पो + अन = पन ६.पौ + अन = पान
 यंज
जनसं
नसंध
धीी
थम यंजन
जन संधीची
धीची उदाहे पढमाे
ढु माे
१.पद + काल = पकाल २.ाग + पत = ापत
३.ाग + ताडन = ाताडन ४.षड + शा = षटशा
५.ुध + पपासा = ुपपासा
पपासा ६.आपद + काल = आपकाल
७.शद + काल = शकाल ८.ुद + पीडा = ुपीडा
पीडा

ततीय
तृ ीय यंजनसं
जनसंधीची
धीची उदाहे पढमाे
ढु माे
१.ाक + हा = ाहा २.षट + पू = षपू
३.सत + आचा = सदाचा ४.उत + गम = उगम
५.उत + त = उदत ६.सचत + आनद = सचदानद
७.सत + ासना = सदासना ८.यत
ु + दप = युदप
दप
९.भगत + भती = भगदभती १०.अच + आद = अजाद
११.अप + ज = अज १२.जगत + ई = जगद
१३.षट + आनन = षडानन १४.सत + भाना = सदभाना
१५.दक + जय = दजय १६.भगत + गीता = भगगीता
१७.दक + अबब = दगब
ब १८.दक + गज = दगज
१९.दक + अत = दगत

अननासक
न
ु ासक संधीची
धीची उदाहे पढमाे
ढु माे
१.षट + मास = षमास २.जगत + नार = जगनार

३.सत + मत = समती ४.चत + मय = चमय

५.मत + माता = ममाता ६.तत + मय = तमय
७.सत + मािग = समािग ८.भगत + नाम = भगनाम
९.षट + मख
ु = षमख ु १०.ाक + मय = ामय
मय
११.जगत + नयता
ता = जगनीयता
ता १२.ाक + नस = ागनस
गनस
१३.ाक + नचय = ागनचय १४.दक + मूढ = दगम
गमढू

जनापढेढु े ज कं वा झ आलयास त ब ज होतो व पुढ

त या यंजनाप ढ वाणबोब
बोब संधी
धी होते.
या नयमाची उदाहे पुढमाे
ढमाे
१.उत ् + ल = उल २.सत + जन = सजन
३.जगत + जीन = जगजीन ४.यात + जीन = याजीन
५.शत + झझात
झात = शझझात
झात

जनापढेढु े ट कं वा ठ आलयास त ब ट होतो.

त या यंजनाप
या नयमाची उदाहे पुढमाे
ढमाे
१.तत + टका = तटटका

त या यंजनाप
जनापढेढु े  आलयास त ब  येतो.
या नयमाची उदाहे पुढमाे
ढमाे
१.उत + लघन
घन = उलघन घन २.उत + लेख = उलेख
३.तत + लन = तलन ४.यत
ु + लता = यलता
ू लता

त या यंजनाप
जनापढेढु े श आलयास त ब च होतो व प ढ
ढु  श ब छ होतो.
या नयमाची उदाहे पुढमाे
ढमाे
१.सत + शय = सछय २.सत + शील = सछल
३.मतृ + शकटक = मछि
ू छि कटक
कटक ४.उत + शट = उछट

त या यंजनाप
जनापढेढु े ह आलयास त ब द होतो व पढ
ढु  व ब ध होतो.
उदाहणािर तत + हत = तत

म पढेढु े व आलयास तो म मये मसळतो पंतु यंजन

जन आलयास म चा ोप होतो व
मागी अाव अनवाु वा येतो.
या नयमाची उदाहे पुढमाे
ढमाे
१.सम + आचा = समाचा २.सम + गती = सगती
गती
३.सम + आलोचन = समालोचन ४.सम + ताप = सताप
ताप
५.सम + तोष = सत तोष
ोष ६.सम + मती = समती
मती
७.सम + योग = सयोगयोग ८.कम + क = क क
९.सम + कप = सकप कप १०.सम + बध = सबबध

११.सम + पिूण = सपिूण
छ पूव
व व व आा त या दोरांमये
मये च हा वण येतो.
या नयमाची उदाहे पुढमाे
ढमाे
१.न + छाया = नचछाया २.ग + छटा = गचछटा
३.शद + छल = शदचछल

वसगण संध
धीी

वसगाणया
या मागे अ हा व असन ू पढेढु े मदृ ू यंजन
जन आलयास वसगाणच चाा उ होतो व तो मागी
अ मये मसळून याचा ओ होतो याा वसगण उ का संधी धी असे हतात.
या नयमाची उदाहे पुढमाे
ढमाे
१.यश: + धन = यशोधन २.तेज:
ज: + नधी = तेजोनधी
जोनधी
३.मन: + ाय = मनोाय ४.मन: + बल = मनोबल
५.मन: + र = मनोर ६.मन: + जन = मनो
मनोजन

७.ज: ++ गण
९.मन: ु ती
ृ ती==जोग
मनोण
ु ती
ृ ती ८.यश: ++ग
१०.अध: दन= =यशोग
अधोदन
११.तप: + बल = तपोबल

या मागे अ कं वा आ िेज

वसगाणया ज कोताह व असून पुढेढे मदृ ू वण आलयास वसगाणचा
चा 
होतो व पढ
ढु  वाणबोब
बोब संधी
धी होते. याा वसगण  संधी
धी असे हतात.
या नयमाची उदाहे पुढमाे
ढमाे
१.न: + अतत = नत २.द:ु + जन = दिज
ु न
३.बह: + अग = बहग ४.द:ु + आमा = दामा
ु ामा

५.न: + का = निका का ६.धन:ु + या = धनि

ुिया
या
७.न: + इछा = नछआ ८.न: + लोभ = नलभ
९.द:ु + द = दददु  १०.न: + उयोग = नयोग
११.द:ु + ासन = दिु िासन १२.आशी: + चन = आशीिचन चन
१३.द:ु + गती = दिग ु ती १४.आयु: + ेद = आयुद
१५.धन:ु + ात = धनिु िात
 या मागे इ कं वा उ असन
वसगाणया ू पढेढु े क, ि, प, फ हे वण आे त वसगाणच
चाा  होऊन
संधी
धी होते.
१.न: + किष = नकिष २.द:ु + काळ = दकाळ
ु काळ
३.न: + काण = नकाण ४.न: + पाप = नपाप
५.न: + फळ = नफळ ६.न: + कपट = नकपट
७.द:ु + कत = दकत
ु कत ८.बह: + कृ त = बहकृ त
९.द:ु + पणाम = दपणाम
ु पणाम १०.बह: + का = बहका
११.द:ु + क = दक
ु क

वसगाणया
या मागे अ हा व असन ू पढेढु े क, ि, प, फ ह कठो यंजने
जने आ त वसगण
कायम ाहतो पंतु पढेढु े व आलयास वसगण ोप पावतो.
१.ज: + कण = ज:कण २.ात: + काल = ात:काल
३.अध: + पात = अध:पात ४.इत: + प = इत:प
५.तेज:
ज: + पज = तेज:प
ज:पज  ६.इत: + उत = इतउत
७.अत + एु = अतए ु

पदाया शेवट
वट  येवन
ू यायापढेढु े कठो यंजन
जन आलयास  चा वसगण होतो.
१.अत
त + कण = अत:कण
त:कण २.चतु + सी
ू ी = चतु:स
:सूीी

पहलया पदाया शेववट

ट स येवन
ू याया पढेढु े कोतेह
ह यंजन
जन आलयास स चा वसगण होतो.
१.मनस + पटल = मन:पटल २.तेजस
जस + कण = तेज:कण
ज:कण

वसगाणया
या ऐवजी येाऱया  या मागे अ व पढे मद वण आलयास तो  तसाच ाहन संधी
धी
होते. ु ृ ू ू
१.पन
न
ु  + जम = पनि
न
ु िजम २.अत
त + आमा = अतामा
तामा
३.अत
त + गत = अति
तिगत ४.पन
न
ु  + उती = पुनती
नती
५.पन
न
ु  + उचा = पनचा
न
ु चा

या पढेढु े च कं वा छ आलयास वसगाणचा

वसगाणया चा श होतो. त कं वा थ आलयास स होतो.
१.न: + चल = नचल २.द:ु + चह = दचन
ु चन
३.मन: + ताप = मनताप ४.न: + तेज = नतेज

५.मन: + चु = मनचु

वसगाणया
या पढेढु े कृ धातची
च
ू ी पे असलयास वसगाणचा
चा स होऊन संधीधी होते.
१.नम: + का = नमका २.प:
ू : + का = पुका
का
३.य: + क = यक ४.भा: + क = भाक
५.त: + का = तका

माठती वशेष संधी

धी
पवणवू पसं
ण पसंधी
धी – कधी कधी शदांचचीी संधी
धी होत असताना एक येाऱया दोन वांपपैक
कै  पहा
व कायम ाहतो व दसा स
ु ा व ोप पावतो याा पूववणपसं
णपसंधी
धी हतात.
पवणवू पसं
ण पसंधीची
धीची उदाहे पुढमाे
ढमाे आहेत.
१.नाह + असा = नाहसा २.नद + आत = नदत
३.साजे + असा = साजेसा सा ४.आळी + आत = आळीत
५.खडक + आत = खडकत ६.चागले
गले + असे = चागले
गलेसे
७.लाडू + आत = लाडूत

पपसंधी
धी – काह माठती शदांचीची संधी
धी होताना एक येाऱया दोन वांपपैक
कै  पहलया
वाचा ोप होतो व दसा
स
ु ा व कायम ाहतो अशा काया संधीा
धीा
पपसंधी
धी असे हतात.
पपसंधीची
धीची उदाहे पुढमाे
ढमाे आहेत.
१.हात + ऊन = हातन ू २.घ + ई = घ
३.न + उमजे = नमजे
म
ु जे ४.एक + एक = एक
एकेे क
५.भड + ऊन = भडून ६.चधी
धी + ओट = चधोट
धोट
७.ह + एक = हेक

दरण वापढेढु े येाऱया वाची मागी वाशी बहु ते

तककन
क
े कन संधी
धी होत नाह.उदाहाथण
१. जा + ऊन = जाऊन २.हो + ऊ = होऊ
३. घे + ईल = घेईल

‘ह’ हे शदयोगी अयय मागी संखयावशे

खयावशेषाबोब
षाबोब संधी
धी होताना दोन काे हे जाऊ
शकते. उदाहाथण
१.दोन + ह = दोह / दोनी २.चा + ह = चाऱह / चा
अनवा,
ु वा, अनप

ु प या शदांबोब
बोब संधी
धी होताना मागी शदाचे सामायप होते.
१.पत + अनसा स
ु ा = पतीनसा
स
ु ा २.गज + अनुसा
सा = गजेनुसा
सा
३.षय + अनप 
ु प = षयानप

ु प

माठती काह इत संधी

धी
१.गेल
ल + आहे = गेलहे / गेलय
लय २.बसला + आहात = बसलात / बसलाआहात
३.येतो + आहे = येतोहे / येतोय

शदवचा
ायात ापताना शदाया मळ
ू पात बदल कन या शदाचे जे प तया होते यास
पद असे हणतात.
वयाकणात पदानादे
नादेखील रलमानाने
ल
ू मानाने शद असे हटले जाते.

मळ
ू शदाला वयाकणात कृ ती असे हणतात. कृ ती हणजे शदाया मळ ू पाचे
बदललेले प. यालाच पद असे हणतात. उदाहणािर ातीने हे पद आहे. यात मळ ू शद
ाती आहे. हणजेच कृ ती ाती आहे त ने हा यय लागन ू ातीने असे जे मळ
ू
पाचे बदललेले प आहे याला कृ ती असे हणतात. कृ तीलाच पद असे हणतात.
चेे क ा पदाच
ाय हे शदाच चेे बनलेले असते.

शदांया
या जाती
१.ायात येणाऱया शदापपैैक
क जे शद यात असलेया या क ा कापनक तचचीी क ा
याया
या गणा
ण
ु ाच
चीी नाे असतात, याना ू
ना नामे असे हणतात. उदाहणािर फू ल, ह, गोडी
इयाद
२.जे शद कोणयाह काया नामाया या ऐजी येतात याना
ना सिनामे
नामे असे हणतात.
उदाहणािर मी, त,ू हा, जो, कोण इयाद
३.जे शद नामाबल अधक माहती सागतात गतात  याचे
चे े मियादत
ादत कतात याना
ना शेषणे
षणे
असे हणतात. उदाहणािर कडू, गोड, दहा, याचा इयाद.
४.जे शद या दाखन ू ायाचा अिर पिूण कतात याना
ना यापदे असे हणतात.
उदाहणािर बसतो, जाईल, आहे इयाद
५.जे शद यापदाबल अधक माहती सागतात गतात याना
ना याशेषणे
षणे असे हणतात.
उदाहणािर आज, काल, तरे, फा इयाद
ना क ा सिनामा
६.जे शद नामाना नामानाना जोडून येतात  ायातील शदाचा
चा सबबध दाखतात
याना
ना शदयोगी अवयय असे हणतात. उदाहणािर झाडाखाल, तयाकता, यासाठ
इयाद
७.जे शद दोन शद क ा दोन ाये जोडतात याना ना उभयायी अवयय असे हणतात.
उदाहणािर , आण, पत,ु हणन ू इयाद
८.जे शद आपया मनातील ती ृ ती क ा भाना वयत कतात याना
ना केके लयोगी अवयय
असे हणतात. उदाहणािर शाबास, अबब, अेे इयाद

शदांच
चेे असे आठ का आहेत यांनाच
नाच शदांया
या आठ जाती असे हतात.

बदल होणे याला वयाकणात का असे हणतात.

शदाया
या आठ जातीपपैक
ैक नाम, सिनाम,
नाम, शेषण
षण  यापद ह चा का आहेत हणजेच
यायात
यात लग,
ग, चन, भती यामळ ु े बदल होतो.

याशेषण,
षण, शदयोगी, उभयायी  केके लयोगी ह चा अका आहेत हणजेच
यायात
यात लग,
ग, चन, भती यामळु े बदल होत नाह.

का  अका याना

ना अनमे

ु मे सवयय  अवयय असे हणतात.

नामे
यात असणाऱया क ा कपनेन ू ा क ा याया
नेे जाणलेया तन
ना या गुणधि
णधिमाना
ाना दलेल
ल
जी नाे असतात याना
ना वयाकणात नामे असे हणतात. उदाहणािर पुतक, तक, चडू, कागद,
मलगा,
ल
ु गा, ह, ामन, साख, दे, िग, असा, नदनन,
दनन, गोडी, धैिय, खेपणा, औदािय,
दता इयाद

नामाचे मखय
ख
ु य तीन का आहेत. १.सामायनाम २.वशेषनाम
षनाम ३.भाववाचक नाम
१.सामायनाम – एकाच जातीया पदािरातील
ातील समान गुणधि
णधिमाम
ामुळे या तला
ल
ू ा सिसामाय
सामाय
ना दले जाते याला सामायनाम असे हणतात. सामायनाम हे या तया ू या जातीला
दलेले
ले नाम आहे. उदाहणािर मलगा,
ल
ु गा, लेखणी, घ, शाळा इयाद

(कळप, िग, सैय,

य, घड, समती ह समहाला
हू ाला दलेल नामे आहेत याना
ना कोणी समुदायाचक
दायाचक
नामे असे हणतात. तसेच सोने, ताबबे,े दध,
ध
ु , साख, कापड हे स
ये
येशाय
शाय इत पमानानी
मोजयाचे पदािर हणन
ू याना
ना कोणी पदािराचक नामे असे हणतात पण माठत या
साची
ची गणना सामायनामातच होते..))

२.वशेषनाम
षनाम – या नामाने जातीचा बोध होत नसन ू या जातीतील एका शट वयतीचा ,
ायाचा क ा तचा
च
ू ा बोध होतो यास शेषनाम
षनाम असे हणतात.
उदाहणािर ामा, ह, आशा, हमालय, गगा,
गा, भात इयाद.

शेषनाम
षनाम हे वयताचक असते त सामायनाम हे जाताचक असते.

३.भाववाचक नाम – या नामाने ाणी क ा तू यायामये ण, धिम, क ा
यामये असलेया गुण,
चा बोध होतो याला भााचक नाम क ा धिमाचक नाम असे हणतात.
भा याचा
उदाहणािर धैिय, कत, चागलपणा,
ल
ु पणा, ासय, गलामग,
ल
ु ामग, आनद इयाद
पदािराया ु ाबोबच रती क ा या दाखणाऱया नामाना
ाया गणाबोबच
ण ना भााचक नामे असेच
हणतात. उदाहणािर ािधय, बाय, ताय, मण, धा, हाय, चो, उडाण, नय ृ य
इयाद

सामायनाम क ा शेषनाम

षनाम यानी
नी ये क ा कापनक ाणी क ा तू याच
चाा बोध
होतो, भााचक नामाने ाणी क ा तू याचा
चा बोध होत नसन
ू यायातील
यातील गुणा
णाचचाा क ा
धिमाचा
ाचा बोध होतो.

सामायनामाचे अनेकचन
कचन होऊ शकते, पण शेषनामे
षनामे  भााचक नामे ह एकचनीच
असतात.

सामायनामे आण शेषनामे

षनामे याना
ना धिमाचक नामे हणतात. धम हणजे यात धिम
क ा गण
ु ास कतात ते.
 भाववाचक नामे साधयाचे का

सामायनामे व वशेषनामे
षनामे यांना
ना आई, ई, क, ग,
 ग, ता, व, प, पा, य, वा यासािे
यय ावून भाववाचक नामे तया कता येतात.
तात.

शद यय भाववाचक नाम इत उदाहे

नल आई नलाई खोदाई, चपळाई, दाडगाई,
डगाई, धलाई ल
ु ाई
ीमत ई ीमती
ती गबी, गोडी, लबाडी, कल
पाटल क पाटलक आपुलक,
लक, भुक क
गलाम
ल
ु ाम ग गलामग
ल
ु ामग फसेग,
ग, लुचे
चेग
ग
शात ता शातता
तता ू ता, नता, समता
मनयु य  मनय
ु य ौढ, म, श ु 
पण, शहाणपण,
शहाणा पणा शहाणपणा देपण, ामाणकपणा, मोठे मोठे पण
पण
सद
दु  य सदिय गाभ
भीिीिय, धैिय, माधिुय, शौिय
गोड ा गोडा ओलाा, गाा

नामाचे कायण काे इत शद

मळया
ळ
ु या सामायनामाचा
चा ाप शेषनाम
षनाम हणनू पढल
ढु ल ायामाणे
माणे कता येतो.
१.मी आताच नगहून आलो. जाची ताा यदा
२.शेजाची दा बी.ए. झाल.
ल ायात नग, ताा ह मळची
ळ
ु ची सामायनामे आहे
आहेत. पण ती ायात शेषनामे
षनामे हणन
ू
ापल आहेत.

मळया
ळ
ु या शेषनामा
षनामाचा
चा ाप सामायनाम हणन ू पढल
ढु ल ायामाणे
माणे कता येतो.
१.तमचा
म ु गा कंु भकणच दसतो.
ु चा मलगा
ल २.आमचे डील हणजे जमदनी आहेत.
३.आहाला आजया याियात ात भीम हेत.
त.

मळया
ळ
ु या भााचक नामाचा ाप शेषनामषनाम हणून पुढल
ढल ायामाणे
माणे कता येतो.
१.शांती
ती ह माया बहणीची मलगी. ल
ु गी. २.ववास पेत उतीिण झाला.
३.माध
ु  उया मबईला
बु ईला जाईल.
मळची
ळ
ु ची शेषनामे
षनामे अनेकचनी
कचनी पढल
ढु ल ायामाणे
माणे ापता येत
तात.
ात.
१.आमया िगातात तीन पाट आहेत. २.या गाात बेच नाद आहेत.
३.माया आईने सोळा सोमवा ककेे ले.

मळची
ळ
ु ची शेषणे
षणे नामासाखी
साखी पढल
ढु ल ायामाणे
माणे ापता येतात.
१.शहायाा शदाचा मा. २.ीमंत
तांांना
ना गि असतो.
३.जातीया सदाना
ंुदाना काहह शोभते. ४.जगात गबांना ना मान मळत नाह.

मळची
ळ
ु ची अवयये नामासाखी पढलढु ल ायामाणे
माणे ापता येतात.
तात.
१.आमया के नची वाहवा झाल.
के टपटूनची २.याया बोलयात पंतचा
च
ु ा ाप फा होतो
३. ह नापास झायामळ ु े याची छ-थू झाल.

मळची
ळ
ु ची धातसाधते
स
ु ाधते नामासाखी
साखी पढल
ढु ल ायामाणे
माणे ापता येतात.
१.याला क नाह याला ड कसल. २.गजी चे वागे मोठ
ु जीचे मोठेे ेमळ
मळ असते.
३.ते यान पाहून मला हसू आले. ४.देाऱयाने देत जाे.

ंग
 गवचा
ं वचा
ं
ग,
गं , वचन व वभती यांमळ
ु े नामाया पात बद होतो याा नामांचे
चे वक असे
हतात.
नामाया पान एखाद तू ातक अग कापनक पुषजातीची
षजातीची आहे क
ीजातीची क दोहपैक
क कोणयाह जातीची नाह असे यान कळते याला या शदाचे

ल
लग असे हणतात.
माठत तीन ंग
गेे मानतात. १.पलं
ु लंग २.ींग ३.नपंस
ुसकं
कंग
ाणीाचक नामात तील ु ष क ा नजातीचा बोध कन देणाऱया शदाला पुषल
ील पष षलगी,
गी, पुल
लगी
गी
क ा पल
ु लगी
गी असे हणतात. उदाहणािर चलता,
ल
ु ता, शक, घोडा, चमणा, मग
ुगळा
ळा इयाद.
ी क ा माद जातीचा बोध कन देणाऱया शदाना ीलगी
गी असे हणतात. उदाहणािर
चलती,
ल
ु ती, शका, घोडी, चमणी, मगी
ग
ु ी इयाद.
नज ताचक ु ष क ा ी कोणयाच जातीचा बोध होत नसेल त या
ु ाचक शदान पष

शदाना
ना नपसकल
स
ु कलगी
गी असे हणतात. उदाहणािर घ, ण, पेन,
न, तेज
 माठती
माठती ं
गं ओिळयाची पत पढमाे
ढु माे आहे.
ाीमाांमधी ष कं वा न यांचा
मधी पुष चा उलिे आप तो या शदाने कतो त ी कं वा
माद जातीचा उलिे ती या शदाने कतो. उदाहणािर तो बाप, ती आई, तो घोडा, ती घोडी,
तो पोपट, ती मैना
ना इयाद

सजीव ायाती िएादा न आहे कं वा माद हे नचत सांगता

गता येत त याा
नपसकं
ंुसकंगी
गी मानून याचा उलिे ते या शदाने कतात. उदाहणािर ते कु े, ते ास, ते
पाख

नजव वतूया
ंया बाबतीत काह वेळे स कालपनक पषव
ु षव व ीव ादनू या वतूया
या मागे
तो ती ते हे शद वापन आप ंग ठवतो.
उदाहणािर तो ाडा, ती इमात, ते घ, तो भात, ती भाक, ते ण

तो टाक, ती लेखणी, ते पेन तो दा, ती पणती, ते तेज

ंग
 गभे
ं भेददाम
ामळु े नामांया
या पात होाा बद
१.आकाांत पलं
ु लंगी
गी ाीवाचक नामाचे ींगी
गी प ईकाांत होते व याचे नपंस ुसकं
कंग
गीी
प एकाांत होते. उदाहाथण
पलं
ु लंगी
गी ींगीगी नपंस
ुसकं
कंगी गी
मलगाल
ु गा मलगी
ल
ु गी मुलगे
लगे
पोगा पोगी पोगे
कु ा कु ी कु े
घोडा घोडी घोडे
२.काह ाीवाचक पलं
ु लंगी शदांस ई यय ागून याची ींगी
गी पे होतात.
सतात
ु ा – सताण
त
ु ाण माळी – माळीण ाघ – ाघीण
कु भा – कु भाण पाटल – पाटलण तेल
ल – तेलण
लण

३.काह ाीवाचक अकाांत पलं

ु लंगी
गी नामांची
ची ींगी
गी पे ईकाांत होतात.
हस – हसी ान – ान गोप – गोपी
दास – दासी बेडूक – बेडक
डक तण – तणी
४.काह आकाांत पलं
ु लंगी
गी पदाथणवाचक
वाचक नामांना
ना ई यय ागून याची रुवदशण
वदशणक ींग गीी
पे बनतात. उदाहाथण
लोटा – लोट खडा – खडी सुा
ा – सु

गाडा – गाडी दाडा
डा – दाडी
डी आसा – आशी

५.संक
कृ त मधन
ू माठत आेलया नामांच
चीी ींगी
गी पे ई यय ागून होतात.
ाजा – ानी ीमान – ीमती भगान – भगती
या
ु ा – यती
ु ती ान – दषी
षु ी र
रकि
किता – रकत
रकत

६.काह शदांची
ची ींगी
गी पे वतं तीने होतात.
बाप – आई ना – बायको बोकड – शेळीळी
 – धु मलगा
ल
ु गा – सन
ू ेडा – हेस
ाजा – ाणी द – जाऊ मो – लाडो
डो
पती – पनी पु – कया बैल – गाय
भाऊ – बहण सासू – सासा बोका – भाट
पता – माता पषु ष – ी खड – कालड

७.माठती काह शद ननाया ंगातह

गातह आढळतात.
पल
ु लगी
गी ीलगी
गी नपस
ुसकल
कलगीगी
बाग बाग -----------
ेळ ेळ -----------
ीणा ीणा -----------
मजा मजा -----------
ढेक ढेक -----------
हण हण हण
तबाख
बाखू तबाख
बाखू -----------
वयाधी वयाधी -----------
पो पो पो
सधी
धी सधी
धी -----------
मलू मलू मल ू
ने ने ने
८.पभाषेतून आेलया
लया शदांच
चेे ं
गं याच अथाणया
या माठ शदाया ंगावन
गावन ठवतात.
उदाहाथण
बटू (जोडा) - पलु लगी
गी पेसल
सल (लेखणी) – ीलग
लास (िग) – पल ु लगी
गी बुक (पुतक)
तक) – नपस ुसकल
कलगी
गी
क पनी (मडळी)
डळी) – ीलगी गी क (पेट) – ीलगी
गी

९.सामासक शदाचे ंग हे शेवटया

वटया शदाया ंगामाे
गामाे असते. उदाहाथण
साखभात – पलु लगी
गी मीठभाक – ीलग
गीी गायान – नपस ुसकल
कलगी
गी
भाजीपाला – पल
ु लगी
गी भाऊबहण – ीलगी
गी देघ – नपस
ुसकल
कलगी
गी

१०. गड, टोळ, पोपट, मासा, साप, सवं ु वंटट,, हे शद पुलं
लंगी
गी व ींगी
गी असूनह
नह यांचा
चा
उलिे पलं
ु लंगीच
गीच कतात. त ऊ, रा, रस, स
ू , जळू, पसू, मैना,
ना, सुस
स हे शदिदेी पुलं
लंग
गीी
व ींगी
गी असूनहनह यांचा उलिे केके व ींगीच गीच कतात.

वचनवचा
नामाया ठकाणी सया
या सचयाचा
च
ु याचा जो एक धिम आहे याला चन असे हणतात.
माठत दोन चन मानतात. १.एकचन २.अनेकचन
कचन
चनभेदाम
दामळु े नामाया
या पात होणाा बदल

पलं
ु लंगी
गी नामांच
चीी अनेक
कवचने
वचने
१.आकाांत पलं
ु लंगी
गी नामाचे अनेकवचन
कवचन एकाांत होते.
एकचन – अनेकचन कचन एकचन – अनेकचन
कचन एकचन – अनेकचन
कचन
कु ा – कु े आबा
बा – आबबेे घोडा – घोडे
ससा – ससे ता – ते लाडगा
डगा – लाडगे
डगे
मलगा
ल
ु गा – मलगे ल
ु गे फळा – फळे ाजा – ाजे

२.आकाांतशवाय
तशवाय इत सवण पलं
ु लंगी
गी नामांची
ची पे दोह वचनात सािीच असतात.
दे – दे शू – शू तेल
ल – तेल
ल
उ द
द – उउ द लाडू – लाडू गहू – गहू
की – की कागद – कागद मध – मध
 ींगी
गी नामांची
ची अनेक
कवचने
वचने
१.आकाांत ींगी
गी नामाचे अनेकवचन
कवचन कधी आकाांत होते त कधी ईकाांत होते.
ेळ – ेळा
ळा केळ – केके ळी ह – ह
ीट – टा भ
भत – भती
ती हेस – हशी
चक
ू – चकाुका ताख – ताखा सनू – सना
ुना

२.य नंत
त ई आलयास उचाात य चा ोप होतो.
उदाहणािर गाय – गायी – गाई, सोय – सोयी – सोई इयाद

३.आकाांत ींगी
गी तसम नामाचे अनेकवचन
कवचन एकवचनासािेच ाहते.
भाषा – भाषा पजा
ज
ू ा – पजा
ज
ू ा सभा – सभा
दशा – दशा आा – आा या – या

४.ईकाांत नामाचे अनेकवचन

कवचन याकाांत होते .
( अपवाद – दासी, ट इयाद )
नद – नया बी – बया ी – या
काठ – काया भाक – भाकऱया लेखणी – लेखया

५.उकाांत ींगी
गी नामाचे अनेकवचन
कवचन वाकाांत होते
( अपवाद – वाळू, वत,ू बाजू )
सास-ू सासा जाऊ – जाा पसू – पसा
जळू – जळा ऊ – ऊा

६.एकाांत आ एकाांत ींगी

गी शदांची
ची पे आ – या काांत होतात.
उदाहणािर पै – पया

७.चाात
होते. असेा ओकाांत ींगी
गी शद बायको असन
ू याचे अनेकवचन
कवचन बायका असे
 नपंस
सकं
ु कंग
गीी नामांची
ची अनेकवचने
कवचने
१.अकाांत नपसकं
ंुसकंगी
गी नामाचे अनेकवचन
कवचन एकाांत होते.
घ – घे फु ल – फु ले माणस-
स
ू - माणसे
दा – दाे शेत - शेतेते घयाळ – घयाळे

२.ईकाांत नपसकं
ंुसकंगी
गी नामाचे अनेकवचन
कवचन एकाांत होते व वकलपाने य हा आदेश होतो.
( अपवाद – पाी, ोी, दह, अथी )
मोती – मोये म – मय

३.उकाांत आ ऊकाांत नपसकं

ंस
ु कंगी
गी नामाचे अनेकवचन
कवचन एकाांत होते वचत संगी
गी ते
वेकाां
काांत होते.

पाख – पाखे ल

लब ू – लबबेे गळू – गळे
ास – ासे पलू – पले आसू – आसे

४.एकाांत नपसकं
स
ु कंगी
गी नामाचे अनेकवचन
कवचन ईकाांत होते. ( अपवाद – सोने, पे, तांबबे,े शसे
यांच
चीी अनेकवचने
कवचने एकवचनामाे ाहतात.)
केळे – केके ळी गाणे – गाणी मडके – मडक
मडके
कु े – कु ी खेडडेे – खेडी
डी ताळेे – ताळी
ताळ

आकाांत , एकाांत,
त, व ओकाांत नपसकं
ंस
ु कंगी
गी नामे माठत नाहत.

वचनासंबंबध
ंधीी वशेष गोट
१.नामाया
या तीन काापपैक
कै  सामायनामाच
चीी अनेकचने होतात. शेषनामा
षनामाची
ची  भााचक
नामाची
ची अनेकचने
कचने होत नाहत.
२.कधी कधी वयती एक असनह
न
ू ह या वयतीबल आद दाखयासाठ आपण या
वयतीबल अनेकचनी
कचनी योग कतो. उदाहणािर गुजी
जी आताच शाळे
शाळे त आले. मुयम
यमीी

शाळेे स भेट देणा आहेत. अशा ेळी

शाळ ळी यास आदार अनेकचन
कचन क ा आदार बहु चन
चन असे
हणतात. असा आद दाखयासाठ ा, जी , पत, त, साहेब, महााज यासाखे शद
जोडतात. उदाहणािर गोदा,
दा, णपपु त,
त
 , गोखलेसाहेब इयाद. याया
या नाासमो बाई,
ताई , माई, आई, काकू इयाद शद येतात उदाहणािर ाधाबाई, शाताबाई,
ताबाई, जानककाकू
इयाद

३.काह नामे नेहमी

हमी अनेकचनी
कचनी आढळतात. उदाहणािर डोहाळे
डोहाळे , काजया,
जया, शहाे , लेश,
हाल, ोमाच इयाद.

४.पलता
ल
ु ता दाखयासाठ काह शदाच
चेे एकचन ापतात. उदाहणािर यदादा खपू आबबाा
पकला, ----शेटजी
टजीया
या जळ खपू पैसा
सा आहे, ----पढप
ढपुात
ात यदा
दा लाख माणस
ू जमले होते.

५.जोडपे, कु ट, आठडा, पचक,

चक, डझन, शत, सह, ल, कोट या शदामधन ू अनेकाचा
काचा
बोध होतो, तह तेया
या सये
येचा एक गट मानन ते एकचनी ापले जातात. अनेक गट
मानले त मा अनेक कचनी ू ास, समती, मडडळ,
चनी ापतात. तसेच ढग, ळ, सैय
य गेे
शदातील
तील समहू हा एकच मानला जात असयामळ ु े ती एकचनी ठतात. मा समहू
अनेकचनी
कचनी मानले त ते अनेकचनी
कचनी ठतात.

६.अधक सलगी क ा जळीक दाखायची असेल तवहा मोया वयतीबाबतहबाबतह एकचन
ापयात येते
त.े उदाहणािर दादा शाळेतन
ू आला. -----ाहनी उया येणा आहे. ------- बाबा
गााला गेला.

वभतीवचा
ायातील शदाचा
चा यातील मय  शी हणजे यापदाशी क ा इत शदाशी
ु य शदाशी शी काह ना
काह सबबध
 असतो या सबबध
धाला
ाला वयाकणात काक असे हणतात.
ायातील शदाचा  दाखयासाठ नाम क ा सिनाम
चा सबबध नाम याया
या पात जो बदल
क ा का होतो याला वयाकणात भती असे हणतात.
नामे  सिनामे चेे ायातील यापदाशी क ा इत शदाशी
नामे याच शी येणाे सबबध
 या काानी
नी
दाखले जातात या कााना
ना भती असे हणतात.

नामाचे क ा सिनामाचे

नामाचे भतीचे प तया कयास याला जी अे जोडतात यास
यय असे हणतात.
ू  नामाया क ा सिनामाया
भती यय लायाप नामाया पात जो बदल होतो याला
सामायप असे हणतात.

सामायप

वू  नामाया कं वा सवणनामाया

वभती यय ावयापव नामाया वपात जो बद होतो याा
सामायप असे हतात.
हा बद पदाया शेवटया
वटया अाती वात होतो. उदाहाथण बाळ – बाळाा,
रोडा – रोयाचा, तळे
तळे – तयात, पाी – पायात, फडके
फडके – फडयांचा
चा इयाद

१.मूळ शदाती अंय

य व व असा त सामायपाया वेळी
ळी तो दरण होतो.
उदाहणािर क – कीस, कीने, गु – गचा

ु चा

२.अनेकवचनी
कवचनी शदांया
या सामायपाव नेहहमी
मी अनवा
ु वा येतो.
तो.
उदाहणािर मला
ल
ु ाना,पश
ना,पशत,घोया
ुत,घोयाना,
ना, शहातन
ू इयाद.

३.वभतीयय ागयापव वू  जसे शदाचे सामायप होते तसेच शदयोगी अयय

ागयापूवह
वह सामायप होते. उदाहणािर घ – घाजळ, घापुढेढे तळ
तळेे – तयामये ,
घोडा – घोयासाठ, शाळा – शाळे
शाळे षयी,
षयी,
 सामायपाचे ववध का
पलं
ु लंगी
गी नामांचे
चे सामायप
१.अकाांत पलं
ु लंगी
गी नामाचे सामायप आकाांत होते.

उदाहणािर खाब-खा
ब-खाबास,
बास, निणय-निणयास, काळ-काळाने, िग-िगात
ात

२.आकाांत पलं
ु लंगी
गी नामांच
चेे सामायप याकाांत होते.
उदाहणािर घोडा-घोयाला, कोयता-कोययाने, दोा-दोऱयाचा
( अपाद – आजोबा, दादा, काका, मामा, नाना, चहा, ाजा इयाद )

३.ईकाांत पलं
ु लंगी
गी नामाचे सामायप याकाांत होते.
उदाहणािर धोबी-धोयाला, तेल-ते
ल-तेयाने
याने, माळी-मायाचा
( अपाद – हती, नद,
द, काजी, पतोजी,
तोजी, मनी,
न
ु ी, ऋषी, भटजी इयाद )

४.इकाांत व उकाांत तसम शद दराणत

त हावयाचे असलयामुळे यांचे
चे सामायप
दराणतच
तच ाहते.
उदाहणािर की-कीला, ग-ग
ु -गला,

ु ला, साध-साध
-ू साधचा,
च
ू ा, नीती-नीतीला

५.ऊकाांत पलं
ु लंगी
गी नामांच
चेे सामायप वाकाांत होते.
उदाहणािर भाऊ-भाानी,
नी, च-
-ू चा
चानी,
नी, नात-नाता
-ू नाताचा
चा
( अपाद – पे,
, चाकू , खडू, श,ू खेळाड
ळाडू, पश)ु

६.एकाांत पलं
ु लंगी
गी नामांच
चेे सामायप याकाांत होते.
उदाहणािर फडके
फडके -फडयाचा,
चा, गोखले-गोखयाच
चा,ा, पोे-पोयानी
नी
७.ओकाांत पलं
ु लंगी
गी नामांच
चेे सामायप ओकाांत
तच च ाहते.
उदाहणािर कलो-कलोस, धनको-धनकोचा, बटको-बटकोने

ींगी
गी नामांचे
चे सामायप
१.अकाांत ींगी
गी नामाचे सामायप एकवचनात एकाांत व अनेकवचनात
कवचनात आकाांत होते.
उदाहणािर ीट-टेचा, टाचा
चा जीभ-जभेला,
ला, जभानी
नी

२.काह अकाांत ींगी

गी नामांची
ची सामायपे ईकाांत होतात.
उदाहणािर भत
त-भ
-भतीला,
तीला, ह-हत

३.आकाांत ींगी
गी नामाचे सामायप एकाांत होते.
उदाहणािर शाळा-शाळेत, भाषा-भाषेचा,
चा, माता-मातेला, या-येने
४.ईकाांत ींगी कवचनात ईकाांत कं वा
गी नामाचे सामायप एकवचनात ईकाांत व अनेकवचनात
याकाांत होते.
उदाहणािर भती-भतीने, नद-नदचा,नयाचा,
चा, बी-बयाचा,
चा, पेट-पे
ट-पेटत,
टत, दासी-दासीला,
दासीचा,
चा, ी-यान
नाा

५.ऊकाांत ींगी
गी नामाचे सामायप होत नाह वचत ते वाकाांत होते.
उदाहणािर काकू -काकू ला, ध-ध
-ू धचा,
च
ू ा, सास-सास
-ू सासला,
ल
ू ा, सासाना
ना

६.ओकाांत ींगी
गी नामाचे सामायप एकवचनात होत नाह अ अनेकवचनात
कवचनात आकाांत
होते.
उदाहणािर बायको-बायकोला, बायकान
नाा
 नपंस
सकं
ु कंग
गीी नामांचे
चे सामायप
१.अकाांत नपसकं
ंुसकंगी
गी नामाचे सामायप आकाांत होते.
उदाहणािर मल-म
ल
ू -मलाने
ल
ू ाने, पान-पानाचा, दकान-द
क
ु ान-दकानात,
क
ु ानात, फु ल-फु लात

२.ईकाांत नपसकं
ंुसकंगी
गी नामाचे सामायप याकाांत होते.
उदाहणािर पाणी-पायात, मोती-मोयाचा, लोणी-लोयाचा

३.ऊकाांत नपसकं
ंुसकंगी
गी नामाचे सामायप आकाांत होते.
उदाहणािर लबू-ल
-लबाचे
बाचे, कोक-कोकाने, लेक-लेकाला

४.काह ऊकाांत नपसकं

ंस
ु कंगी
गी नामांच
चेे सामायप वाकाांत होते.
उदाहणािर कु कू -कु काचा, गळू-गळाचा,
-गळाचा, आस-आसाने
-ू आसाने

५.एकाांत नपसकं
ंुसकंगी
गी नामाचे सामायप याकाांत होते.
उदाहणािर तळे-तयात, केके ळे -के
-के याची,
ची, खोके
खोके -खोयात, नाणे-नायात

सामायप कधी होत नाह ?

१.एका शदाचे सामायप होत नाह.

उदाहणािर अ ने ब ला माले.

२.पकय भाषेती
ती शदांच
चेे सामायप कधी कधी होत नाह.
उदाहणािर शेसपअची
सपअची नाटक
नाटकेे अयापह लोकाना
ना आडतात.

३.ाम कं वा देशवाचक वशेषनामां

षनामांच
चेे सामायप कधी कधी होत नाह.
मी बनासा शणासाठ गेलो. ह तू मी इंंडह
डहून आणल.
पण चतरचा
र
ु चा स आण सतमीचा त यय लागताना सामायप होते. जसे नागप-
ू -
नागपास,
ु ास, हदरान-ह
ु रान-हदरानात,
ु रानात, पजाब-प
जाब-पजाबात
जाबात इयाद

वशेषां
षांचे
चे सामायप
१.अकाांत,
त, ईकाांत,
त, व ऊकाांत वशेषां
षांच
चेे सामायप होत नाह.
जसे जगात गब माणसाला कोणी चाात नाह.
याचे ोक कपयाच
चेे दकान
क
ु ान आहे.
मला कडू कायाची भाजी आडते.

२.वभतीयय ागेलया नामांया

या आकाांत वशेषां
षांचे
चे सामायप याकाांत होते.

जसे भलया माणसाने, या मुल चा, वेया

लााचा, या मलने
ुलने, िऱया गोटस
सवणन
नामे
ामे
नामाऐजी येणाऱया
णाऱया शदाला सिन
नामाम असे हणतात.
सिनाम
नाम हणजे ायात नामाऐजी येणाा शद.
नामाचा ु चा क ा पनि
चा पनचा
न न
ु िाप टाळयासाठ सि काया नामाया
या जागी येणाऱया
का शदाला सिनाम
नाम असे हणतात.

सवणनामां
नामांच
चेे पढमाे
ढु माे एकू  सहा का मानतात.
१.पषवाचक
ु षवाचक सवणनाम
नाम
२.दशणक सवणनाम
नाम
३.संबंबधी
ध
ं ी सवणनाम
नाम
४.नाथणक सवणनाम
नाम
नाम कं वा अनचत सवणनाम
५.सामाय सवणनाम नाम
६.आमवाचक सवणन
नामाम
१.पषवाचक नामे – बोलणाऱयाया क ा लनाियाया
ु षवाचक सवणनामे ाया टने जगातील सि तचे
च
ू े तीन
गट पडतात. पहला बोलणाियाचा ु ा यायाशी आपण बोलतो क ा लहतो याचा आण
ाचा दसा
स
तसा यायाषयी आपण बोलतो क ा लहतो या वयतीचा चा  तचचा,
ू ा, वयाकणात
यान
नाा पष
ु ष असे हणतात. या तह िगातील
ातील नामाबल
बल येणाऱया सिन
नामा
ामाना
ना पुषाचक
षाचक

सिनामे
नामे असे हणतात.
बोलणाा तःचा उलेख कताना जी सिनामे नामे ापतो ती रम पुषाचक
षाचक सिनामे
नामे
उदाहणािर मी, आह, आपण, तः इयाद
यायाशी बोलायचे याचा उलेख कताना जी सिनामे नामे आपण ापतो ती तीय
पषाचक
ु षाचक सिनामेनामे उदाहणािर त,ू तह,
ु ह, आपण, तः
यायाषयी बोलायचे या वयती क ा तू याचा चा उलेख कताना जी सिनामे
नामे ापतो
ती ततीय
तृ ीय पषाचक
ु षाचक सिनामे
नामे उदाहणािर तो, ती, ते, या.

नामे – जळची क ा दची

२.दशणक सवणनामे ू ची तू दाखयासाठ जे सिनाम
नाम येते यास दिशक
सिनाम
नाम असे हणतात. उदाहणािर हा, ह, हे, तो, ती, ते

३.संबंबधी
ध
ं ी सवणनामे
नामे – ायात पढेढु े येणाऱया
णाऱया दिशक सिनामा
नामाशी
शी सबबध
 दाखणाऱया सिनामा
नामाना
ना
सबबध
धी
 ी सिनामे
नामे असे हणतात. उदाहणािर जो-जी-जे, जे-या
-या

४.नाथणक सवणनामे
नामे – या सिनामा
नामाचा
चा उपयोग ायात न चायासाठ
 चायासाठ होतो याना
ना
नािरक सिनामे
नामे हणतात. उदाहणािर कोण, काय, कोणास, कोणाला, कोणी इयाद
को े त?ू ु ा काय हे?
तल
ला

५.सामाय सवणनामे
नामे कं वा अनचत सवणनामे
नामे – कोण, काय ह सिनामे
नामे ायात न
चायासाठ न येता ती कोणया नामाबल बल आल आहेत हे नचतपणे सागता
गता येत नाह
तवहा याना
ना अनचत सिनामे
नामे असे हणतात. उदाहणािर कोणी कोणास हसू नये.
या पेटत
टत काय आहे ते सागा.गा. या सिनामा
नामाना
ना सामाय सिनामे
नामे असेह
ह हणतात.
तकडे को आहे, ते मला माहत नाह.
ु ानात काय ाटेल ते मळते.
या दकानात
क
गणे
ण . याला काय माहत नसते!
ु ेश हणजे सि.

६.आमवाचक सवणन
नामे
ामे – जवहा
वहा आपण या सिनामाचा
नामाचा अिर तः असा होतो तवहा ते
आमाचक सिनाम
नाम असते यालाच कोणी तःाचक सिनाम
नाम असेह
ह हणतात.
उदाहणािर मी आपणहून सहलला जायाची तया दाखल.
नागकाने आपणाला ाभत मानले पाहजे.

तः हे आमाचक सिन ाम नामाया क ा सिनामाया

नाम नामाया सोबतीशाय सहसा ापले जात
नाह.
( अपाद – तः मेयाशाय
याशाय िग दसत नाह.)
आपण हे सिनाम
नाम आमाचक हणन ू ापले त ते देखील नामाया क ा सिनामाया
नामाया
आधााने येते.

‘आपण’ या आमाचक सिनामाचानामाचा पषाचक

ु षाचक सिनाम
नाम हणनह
न
ू ह उपयोग केके ला जातो आण
ते तीनह पषात
ु षात  दोह चनात चालते. उदाहणािर ----
१.तया

ु या सागयान
गयान आपण यायाशी भाडणा डणा नाह.
( आपण = मी, रम पुष, ष, एकचन )
२.आह ठले आहे क आपण सलला जाऊ.
( आपण = आह, रम पष, ु ष, अनेकचन
कचन )

३.शक यािरनीला उपोधाने हणाले, “ आपण डणे राब

बन
ू बोलाल का?”
( आपण = त,ू तीय पष,
ु ष, एकचन )

४.मी देळात गेलो तवहा आपण इकडे घ आलात का ?

( आपण = तह,
ु ह, तीय पष,
ु ष, अनेकचन
कचन )

५.सेु ेशने मला शाळेत बोलले  आपण आलाच नाह.

( आपण = तो, ततीय तृ ीय पष,
ु ष, एकचन )

६.नेया
यानी
नी कामगााना
ना बाहे राबले
बले आण आपण चचसाठ
स
 ाठ मालकाकडे
कडे गेले.
( आपण = ते, ततीय
तृ ीय पष,
ु ष, अनेकचन
कचन )

माठत मळ
ू सिनामे
नामे नऊ आहेत ती पढलमाणे
ढु लमाणे मी, त,ू तो, हा, जो, कोण, काय, आपण,
तः इयाद
यातील लगान
गानसा
स
ु ा बदलणा तीन सनामे
नामे आहेत. तो, हा, जो
याशाय इत सि सिनामा
नामाची
ची तह लगातील
गातील प साखीच ाहतात ती बदलत नाहत.
माठतील मळ
ू नऊ सिनामा
नामापपैक
कै  मी, त,ू तो, हा, जो ह पाच सिनामे
नामे चनभेदामाणे
दामाणे
बदलतात. उदाहणािर मी-आह, त-त -ू तह
ु ह

सिनामा
नामाची
ची सबोधन
बोधन भती नसते काण सिनामे
नामे ह ाणी क ा तू नसयामुळे याची
ची
हाक मायासाठ योजना होत नाह.
मळू शद  यय यायामये
यामये आणखी एक अ येऊन तुयाने
याने, तुमया
मयाशी,
शी, तुयाह
याहून,
न,
तमयाह
म
ु याहून,
न, तयात,

ु यात, तमयात
म
ु यात अशी जी पे तया होतात यास कण असे हणतात. ह
शु भतीची पे नसन ू याना
ना सकाणी भती असे हणतात.

वशेषे
षे

नामाबल शेष माहती सागन ू नामाची वयाती मियादत

ादत कणाऱया शदास शेषण
षण असे
हणतात.
शेषणाचे
षणाचे ैशय
शय हे क , ते नामाबल अधक माहती सागते
गते  नामाची वयाती मियादत
ादत
कते  साधाणपणे नामाप
ु  येते.

वशेष
ष आ वशेय
य
या नामाबल शेषण
षण अधक माहती सागते
गते या नामाला शेय
य असे हणतात.

शेषणाचे
षणाचे मय

ु य तीन का आहेत.
१.गणशे
ण
ु शेषण
षण २.सयाशे
याशेषण
षण ३.सािनामक
नामक शेषण
षण

१.गवशे

ु वशेष षणाया योगाने नामाचा कोणयाह काचा गुण क ा शेष
ष – या शेषणाया
दाखला जातो यास गणशे
ण
ु शेषण
षण असे हणतात. जसे मोठ मुलेले, आबट
बट बोे, शू सदा,
ेखी च, नळासाळा झा

२.संखयावशे
खयावशेष
ष – या शेषणाया
षणाया योगाने नामाची सया
या दाखल जाते यास
सयाशे
याशेषण
षण असे हणतात.
सयाशे
याशेषणाचे
षणाचे पढल
ढु ल का पडतात.
---- गणनााचक स याशे
याशेषण
षण
---- माचक सयाशे
याशेषणषण
---- आतीाचक
ृ तीाचक सयाशे
याशेषण
षण
---- परककाचक
र
ृ ककाचक स याशे
याशेषण
षण
---- अनचत स याशे
याशेषण
षण

गनावाचक संख
खयावशे
यावशेषष
 ----
दहा मल,
ल
ु , चौदा भाषा, साठ पये, सह कणे, अिधा तास दोघे मुलगे
लगे इयाद
ल शदातील दहा, चौदा, साठ, सह, अिधा,ा, दोघे या शेषणा
षणाचा
चा उपयोग केके ळ गणती
क ा गणना कयासाठ होतो यास गणनााचक सयाशेयाशेषणे
षणे असे हणतात.
गणनााचक सयाशे
याशेषणे
षणे अानी
नी  अक
काानी
नी लहतात.

गनावाचक संख
खयावशे
यावशेषषाचे
ाचे तीन उपका पडतात.
अ.पूा
ाक वाचक ---- एक,दोन,शभ
भ १,२,१००
ब.अपूा
ाक वाचक ---- पा, अिधा,ा, पाऊन १/४, १/२, ३/४
क.साकलयवाचक ---- ततया तूपपैक क
ै  सि --- दोह भाऊ, पाची पाड,
ड, चा बहणी

मवाचक संख
खयावशे
यावशेष
ष ----
पहला, चौरा, आठी, साठाे ह शेषणे
षणे तचा
ूचा म दाखतात अशा शेषणा
षणाना
ना
माचक सयाशे
याशेषणे
षणे असे हणतात.

आवतीवाचक
ृ तीवाचक संख
खयावशे
यावशेषे
षे ----
चौपट, दसपट, दहेहु े, गणीतण
ु ीत यासाखी शेषणे
षणे सये
येच
चीी कती ेळा
ळा आती
ृ ती झाल हे
दाखतात याना
ना आतीाचक
ृ तीाचक सयाशे
याशेषणे
षणे असे हणतात.

पथककववाचक
थ
ृ ककववाचक संखयावशे
खयावशेषष
 ----
एके क, दहादहा यासाखी शेषणे
एके गळा क ा परक
षणे ेगे
गेगळा र
ृ क असा बोध कन देतात अशा
शेषणा
षणाना
ना परकाचक
र
ृ काचक सयाशे
याशेषणे
षणे असे हणतात.
 अनचत संख
खयावशे
यावशेष
ष ----
सि ते, रोडी मले
ल
ु े, काह पी, इत लोक, इयाद देश
ल शदातील सि, रोडी, काह, इत इयाद ह सयाशे
याशेषणे
षणे नचत अशी सया
या
दाखत नाहत हणन ू याना
ना अनचत सयाशे
याशेषणे
षणे असे हणतात. जसे – अय, अप

३.सावणन
नामक
ामक वशेष
ष ---
सिनामा
नामापास
पासन
ू बनलेया शेषषणा
णाना
ना सािनामक षणे क ा सिनामसाधत
नामक शेषणे नामसाधत शेषणे
षणे असे
हणतात. उदाहणािर हा मनय,
ु य, तो पी, माझे पतक,
ु तक, तया साया, असलया झोपया

नामे, सवणन
नामे
ामे धातुसाधते
साधते, व अययसाधते यांचा
चा वशेषासािा
षासािा उपयोग
१.नामसाधत वशेषषे
े ---- नामापासन
ू तया केके लेया शेषणा
षणाना
ना नामसाधत शेषण
षण असे
हणतात.
उदाहणािर अ.माया भााचे कापड-दकान
क
ु ान आहे.
ब.मी आज िसा-काकडी खाल.
क.याचा म-पुतक
तक 
ेे ता होता.
ड.ामाला फळ-भाजी फा आडते.

२.सावणनामक
नामक वशेषे
षे ----- याची माहती ती घेतल आहे.

३.धातूसाधत
साधत वशेषे
षे ---- धातपास
ूपासनू बनलेया शेषणा
षणाना
ना धातुसाधत
साधत शेषणे
षणे असे
हणतात. उदाहणािर पकेा आबा, बा, ांगाे
गाे मळ
ू , वाहती नद, हस मलगी,
ळ, ु गी, बोक
ल
ल, पेटती
बाहु ल, टती योत.

४.अययसाधत वशेषे
षे ---- अवययापासन
ू बनलेया शेषणा
षणाना
ना अवययसाधत शेषणे
षणे असे
हणतात. उदाहणािर वचा मजला, िाची माडी, मागी दा, पुढची
ढची गल.

अधवशेषष
 व वधीवशेषष

शेषण
षण हे सामायतः शेयाया
याया प ू  येते
त.े जसे चागला
गला मुलगा
लगा साना
ना आडतो. इरे
चागला षण क ा पिू शे
गला हे अधशेषण ि शेषण
षण होय. पण कधी-कधी शेषण षण शेयाया
याया नत
त
येऊन ायात शेयाबलचे
याबलचे धान पिूण कते जसे तो मुलगा लगा आहे चागला.
गला. अशा
शेषणाला षण क ा उतशेषण
षणाला धीशेषण षण असे हणतात.
नामापव
वु  येाऱया
ाऱया वशेषाा
षाा अधवशेष
ष हतात त नामानंत
त येाऱया वशेषाा
षाा
वधीवशेषष असे हतात.

यावशेषष

मलगा
ल
ु गा चागला
गला खेळतो.
ळतो. मलगी
ल
ु गी चागल
गल खेळते
ळते. ते चागले
गले खेळ
ळतात.
तात.
ल ायातील चागला,
गला, चागल,
गल, चागले
गले हे शद शेषण
षण आहेत. पतु ती शेषणे
षणे
यापदाबल अधक माहती देणा आहेत. याशेषण षण हे का असते. यामुळे
ळे ह
याशेषणे
षणे आहेत पण याशेषषण ण अवयय नाहत.

वशेषाचे
षाचे कायण व उपयोग
१.नामसश वशेषषे
े – ीमत माणसाना
ना गि असतो. ( शेषण
षण )

- ीमत
तााना
ना गि असतो. ( नाम )
२.दशणक वशेषे
षे - ह मलगी
ल
ु गी चलाख आहे.

३.संबंबधी
ध
ं ी वशेषे
षे - जो मलगा
ल
ु गा वयायाम कतो, तो सशत होतो.

४.नाथणक वशेषे
षे – कोण मनय
ु य येन
ू गेला ? याने काय पदािर आणले?

५.सावणनामक
नामक वशेषे
षे – आहा मल
ला
ु ाना
ना कोण चातो ?

यापदवचा
यापद हणजे ायाचा अिर पिूण कणाा यााचक शद.
यापदातील ययहत मळ ू शदाला धातू असे हणतात.
देणे, कणे ह यापदे नसन
ू यााचक नामे आहेत.

धातूा
ा ववध यय ागन
ू या अप
ु  िदावाऱया शदांना साधते कं वा कृ दंते असे
ना धातुसाधते
हतात.

अस या धात
शदानाह ून
नेे या दशण
याकात व
व जाते
यापदे असे त हो या धातूने
हतात. ने थयंत
त िदावे जाते, अशा
ायात यापदाने दाखलेल या कणाा जो कोणी असतो, यास किता असे हणतात.
ायातील यापदाने दाखलेल या कियापास
ापासन ु ऱया कोणा त क ा
ू नघते  ती दसऱया
स
कशा त घडते. या येचा पणाम याया घडतो क ा यायाकडे या येचा
ोख क ा कल असतो ते याचे किम.

वायाती कताण व कमण कसे शोधतात?

किता शोधताना रम ायातील यापदाचा मळ ू धातू शोधनू काढाा  याला –‘णाा’ हा
यय लान ू “कोण ?” असा न काा हणजे किता मळतो.
उदाहणािर ाम आबा
बा खातो. या ायातील मळू धातू खा आहे. याला णाा हा यय
लायास खाणाा असा शद तया होतो, त ाम आबा बा खातो या ायाला खाणाा कोण ?
असा न केके यास ाम हे उत मळते हणनू या ायाचा किता ाम आहे. त खायाची
या ह आया
या झालेल आहे हणन ू आबा
बा हे या ायाचे किम होय.

मी बैलाला
लाला मातो. या ायातील मळू धातू मा, याला णाा यय लायास माणाा हा
शद तया होतो त माणाा कोण? असा न ायाला केयास उत मी येते हणन ू
या ायाचा किता मी त मायाची या बैल
ला
ा घडत असयामुळे या ायाचे किम बैल.
ल.

यार ामाणक आहे. या ायातील मळ ू धातू अस. ायाला असणाा कोण? असा
न केके यास उत यार येते हणन
ू या ायाचा किता यार त असयाची या
याियाच
ाच घडते हणजेच या कियापास
ापासन
ू पढेढु े जात नाह हणन
ू या ायात किम
नाह. आहे हे यापद अकिमक आहे.

मला दध ु आडते. या ायातील मळ

ू धातू आड, आडणाा कोण ? असा न या
ायात कयाऐजी आडणाे
आडणाे काय? असा न या ायासाठ काा लागतो काण दध ु
हा पदािर आहे. आडणाे काय ? असा न केके यास उत दध
ु मळते हणन
ू या ायात
दध
ु हा किता आहे.

याला रडी
डी ाजते. ाजणा कोण? रडी
डी . रडीडी हा किता.ा.
ाजाला मकु ु ट शोभतो. शोभणाा कोण ? मक ु ु ट . मकु ु ट हा किता.ा.
मला च दसतो. दसणाा कोण ? च च हा किता.ा.

या काा तो कताण व ती या भोगाे कं वा सोसाे ते कमण.

 यापदाचे का
१.सकिमक यापद २.अकिमक यापद

सकमणक यापद ----

या यापदाचा अिर पूिण होयास किमाची
ाची ज असते, यास सकिमक यापद असे
हणतात. उदाहणािर
१.गळी दा काढतो.
२.अनाग
ु ाग नबध लहतो.
३.आोह लाडू खाते.

अकमणक यापदे ----

कियापास
ापासन
ू नघालेल या कियापाशीच बत असेल क ा कियाया
ापाशीच राबत ाया ठकाणी लय पात
असेल त ते यापद अकिमक असते. उदाहणािर
१.मी यात पडलो.
२.आज भाऊबीज आहे.
३.सनील
न
ु ील उया पयाला
ु याला जाईल.

वकमणक यापदे -----

उदाहणािर १.गजी ु जी यायाना
ना वयाकण शकतात. २.आजीने नातीला गोट सागतल.
गतल.
३.तने भकाऱयाला पैसा सा दला.
ल ायामये
मये शकतात, सागतल,
गतल, दला ह यापदे सकिमक असन ू याननाा दोन कम
आहेत. पहया ायात गजी ु जी हा किता त शकयाची या वयाकण  यार या
दोघा
 घडते. तीच गोट सागतल गतल  दला या यापदाया
या बाबतीतह आहे. या
यापदाना
ना दोन कम लागतात. अशा यापदाना किमक यापदे असे हणतात.
यातील ताचक
ु ाचक कमाना ना ये किम असे हणतात आण वयताचक कमाना ना अते
किम असे हणतात. ल ायातील वयाकण, गोट, पैसा सा ह ये किम  यायाना,ना,
नातीला  भकाऱयाला ह अये किम होत.
य किमाचीाची भती तया असते त अय किमाची ाची भती सदानी
दानी चतुरर
असते.
 उभयवध यापदे ----
एकच यापद दोन ेगेगेगया
गया ायात सकिमक  अकिमक अशा दोह पतीने ापता
येते अशा यापदाना उभयध यापदे असे हणतात. काप, आठ, म, लोट हे धातू या
काचे होत. उदाहणािर
१.याने घाचे दा उघडले. याया घाचे दा उघडले.
२.ामाने धनय
ु य मोडले. ते लाकडी धनय
ु य मोडले.

वधानपक
ू क ----
काह अकिमक धातू असे आहेत क किता  यापद असनह न
ू ह याचा
चा ायािर अपुा
ा असतो.
उदाहणािर १.ाम झाला. २.मलगा
ल
ु गा आहे. ३.आबा
बा नघाला. ४.गुजीजी दसतात.
झाला, आहे, नघाला, दसतात ह यापदे अपऱया
ऱु या धानाची
ची आहेत. अशा काया
यापदाना अपिूण धान यापदे हणतात. ती धाने पिूण कयासाठ काह शदाची ची
ज असते जसे १.ाम ाजा झाला. २.आबा बा नासका नघाला. ३.मलगा
ुलगा हु शा
शा आहे. ४.गजी
ुजी
ागालेले दसतात.
ल ायामधील
मधील ाजा, हु शा,
शा, नासका, ागालेले
ले हे शद अपु
 धाने पिूण कतात अशा
शदाना
ना धानपकू क क ा पक
ू क असे हणतात.

काह अकमणक धातू ----

रतीाचक , गतीाचक , तरतीदि
ू रतीदिशक , रयताचक
ताचक धातू अकिमक असतात त
कृ तीाचक धातू सकिमक असतात.
काह अकमणक धातू पढमाे
ढु माे
अस, नस, हो, नहो, उठ, बस, नीज, झोप, रर, कु डकु ड, ड, पड, सड, म, स, उड, धा,
ब, शक, रक, जाग, झीज, ाढ, झड, जळ, क चाळ, तुट,
राब, ट, सुट,
ट, पहु ड,
ड, उजळ, काश, ओड,
घो, सळसळ, धडपड, चचु च,
ु , भक
ु े ज, कड, ाह, ाह, फु ल, उमल, उपज, नपज, जम,
पक, लोळ, ाज, भीज, शीज, सज, ज
ु , ीझ, ज, बघड इयाद.

यापदाचे अय का

धातपास
पू ासन
ू बनलेया धातपास
पू ासन
ू साधलेया अशा पाना
ना धातुसाधते
साधते असे हणतात.
 संयत
ु त व सहायक यापदे
धातसाधत
स
ु ाधत  सहायक यापद याया
या सयोगाने
योगाने बनलेया यापदाना सयुत
त यापद असे
हणतात.
सयत
ु त यापद बनयासाठ एकच अट असते ती हणजे सयुत त यापदाने दिशलेल
या एकच असायला ही.
उदाहणािर १.डागणा
गणा मले
ल
ु े खेळू लागल. २.बाळ, एढा लाडू खाऊन जा.

पहया ायात खेळू लागल त दसऱया

स त यापद
ु ऱया ायात खाऊन जा ह सयुत यापदेे आहेत
काण खेळू लागल या यापदातन
ू खेळयाची
ळयाची एकच या दिशल जाते याचमाणे खाऊन
जा या या यापदातन
ू खायाची एकच या दिशल जाते.

पहया ायात खेळू हे धातसाधत

स
ु ाधत असन
ू लागल हे मुय
य यापद आहे त दसऱया
स
ु ऱया

ायात खाऊन हे धातुस

साधत
ाधत असन
ू जा हे मय
ुय यापद आहे.
सयत
ु त यापदातील धातसाधतान
स
ु ाधतान मय

ु य येचा बोध होतो त धानाला केके ळ पिूतता
आणयाचे काम सहायक यापद कते. जवहावहा धातसाधत
स
ु ाधत  मुय
य यापद हे दोह
मळून एकाच याचा बोध होतो तवहा धातसाधतला
स
ू ाधतला मदत कणाऱया यापदाला सहायक
यापद असे हणतात.
ल दोन ायात लागल  जा ह दोन सहायक यापदे आहेत.

सयत
ु त यापदे = धातसाधत
स
ु ाधत + सहायक यापद

अस, नस, हो, ये, जा, दे, लाग, टाक, शक, शक, पाहजे, नको गेे ठाक धातन
ू न
सहायक यापदे बनतात. यातील अस, हो, नस, हे धातू काळाचे का दाखतात.
पाहजे , नको, नये, नलगे हे अिराचे
ाचे का दाखतात.

सहायक यापदे सि काळी, सि पषी

ु षी चालत नाहत हणन
ू यान
नाा गौण यापदे असेह
ह
हणतात.

स व साधत यापदे

ध काया शदापासपासन
ू तया होणाऱया धातना
न
ू ा साधत धातू असे हणतात  साधत
धातपास
पू ासन
ू बनलेया यापदाना साधत यापदे असे हणतात. जा, ये, क, ऊठ, बस,
असे जे मळचे
ळ
ु चे धातू आहेत. याना ना स धातू असे हणतात  या स धात न ना
ू ा यय लान ू
बनलेया यापदाना स यापदे असे हणतात.
उदाहणािर १.माया कपाटातील पतके ु तके तो नेहमी
हमी हाताळतो.
२.आईया आठणीने याचे डोळे पाणाले.
३.तो शकाया वयसायात राला.
४.आह ह पतके
ु तके मबईह ुबईहून आणल.
५.खेयातील
यातील माणसे आता बच पढाल. ढु ाल.
हाताळतो, पाणाले, राला, आणल, पढाल, ढु ाल, ह यापदे हाताळ, पाना, रा,
आण, पढा
ढु ा या धातपास ूपासनू बनल आहेत या धातना न
ू ा साधत धातू असे हणतात.
त या साधत धातना ूना यय लागन ू हाताळतो, पाणाले, राला, आणल, पुढाल,
ढाल, ह
यापदे बनल आहेत यान नाा स यापदे असे हणतात.

योजक व शय यापदे

साधत धातनून ायोजक  शय यापदे बनतात.
मळू धातया
ू या येचा किता या तः कत नसनू ती या तो दसऱया
स
ु ऱया कोणाला त
कायास लात आहे असा अिर वयत होत असेल त या यापदाला योजक यापद
असे हणतात. उदाहणािर १.आई या मलालाल
ु ाला हसते.
२.झाड पाडले.
३.आई मलाला
ल
ु ाला खेळते
ळते.
४.आई मलाला
ल
ु ाला चालते.
५.बाईनी शपायाकडून या िगातात आणया.

योजक हजे ेा

ा देाा, कताण मळ
ू धातती
ूती या वतः कत नसन
ू ती या
कयासाठ दसऱयाा
स
ु ऱयाा वत
ृ त कतो.
ायोजक यापद दोन काांन
नीी तया होतात.
१.मूळ धातूा
ा व हा यय ागन
ू उदाहाथण
हसतो – हसतो – हसतो
बसतो – बसतो – बसतो
चालतो – चालतो – चालतो
नजतो – नजतो – नजतो.

ल शदात  या पढेुढे इ हा आगम हणजे नीन िण येतो याला इडागम असे हणतात.
खातो – खातो, देतो – देतो, घेतो – घेतो
२.मूळ धातूती ृ ी कं वा ग
ती आयाात वी ु होतो.
उदाहणािर गळणे-गाळणे, चणे-चाणे, मणे – माणे, फटने-फे
-फे डणे, तुटणे
टणे-तोडणे,
फु टणे-फोडणे

शय यापदे
ाला ती या कयाची शयता क ा सामिय आहे असे दाखतात
जे साधत धातू कियाला
याना
ना शय यापदे असे हणतात.
उदाहणािर १.मला आता काम कते.
२.या आजा माणसाला आता रोडे बसते.
३.मला दोज ीस कलोमीट चालते.
४.आजाानत
त आता मला खेळतेळते.
५.बाईना या िगात
ात आणतात.

अनयमत यापदे
यापदे
माठत काह धातू असे आहेत क यानाना काळाच
चेे  अिराचे
ाचे सि यय न लागता ते रोया
ेगयाच
गयाच काे चालतात यानाना गौण यापदे क ा अनयमत यापदे असे हणतात.
आहे, नाह, नवहे, पाहजे, नको, नलगे, नये या यापदाची
ची पे अशा काची आहेत. याची
ची
मळू पे यापदेच असून यात अमक ु एक धातू आहे असे नचतपणे सागतागता येत नाह.
उदाहणािर १.मलला
ु ानी
नी सतत खेळू नये.
२.सास

ु ास अधक सागणे
गणे नलगे.
३.या दाजाने जाऊ नको.
४.पमे
 सि आहे.
५.मला कॉफ पाहजे.
६.असे ागणे बे नवहे.
७.आई घ नाह.

भावकतक
ूण यापदे
या शदातील येचा ू अिर क ा भा हाच किता मानाा लागतो अशा यापदाना
चा मळ
भाकति क
ू यापदे असे हणतात. या यापदाचचाा किता ायात पट नसतो हणन
ू काह

वयाकणका याना
ना अकति क
ू यापदे असे हणतात.
उदाहणािर १.मी घ पोहोचयापच
ू च साजाले
जाले.
२.पत झायामळ ु े याला आता मळमळते.
३.उजाडले तवहा सकाळचे सहा ाजले होते.
४.आज दसभ साखे गडगडते.

कप आ अकप

ायातील यापदाने केके लेले धान होकाार असते तवहा यापदाया पाला कणप
असे हणतात  हे धान जवहा नकाार असते तवहा यापदाया या पाला अकणप
असे हणतात.
उदाहणािर १.मलला
ु ानी
नी खे बोलाे. ( कणप )
२.मल
ला
ु ानी
नी खोटे बोलू नये. ( अकणप )

धातूसाधते
साधते ( कृ दते )
धातपास
पू ासन
ू तया झालेया शदाना ु ाधते क ा कृ दते असे हणतात.
ना धातसाधते
स
धातनान
ू ा जोडया जाणाऱया ययाना सककृ तात कृ त यय असे हणतात.
कृ दत हणजे याया अतीती केके ळ यादिशक यय आहे असा शद.

यापदवचा – काळ
काळ – ायात दलेया यापदान जसा येचा बोध होतो तसेच ती या कोणया
ेळी
ळी घडत आहे याचा जो बोध होतो याला काळ असे हणतात.
मय

ु य काळ तीन आहेत.
१.यापदाया पान या आता घडते असे जवहा
वहा समजते तवहा तो ितमानकाळ असतो
उदाहणािर मी अयास कतो.
२.यापदाया पान या प
ू  घडल असे जवहा समजते तवहा तो भतकाळ
त
ू काळ असतो.
उदाहणािर मी अयास केके ला.
३.यापदाया पान या पढेढु े घडेल असे जवहा
वहा समजते तवहा तो भयकाळ असतो.
उदाहणािर मी अयास कन.
 काळांचे
चे उपका
अपण
ू ण काळ
१.तो मलगा
ल
ु गा खेळत
ळत आहे. ---- अपिूण ितमानकाळ
२.तो मलगा
ल
ु गा खेळत
ळत होता. ---- अपिूण भतकाळ
त
ू काळ
३.तो मलगा
ल
ु गा खेळत
ळत असेल.
ल. ---- अपिूण भयकाळ

प
ण
ू ण काळ
१.मधन
ने
ू े लाडू खाला आहे. ---- पिूण ितमानकाळ
२.मधन
ने
ू े लाडू खाला होता. ---- पिूण भतकाळ
त
ू काळ
३.मधन
ने
ू े लाडू खाला असेल. ---- पिूण भयकाळ

ती काळ
१.मलगा
ल
ु गा पतक
ु तक ाचत असतो. ---- ती ितमानकाळ
२.मलगा
ल ु तक ाचत असे क ा ाची.
ु गा पतक – ती भतकाळ
त
ू काळ
३.मलगा
ल
ु गा पतक
ु तक ाचत जाईल. ---- ती भयकाळ

काळाचे उपयोग
अ.वतणम
मानकाळ
ानकाळ
१.सि काळी  सि सय असलेले धान कताना उदाहणािर सिूय पू स उगतो. पु

सिूयााभोती
भोती फते.
२.भतकाळातील
त
ू काळातील घटना ितमानात सागताना
गताना उदाहणािर अजि न
ु ीकृ णास हणतो.( हणाला )
३.लकच सु होणा या दिशताना (सनहत
नहत भयकाळ )
उदाहणािर तह
ु ह पढेढु े चला, मी येतोच. ( मी येईन )
४.अतण देताना. उदाहणािर समिर ामदास हणतात, ‘जगी सि सुखी
खी असा कोण आहे ?’
५.लगतचा भतकाळ
त
ू काळ सागताना
गताना ( सनहत
नहत भतकाळ
त
ू काळ )
उदाहणािर मी बसतो ( बसलो ), तोच तह
ु ह हज !
६.एखाद या सतत घडते अशा अर. ( ती ितमानकाळ )
उदाहणािर तो नेहमीच
हमीच उशा येतो. ( येत असतो. )

आ.भतकाळ
त
ू काळ
१.ताबडतोब घडणाऱया येबाबत
बाबत ( सनहत
नहत भयकाळ )
उदाहणािर तह
ु ह पढेढु े वहा, मी आलोच (येईईन)
न)
२.एखाद या भयकाळी खाीने होणा या अर
उदाहणािर जळ ये, क मा बसलाच हणन
ू समज.
३.सके तािर असयास
उदाहणािर पाउस आला, त ठक.
४.ितमानकाळातील अपिूण या सपयाया
पयाया बेतात आहे अशा अर
उदाहणािर तो पहा तझा
झ
ु ा म आला.

भवयकाळ
१.सके तािर असयास – तू मदत देशील, त मी आभा होईन.
२.अशयता दिशताना – सगळे
सगळे च मिख कसे असतील ?
ू
३.सभ
भ असताना – गजी
ु जी आत शाळे
शाळे त असतील.
४.इछा वयत कताना – मला दोन पये हे होते.

यापदाचे अथण व याचे उपयोग

१.वाथण
ािर हणजे तःचा क ा मळचा
ळ
ु चा अिर होय. येचे धान तोच याचा अिर होय. या

ायातील यापदान केके ळ काळाचा बोध होतो  आा, धी,

 धी, क ा सके त गेे
अिराचा
ाचा बोध न होता यापदाचा केके ळ तःचा अिर तेढाच
ढाच समजतो तवहा याला ार
यापद असे हणतात. यापदाची सि काळातील पे ह ार होत जसे
--मले
ल
ु े अयास कतात.
--तो घ गेला.
--मी खाीने पास होईल.

२.वयथण
जवहा ायातील यापदाया पान धी हणजे कितवय, शयता, योयता, इछा याच
चाा
बोध होतो तवहा यास यर यापद असे हणतात. जसे
मला
ल
ु ानी
नी आईडलाची
ची आा पाळाी. ( कितवय )
अग
गीी धैिय असणायानीच
नीच हे कािय काे. ( योयता )
पेत मला पहला िग मळाा. ( शयता )
आता पाउस राबा.
बा. ( इछा )
कृ पया उत पाठाे. ( नती
ती )
तो बहु धा
धा घ असाा. ( शयता )

३.आाथण
यापदाया पान आा कणे क ा मागणे, आशीिाद देणे, ािरना, नती
ती क ा
उपदेश कणे या गोटचा बोध होतो तवहा यास आार यापद असे हणतात.
मला
ल
ु ानो,
नो, सिजण
जण ागे
गत
े उभे ाहा. ( आा )
देा, साना
ना सखी
ख
ु ी ठे. ( ािरना )
एढे आमचे काम काच. ( नती
ती )
मी हे काम क ? ( अनुमोदन
मोदन न )
तेढ
ढ खडक ला पाहू. ( सौय आा )
 ४.संके ताथण
सके त हणजे अट. जवहा ायातील यापदान सके ताचा अिर नघतो हणजे अमुक केके ले
असते त अमक ु झाले असते असे समजते, तवहा यास सके तार यापद असे हणतात.
जसे

मला ज बे असते, त मी भाग घेतला असता.

नमण
ण आले, त मी येईईन.
न.
पाऊस आला , त सहल जाणााच.
तू आला नसतास, त चालले असते.

आखयातवका
सक
कृ तात यापदाला आयात असे हणतात. यापदाना
ना हणजेच आयाताना तो, ला, ई,
ईल, ऊ, ा गेे यय लागन
ू ध काळ  अिर याच
चीी पे तया होतात. याना
ना आयात
यय असे हणतात. काळ  अिर यापदाना होणाे हे का असयामुळे यानाच
नाच
अयातका असे हणतात. आयात या शदाऐजी काळ  अरि अर ि हे शद अधक सोपे 
ढ आहेत.

यावशेषष
 अयये
शदाया
या आठ काापपैक
ैक नाम, सिनाम,
नाम, शेषण
षण  यापद या कााना
ना का असे
हणतात.
याशेषण
षण अवयय, शदयोगी अवयय, उभयायी अवयय आण केके लयोगी अवयय या
शदकााना
ना अका असे हणतात.

यावशेषष

यापदाबल अधक महती देणाऱया शदाला याशेषण षण असे हणतात. यापदाने जी
या दिशल जाते ती कक वहा घडल, कोठे ळा क ा कती
कोठे घडल, कशी घडल, कती ेळा
माणात घडल अशा काची अधक माहती देणाे शद ायात येतात याना ना आपण
याशेषण
षण असे हणतात.
मलगी
ल
ु गी जलद चालते. मलगा
ल
ु गा जलद चालतो. मल
ल
ु  जलद चालतात.
ल ायातील जलद हे याशेषषण ण चालणे या यापदाबल अधक माहती सागते
गते
तसेच लग,
ग, चन यामये
मये बदल केके ला त जलद या याशेषणा
षणा काह पणाम होत
नाह. यात बदल होत नाह. ते तसेच ाहते हणनू याला याशेषषण
ण अवयय असे
हणतात.
यापदाब अधक माहती सांगन
ू जी अवका ाहतात यांना
ना यावशेष
ष अयय असे
हतात.

यावशेषष
 अययांचे
चे का
अथणमूक
क का
ष अयय
१.कावाचक यावशेष
ायातील या कक वहा, कती ेळ क ा कती ेळा घडल हे दाखणाऱया शदाना
ना
कालाचक याशेषण षण अवयय असे हणतात.
उदाहणािर काल, दोज, प,
ू , ाा इयाद

कावाचक यावशेषष
 अयायाचे का
अ.कादशणक ---- आता, आधी, सया, तिूत, हल, सात,
त, उया, पा, लगेच, कक वहा, जवहा,
प,
ू , मागे दसाचा ाीस इयाद.
ब.सातयदशणक ---- नय, सदा, सिदा,
दा, सतत, नेहमी,
हमी, अयाप, दसभ, आजकाल इयाद.

क.आवतीदशण
ृ तीदशणक ---- ाा, फन, पहाप
ुहापहा,
ुहा, दोज, सालोसाल, णोणी इयाद.

२.थवाचक यावशेषष
 अयय
ायातील या घडयाचे रळ क ा ठकाण दाखणाऱया शदाना
ना रलाचक
याशेषण
षण अवयय असे हणतात.
उदाहणािर सि,
, समोन, तरे, येरन
ू इयाद.
 थवाचक यावशेषष
 अययाचे का
अ.थतीदशणक ---- इरे, तरे, जरे, खाल, , कोठे
कोठे , मये, अलकडे, पलकडे, मागे, पढेुढे,
जकडे , तकडे, सभोा इयाद.
आ.गतीदशणक ---- इकडून,
न, तकडून,
न, द,
ू , लाब,
ब, तरन,
न
ू , मागन,
न
ू , पुढून,
न, न, खालन
ू इयाद.

३.तवाचक यावशेषष
 अयय
या घडयाची त क ा या कशी घडते हे दाखणाऱया शदान
नाा तीाचक
याशेषण
षण अवयय असे हणतात.
उदाहणािर साकाश, गटागटा, जपन,
न
ू , उयाने

तवाचक यावशेष
ष अययाचे का
अ.कादशणक ---- असे, तसे, जसे, कसे, उगीच, वयिर, फु कट, आपोआप, मुाम,
ाम, जेी,
ी, तेी,
ी,
हळू, साकाश, जलद इयाद.
आ.अनकदशण
क
ु दशणक ---- झटकन, पटकन, पटपट, टपटप, चमचम, बदाबद इयाद.
इ.नचयाथणक ---- खचत, खोख इयाद.

४.संखयावाचक कं वा पमावाचक यावशेष

खयावाचक ष अयये
ळा घडल हे क ा येचे पमाण दाखणाऱया शदान
या कती ेळा नाा सयााचक क ा
पमाणाचक याशेषण
षण अवयय असे हणतात.
उदाहणािर अनेकदा,
कदा, नेहमी,
हमी, भप, ू , क चत, जा, काहसा, रोडा, चत, अयत,
त, अगद,
बलकु ल, मळीच,
ळ
ु ीच, भप,
ू , बहु त,
त, अतशय, मोजकेमोजके , पिूण

५.नाथणक यावशेषष
 अयय
उदाहणािर तह
ु ह आमयाकडे याल का ? आपण मला
मला आपया घ याल
याल ना ?
ल ायातील का, ना, हे शद या या ायातील धानान
नाा नाचे प देतात अशा

शदाना
ना नािरक याशेषण
षण अवयय असे हणतात.
 ६.नषेध
धाथण
ाथणक यावशेषष
 अयय
उदाहणािर तो न चकता
क
ु ता येतो. तो तड उघडेल त ना.
ल ायातील न, ना हे शद या-या ायातील येचा नका क ा नषेध दिशतात
अशा शदाना
ना नषेधाि
धािरक याशेषण
षण अवयय असे हणतात.

वपमूक
क का
१.स यावशेष
ष अयय
इरे, तरे, आज, पढेढु े, मागे इयाद शद मलतः
ल षण अवययेच आहेत याना
ु तः याशेषण ना स
याशेषण
षण अवयये असे हणतात.

२.साधत यावशेष
ष अयय
मोयाने, ततः,
त
ु ः, एकदा, हसताना, कोठून यासाखे शद मळ
ू शदाना
ना यय लागन
ू बनलेले
आहेत अशाना साधत याशेषणषण अवयय असे हणतात.

अ.यय साधत
१.नामसाधत – दसा, ाी, ततः,
त
ु ः, वयतः, अिरात
ात

२.सवणनामसाधत
नामसाधत – यामुळे , यान, कयेकदा
३.वशेषसाधत
षसाधत – मोयाने, एकदा, इतयात, एक.
४.धातसाधत
स
ु ाधत – हस,ू हसत, हसता, हसताना, हसन
न.
ू.
५.अययसाधत – कोठून, इकडून,
न, खालन,
न
ू , न, येरपयत
६.ययसाधत – शादटया,
ु टया, मन:पिू क,
क
ि , कालानसा,
स
ु ा, बुीपप
ीपप
 सामासक
कृ त क ा फाशी उपसिग, शदाया
सक या कतीने होणाे काह जोडशद क ा सामासक
शद याशेषणा
षणाचे कािय कत असतात. जसे आजम, यराशती, न:सशय, शय, याजी,
तदन, घोघ, गाोगा, गलोगल, दोज, समोासमो, हघडी, गै हज
हज

३.थानक यावशेष
ष अयय
ती काय माती गाते ! ( नाम ), तो इजी चागले
गले बोलतो. ( शेषण
षण )
तो हसत बोलतो. ( कृ दत ) तू जया ये. ( शदयोगी )
मी त गब. ( उभयायी ) दहा पये त लागतील. ( उभयायी )
ल ायातील माती, चागले
गले, हसत, , त ( खोख या अिरााने
ने ),त(नदान या अर )

हे इत काचे शद आहेत याना

ना कोणी रानक याशेषण
षण अवयय असेह
ह हणतात.

शदयोगी अयय
नामाना
ना जोडून येणाऱया अवययाना शदयोगी अवयय असे हणतात.
शदयोगी अवयय सामायतः नामाना ना जोडून येतात असे असले त शदयोगी अवयय
यापद आण याशेषण षण यानाह
नाह कधी कधी जोडून येतात. जसे येईपय ईपयतत,, बसया,
जायापेा,
ा, बोलयामळ
ु े , पापासन,
न
ू , यदापे
दापेा,
ा, कक वहाच, रोडासुा
ा इयाद.

शदयोगी अययाचे का

१.कावाचक – आता, प,
ू , पढेढु े, आधी, नत,
त, पयत,
त, पातो, गतीाचक – आतून,
न, खालन,
न
ू ,
मधन,
न
ू , पयत,
त, पासन
ून..
२.थवाचक – आत, बाहे, मागे, प ढेढु े, मये, अलकडे, समो, जळ, ठायी, पाशी, नजीक,
समीप, सम
३.कवाचक – मळे
ळ
ु े, योगे, कन, कडून,
न, ाा, की, हाती
४.यतेकवाचक – शाय, खेज,
ज, ना, ाचन,
न
ू , वयतत, पता
५.हेतवाचक
वु ाचक – साठ, काणे, कता, अर, ीयिर, नमत, र
६.तनावाचक

ु नावाचक – पेा,
ा, त, तम, मये, पस
७.योयतावाचक – योय, साखा, जोगा, सम, समान, माणे, बहु कू म
८.कैै वलयवाचक – च, मा, ना, पण, फत, केके ळ
८.क

९.संहवाचक
हवाचक – सा, ुा, देखील, ह, पण, बक, केके ळ, फत
१०.संबंबधवाचक
ध
ं वाचक – शी, षयी, सबबधी.
धी.
११.साहचयणवाचक
वाचक – बोब, सह, सगे
गे, सकट, सहत, से, नशी, समेत.
त.
१२.भागवाचक – पैक,
क, पोट, आतन
ू
१३.वनमयवाचक – बल, ऐजी, जागी, बदल.
१४.दवाचक – त, ती, कडे, लागी.
१५.वोधवाचक – , ीण, उलटे, उलट
१६.पमावाचक – भ

नामसाधत शदयोगी अयय – कडे, मये, माणे, प,

ू , अती,
ती, मुळे , षयी
वशेषसाधत
षसाधत शदयोगी अयय – सम, साखा, सहत, समान, योय, 
धातसाधत
स
ु ाधत शदयोगी अयय – कता, देखील, पाेतो,
तो, लागी, लागन.
न
ू .
यावशेषसाधत
षसाधत शदयोगी अयय – खालन,
न
ू , मागून,
न, न, आतून,
न, जळून

संक
कृ त शदसाधत – पयत,
त, ना, सम, समीप, पो

शदयोगी अवयय जोडताना मागील शदाचे सामायप होते. जसे

माड-मा
ड-माडाखाल,
डाखाल, घटे-घटेबाहे, घ-घापढेढु े, कोहाप-कोहाप
ू -कोहापपास
ू पासन,
न
ू , कोहापुापास
ापासन
ू

शु शदयोगी अयय – च, देखील, ना, पण, मा, सुा,

ा, ह – अशी शदयोगी
शदय ोगी अवयय आहेत
क ती शदाला जोडून येताना मागील शदाची
ची सामायपे, होत नाहत, अशा शदयोगी
अवययाना
ना श
ु शदयोगी अवयये असे हणतात. या शु शदयोगी अवययामुळे , मागील
शदाया
या अिरास
ास शेष जो येतो.

वभतीययांची
ची कायण काऱया शदयोगी अययाना वभती तपक अयये असे
हतात.

वभती वभती तपक अयये

तया त, लागी
ततीया
तृ ीया कडून,न, की, ाा, मळ ु े , योगे, माणे, सह, बोब, तीने
चतर र
ु  कता, साठ, कडे, त, ीयिर, बल, ती, ऐजी, त
पचमी
चमी पासन, न
ू , पेा,
ा, शाय, खेज,
ज, कडून, न, ाचनू
षठ सबबध
धी,
 ी, षयी
सतमी आत, मये, खाल, ठायी, षयी, समो, भोती, ऐजी

उभयावयी अयये
दोन क ा अधक शद अरा दोन क ा अधक ाये याना
ना जोडणाऱया अका शदाना
ना
उभयायी अवयय असे हणतात.
( उभय हणजे दोन, त अवयय हणजे सबबध
 असा उभयायी या शदाचा अिर आहे. )

उभयावयी अययाचे का

१.धानवसचक
च
ू क उभयावयी अयय
२.गौवसचक
च
ू क उभयावयी अयय
उभयायी अवययाननीी जोडल गेलेल ाये त क ा एकमेक
काा
 अलबून नसणा
हणजे ती साया दिजाची
ाची असतील त अशा काया उभयायी अवययाना ना
धानासचकच
ू क उभयायी अवयय असे हणतात. पण हच अवयये जवहा एक धान ाय
 दसे
स
ु े गौण ाय ( हणजे अिराया
ाया टने धान ाया अलबन ू असलेले ाय )
असेल,
ल, त अशी असमान दिजाची ाची ाये जोडतात तवहा याना
ना गौणसचक च
ू क उभयायी
अवयय असे हणतात.
 धानवसचक
च
ू क उभयावयी अययाचे पोटका
१.समययबोधक
ु ययबोधक उभयावयी अयये.
( समयय
ु यय हजे बेज
ज )
उदाहणािर आण, , शाय, अन, आणखी, आणक, न, न, , ह
जा चमकू लागया आण पासाला सात
ु ात झाल.
पलाने घयाबाहे
घयाबाहे मान काढल  कलबलाट के ला.
भकाऱयाला मी एक सदा दला शाय याला जेू घातले.

२.वकलपबोधक उभयावयी अयये

( कप हणजे दोहतील एकाची नड )

उदाहणािर अरा, ा, क, क ा
दे जाो अरा ाहो, पाडु गी ढ भाो.
पाउस पडो ा न पडो, तला
ल
ु ा आज गाी गेल
लेेच पाहजे.
तला
ल
ु ा ान हे क धन हे?
तू ये क ा न ये, मी जाणाच.

३.यन
नवबोधक
ू वबोधक उभयावयी अयय ( यनव न
ू व हजे कमीपा )
यांन
नाा वोधदशणक असेह
ह हतात.
उदाहणािर क ा, पण, पत,ु बाक, त
शेतकया
तकयानी
नी शेते
ते नागल
गल पण पाऊस पडलाच नाह.
पकळ
ु कळ मले
ल
ु े उतीिण झाल पतु पहया िगात
ात कोणीच आले नाह.
माे प कितपे उाे.
आईला रोडे बे नाह बाक सि ठक.
 ४.पमाबोधक उभयावयी अयय
उदाहणािर हणन,
न
ू , सबब, याकता, अतए, तमात, यामुळे
ळे, हणन,
न
ू , यात, सबब
मधने
न
ू े उतम भाषण केके ले हणन
ू याला बीस मळाले.

सायकल ाटे
ाटेत नादत
ु त झाल सबब मला उशी झाला.
तह
ु ह याचा अपमान केके ला याकता तो तमयाकडे
म
ु याकडे येत नाह.

गौवदशणक उभयावयी अययाचे का

१.वपबोधक उभयावयी अयय
ु े धान ायाचे प क ा खलासा
या उभयायी अवययामळ ल
ु ासा गौण ायाने कळतो
यास पबोधक उभयायी अवयय असे हणतात.
उदाहणािर एक पये हणजे शभ
भ पैस
से.े
तो हणाला क मी हलो.
दशर हणन
ू एक ाजा होऊन गेला.
नती
ती अिज ऐसा जे –

२.उेशबोधक
शबोधक उभयावयी अयय
हणन,
न
ू , सबब, यात, काण, क यासाया अवययानी नी जवहा गौण ाय हे धानायाचा
उेश क ा हेतू आहे असे दिशले जाते तवहा यास उेशबोधक
शबोधक उभयायी अवयय असे

हणतात.
उदाहणािर चागला
गला औषधोपचा मळाा हणन
ू तो मबुबईस
ईस गेला.
जेते
तपद
पे द मळाे यात याने खपू यन केके ले.

३.काबोधक उभयावयी अयय

काण का, क, काण क , क अशा काया काण दाखणाऱया अवययाना
ना काणबोधक
उभयायी अवयय असे हणतात.
उदाहणािर याला बढती मळाल, काण याने चोख कामग बजाल.
आहाला हेच कापड आडते, का क ते आपया देशात तया झाले आहे.
 ४.संके तबोधक उभयावयी अयय
ज-त, ज-त, हणजे, क, त ह अवयये सके त क ा अट दाखतात अशा अवययाना
ना
सके तबोधक उभयायी अवयय असे हणतात.
उदाहणािर ज शाळेस सुी
ी मळाल , त मी त मयाकडे
म
ु याकडे येईन.
ज याला समजान
ू सागतले
गतले त याने ऐकले नाह.
तू लक घ आलास हणजे आपण बागेत जाऊ.
तू मायाकडे आलास क मी येईन.
यन केके ला त फायदाच होईल.

के वयोगी अयय
केलयोग अवययाच
चेे गकण याया
या पान न ठता ती अवयये कोणती भाना
वयत कतात यान ठते.

के वयोगी अययाचे पढ

ढु  का पडतात.

यथण उगावाची अयय

केलयोगी अवयये सामायतः ायाया आभी येतात  भाना वयत कतात पण
काहसे उगाासाखे ाटणाे शद ायाया मयेह
ह येतात. उदाहणािर

१.पण बेटे मन र ाहना.

२.मी आपला काय बोलणा ?
३.काल हणे मल ला
ु ानी
नी गडबड केके ल.
४.येणा असेल त येईन बापडा !
ल ायातील बेटे, आपला, हणे, बापडा हे शद कोणयाह भाना वयत कत नाहत
क ा यायाम
यामळ
ु े अिरातदे
ातदेखील शेष भ पडत नाह उलट ायाया अिराया
ाया टने
निरक क ा वयिर हे शद येत असयामळे अशा शदाना ना वयिर उगााची अवयय असे
हणतात. ु

बोलताना केके ळ लकब हणन ू क ा आठनासे झाले हणनू काह वयतीया या बोलयात
पालपदासाखे
पू दासाखे काह शद पहाप
ु हापहा
ु हा येताना आढळतात जसे आता, ब का, जळल मेल, ल,
आणखीन, कळल इतक, जेहेहेत,े बक गेे अशा शदाना ना पापणाि
ू णािरक केके लयोगी अवयये
क ा पालपदे
पु दे असे हणतात.

वभतीचे अथण
ायात नामाचा क ा सिनामाचा
नामाचा यापदाशी जो सबबध
 असतो याला काकसबबध
 असे
हणतात आण या भतीला काकभती असे हणतात.

ायातील नाम क ा सिनाम

नाम याच
चेे यापदाशी जे सबबध
 असतात, याना
ना काकािर असे
हणतात आण यापदाशाय इत शदाशी शी असेले
लले े जे सबबध
 असतात या सबबधा
ध ाना
ना
उपपदािर असे हणतात.

वभतीचे अथण
यापदाने दिशलेल या कणाा ायात कोणीत असतो याला किता असे हणतात.
कियाची
ाची भती कधी कधी रमा असते. रमेचा
चा मख
ु काकािर किता होय.

कियाने
ाने केके लेल या कोणा घडल हे सागणाा
गणाा शद हणजे किम. किमाची भती
तया हणजेच तीयेचा काकािर किम होय.

ायातील या या साधनाने घडते क ा याया साधनाने घडते याला कण असे
हणतात. ‘कण’ हणजे साधन. मी सने ु ने सफचद कापले या ायात कापयाची या
स
ु  या साधनाने केके ल हणन
ू सने
ु ने या शदाची भती ततीया
तृ ीया असन
ू ततीये
तृ ीयेचा मुय
य
काकािर कण आहे.
जवहा या दानाचा अिर वयत कते तवहा ते दान याला कयात येते ते याया ाचक
शदाला क ा देणे, बोलणे, सागणे
गणे इयाद अिराया
ाया या याला उेशनू घडतात या
तलाल
ू ा ा रानाला सदान
दान असे हणतात. ‘मी गजीना
ु जीना दणा दल’ या ायात
गजीना
ु जीना याची भती चतर र
ु   चतरचा
र
ु चा मय

ु य काकािर सदान
दान आहे. ( सदान
दान = दान )

या जरनू सु होते, तरन

ू ती वयती ा तू दू जाते हणजे येया सबबधाने
ध ाने
यायापासनू एयाया तचाच
ू ा योग दाखायाचा असतो यास अपादान असे हणतात.
उदाहणािर मी शाळेतन
ू आताच घ आलो या ायातील शाळेतन ू या शदाची भती
पचमी
चमी  पचमीया
चमीया मय

ु य काकािर अपादान आहे. ( अपादान = योग )

कोठे घडल क ा कक वहा घडल हे सागणाऱया

ायातील या कोठे गणाऱया हणजेच येचे रान क ा
काळ दिशणाऱया शदाया सबबधास
धास अधकण असे हणतात. दोज सकाळी मी शाळेत
जातो या ायातील सकाळी  शाळेशाळे त हे शद अनमे 
ु मे येचा काळ  रल दाखतात
दाख तात

याची
ची भती सतमी  सतमीचा मय
ुय काकािर अधकण आहे.
( अधकण = आय, रान )

सबोधनाचा
बोधनाचा उपयोग हाक माताना कतात. जे नाम सबोधन
बोधन हणन
ू ापले जाते याला
का होतो  ययह लागतात हणनू सबोधन
बोधन ह आठी भती मानतात.

वभती यय काकाथण

रमा यय नाहत किता
तया स, ला, ना, ते किम

ततीया
तृ ीया ने, ए, शी, नी, ई, ह कण
चतर र
ु  स, ला, ना, ते सदान
दान
पचमी
चमी ऊन, हून अपादान
षठ चा, ची, चे, या, ची सबबध

सतमी त, ई, आ अधकण
सबबोधन
ोधन -, नो हाक

भती ह काकािरन मानयापेा

ा ययान मानी.

काह शदयोगी अवयये भतीययाची कामे कतात. ननाया भतीया अिरााने ने

ननाळी शदयोगी अवयय नामास लागतात  ती लागयापू  बहु धा
धा याचे
चे सामायप
होते. याना
ना भतीतीपक अवयये असे हणतात. ह अवयये भतीचा अिरह
दिशतात.

योग

ायातील
ाची ककि
ाता,ाकि, मकिाची
म, यापदाशी
यापद याया
जी
या जपपसबबधाला
ध ाला योग असे हणतात.
कियाची ु णी, ठेण क ा चना असते तलाच वयाकणात
ळ
ळणी,
योग असे हणतात.

किता शोधताना रम ायातील यापदाचा मळ

ू धातू शोधन
ू काढाा  याला ‘णाा’
यय लानू कोण? असा न काा हणजे किता मळतो.

ायातील यापदाने दाखलेल या कियापास

ापासन ु ऱया कोणा क ा
ू नघते  ती दसऱया
स
कशा त घडते. या येचा पणाम याया घडतो क ा यायाकडे येचा ोख

क ा कल असतो ते या येचे किम असते.

या यापदाचा अिर पूिण होयास किमाची
ाची ज लागते यास सकिमक यापद असे
हणतात. या यापदाचा अिर पिूण होयास किमाची
ाची ज लागत नाह, यास अकिमक
यापद असे हणतात.

योगाचे का
योगाचे मखय
ख
ु य तीन का आहेत.
१.कतण
 योग
२.कमण
ीी योग
३.भावे योग

कित योगात किता हा धातपे

ु पेश ( यापदाया पा अधका चालणाा ) असतो.
कित योगातील यापद सकिमक असले त यास सकिमक कित योग  यापद हे
अकिमक असयास यास अकिमक कित योग असे हणतात. उदाहणािर
ती गाणे गाते. ( सकिमक कित योग )
ती घ जाते. ( अकिमक कित योग )
 कतण योगाची ि
ू
हमी रमात असतो  किम हे रमात क ा तीयात असते.
कित योगात किता हा नेहमी
उदाहणािर मी शाळेतन
ू आताच आलो.
पोपट पे खातो.

शक मुल
लााना
ना शकतात.

कमण
ीी योग
तृ ीयात, चतर
किमणी योगात किम रमात असते. किता रमात कधीच नसतो. किता ततीया ुरत,
त
 ,
तृ ीयात क ा शदयोगी अवययत असतो.उदाहणािर
सकणी ततीया
तने गाणे हटले.
मला हा डग चढतो.
ामायाने काम कते.
माजाकड
जाकडून उउ द
द माला गेला.

कमणी
ी योगाचे का
१.धानकतक
ूण कमणी
ी योग ---- या योगात यापद लगगचनान
चनानुसा
सा बदलत असले
त बहु ते
तक
े किताच
ाच धान असतो, यास धानकति क
ू किमणी योग असे हणतात.
उदाहणािर
तने गाणे हटले. मला हा डग चढतो.

२.शय कमण
ीी योग ---- ामायाने काम कते या ायात शयता सुचले
चलेल आहे

यातील यापद शय यापद आहे यास शय किमणी योग असे हणतात.
३.ाचीन माठ कावयात सकिमक धातलाल
ू ा ज हा यय लाून कजे, बोलजे, कजे, देईजे,
अशी किमणी योगाची उदाहणे पहायास मळतात. या काया योगास ाचीन क ा
पाण
ु ाण किमणी असे हणतात. उदाहणािर
ा काय किम कजे लघु लेकाने
काने
नळेे इासी असे बोलजेल
नळ लेे
जो जो कजे पमािर लाहो
जी नशधापासा हणीजेल लोो
४.याची गोट लहून झाल या काया ायात याची हा किता षठ भतीत आहे.
लहून झाल या सयत
ु त यापदाने यापदाया समातीचा अिर सूचत
चत केके लेला असतो अशा
काया योगाला समापन किमणी असे हणतात.

५.किमणी योगातील कियाला

ाला कडून हे शदयोगी अवयय लान
ू इजी भाषेतील
तील पतीमाणे
चना कयाचा जो नीन का आहे यास नीन किमणी क ा किमकित असे हणतात.
उदाहणािर शपायाकडून चो पकडला गेला.

इजीतील passive voice ला माठत किमकित असे हणतात. सकिमक धातूया या
भतकालाचक
त
ू कालाचक कृ दताला जा या सहाय धातची
च
ू ी मदत देऊन हा योग कतात. किमकित ला
काहजण नीन किमणी असे हणतात. जवहा ायातील किमाला ाला ाधाय देऊन धान
कायाचे असते क ा किता पट नसतो क ा कियाचा
ाचा उलेख टाळायाचा असतो याेळ
ळीी
हा योग सोयीचा असतो. उदाहणािर

गाय गायाकड
ुायाकडून बाधल
धल जाते.
यायाधीशाकडून दड आकायात आला.
सभेत पके ाटल गेल. साना
ना समज दल जाईल.

भावे योग
जवहा यापदाचे प कियायााया क ा किमाया
ाया लगचनामाणे
गचनामाणे बदलत नसन ू ते नेहमी
हमी
ततीयप
तृ ीयपषी,
ु षी, नपसकल
स
ु कलगी,
गी, एकचनी असन ू त असते, तवहा अशा काया ायचनेस
भाे योग असे हणतात.
भाे योगात यापदाचा जो भा क ा आशय असतो याला ाधाय असते  या मानाने
किता क ा किम दोह गौण असतात.

भावे योगाची ि
ु ----
तृ ीयात क ा चतर
१.किता ततीया ुरत असतो.
उदाहणािर ामाने ाणास माले.

२.किम असयास याची सययी तया भती असते.

उदाहणािर शकानी
नी याराना
ना शकाे.
३.अकिमक भाे योगात यापद यर असते.
उदाहणािर याने आता घ जाे.
४.शयािरक यापदाचा नेहमीच
हमीच भाे योग होतो.
उदाहणािर याला घ जाते.

भावकतण योग
उदाहणािर १.मला आज मळमळते.
२.तो घ पोहचयापच
ू च साजाले
जाले.
३.आज सतत गडगडते.
४.सहलस जाताना काजजळ उजाडले.
ल ायातील यापदाना ना कत असे नाहत. सिच ायातील यापदे ततीयप
तृ ीयपुषी
षी
नपसकल
ुसकलगी
गी एकचनी आहेत हणजे ती भाेयोगी
योगी आहेत पण याना ना कत नसयामुळे हा
अकति कु भाे योग होय. अशा ायात येचा चा भा क ा अिर हाच ायातील किता
असयामळ ु े यास भाकित योग असेह
ह हणतात.

म कं वा संक

क योग
कित  किमणी या दोह योगाया छटा आढळणाऱया ायातील योगास कति ु-किमसक
क
योग असे हणतात. उदाहणािर
१.तू मला पतक
ु तक दलेस.
२.तू कता हटलस.
३.तह
ु ह कामे केके लत.
४.तू लाडू खालास.

कमण भाव संक

क योग
किमणी  भाे योगाया छटा असणाऱया ायातील योगास किम भा सक
क भा सक
क
योग असे हणतात. उदाहणािर
१.आईने मलला
ल
ु ला नजले.
२.मी याला मबईस
बु ईस धाडले.

कतुण भाव संक

क योग
कित  भाे योगाया छटा असणाऱया ायातील योगास कति ु भा सक
क योग असे
हणतात. उदाहणािर
१.तू गाईला घाललेस. २.तू मला ाचलेस.
 समास
शदाया
या एकीकनास समास असे हणतात.
शदाया
या एकीकणाने जो एक जोडशद तया होतो याला सामासक शद असे हणतात.
फोड कन दाखयाया पतीला ह असे हणतात. ह हणजे कमीत कमी शदात

सामासक शदाचे केके लेले पटकण होय. उदाहणािर नभोजन हा सामासक शद असन
ू
‘नातील भोजन’ हा याचा ह होय.

समासाचे का
समासात कमीत कमी दोन पदे क ा शद एक येतात. दोन शदापपैक
क
ै  कोणया पदाला
ायात अधक मह हणजे कोणया पदाबल आपयाला अधक बोलायाचे असते
यान समासाचे पढल ढु ल का पडतात.
१.अययीभाव समास ------ पहे पद मुि
२.तपषु ष समास ----- दसे
स
ु े पद मि
ु
३.वंव
व समास ---- दोह पदे महवाची
४.बहु ीह
ीह समास ----- दोह पदे महवाची नसन
ू यावन तसऱयाच पदाचा बोध

अययीभाव समास या सामासााच थमपदधान

थमपदधान समास असे हतात.
जवहा समासातील पहले पद बहु धा
धा महाचे असते  या सामासक शदाचा ाप
याशेषणासाखा
षणासाखा केके लेला असतो तवहा अवययीभा समास होतो.
उदाहणािर आजम – जमापासन, न
ू , यराशती – शतीमाणे, तदन – येक दशी,
तण – येक णाला

या समासाची आणखी उदाहणे पुढलमाणे

ढलमाणे आहेत.
दोज, हहमेश,
श, बनधोक, बेलाशक,
लाशक, गैशत,
शत, बहु कू म, दमजल, बनशित, बेमाल
मालुम,
म,
गैहज,
हज, गाोगा, जागोजाग, गलोगल, पदोपद, घोघ, दाोदा, तोती,
दसदस,
दस, पालोपाल इयाद.

तपष
ु ष समास
या समासातील दसे
स
ु े पद महाचे असते  अिराया ाया टने गाळलेला शद क ा
भतीयय ह कताना घालाा लागतो यास तपुष ष समास असे हणतात.
उदाहणािर तडपाठ – तडाने पाठ, कक बपा – कक बेसाठ पा, महादे
महादे – महान असा दे,
अनट – नाह इट ते
तपष
ु ष समासातील दोह पदे
पदे कधी कधी हाया ेळी
ळी एकाच भतीत असतात यास
सामानाधीकण तपष ु ष समास असे हणतात.
उदाहणािर काळमाज
ज – काळे असे माज
ज

तपष
ु ष समासातील दोह पदे
पदे भन अशा भतीत असतात यास वयाधीकण तपुष
ष
समास असे हणतात.
उदाहणािर देपजा
ज
ू ा – देाची पजजा
ू ा

तपष
ु ष समासाचे का -----
अ.वभती तपषु ष समास
ु ष समासात कोणयात भतीचा क ा भतीचा अिर वयत कणाऱया
या तपष
शदयोगी अवययाचा लोप कन दोह पदे जोडल जातात यास भती तपुष ष समास
असे हणतात. या समासाचा ह कताना एका पदाचा दसऱया
स
ु ऱया पदाशी असलेला सबबध
 या
भतीययाने दाखला जातो याच भतीचे ना या समासाला दले जाते.

सामासक शद ह समास आणखी उदाहणे

दख:ात
ख
ु :ात द:खाला
:ु खाला ात तया तपषु ष कृ णात, देशगत
भतीश भतीने श ततीया
त
ु ीया तपष
ु ष तडपाठ, दया, गुणहन,
णहन, चौपट,
ईनिमत, बुीजड
ीजड
डागण
गण डेसाठ
साठ अगण
गण चतर
र
ु  तपष
ु ष गायान, पोळपाट, ाटखिच,
मढाडा, पजावय,
ज
ू ावय, बाइलेडा,
डा,
वयाहभोजन
ऋणमत
ुत ऋणातून मत
ुत पचमी
चमी तपष
ुष सेान
ानत,ृ त, गिभीमत,
त,
जातीट, चोभय, जमखोड,
लगोटम
गोटम
ाजपु ाजाचा पु षठ तपष
ु ष देपजा,
ज
ू ा, ाजाडा, घोडदौड,
लमीकात, त, धिमेड,
ड, आबाई,
बाई,
भपती,
पू ती, यायास
घजाई घातील जाई सतमी तपष
ु ष िगास, पोटशळ, ळ
ू , नभोजन,
कू पमडूक,
क, घधदा,दा, कलाकु शल,
पाणकबडा
 आ.अक
ु तपष
ु ष समास
या भती तपषु ष समासात पिू पदाया
पि दाया भतीययाचा लोप होत नाह यास अल ुक
तपष
ु ष समास असे हणतात. या समासाचे माठ भाषेतील तील एकमे उदाहण हणजे
तडीलाणे. या समासाची सक
कृ त भाषेतीलतील उदाहणे पुढलमाणे
ढलमाणे आहेत – अेस,
स, युधठ,
धठ,

पके ह, ससज इयाद.

इ.उपपद तपष
ु ष समास
या तपष ु ष समासातील दसस ु ाधते क ा कृ दते आहेत  ती अशी आहेत क
ु  पदे ह धातसाधते
स
याचा पणे उपयोग कता येत नाह अशा समासास उपपद क ा कृ दत
चा ायात तपणे
तपष
ु ष समास असे हणतात.
उदाहणािर र रका,
का, कु भका, पारर,
रर, मािगर, ज, हग, शेषशायी,षशायी, देशर, मनुज,
ज, नप,
पृ ,
सखद,
ख
ु द, पयोद, खग, नग, स, 
ु , कृ तन, शेतक,
तक, कामक, आगलावया, भाजीया, ाटस
इयाद,

पके ह, ससज यासाखे सककृ त सामासक शद  मळेक, पहाेक, पाखेया,
गळेकापू यासाखे माठ सामासक शद हे अलक ु  उपपद तपुष
ष अशा दोह काची
उदाहणे आहेत. यातील पहया पदातील भतीचा लोप झाला नाह हणन ू ते अलुक 
यातील दस
स
ु  पदे धातसाधते
स
ू ाधते आहेत हणनू ते उपपद तपुष
ष अशा समासानाना उभय-तपुष
ष
असेहह हणतात.

ई.न तपुष
ष समास
या तपष
ु ष समासातील पहले पद नकाार असते यास न तपुष ष समास असे
हणतात.
उदाहणािर अपा,
ु ा, नातक, अयोय, अनाद, नापसत,
त, अनाचा, अयाय, अहसा,
सा, नोगी,
नाइलाज, नाउमेद, द, बेड,
ड, गैहज
हज इयाद

उ.कमणधाय
धाय समास
या तपषु ष समासातील दोह पदे एकाच भतीत हणजे रमा भतीत असतात
तवहा यास किमधाय समास असे हणतात.
उदाहणािर महादे, घनयाम, तचददन,
न, मखकमल.
ख
ु कमल.
 कमणधाय
धाय समासाचे पोटका
१.शेषण
षण पिू पद
पि द ---- तचदन,
दन, नीलकमल, पताबब
२.शेषण
षण उतपद ---- घननील, पषोतम,ु षोतम, भाषात,
त, ेषषाात
त
३.शेषण
षण उभयपद ---- पाढाश ढाश,

ु , यामसद,
ुद, लालभडक, हागा, काळाभो

४.उपमान पिूपद
पि द ---- कमलनयन, मेघयाम,
घयाम, चम
मखु
५.उपमान उतपद ---- मखच ख
ु च,
, चणकमल, नसह
६.पक उभयपद ---- याधन, कावयामत, तृ , भसाग, ुलता,
लता, चणकमल

ऊ.वगु समास
या किमधाय समासातील पहले पद सयाशे षण असते  सामासक शदान एका
याशेषण
समययाचा
ू ययाचा अिर दिशला जातो तवहा यास गु समास असे हणतात.
उदाहणािर पचट,
चट, ना, चातिुमाास,
स, भन,
ु न, सताह, दल, पचपाळे
चपाळे, चौघडी, ैल
लोय,
ोय,
बाभाई, पचाती
चाती इयाद.
गु समासाला सयाप
यापूिपद
पि द किमधाय समास असेहह हणतात.

ए.मयमपदोपी समास
या सामासक शदातील पाहया पदाचा दसऱया स
ु ऱया पदाशी सबबध
 दाखणा मधल काह पदे
लोप काी लागतात याना ना मयमपदलोपी समास असे हणतात.
उदाहणािर कादेपोहे, साखभात, चलतसासा
ल
ु तसासा
या पदाला लतपद
ु तपद किमधाेय समास असेह ह हणतात.
आणखी उदाहणे पढलमाणे
ढु लमाणे डाळागे
गे, पणपोळी,
ु णपोळी, लगोटम,
गोटम, भोजनभाऊ, घोडेा,
ा,

मासभाऊ, बालम, गुळ

ळााबा,
बा, मामेभाऊ,
भाऊ, बटाटे
बटाटेभात, नातसन
ू इयाद

वंवव समास
या समासातील दोह पदे
पदे अरि
अर या
ि या धान हणजे समान दिजाची
ाची असतात यास दद
समास असे हणतात. आण, , अरा, क ा या उभयायी अवययानीनी ह पडे जोडलेल
असतात. उदाहणािर ामलमण, पापपय, ु य, टदाडू
 वंवव समासाचे का
१.इतेेत वंवव समास
१.इत
आण,  या समचयबोधक
म
ु चयबोधक उभयायी अवययाचा ाप
उदाहणािर आईबाप, हह, ीपष,
ु ष, अहनकु ल, एकीस, कृ णाजि न,
ु बहणभाऊ इयाद
२.वैकलपक
कलपक वंवव समास
क ा, अरा, ा या कप दाखणाऱया उभयायी अवययाचा चा ाप
उदाहणािर खेखोटे, तीनचा, बेाईट, पासनापास, पापपुय,
य, धिमाधि
ाधिम, यायायाय,
सयासय इयाद
३.समाहा वंवव समास
या समासातील पदाचा ह कताना यातील पदायाया अिराशाय याच जातीया इत
पदाराचा
चा यात समाेश हणजेच समाहा केके लेला असतो यास समाहा 
 समास असे
हणतात. उदाहणािर

मीठभाक, चहापाणी, भाजीपाला, अरनपा

रनपाघन
घन
बहु ीह
ीह समास
बहु ीह
ीह या सामासक शदातील दोह पदे महाची नसन
ू या दोन पदाशाय
शाय तसऱयाच
पदाचा बोध होतो, हा सामासक शद या तसऱया पदाचे शेषण
षण असते.
बहु ीह
ीह समासाचे का
१.वभती बहु ीह
ीह समास
का सामासक शद ह इत उदाहणे
तया ातधन ात आहे धन यास तो ातोदक, लधट
ततीया कतकािय कत आहे कािय याने तो जतय, कतकय, दतधन
ृ र
चत र
ु  ृ
चौकोन ृ आहेत कोण याला
चा दशमुख, ृ ृ दतडा
ख, गजानन, तु डा
तो
पचमी
चमी निधन निगत आहे धन निबल, गलतपिण, गतैभ
भ
यायापासन
ू तो
षठ लबोद
बोद लब आहे उद याचे तो चपाणी, चशे
शेख,
ख,
मूषकाहन,
षकाहन, गडज,
लमीकात
सतमी भमाद भीम आद आहे यात कृ पाद, नाक, पिूणजल
तो
 वभती बहु ीह
ीह समासाचे का
अ.समानाधीक बहुीह
ीह समास ---- बहु ीह
ीह समासाचा ह कताना दोह पदे
एकाच भतीत
उदाहणािर भतय, जतय

आ.याधीक बहु ीह

ीह समास ---- बहु ीह
ीह समासाचा ह कताना दोह पदे भन
भतीत
उदाहणािर पनाभ, चपाणी

२.न बहु ीह

ीह समास
बहु ीह
ीह समासाचे पहले पद अ, अन, न, न असे नकादिशक असेल त यास नबहु ीह
ीह
समास असे हणतात. उदाहणािर
अवयय, अनेक,क, नपसक,
ुसक, अनाद, निधन, न:शद, नोगी, अनत,
त, नस

३.सहबहु ीह
ीह समास
बहु ीह
ीह समासाचे पहले पद सह असे असन
ू तो सामासक शद शेषषण
ण असयास याला
सहबहु ीह
ीह समास असे हणतात.

४.ादपबहु ीह
ीह समास
बहु ीह
ीह समासाचे पहले पडे ज , पा, अप, द,
ू , सु,  अशा उपसिगान
ान युत
त असेल त
यास ादपबहु ीह
ीह समास असे हणतात. उदाहणािर
सलोचना,
ुलोचना, निधन, ागी, दग
ु ि ुणी, ा इयाद

समासावषयी काह महवाचे

१. ु ष समत असलेले शद नामे क ा शेषण
  तपष षण असतात.
२.अवययीभा असलेला ला शद याशेषण
षण असतो.
३.बहु ीह
ीह समास असलेला शद शेषणषण असतो.
 शदसी
शद कसा बनतो हणजेच स होतो याला शदसी
शद सी असे हणतात.

१.तसम शद ----- सक

कृ त भाषेतन
ू जसाच तसे माठ भाषेत आलेले शद \

उदाहणािर क, मध,ु ग,ु, पता, प,ु, कया, ,


ृ , पष,
ुष, धिम, सका, समिरन, उस,
पप,
ु प, जल, ीती, क, र,
र, पी,
ृ ी, भगोल,
ग
ू ोल, यान, भगान, पतु, ययप, यरामती,
किण, पिण, अय, हत, मतक, किम, अनी, नद, कमल इयाद

२.तदभव शद ----- सक

कृ त शदाया
या मळ
ू पात बदल होऊन माठत आलेले शद
उदाहणािर कान, चाक, आग, पान, नती,
ती, घ, पाय, भाऊ, सास,ू सासा, गा, दध,
ध
ु , घास,
कोळा, ओठ, घाम, काम, इयाद

३.देशी कं वा देशज शद ----- या शदानाच

नाच देशी, देय, क ा देशज शद असे
हणतात.
उदाहणािर झाड, दगड, धडा, घोडा, डोळा, डोकेडोके , हाड, पोट, गुडघा,
डघा, बोका, ेडा, बाज, ागे
ग,े
लगडे
ग
ु डे, झोप, खळा,
ळ
ु ा, चमणी, ढेकु ण, कक ब इयाद.

४.पभाषीय शद ------ याचे दोन उपका पडतात.

अ.पकय क ा देशी शद
ब.देशी शद (पातीय
तीय भातीय शद)

अ.पकय कं वा वदेशी शद

इंजी ------ टेबल, पेप,
प, माकि
माकि , नब,
ब, टच, स, याडम, ऑफस, ेन, ेे, बस,
टकट, यवह, मोट, कडट, टेशन, पोट, कािड, पािसल, निस, डॉट, पेश
शट,
ट , इजेशन,
शन,
हॉपटल, शिट, पट,
ट, बटन, बट, बॉल, ेस,
स, लास इयाद.
पोतग
गीज
ुण ीज ----- बटाटा, तबाख
बाख,ू पगा, बजागे, कोबी, हापस,
स
ू , फणस इयाद.
फासी ----- खाना, सामान, हककत, अत, अ ,ू पेशा,शा, सौदाग, कामगा, गुहे
हेगा,
फडणीस इयाद.
अबी ----- अिज, इनाम, हु कु म, मेहनत,
हनत, जाह, मज,
ू , शाह, साहेब, मालक इयाद.
 ब.वदेेशी शद ( पांत
ब.वद तीय
ीय भातीय शद )
कानडी ----- अनम अका, ताई, अडकता, भाक, तप,
पू , कु ची, काबळे
बळे , खलबता, ळी,
गुढढ,, कल, गडी,
डु ी, शके
शके काई इयाद
गुजाती
जाती ----- घी, दाद, शेट, ट, दलाल, डबा, कामटेकडा इयाद
तामळी ----- चलपल, सा, मा इयाद
तेग
गु ----- ताळा, अनासा, कडूकमड
कमडूक इयाद
हंद
द ----- भाई, बेटा,
टा, बचा, मलाप, तपास, दल, औ, बात, दाम, कोड इयाद.

स, साधत, उपसगण, यय

ू धातू क ा शद भाषेत असतात याना
जा, ये, क, बस, बोल, पी यासाखे मळ ना स शद
असे हणतात. क यासाया स धातपास
ूपासन
ू क, कन, किता,ा, कणाा, होका, तका,
यासाखे शद बनतात याना
ना साधत शद असे हणतात.
ू शदाया मागे एक क ा अधक अे लाून काह साधत शद बनतात. या
मळ
अाना
ना उपसिग असे हणतात.
उदाहणािर आ + हा = आहा, याचमाणे हा, पहा, हा, अपहा, सहा,
हा, उपहा,
हा, उपाहा इयाद
साधत शदांचे
चे का
१.उपसगणरटत
रटत शद
शदाया
या प
ू उपसिग लागन
ू जे शद तया होतात याना
ना उपसिगघटत शद असे हणतात.

२.ययरटत शद
या क ा धातया
शदाया ू या पढेढु े एक क ा अधक अे लानू काह शद तया होतात अशा
अाना
ना यय असे हणतात. जन या धातला ल
ू ा यय लागनू जनन, जननी, जनता, जय
यासाखे शद बनतात. या शदात न,क,ता,नी,य हे यय होत. अशा तऱहेचे यय लागन ू
बनलेया शदाना
ना ययघटत शद असे हणतात.

३.सामासक शद
४.अयत शद ----- साधत शदाचा चौरा का हणजे अयत शद. घघ,
हळूहळ जापाजा, दगडबीगड, यासाया शदात एकाच शदाचा क ा काह अाची
हळू, शेजापाजा, ची
पना
न ृ ती क ा  होऊन हे शद
ु ाती श द बनलेले असतात.
अयत हणजे  क ा दपट ु पट कणे.

अयत शदाचे तीन का असतात.

अ.पनाण
न
ु ाणयत
यत शद ----- एक पिूण शद पहा
ु हा पहा
ु हा येन
ू एक जोडशद बनतो तवहा
याला पिुनाायत
यत शद असे हणतात.
उदाहणािर जे जे ते ते, लाललाल, घेईघेई, मधनमधन
ू मधन,
न
ू , समोासमो, ा ा , तीळतीळ,
हालहाल, तकडेक
ु डेतकडे
क
ु डे, कोणीकोणी, एके
एके क, हळूहळ
हळू, पढेढु ेपुढेढे, मागोमाग, हायहाय

ब.अंश
शायत
ायत शद ----
उदाहणािर शेजापाजा,
जापाजा, झाडबीड, बाकसाक, उलासुला,
ला, आडातडा, अिधामामुिधा,ा,
अघळपघळ, दगडबगड, गोडधोड, कडूकमड कमडूक,क, घबी, उयाबया इयाद
कधी कधी पहया नामाया अिराचेाचेच नाम जोडून ती होते. उदाहणािर कागदप,
कामगाज, कपडालता, बाजाहाट, साजशगा,ग
ृ ा, बाडबता
फासी + फासी = अकलहु शा,
शा, डापेच,
च, जल ु मजब
म
ू जब
फासी + माठ = अमलबजाणी,
मलबजाणी, कागदप, खिचेच, च, मेामठाई,
ामठाई, बाजाहाट इयाद
माठ + फासी = दगामती, रटामक, धनदौलत, मानमातब, ताज,

क.अनक
कवाचक
ु वाचक शद ----
काह शदात एखाया नीाचक शदाची पन ु ती
ु ती साधलेल
ल असते. उदाहणािर बडबड,
कक, गटग
टु गटत,
टु त, कडकडाट, गडगडाट, फडफड, खदखदन, नू , तुत
तु,
, चटच
टू चट,
टू , गडगड, टट
अशा शदाना
ना अनकणाचक
क
ु णाचक शद असे हणतात.

वायपथक
थ
ृ क
बोलणाा यायाषयी बोलतो याला उेय
य असे हणतात  उेशाषयी
शाषयी तो जो बोलतो
याला धेय असे हणतात.
ायाचे दोन भाग पडतात. १. उेय
य भाग  २.धेय भाग याना
ना उेश
शााग  धेया
याग
असेह
ह हणतात.

वायांचे
चे का
१.या ायात केके ळ धान केके लेले असते यास धानार ाय असे हणतात.
उदाहणािर माझे डील आज पगाी गेले.
२.या ायात न चालेला असतो यास नार ाय असे हणतात. उदाहणािर तू
मबईला
बु ईला कवहा जाणा आहेस ?
३.या ायात भानेचा चा उगा काढलेला असतो यास उगाार ाय असे हणतात.
उदाहणािर अबब ! केके ढ चड आग ह !
४.ायातील धाने ह कधी कधी होकाार असतात जसे गोदा दा अयास कतो पण काह
धानात नका असतो जसे याचा मलगा ल
ु गा मळीच
ळ
ु ीच अयास कत नाह. अशा ायाना
ना
नकाार ाय असे हणतात. या होकाार  नकाार ायानाच कणपी  अकणपी
ाये असे हणतात.

यापदाया पावन वायाचेि ा का पडतात.

१.ायातील यापदाया पान नसताच
स
ु ताच काळाचा बोध होत असेल त यास ार
ाय असे हणतात. उदाहणािर मले
ल
ु े घ गेल – जातात – गेल – जातील.

२.ायातील यापदाया पान धी हणजे कितवय, शयता, योयता, इछा या

गोटचा
चा बोध होत असेल त यास यर ाय असे हणतात. उदाहणािर
मला
ल
ु ानी
नी डलाची
ची आा पाळाी. मला पेत पहला िग मळाा.

ती क ा उपदेश या
३.ायातील यापदाया पान आा, आशीिाद, ािरना, नती
गोटचा
चा बोध होत असेल त यास आार ाय असे हणतात. उदाहणािर
मला
ल
ु ानो,
नो, चागला
गला अयास का. पमेा
ा मला चागल
गल बुी
ी दे.

४.ायातील यापदाया पान अमक ु केके ले असते त अमुक झाले असते अशी अट
क ा सके त असा अिर नघत असेल त यास सके तार ाय असे हणतात. उदाहणािर
पाऊस पडला असता त हेत गाा आला असता.
एका वायात कती वधाने असतात यावन वायांचे
चे आिी तीन का
पडतात.
१.केे ववाय
१.क
य  एकच धेय असते यास केके ल क ा शु ाय हणतात.
या ायात एकच उेय
उदाहणािर आह जातो आमया ुया गाा.
तानाजी लढता लढता मेला. ला.
अलकडे मी तहाला
ु हाला एकह प लहले नाह.
एकदा बागेत खेळताना
ळताना आमचा कु ा काळूाम
ाम हौदात पडला.
पाढे
ढे छ दात मखास ख
ु ास शोभा देतात.
शदाया चादयात
दयात गलमोह
ल
ु मोह मोहक दसतो.
एकेे दशी य
एक ु बद झायाची बातमी येऊन धडकल.

एक धानाय  एक क ा अधक गौणाय २.मवायगौणसचक

च
ू क उभयायी अवययानी
नी जोडून
जे एक सम ाय तया होते यास म ाय असे हणतात. उदाहणािर
जे चकाकते, ते सोने नसते.
गजी
ु जी हणाले, क येकाने नयमतपणे शाळे
शाळे त याे.
आकाशात जेवहा वहा ढग जमतात, तवहा मो नाचू लागतो.
गजी
ु जी हणाले क एक हेच बळ.
जे चकाकते ते साे सोने नसते.
दवयाची जेरेरे चीती, तेरे
रे क माझे जळती.
ळ
ु ती.

३.संयतवाय
ु तवाय
दोन क ा अधक केके लाये धानबोधक उभयायी अवययानी नी जोडल असता जे एक
जोडाय तया होते यास सयत ु त ाय असे हणतात. उदाहणािर
मी ोज सकाळी पहाटे लक उठतो  एक तासभ शाळेचा अयास कतो.
सायकाळी
काळी मी डागणा
गणा खेळतोळतो क ा मासोबत
सोबत फायास जातो.

मायात एकच ाय धान असते, बाकची सि गौण असतात.

ु त ायात दोन क ा अधक धानाये असतात.
सयत
 गौवायांचे
चे का
१.नामाचे कायण काऱया गौवायाा नामवाय हतात. उदाहणािर
तो उतीिण झाला, फा चागलेगले झाले.
गजी
ु जी हणाले क मल
ला
ु ानी
नी नेहमी
हमी खे बोलाे.

न असा आहे क यायाजळ पेुस

े े पैस
सेे नाहत.
आह पिधत हलो ह ािता ख आहे.

२.वशेषवाये
षवाये
जो आडतो सान
नाा तोची आडे देाला.
जी आपणाला काह शकतात अशी पतकेु तके मल
ला
ु ानी
नी ाचाी.

३.यावशेषवाये
षवाये
जवहा घाम गाळाा तवहाच खायला भाक मळते. कालदिशक
जेरे
रे जातो तेरे
रे तू माझा सागाती.
गाती. रलदिशक
तला
ल
ु ा जसे ाटेल तसे ाग. तीदिशक
ज ामाणकपणे अयास केके ला असशील त उतीिण होशील. सके तदिशक
पासाळा असला त मले ल
ु े अलकडे छया ापत नाहत. ोधदिशक
तो इतका मोयाने बोलला क याचा आाज बसला. काणदिशक
श घाटदा वहाे हणून आह वयायाम कतो. उेशदिशदिशक

वायसंे
ेष
ष
ायसले
लेषण यालाच ायसक कलन
लन असेह
ह हणतात. एकमेककााश
शीी सबबध
 असलेल दोन क ा
अधक केके लाये दल असता ती एक कन याचे
चे एक ाय बनणे यालाच
ायसले
लेषण असे हणतात.

दोन कं वा अधक केके ववायांचे

चे एक क
केे ववाये बनवे.
१.तो फाशीन चालत होता. याचा पाय घसला. तो पडला.
फाशीन चालत असताना पाय घसन तो पडला.

२.माया आजीने मला एक डबा पाठला. यात खायाचे गोड पदािर होते.
माया आजीने मला गोड खाऊचा एक डबा पाठला.
३.मी चहा पतो. माया डलाना
ना ते आडत नाह.
माझे चहा पणे माया डलाना
ना आडत नाह.

४.ीनार टागो हे रो की होते. ीनारानी गीताजल

जल हे कावय लहले.
गीताजलचे
जलचे लेखक , ीनार टागो हे रो की होते.

५.अजि नाने
ु फया मयाया डोयाचा नेम धला.
अजि नाने
ु बाण माला.
अजि नाने
ु फया मयाया डोयाचा नेम धन बाण माला.

६.हे आधनक ु नक लोकशाहचे यग

ु आहे.
या यगात
ग
ु ात समाजाने ेळीच
ळीच जागतृ वहाे.
समाजाने आपला योय मािग सधााा. ध
ु ााा.
या आधनकु नक लोकशाहया यगातग
ु ात समाजाने जागतृ होन
ू आपला योय मािग सुधााा.
धााा.

७.हा ीमताचा
ताचा पो आहे.
तो आहे खळा.
ळ
ु ा.
आमची रती तशीच आहे.
आमची रती या ीमताया
ताया खया

ु या पोासाखीच आहे.

एखाया नामचे पटकण कणाऱया याच अिराया शदास समानाधकण असे हणतात.

संयत
ु त वाय बनवे.
१.जा चमकू लागया. पासाला सात
ु ात झाल.
जा चमकू लागया आण पासाला सातु ात झाल.

२.लोक आपल ततीत

ु ी कोत. लोक आपल नदादा कोत.
ु ी कोत क ा नदा
लोक आपल तती
त दा कोत.

३.आपण
माे पमायास
कतपे हकत
उाे. नाह. आपण कतपाने उाे.
४.ाटेत मोट नादत
४.ाटे ु त झाल. मला यायास उशी झाला.
ाटेेत मोट नादत
ाट ु त झाल हणन ू मला यायास उशी झाला.

५.एकाने माणसे मोजनू पहल.

ती नउच भल.
एकाने माणसे मोजनू पहल, पण ती मोजन
ू नउच भल.

६.आहाला नेयासाठ
यासाठ जहाज आले.
आह बचालो.
आहाला नेयासाठ
यासाठ जहाज आले हणन
ू आह बचालो.

म वाय बनवे.

१.गजी
ु जी हणाले, पी
ृ ी सिूयााभोती
भोती फते.
गजी
ु जी हणाले क, पीृ ी सिूयााभोती
भोती फते.

२.ल पेत उतीिण झाला. याने ामाणकपणे अयास केके ला होता.

ल पेत उतीिण झाला काण याने ामाणकपणे अयास केके ला होता.

३.आमचे श सढु ढ वहाे. आह योगासने कतो.

आमचे श सढ
ु ढ वहाे हणन ू आह योगासने कतो.

४.उया सी ु ी मळेल. मी तया


ु या घ येईन.
ईन.
उया सी
ु ी मळाल त मी तया 
ु या घ येईन.

५.भगान णू धाला

ु ाला हणाले.
“मी तया

ु या सन आहे”
भगान णू धाला
ु ाला हणाले क, मी तया

ु या सन आहे.

एकाच वायाचे केके व, म व संयत

ु त वायात पांत
त पढमाे
ढु माे कता
येई.
आती सु झाल. घटानाद
टानाद सु झाला.
के लाय – आती सु झाया घटानाद
टानाद सु झाला.
सयताय
ु ताय – आती सु झाल आण घटानाद
टानाद सु झाला.
माय – जवहा आती सु झाल तवहा घटानाद
टानाद सु झाला.

वायपांतत
वायाथाणा
ा बाधा न आता चनेत केके े
ाा बद हजे वायपांत
त होय.
१.नाथ व वधानाथ वायाचे पपपांत
त

जगी सिसखी
ख
ु ी असा कोण आहे ?
जगात सिसखी
ख
ु ी असा कोणी नाह.

अपमान केके यास कु णाला ाग येत नाह ?

अपमान केके यास येकाला ाग येतोच.
तोच.

फु कट दले त कोण नको हणेल ?

फु कट दले त कोणी नको हणणा नाह.

आह तमचे
म
ु चे उपका कसे स?
आह तम
मचे
ु चे उपका मळीच
ळ
ु ीच सणा नाह.

कु णी कोडे माझे उकलल का ?

माझे कोडे कु णी उकलणा नाह.

आपण यायाकडे
याकडे जायला नको का ?
आपण यायाकडे
याकडे अय जायला हे.

मला
ल
ु ाया
या अयासाची काळजी नको का ?
मला
ल
ु ाया
या अयासाची ज काळजी यायला ही.

२.उगााथ व वधानाथ वायांचे

चे पपपांत
त

के ढ उउ च इमात ह !

ह इमात खपू उउ च आहे.

काय उकडले हो काल ाी !

काल ाी खपपच
ू च उकडले.

आज गाडीत कोण गद !

आज गाडीत अतोनात गद होती.

काय अ आहे याचे !

याचे अ अतशय सद
ुद आहे.

मला लाख पये मळाले त !

मला लाख पये मळाेत अशी ती इछा आहे.

मी ायाया मयम

ु यमी
ी असतो त !
मला ायाचा मयम

ु यमी
ी होयाची फा इछा आहे.

३.होकााथ व नकााथ वायाचे पपपांत

त

पाचशे पये ह देखील मोठ कम आहे. होकाार

पाचशे पये ह लहान कम नवहे. नकाार

ह काह ाईट कपना नाह. नकाार

ह कपना बऱयापैक
क आहे. होकाार

हे आहाला सोयीचे नाह.

हे आहाला गैसोयीचे
सोयीचे आहे.

तो कोठे
कोठे न राबता
बता बोलला.
तो अखलत बोलला.

याला इरे राबा.

बा.
याला पढेढु े जाऊ देऊ नका.
याचा अिज फेफे टाळयात आला.
याचा अिज ीकायात आला नाह.

४.योगांचे
चे पप पांत
त

माज
ज उउ द
द पकडते. कित
उद
द माजाकड
जाकडून पकडला जातो. किमकित

मी चहा घेतला. किमणी

मायाकडून चहा घेतला गेला. किमकित

ामाने ाणास माले. भाे

ाण ामाकडून माला गेला. किमकित

५.मखय
ख
ु य व गौ वायांचे
चे पपपांत
त

जवहा शाळ
शाळेे ची
ची घटा
टा झाल, तवहा मी िगात
ात जान ू पोहोचलो होतो.
जवहा मी िगात ात जाऊन पोहोचलो, तवहा शाळे
शाळे ची
ची घटा
टा अयाप वहायची होती.

घयाळात नऊ ाजताच, तोच नळाचे पाणी गेले.

जवहा नळाचे पाणी गेले, तवहा घयाळात बोब नऊ ाजले होते.

जे जे चकाकते ते ते सोने नवहे.

जे जे सोने नसते तेदेदेखील कधी कधी चकाकते.

६.केे व, संयत

६.क ु त व म वायांचे
चे पपपांत
त
मला ताप आला आहे. मी शाळ
श ाळेे स येणा नाह.

के ल ाय – मला ताप आयामुळे मी शाळे

शाळे स जाणा नाह.
सयत
ु त ाय – मला ताप आला आहे, हणनू मी शाळे
शाळे स जाणा नाह.
माय – मी शाळे
शाळे स जाणा नाह, काण मला ताप आला आहे.

७.शदांच
चीी जात बदन
ू वायचना के.

ीमत माणसाना
ना गि असतो. शेषण
षण
ीमता
ताना
ना गि असतो. नाम

याया डोयात पाणी आले. नाम

याचे डोळे
डोळे पाणाले. यापद

मी कागद टकान
ू फेकू न दला. याशेषणषण
मी कागद तकाला  फेफे कू न दला. यापद

हा मलगा हशा आहे. शेषण षण

शु ा मलगा
हा हु शा ु ु गा आहे. सिनाम
ल नाम

८.अनेक शदांएवजी एक शद योजने.

पधा
धा दसातन
ू भणा अशी आमची बैठक
ठक असते.
आमची पाक बैठक
ठक असते.

यायासाखा दसा
स
ु ा कोणीच नाह असा तो योा होता.

तो आदतीय योा होता.

नात मला
ल
ु ाना
ना आय देणा अशी एक सरा
रा यानी
नी काढल.
यानी
नी एक अनारालय काढले.

जचा ना ाला आहे अशी ती ी आहे.

ती धा आहे.

या बाईला आता कोणतीह इछा ाहल नाह.

ती बाई नछ आहे.

या पतकाया
ु तकाया छपाईत कोणयाच काचे दोष ाहले नाहत.
या पतकाची
ु तकाची छपाई नदष आहे.

वायपांत
त काची काह महवाची उदाहे.
१.ताजमहाल खपू सद ुद आहे. धानार
कती सद
दु  आहे ताजमहाल ! उगाार

२.तया

ु या भेटने
टने खपू आनद झाला. धानार
तया

ु या भेटने
टने कती आनद झाला. उगाार

३.पाढा
ढा ग सिाना आडतो. धानार
पाढा
ढा ग सिाना कोणाला आडत नाह ? नािरक

४.शाळे या
४.शाळे या भयासाठ मयायापका
ुयायापकानी
नी साे काह केके ले. धानार
शाळेे या
शाळ या भयासाठ मयायापका

ु यायापकानी
नी काय केके ले नाह ?
शाळेे या
शाळ या भयासाठ मयायापका

ु यायापकानी
नी काह कायाचे बाक ठठेे ले
ले नाह. नकाार

५.तझ
झे
ु े असे खाब अ पाहून डोळे
डोळे मटाेस
सेे ाटतात. होकाार
तझे
झ
ु े असे खाब अ अगद बघत नाह. नकाार

६.सहलत खपू मजा आल. होकाार

काय मजा आल सहलत !

७.कती सद
दु  मत त
ू  आहे ह ! उगाार
ह मत
त
ू  खपू सद दु  आहे. होकाार

८.गणेशचे हे च खाब आहे. होकाार

गणेशचे
शचे हे च चागले
गले नाह. नकाार

९.फत भातीय सघच

घच अजय
य आहे. होकाार
भातीय सघाशाय
घाशाय दसा
स
ु ा कोणता सघ अजय
य आहे ?

१०.लोकाचे
चे अान पाहून महायाला दख
ु होते. होकाार
लोकाचे
चे दख
ु पाहून महायाला सख
ु होत नाह. नकाार

भाषेचे
चे अंक
का
ा
भाषेला
ला या गणधमा
ण
ु धमामळ
ु े शोभा येते या गणधमा
ण
ु धमाना
ना भाषेचे
चे अलका
का असे हणतात.

भाषेया
या अलकााचे
कााचे दोन का पडतात.
१.शदांका
का २.अथाणं
का
क
ं ा

शदांक
का
ा
१.अनास
ु ास ----- एखाया ायात क ा कतेया
या चणात एकाच अाची पुना
नाती
ृ ती
होऊन यातील नादामळ
ु े जवहा याला सौदिय ात होते तवहा अनुास
ास हा अलका
का होतो.
उदाहणािर
गडद गडद नळे जलद भनी आले,
शीतलतनु चपलचण अनलगण नघाले.

जतनील, तानील
र पल जल पल सलल
हवया तट माळाचा
चा कृ ण मेळ खेळे

सत हणती, सत पदे सहासे सय साधशी

श
ु ी घडते

पेटले
टले पाषाण पठााती शबान
नीी
गळयामये गबाया गाजे सताची
ताची ाणी

२.यमक ----- कतेया ट, मये क ा ठाक ठकाणी एक क ा अनेक
या चणाया शेट,
अे ेगया
गया अिराने
ाने आयास यमक या अलका का होतो.
उदाहणािर
जाणाा तो ानी , पिूण समाधानी , नसददेेह मनी, सिकाळ
काळ

ाय गोदा, काढ तया


ु या आठणी
फळा आल माय, मायेची आठणी

पपयमक
ु पयमक या यमकाचे उदाहण
सस
स
ु ग
गती
 ती सदा घडो, सजनाय
ज
ृ नाय कानी पडो,
कलक मातीचा झडो, षय सिरा
रा नाडो

दामयमक या यमकाचे उदाहण

आला सत कीकोकल हाह आला,
आलापतो सचतो
च
ु तो अणोदयाला

३.ेष ----- एकच शद ायात दोन अरानी

नी ापयामुळे जवहा शदचमकृ ती साधते
तवहा लेष हा अलक
का
ा होतो. उदाहणािर

माया उयाने कोणाला आनद होत नाह. अभंग ेष

हे मेघा, नाा जीवन देतोस.

घा, तू सान अभंग ेष

ते शीतललोपचाे जागी झाले हळूच मग बोले अभंग ेष

औषध नगे मजला, पसनी न
ु ी माता बे हणन
नी
ु ी डोले

ीकृ ण ना मी नव सभंग ेष

पु ाल ना मी न-व
शशपाल

कु क नका ह समने

म
ु ने सभंग ेष
ु हास अिपल स-मने
ज ास नसे तीळ यास, त तहास -ु मने

ल ओळीमधील
मधील न, न-, समने
म
ु ने, स-मने
-ु मने, नलगे, न-लगे अशा तीने या या शदाची
ची
फोड केके यानत
त दोन अिर कळून येतात या काया लेषषाला ाला सभग लेष  एकच शद
जसाच तसा ठेठे न ू याचे दोन अिर सभतात
भतात यास अभग लेष हणतात.

लेष हा शदालका
का आहे आण अिराल
ालकाह
काह आहे.

अथाणं
क
का
ं ा
 १.उपमा
दोन ततील त
ू ील साय चमकृ तीपिूणतीने जरे िणन केके लेले
ले असते तरे उपमा हा अलका
का
होतो. उदाहणािर
मबईची
बु ईची घे मा लहान, बताया
त
ु ाया खायासाखी
ु ायासाखी
साळाच ग तझा
ुझा पासाळी नभाप
आभाळागत माया तझी झ
ु ी आहा ाहू दे

२.उे
ाा
उेा
ा हणजे कपना. या दोन तची ूची आपण तुलना
लना कतो यातील एक हणजेच
उपमेय ह जणू काह दस
स
ु  तचू हणजेच उपमानच आहे, अशी कपना कणे यालाच
उेा
ा हणतात. उदाहणािर
ती गलाबी
ल
ु ाबी उषा हणजे पमेाचे
ाचे ेम जण.ू

अीया आमी, नेल

लेे मज ाटे, माहेची ाटे, खेखेुे

कती माझा कबडा मजेदा,

दा, मान याची कतीत मजेदा
दा
शोभागी ताबडा
बडा ता
ु ा हाले, जणू जाद
द फु ल उमललेले
अिधपायी पढशी
ढशी जा, गमे हगातीत बडा फौजदा
३.अपहु ती
ती
उपमेयाचा
याचा नषेध कन ते उपमानच आहे असे जवहा सागतले
गतले जाते तवहा अपहु ती
ती अलका
का
होतो. उदाहणािर

आई हणोनी कोणी, आईस हाक मा

ती हाक येई कानी, मज होय शोकका
नोहेच हाक माते, मा कु णी कु ठा

ओठ कशाचे ? देठची फु लले पाजातकाचे

हे य नसे, प रडल

डल धगधगलेले

मानेला
ला उचलतो, बाळ मानेल
लाा उचलतो

नाह ग बाई, फणा काढु नी

नी नाग हो डोलतो
४.पक
उपमेय  उपमान यात एकपता आहे, ती भन नाहत असे जेरे
रे िणन असते तरे पक
अलका
का होतो. उदाहणािर
लहान मलू हणजे मातीचा गोळा, आका दयाा तशी मूत
त घडते.

उठ
दाीपमषोतमा,
ुषोतमा,
ख
खच ाट पाहे समा
ु चमा
मा सकळीका ी
बाई काय सागो, गो, ामीची ती ट
अमताची
तृ ाची ट,
ृ ट, मज होय.
५.यतेक
उपमेय हे उपमानापेाा ेठ आहे असे िणन केके ले असेल त वयतेक हा अलक
का
ा होतो.
उदाहणािर अमताह
तृ ाहून गोड, नाम तझ
झे
ु े देा

कामधेनया
ु या दधाह
ु धाहु नह
नह ओज हच बलान

तू माउलहून मयाळ, चदाह

दाहून शीतळ,
पानयाहु नी
नी पातळ, कलोळ ेमाचा
माचा

साळा ग ामच,
, नमचक
चक झोपतो,
याला पाहता लाजन,
न
ू , च आभाळी लोपतो

६.अनवय
उपमेयाला
याला दसऱया
स
ु ऱया कशाचीच उपमा देता येत नसेल हणजे जवहा उपमेयाला
याला उपमेयाचीच
याचीच
उपमा दल जाते तवहा अनय अलका का होतो. अय = सबबध
 उदाहणािर
झाले बहु , होतील बहु , आहेताह बहु , पतु यासम हा

आहे ताजमहाल एक जगती तो तोच यायाप

या दानासी या दानाहु न अय नसे उपमान

७.ांतीमान
तीमान
उपमानाया जागी उपमेयच
यच आहे असा म निमाण होऊन तशी काह कृ ती घडल त तरे
ातीमान
तीमान अलका
का असतो. उदाहणािर
हसा लोकु नी सधाक
ध
ु ाक अटमीचा,
या मनला नतीलदेश तचाच साचा
शख यी धनी कु कु म काणी
लााया तलक लाबला
बला पाणी

भगे
ग
ृ े ाजत नी अदपे
दपे,
पाहु नी
नी माननीन
ु ी तचीच शाल नेेे
घालन अजन जन अशा मातीने तटाक
काते
ते रा
र
ृ ा उतलो, भजलो लोक
८.संस
सदेदेह
उपमेय कोणते क ा उपमान कोणते असा सदेदेह क ा सशय
शय निमाण
ाण होऊन मनाची जी
धा अरा होते या ेळी
ळी ससदे
सदेह हा अलका
का असतो. उदाहणािर
च काय असे, क ा पय या सशयात,
शयात,
ाणी मधू ऐकोनी कळले मुख ते असे

चादया
दया ाी गची पनीया मखाकडे
ख
ु ाकडे पाहताना पतीला ाटले –
कोणता मानू चमा
मा ? भचा
ू चा क नभीचा ?
च कोणता ? दन कोणते ?
शशाक मखु क मुख शशाक ते ?
नडतील नडोत जाणते
मानी प मन सखदख
ु द समा मानू चमा,
मा, कोणता ?

कोणतीह कपना आहे यापेा ा खपू फ९.अतशयोती

ु गन
ू सागताना
गताना यातील असभावयता
भावयता अधक पट
कन सागतले
गतलेल
ल असते या ेळी ळी अतशयोती हा अलकाका होतो. उदाहणािर
दमडीच तेल आणल, सासबाईच बू ाईच हान झाल,
मामजीची
जीची दाढ झाल, भाोजीची ची शडी झाल,
उल तेल झाकू न ठेठे ल,
ल, लाडोचा
डोचा पाय लागला,
ेशीपि
शीपियत ओघळ गेला,ला, यात उउ ट पोहून गेला.
जो अब
ब उफळता खु लागलाहे
तो चमा
मा नीज तन ु  डाग लाहे

कावय अगोद झाले नत

त जग झाले सुद
द
ामायण आधी मग झाला ाम जानक
१०.टांत
एखाया षयाचे िणन कन झायानत त ती गोट पटनू देयासाठ याच अिराचा एखादा
दाखला क ा उदाहण दयास टात अलका
का होतो. उदाहणािर
लहानपण दे गा देा, मगी
ुगी साखेचा ा,
ऐात न रो, यासी अकु शाचा मा

न कळता पद अनी पडे, न क दाह असे न कधी घडे

अजत नाम दो भलया मसे, सकल पातक भम कतसे
११.अथातयास
तयास
एखाया सामाय धानाया समिरनात शेष उदाहणे क ा शेष उदाहणान न शेट
ट
एखादा सामाय सात काढला त अरातयासतयास हा अलक
का
ा होतो. (अरात –दसा
स
ु ा अिर,
यास = शेजा
जा ठेठे णे
णे) उदाहणािर
बोध खलास न चे अहमखी ख
ु ी दध
ु ध होय गल
ानपछ
ू नलके
नलके त घातले होईना सळ

एका हाते कधीत मल

ल
ु  ाजते काय टाळी ?

साळा  बा गौ धल

ला
ू ा

जातीया सदाना
दु ाना काहह शोभते

मळ
ू भा जाईना

का मणी अमता ह न ख ?

अयची
च
ु ी पदे रोह बघडतो हा बोल आहे खा
१२.वभावोती
एखाया वयतीचे, ायाचे, तच ूचेे याया ाभाक रतीचे क ा हालचालचे ययािर
हणजेच हु बेबहे ूब पण ैशयप
शयपिूण िणन हाह भाषेचा
चा एक अलका
का ठतो याला भाोती
अलका
का असे हणतात. उदाहणािर
गणपत ाणी डी पताना चाायचा न सतीच
स
ु तीच काडी,
हणायचा अन मनाशीच क या जागे बाधीन धीन माडी,
मचकानी
न
ु ी मग उजा डोळा आण उड नी न
ू ी डाी भई,
भकनी
न
ु ी तो तशीच यायचा लके
लके  बेच
च जशी गई

पोटच एक पद लाबला
बला दजा
ज
ु ा तो,
पी तनु लपी, भपू तया पाहतो

मातीत ते पसले अतय पख, ख,

के ले  उद पाडू नकलक ,
चचू तशीच उघडी पद लाबले
नाण देह पडला मह नमाले
 नमाले

१३.अयोती
यायाबल बोलायचे यायाबल काहच न बोलता दसऱयाबल
स
ु ऱयाबल बोलन
ू आपले मनोगत
वयत कयाची जी पत तलाच अयोती असे हणतात. अयोतीला अतुत शस साा
असेह
ह हणतात. उदाहणािर
येरे समत बहे बसतात लोक, का भाषणे मधन ू तू कशी अनेक
हे मिूख यास कमपह नसे ेक,
क, गान तझला
झ
ु ला गणतील काक

१४.पयाणयोत
योत
एखाद गोट सळ शदात न सागतागता ती अते तीने सागणे
गणे यास पियायोत
ायोत असे
हणतात. उदाहणािर
याचे डील सकाचा पाहु णचा
णचा घेत आहेत.

काळाने याला आमयातन

ू हान
ू नेल
ले.े

तू जे सागतोस
गतोस ती कपत करा ाटते.

१५.वोध कं वा वोधाभास

एखाया धानात चे
 दसायला ोध आहे असे ाटते पण ातक तसा ोध
नसतो अशा ठकाणी ोधाभास हा अलका
का असतो. उदाहणािर
कठो ापेाह
ाह मदृ ू पपाह
ु पाहु नी
नी अशी,
लोकोताची
ची दये कळती न कु णासह

योगािर मलन होते नेम हा जगाचा

ज आधळी
धळी त मी तला
ल
ु ा पाहते

तःसाठ जगलास त मेलास,

लास, दसऱयासाठ
स
ु ऱयासाठ जगलास तच जगलास

सिच लोक बोलू लागले क कु णीच ऐकत नाह.

१६.असंग
गती
ती
काण एका ठकाणी आण याचे कािय दसऱया स
ु ऱया ठकाणी असे जरे िणन असते तेरे
रे असगती
गती
अलका
का होतो. उदाहणािर
कु णी कोडे माझे उकलल का ? कु णी शाी हय कळील का ?
दयी तया
ु या सखी दप पाजळे
पाजळे , भा मखा
ख
ु ा माया उजळे
उजळे
नने तू तज ु भषले
षू ले, ममन खलले ल
ु ले आतील का ?
गलाब
ल
ु ाब माया दयी फु लला, ग तया 
ु या गाला खलला.
ल
ु ला.
काटा माया पायी तला, शू तया 
ु या उ कोमल का ?
माया श ढग नळा डला, तया 
ु या नयनी पाऊस खळखळला
शच या दयी उगला, भा तया 
ु या उ शीतल का ?

१७.सा
एखाया ायातील कपना चढया माने माडून उकिष क ा अपकिष साधलेला असतो
तवहा सा हा अलक
का
ा होतो. उदाहणािर
आधीच मकि
मकि ट तशातह मय याला, झाला तशात ज चकृ चक दश याला
झाल तयास तदनतत भतबाधा,
त
ू बाधा, चेटा
टा द ू मग कती कापया अगाचा

कावयात नाटके
नाटके य, नाटकात शकु तला,
यामये चौरा अक,
क, यातह चा लोक ते

ाट त सळ कु ठे पदतील

दतील सा, यातन
ू त आज ा अधा
धा भा
आण बैल कसयाह बजती
ज
ु ती आाजा, ककती ातकडे झाया तहसाज
जाा

१८.याजतुती
ती
बायत तती
त
ु ी पण आतन दा क ा बायतः
ू नदा बायतः नदा
दा पण आतन
ू तुती
ती असे जरे िणन

असते तरे वयाजततीुती हा अलका

का असतो. उदाहणािर
होती दनचाया
ाया दिशनाचीच आस ती,
अिधचच
च तू दयाा, कृ पा याहून कोणती ?

सिास सि देशी मया ह च तती

त
ु ी महपाला
न पया दले ा , न ा पठ
ृ ठ त पाला

हणनया
ू नया आलो तवहा पतनी
न
ु ी घाला
कावय ऐकले ते सहधिमचानीला
गानलध
ुध तीह होई झोप ये तयेला
कावयसक तजसम कोणी जगामधी असेल ?
१९.याजोती
एखाया गोटचे खे काण लपन ू दसे
सु ेच काण देयाचा यन जेरे
रे होतो तेरे
रे वयाजोती
हा अलका
का असतो. उदाहणािर
येता ण योगाचा पाणी नेाामये
मये दसे,
डोयात काय गेले हे ? हणनी
न
ु ी नयना पस से
ु े

काग गे बघशी मागे ळूनी

नी ळूनी
नी अशी ?
चाता हणे, माझी ाहल पशी कशी ?

२०.चेतनग
तनगुोती
ोती
नसिगातील यामाणे ागतात क ा
ातील नज तू सजी आहेत अशी कपना कन या मनुयामाणे
कृ ती कतात असे जरे िणन असते तरे चेतनगतनगणोती
ण
ु ोती हा अलका
का होतो. उदाहणािर
आला हा दा उभा सत फेाला
पोते खाया
या सौयाचे, देईल याचे याला

कु टु बसल इरे फणस हा, कटखाया

या घेनू बाळे
बाळे
करते याला कु शल मल ला
ु ाच
चे,े गगाजळीचे
गाजळीचे बेत आगळे
आगळे
 शदांया
या शती, स व कायग
ु
अभधा ( वायाथण )
अिर वयत कयाची शदाची जी शती असते तला अभधा असे हणतात. या अभधा
शतीया सहायाने गट होणाऱया अिरास ास ायािर असे हणतात. उदाहणािर
साप माायला हा.
मी एक लाडगा
डगा पाहला.
आमयाकडे एक अमेकन कन कु ा आहे.
बाबा जेायला
ायला बसले.
घात फा जळा झाया आहेत.
आह गहू खखेदे  केला.

यंज
जना
ना (यंग
गाथण
ाथण)
मळू अिरालााला बाधा न आणता दसा स
ु ा अिर वयत कयाची शदाची जी शती असते तला
वयजना
जना असे हणतात. या शतीने कट होणाऱया अिरााला ला वयगाि
गािर असे हणतात.
उदाहणािर
समाजात ाणाे
ाणाे असले साप ठठेे चन
ू काढले पाहजेत.
त.
भकणाे
क
ु णाे कु े चात नसतात.
नडणका क
ु ा आया क कायाची काका सु होते.
समाजातील असया जळा ेळीच ळीच नट केके या पाहजेत.
त.
घयाळाने पाचचे ठोकेठोके दले.

ा (ाथण)
शदाया मळ ू अिराला बाधा येत असेल त याला जुळे लसा
लसा दसा
स
ु ा अिर याा लागतो,
शदाया या शतीस लणा शती असे हणतात  या शतीमुळे गट होणाऱया अिरास ास
लािर असे हणतात. उदाहणािर
चला, पाना बसा.
आह गहू खातो.
बाबा ताटा बसले.
आह आजकाल ा खातो.
सिूय बडाला.
डु ाला.
पानपता सवा लाख बागडी
गडी फु टल.

थोडयात प महवाचे
मय हा रायीभा अदभत
ू साचा आहे.

रायीभााना दत कणाे भा असतात.

ेमाया
माया फलतेतन
ू निमाण
ाण होणाा शगा
ग
ृ ा --- लभ

वाचा व ही
शदशः होणाऱया अिरापे
ापेा
ा भन  शट अिराने ढ होऊन बसलेया शदसमहाला
हू ाला
ाचा असे हणतात. यालाच कोणी ासदाय
दाय असेह
ह हणतात.

फत पेया
या टने महवाचे वाचा येथे देत आहे.
उजेड पाडणे – मोठे
मोठे काम कणे. एडाचे गुऱऱहाळ
हाळ – क क टाळाणे भाषण कणे.
ओनामा – ाभ कणीक त तबणे
ब णे – मा देणे.
काखा  कणे – जळ काह नसणे. गण
ु उधळणे/पाजळणे – दग ु ि ुण दाखणे
घागगडाचा सभेभ
ु दा
दे ा – पाणया चतिुभज होणे – कैकै द होणे, लन होणे.
चहा कणे – तती त
ु ी कणे. चम
ु मेु े खात बसणे – खजील होणे.
जीाची उलघाल होणे – खपू भीती ाटणे. तड टाकणे – बळणे
ाटका – कजाग बायको रडा
डा फाळ कणे – उपाशी ाहणे.
धळभे
ळ
ू भेट – उया उया झालेल भेट पोटास चमटा घेणे – अिधपोट ाहणे

बनभायाचे घ – तु ग ाखाणणी कणे – तती ुती कणे.

षटकणी होणे – गत
ु त गोट तसऱयास सागणे
गणे
शेणसडा
णसडा होणे – परती ाईट होणे / ाया जाणे
सगदत होणे – गहणे
सवयापसवय कणे – यातायात कणे. सबाया
ुबाया कणे – पळून जाणे
हात ओला कणे – पैसा सा क ा भोजन मळणे
हात धणे – चढ ठणे

समानाथ शद
अनल ----- त, पाक, अनी, ह
अमतृ ----- सुधा,
धा, पयषु
अय ----- ान, कानन, न, पन, जगल गल
अ ----- घोडा, हय, तु ग, ा, ाजी
अह ----- साप, सिप, भजुजग 
आकाश ----- गगन, अब,ब, नभ, ख, आभाळ

आयिय ----- नल, अचबा, बा, मय

कमळ ----- ाजी, अबुज, ज, पकज,
कज, सोज, प
काळा ----- काक, ायस, एका
काळोख ----- अधा,
धा, तम, तम
खल ----- ट, नीच, दिज ु न
च ----- इद,ू सुधाक,
धाक, हमाश,ू जनीनार, शशी
चादणे
दणे ----- कौमद,
दु , योना, चका
का
झाड ----- त, , 
ृ , पादप, मु
तला ----- तडाग, सो, कासा
दस ----- ा, ास, अन
दे ----- स,ू , ई, अम, निमक
धनय
ु य ----- धन,ु चाप, कोदड, कामि ुक
नद ----- सता, तटनी, तगीणी
ना ----- पती, कात, त, भिता, ध, ता
पनी ----- भािया,ा, बायको, काता,
ता, दाा, जाया
पित ----- नग, अभी, शैल, ल, ग
पाणी ----- जल, अब,ू पय, उदक, जीन, सलल, ा

पान ----- पिण, प, पल

पी
ृ ी ----- धणी, अनी, भमी, म
ू ी, धती, सधा,
ुधा, मा
पोपट ----- ाघ,ू ाा, शक ु
फु ल ----- पप, ु प, समन,
म
ु न, कु मद,
दु , सम ु
भाऊ ----- ाता, बध,ू सहोद
भगा ग
ु ा ----- म, अल, मलद, द, मधपु
मलगा ल
ु गा ----- पु,, सत, त
ु , नदन,
दन, तनज ु
मलगी ल
ु गी ----- सता,त
ु ा, तनया, आमजा, नदनी दनी
डोळा ----- नयन, लोचन, चु, ने
ढग ----- जलद, पयोध, घन, मेघ,
घ, अ
य
ु ----- ण, सम, सग,
ग, साम,
ाम, लढाई
ता ----- ाट, पर, पर, मािग
ाजा ----- भप,
पू , नप,
पृ , नेश, भपाल,
पू ाल, पीपती
ृ ीपती
ा ----- जनी, यामनी, नशा
लमी ----- ी, मा, कमला, इदा, ै णीणी

 ----- पट, अबब, , सन, कपडा

ान ----- कपी, मकि मकि ट, शाखामग ृ
ाा ----- अनल, पन, ाय,ु समीण
ीज ----- चपला, तडत, बजल, सौदामनी
शू ----- अ, प,ू ै,, दमन
ु मन
समु ----- साग, सध,ू अिण, नाक
स
सह ----- केके स, पचानन,
चानन, मग ृ , नाज
ी ----- ललना, महला, नता, ना, अबला
सिूय ----- म, ी, आदय, सता, भान,ू भाक
सोने ----- कनक, सिुिण, हेम, काचन
चन
हती ----- गज, कु ज, साग, नाग
हात ----- क, हत, पाण, भज, ज
ू , बाहू
य ----- ीण, नाश, स

वधाथ शद ,शदसमहाब

हू ाब एक शद, ही सवण पतकात
ु तकातन
ू वाचे.

वामचहे
माक चहाचे ना चह केके वहा ापतात ? उदाहण
१ पिूणाम . धान क ा ाय पिूण झाले हे तो घ गेला.
दाखयासाठ प.ल.दे
.ू ल.देशपाडेडे
शदाचा चा स
ेपे दाखयासाठ
२ अिधाम ; दोन छोट ाये उभयायी ढग खपू गिजत
अवययानी
नी जोडलेल असताना होते; पण पाऊस
झालाच नाह
३ पाम , एकाच जातीचे अनेक शद लागोपाठ हु शा,
शा, अयास,ू
आयास -------------------------------- खेळ ळक
क  आनदद
सबोधन
बोधन दिशताना ---- मध,ु इकडे मुले ले सानाना
ये आडतात.
४ अपिण ाम : ायाया शेट
ट तपशील यायाचा पढल माकाचे काचे
ू िूणाम)
(उपप असयास ु
यार उतीिण
झाले :
१,८,१४,२७,४०
५ नचह ? नािरक ायाया शेट
ट तू क क वहा आलास?
६ उगाचह ! उकट भाना वयत कताना ती अेे ! तो नापास
दाखणाऱया शदाया शेट
ट झाला.
७. अतण चह बोलणाऱयाया तडचे शद तो हणाला, ”मी
दहेहु े दाखयाकता येईन.”
“”
एकेे 
एक एखाया शदा जो यायाचा मलनीन
ुलनीन ‘िण’
‘‘ असयास तसेच मुय
य गोट सचत
ू चत असे हणतात.
कयासाठ
‘वयाकणाचा
दसऱयाचे
स
ु ऱयाचे मत अये सागताना
गताना अयास
महाचा‘ असे
यानी
नी सागतले
गतले.
८ सयोगचहे
योगचहे - दोन शद जोडताना यार-भाडा,
डा,
ेम-ाह
म-ाह

ओळीया शेट
ट शद अपुाा आजचा काियम
ाहयास शाळे-
पुढल
ढल पटागणा
गणा
होईल.
९ आपसाण बोलता बोलता चामालका मी तरे गेलो
चह तटयास
टु यास पण --
(पटकण --
चह) तो मुलगा
लगा –
पटकण यायाचे असयास याने बीस
मळले –
 आपया शाळे
शाळे त
आहे.

ेि
िनवषयक
नवषयक नयमाव
लेख
खनषयक
नषयक नयमानस
सा
ु ा माठत पढलमाणे
ढु लमाणे शद लहले जातात.

आबबा,ा, तत,ू घटा,

टा, हग,
ग, सठ,
ठु , गमत,
त, कजी, गलक
ल
ु क द, गग
गा,ा, कु कू , तटटा,ा, चच,
च, उउ टट,, क
क कण,
नबध,
ध, अलका का

सयम,
यम, सण,
ण, सलन,
लन, साद,
ाद, सशय,
शय, ससा,
सा, सह,
ह, अश,
श, सका,
का, मास,
स, सरा,
रा, सहा,
हा,
सयत,
ु त, कक स

मला
ल
ु ास,
स, घात,
त, याचा,
चा, यासाठ,
साठ, देशासाठ
साठ

मी, ह, त,ू ध,ू ज,ू ऊ, ती, जी, पी, बी, प,ू 

आई, ाट, टोपी, चडू, बाळू, खेळू, पशी, चलती,

ल
ु ती, ह, काठ, पेट,
ट, दाडू, ाळू, बो, गणी,
सपा
पु ा

की, ह, मध,ू ग,

ु , ायू, ीती

ह, अयोती, अतरी, भती, सधी,

धी, कु लग
ु

काज, लघकरा,ुकरा, ायपु ,

ु, मय
ृ यले
ुलेख, गदणा,
ुदणा, भतीप, हकृ पा, शप,
पू , पशपी,
ुपी,
ा, भानलास,
ु लास, गतमान
लमीप,
ु , महपाल, पीतल,
ृ ीतल, भगोल,
ग
ू ोल, धपा,
पू ा, ाणीैभ,
भ, गौह, दासीजन, ध,
ू ,
ीध, नदती, भगनीमडळ डळ

यार, ाणी, पी, मी, गणी,

ण
ु ी, धनी, योगी, ामी

यारगह,
हृ , ाणीसह,
ह, पगण, मम
मडळ,
डळ, ामभत, योगाज

पत,ु अयप, तराप, अत, इत, ययप, यरामत

खी, पीठ, फू ल, सन, न

ू , गब, कठण, नाईक, हु प, प, ह, द, नीट, मूल,
ल, ऊस, बहण,
जमीन, ठाऊक, घेऊ ऊन,
न, सल ू
गण,ण
ु , यग,
ग
ु , ष, य, मध, ू , बहु त,
त, मद,
द, अनल पचत, रानक, बुध,ध, सुख,
ख, हम, श,
कु सम,
म
ु , तण, सक, चत, ु , नागक, सामाजक

कडा, गणी,
ण
ु ी, पस,ू मेहु णा,
णा, सता, कल, पाहजे, मळतो, दा, सु,
, सु,
, तालुका,
का,
गबी, महना, ठेठे ले
ले, फसले

पजा,
ज
ू ा, भीती, ीती, पिू ,ि दप, पीडा, नीन, सग
गीत,
ीत, लला, नीती, कत, चिण
ू , नीच, डा,
श, पा

नागप,
ू , एखादा, कोणता, हळूहळ
हळू, तसतस
त
ू स,ू मळ
ु ूमळ
ु ू

ात, चत, तमात, साात, ान, कदाचत, पषद, पचात, क चत, यत,
अिरात, ुत,
साट, ीमान, भगान, ससद
सद

ह

ेि
िनाती
नाती श
ु शद
कपना अशा चमका तप दत शद शु उदाहण
जात भगोल
ग
ू ोल सह सस
साा

आयामक अतरी अनसया

य
ू ा आशीिाद ऊम ऊहापोह उण कोयधीश
 उल मरतािर मद
द मह माहाय ी यिर साहाय
साय सहायक सशीला
श
ु ीला स
ु नैऋय
ऋय निभ नाीय त
गहपाठ
हृ पाठ

जादा तसा दकान

क
ु ान दसा
स
ु ा पहला पाणी पोलस मदत
सफे त अध:पात अधका
धका घनयाम धका न:पहृ परकण
र
ृ कण द:ख
:ु ख
मन:रती हाहाका

अगठ
ु ठ बलठ कनठ सट
ृ ट येठठ ठ शट उकृ ट

इशाा य लेश शद षाद शेष शुषूषाा

अलकडे आयक अधीन अग इी इयता उच उ

उयोगीकण खाऊन जेन
ू सशाचा दणा दिू िा नती
ती

छापलेला उताा पाहून तो हत उतणे याला अनले

ल
ु ेखन असे हणतात.

पतकात
ु तकात पाहून उताा लहयाबोबच ऐकलेला मजकू  जसाच तसा योय ामचहासह
सह
साच
ु ाच अात बनचकू लहून दाखणे याला तले
त
ु लेखन असे हणतात.

ेि
िनवषयक
नवषयक महवाचे

पटोचात अननासका
न
ु ासकाबल
बल शीिषब
बद ,ू अना,
ु ा, टब याा.

एका शद नेहमी

हमी दिघ लहाा.

माठ भाषेत शदाया शेट णाा इका क ा उका नेहमी

ट येणाा हमी दिघ लहाा.

माठ भाषेतील
तील अय
य अ दिघ ात असेल त उपाय
य इका ा उका  असतो.

अन हा शद वयजना
जनात लहाा.