Professional Documents
Culture Documents
भाषा मुख्यत: दोन प्रकारची आहे . १.स्िाभाविक ककिंिा नैसर्गिक २.कृत्रिम ककिंिा सािंकेततक.
ललहहण्यासाठी आपण ललपी िापरतो. ललपीचा शोध लागल्यामुळे लेखन शक्य झाले आहे .
भाषा हे एक सिंिादाचे प्रभािी माध्यम आहे . बोलणारा ि ऐकणारा यािंना जोडणारा पूल म्हणजे
भाषा होय.
सिंस्कृत भाषा हह मराठीची जननी होय. मराठी भाषेतील पहहला लशलालेख कनािटकातील
श्रिणबेळगोल येर्ील श्रीगोमटे श्िराच्या मूतीखाली आढळतो. ‘श्री चामुण्डराये करवियले’ हह
लशलालेखातील ओळ म्हणजे मराठीतील पहहले उपलब्ध िाक्य होय. इसिी सन ९८३ च्या
सुमारास हे िाक्य ततर्े कोरले गेले असािे.
वििेकलसिंधू हा ग्रिंर् ललहहणारे आद्यकिी मुकिंु दराज, श्री ज्ञानदे िी आणण अमत
ृ ानुभि हे
अलोककक ग्रिंर् ललहहणारे श्री ज्ञानदे ि यािंनी मराठी भाषा सिंपन्न केली. ‘लीळाचररि’ हा
आद्यगद्यग्रिंर् ललहहणारे म्हाइभट मराठीतील प्रारिं भीच्या काळातील प्रलसद्ध ग्रिंर्कार होत.
महाराष्राची राजभाषा मराठी आहे . २७ फेब्रुिारी हा जेष्ठ साहहत्त्यक विष्णू िामन लशरिाडकर
अर्ाित कुसुमाग्रज यािंचा जन्महदिस जागततक मराठी भाषा हदन म्हणून साजरा केला जातो.
आपण जी ललपी िापरतो, ततचे नाि दे िनागरी ललपी आहे . बाळबोध ललपी असेही ततला
म्हणतात. आपली हह दे िनागरी ललपी उभ्या, आडव्या, ततरप्या, गोलसर अशा रे षािंनी बनलेली
आहे . ललहहणाऱ्याच्या डािीकडून उजिीकडे ततचे लेखन होते. शब्द ललहून झाल्यािर त्यािर
लशरोरे घा दे ण्याची पद्धत आहे .
ज्या ललपीत प्रत्येक ध्िनी स्ितिंि र्चन्हाने म्हणजे िणािने दाखविला जातो ि कोणत्याची
िणािला एकापेक्षा जास्त ध्िनी नसतात, ती आदशि ललपी.
दे िनागरी ललपीत मराठी, हहिंदी, सिंस्कृत भाषािंचे लेखन आपण करू शकतो.
भाषेची दे िाणघेिाण म्हणजेच भाषेचा व्यिहार व्यित्स्र्त रीतीने चालािा यासाठी काही तनयम
ठरविण्यात आले आहेत या तनयमािंनाच व्याकरण असे म्हणतात.
वि + आ + कृ (= करण) यािंपासून बनला आहे . याचा शब्दश: अर्ि स्पष्टीकरण असा आहे .
“भाषेचे व्यिहार ज्या तनयमािंनी ठरविले जातात ते तनयम स्पष्ट करणारे शास्ि म्हणजे
व्याकरण होय” असे श्रीपाद भागित यािंनी म्हटले आहे .
महषी पतिंजलीिंनी व्याकरणाला ‘शब्दानुशासन’ असे नाि हदलेले आहे . अनुशासन म्हणजे
तनयमन, लशस्त.
आपल्या भाषेतील शब्दातील िणि, त्यािंचे उच्चार, शब्दलसद्धी, िाक्यरचना, िाक्यातील पदािंच,े
शब्दािंचे परस्परसिंबिंध इत्यादी बाबतीत तनयम घालन
ू दे णारे शास्ि म्हणजे व्याकरण.
व्याकरण हे भाषेचे रचनास्िरूप आदशि कसे असािेत हे प्रततपादन करणारे शास्ि आहे .
भाषेची घडण समजून घेताना प्रर्म लक्षात येते कक भाषा िाक्यािंनी बनते, िाक्य शब्दािंनी
बनतात आणण शब्द िणाांनी बनतात. व्याकरणाच्या अभ्यासाचे १.िणिविचार २.शब्दविचार
३.िाक्यविचार असे घटक आहे त.
वणणववचार – १
कोणताही विचार पण
ू ि अर्ािचा असला कक त्याला ‘िाक्य’ असे म्हणतात.
िाक्यातील शब्दािंना पद असे म्हणतात. िाक्य शब्दािंनी ककिंिा पदािंनी बनलेले असते.
ठरविक क्रमाने आलेल्या अक्षरािंच्या समूहाला काही अर्ि प्राप्त झाला तर त्याला शब्द असे
म्हणतात.
२.स्वरादी - अिं ि अ: या दोन िणाांना स्िरादी असे म्हणतात. यात अनुस्िार (-) ि विसगि
(:) असे दोन उच्चार आहे त. अनुस्िार ि विसगि यािंचा उच्चार करताना या िणाांच्या अगोदर
स्िर येतो म्हणून त्यािंना स्िरादी असे म्हणतात. उदाहरणार्ि अिंगण, शिंकर , ककिंकर,
मन:त्स्र्ती , द:ु ख
अनुस्वार – अनुस्िाराचा उच्चार स्पष्ट ि खणखणीत होतो असे काही शब्द आहे त. उदाहरणार्ि
गिंगा, घिंटा, उिं ट, इिंधन, इत्यादी
काही िेळा अनुस्िरािंचा उच्चार अस्पष्ट, ओझरता होतो. उदाहरणार्ि दे िािंनी, घरािंमध्ये
ववसगण – विसगि याचा अर्ि श्िास सोडणे होय. विसगािचा उच्चार ‘ह’ या िणािला र्ोडा हहसडा
दे ऊन केलेल्या उच्चारासारखा आहे .
३.व्यंजन – मराठी िणिमालेतील क, ख,.......पासून ह,ळ पयांतचे िणि व्यिंजन आहे त. ज्यािंचा
स्ितिंिपणे उच्चार करता येत नाही त्यािंना व्यिंजने म्हणतात. ज्या िणाांचा उच्चार स्िरािंच्या
साहायािाचन
ू पूणि होत नाही त्यािंना व्यिंजने म्हणतात.
अक्षरे – अक्षरे म्हणजे पूणि उच्चारलेले िणि. अ आ इ ई िगेरे स्िर पूणि उच्चारािंचे आहे त.
सवण स्वर व स्वरयुक्त व्यंजने यांना अक्षरे म्हणतात.
प्रत्येक व्यिंजनात अ, आ, इ, ई, उ, ऊ , ए, ए, ओ, औ हे दहा स्िर ि अिं, अ: यािंची र्चन्हे
लमळिून आपण बारा अक्षरे तयार करतो त्याला आपण बाराखडी ककिंिा बाराक्षरी असे
म्हणतात.
स्वरांचे प्रकार
२.संयुक्त स्वर – दोन स्िर एकि येिून बनलेल्या स्िरािंना सिंयुक्त असे म्हणतात. ए, ए, ओ,
औ, हे सिंयुक्त स्िर आहे त.
ह्रस्ि स्िरािंचा उच्चार करण्यास जो िेळ लागतो त्याला एक मािा मानतात.
दीघि स्िर ि सिंयुक्त स्िर यािंचा उच्चार करण्यास दोन मािा मानतात.
व्यंजनांचे प्रकार
क्ष ि ज्ञ मल
ु ध्िनी आहे त असे िाटते प्रत्यक्षात ती सिंयक्
ु त व्यिंजने आहे त म्हणन
ू त्यािंचा
समािेश िणिमालेत करत नाहीत.
जोडाक्षरांचे िेिन
ज्या अक्षरात दोन ककिंिा अर्धक व्यिंजने एकि येऊन शेिटी त्यात एक स्िर लमसळतो त्यास
जोडाक्षरे असे म्हणतात. उदाहरणार्ि विद्यालय मध्ये द्या (द + य + आ )
संधी – स्वरसंधी
संधीचे प्रकार
१.स्वरसंधी – एकमें काशेजारी येणारे िणि हे जर स्िराने जोडले असतील, तर त्यािंना स्िरसिंधी
असे म्हणतात. स्िरसिंधीचे स्िरूप स्िर + स्िर असे असते.
उदाहरणार्ि कवि + ईश्िर = किीश्िर (इ + ई = ई)
२.व्यंजनसंधी – जिळजिळ येणाऱ्या दोन िणाांपैकी दोन्ही िणि व्यिंजने असतील ककिंिा पहहला
िणि व्यिंजन ि दस
ु रा िणि स्िर असेल तर त्याला व्यिंजनसिंधी असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि सत + जन = सज्जन (त + ज), र्चत + आनिंद = र्चदानिंद (त + आ)
दोन सजातीय स्वर िागोपाठ आल्यास त्या दोर्ांबद्दि त्याच जातीतीि एकच दीर्ण स्वर येतो
यािा सजातीय स्वरसंधी ककंवा ददर्णत्वसंधी असे म्हणतात.
सजातीय स्वरसंधीची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे आहे त.
अ + अ = आ
अ + आ = आ
१.दे ि + आलय = दे िालय २.हहम + आलय = हहमालय
३.फल + आहार = फलाहार ४.अनार् + आश्रम = अनार्ाश्रम
५.गोल + आकार = गोलाकार ६.मिंि + आलय = मिंिालय
७.लशलशर + आगमन = लशलशरागमन ८.प्रर्म + अध्याय = प्रर्माध्याय
९.धन + आदे श = धनादे श १०.जन + आदे श = जनादे श
११.दख
ु : + आति = दख
ु ाति १२.नील + आकाश = नीलाकाश
१३.कायि + आरिं भ = कायािरिंभ
आ + अ = आ
१.विद्या + अर्ी = विद्यार्ी २.विद्या + अमत
ृ = विद्यामत
ृ
३.भाषा + अिंतर = भाषािंतर
आ + आ = आ
१.महहला + आश्रम = महहलाश्रम २.राजा + आश्रय = राजाश्रय
३.कला + आनिंद = कलानिंद ४.विद्या + आलय = विद्यालय
५.राजा + आज्ञा = राजाज्ञा ६.र्चिंता + आतुर = र्चिंतातुर
इ + इ = ई
१.मुनी + इच्छा = मुनीच्छा २.कवि + इच्छा = किीच्छा
३.अलभ + इष्ट = अभीष्ट
इ + ई = ई
१.र्गरर + ईश = र्गरीश २.कवि + ईश्िर = किीश्िर
३.परर + ईक्षा = परीक्षा
ई + इ = ई
१.गोमती + इच्छा = गोमतीच्छा २.रिी + इिंद्र = रिीिंद्र
३.मही + इिंद्र = महहिंद्र
ई + ई = ई
१.मही + ईश = महीश २.पाििती + ईश = पािितीश
उ + उ = ऊ
१.गरु
ु + उपदे श = गरु
ु पदे श २.भानु + उदय = भानुदय
ऊ + उ = ऊ
१.भू + उद्धार = भूद्धार २.िधू + उत्कषि = िधत्ू कषि
३.लघू + उत्तरी = लघत्ू तरी
ऋ + ऋ = ऋ
मात ृ + ऋण = मातण
ृ
अ ककिंिा आ + इ ककिंिा ई = ए
अ ककिंिा आ + उ ककिंिा ऊ = ओ
अ ककिंिा आ + ऋ = अर
वरीि प्रकारे दोन वणण एकत्र येऊन ए, ओ, अर असे बदि झाल्यास यािा गुणादे श असे
म्हणतात.
गुणादे शाची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.ईश्िर + इच्छा = ईश्िरे च्छा २.स्ि + इच्छा = स्िेच्छा
३.लोक + इच्छा = लोकेच्छा ४.मनुष्य + इतर = मनुष्येत्तर
५.राष्र + इततहास = राष्रे ततहास ६.गण + ईश = गणेश
७.राम + ईश्िर = रामेश्िर ८.गुण + ईश = गुणेश
९.महा + इिंद्र = महें द्र १०.यर्ा + इष्ट = यर्ेष्ट
११.ज्ञान + ईश्िर = ज्ञानेश्िर १२. रमा + ईश = रमेश
१३.उमा + ईश = उमेश १४.महा + ईश = महे श
१५.अयोध्या + ईश = अयोध्येश १६.राजा + ईश = राजेश
१७.लिंका + ईश्िर = लिंकेश्िर १८.चिंद्र + उदय = चिंद्रोदय
१९.सय
ू ि + उदय = सय
ू ोदय २०.परु
ु ष + उत्तम = पुरुषोत्तम
२१.अन्य + उक्ती = अन्योक्ती २२.तनसगि + उपचार = तनसगोपचार
२३.गणेश + उत्सि = गणेशोत्सि २४.प्रश्न + उत्तर = प्रश्नोत्तर
२५.दीघि + उत्तरी = हदघोतरी २६.स्िभाि + उक्ती = स्िभािोक्ती
२७.अल्प + उपहार = अल्पोपहार २८.राष्र + उत्तेजक = राष्रोत्तेजक
२९.उत्तम + उत्तम = उत्तमोत्तम ३०.सह + उदर = सहोदर
३१. पर + उपकार = परोपकार ३२.नर + उत्तम = नरोत्तम
३३.समुद्र + उमी = समुद्रोमी ३४.एक + ऊन = एकोन
३५.जल + उमी = जलोमी ३६.गिंगा + उदक = गिंगोदक
३७.महा + उत्सि = महोत्सि ३८.धारा + उष्ण = धारोष्ण
३९.गिंगा + उमी = गािंगोमी ४०.सप्त + ऋषी = सप्तषी
४१.दे ि + ऋषी = दे िषी ४२.ब्रम्ह + ऋषी = ब्रम्हषी
४३.महा + ऋषी = महषी ४३.राजा + ऋषी = राजषी
वद्ध
ृ यादे श याची उदाहरणे पढ
ु ीिप्रमाणे आहे त.
१.क्षण + एक = क्षणेक २.एक + एक = एकेक
३.सदा + एि = सदे ि ४.मत + ऐक्य = मतेक्य
५.जन + ऐक्य = जनेक्य ६.प्रजा + ऐक्य = प्रजेक्य
७.विद्या + ऐश्ियि = विद्येश्ियि ७.जल + औघ = जलौघ
८.गिंगा + औघ = गिंगौघ ९.यमुना + औघ = यमुनौघ
१०.िक्ष
ृ + औदायि = िक्ष
ृ ोदायि ११.बाल + औत्सक्
ु य = बालोत्सक्
ु य
१२.िन + औषधी = िनौषधी १३.महा + औदायि = महौदायि
१४.क्षमा + और्चत्य = क्षमौर्चत्य
इ, उ, ऋ (ह्रस्व ककंवा दीर्ण) यांच्या पुढे ववजातीय स्वर आल्यास इ ककंवा ई बद्दि य ,
उ ककंवा ऊ बद्दि व , तर ऋ बद्दि र वणण येतात आखण त्यात पुढीि स्वर लमसळून संधी होते
अशा प्रकारे य, व, र असे बदि होतात त्यािा यणादे श असे म्हणतात.
यणादे श याची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे आहे त.
१.प्रीती + अर्ि = प्रीत्यर्ि २.अतत + अल्प = अत्यल्प
३.अतत + अिंत = अत्यिंत ४.प्रती + अक्ष = प्रत्यक्ष
५.प्रती + अिंतर = प्रत्यिंतर ६.इतत + आदी = इत्यादी
७.अतत + आचार = अत्याचार ८.अतत + आनिंद = अत्यानिंद
९.वि + आसिंग = व्यासिंग १०.अतत + उत्तम = अत्युतम
११.नदी + उद्गम = नदयुदगम १२.प्रीती + एक = प्रत्येक
१३.ककती + एक = ककत्येक १४.मनु + अिंतर = मन्ििंतर
१५.अनु + अर्ि = अन्िर्ि १५.सु + अल्प = स्िल्प
१६.गुरु + आज्ञा = गुिािज्ञा १७.हे तू + आभास = हे त्िाभास
१८.सु + आनिंद = स्िानिंद १९.सु + आगत = स्िागत
२०.भानू + ईश्िर = भान्िीश्िर २१.वपत ृ + आज्ञा = वपिाज्ञा
२२.वपत ृ + औदायि = वपिोदायि
ए, ए, ओ, औ या स्वरांपढ
ु े स्वर आिा तर त्याबद्दि अनक्र
ु मे अय, आय, अव, आव असे
आदे श होऊन पुढीि स्वर त्यात लमसळतो.
या ननयमाची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.ने + अन = नयन २.गै + अन = गायन
३.गो + ईश्िर = गिीश्िर ४.नौ + इक = नाविक
५.पो + अन = पिन ६.पौ + अन = पािन
व्यंजनसंधी
प्रथम व्यंजन संधीची उदाहरणे पढ
ु ीिप्रमाणे
१.विपद + काल = विपत्काल २.िाग + पतत = िाक्पतत
३.िाग + ताडन = िाक्ताडन ४.षड + शास्ि = षटशास्ि
५.क्षुध + वपपासा = क्षुत्त्पपासा ६.आपद + काल = आपत्काल
७.शरद + काल = शरत्काल ८.क्षुद + पीडा = क्षुत्पीडा
तत
ृ ीय व्यंजनसंधीची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.िाक + विहार = िात्ग्िहार २.षट + ररपू = षड्रिपू
३.सत + आचार = सदाचार ४.उत + गम = उद्गम
५.उत + ध्िस्त = उदध्िस्त ६.सत्च्चत + आनिंद = सत्च्चदानिंद
७.सत + िासना = सदिासना ८.विद्युत + दीप = विद्युदीप
९.भगित + भक्ती = भगिदभक्ती १०.अच + आदी = अजादी
११.अप + ज = अब्ज १२.जगत + ईश्िर = जगदीश्िर
१३.षट + आनन = षडानन १४.सत + भािना = सदभािना
१५.हदक + विजय = हदत्ग्िजय १६.भगित + गीता = भगिद्गीता
१७.हदक + अिंबर = हदगिंबर १८.हदक + गज = हदग्गज
१९.हदक + अिंत = हदगिंत
अनन
ु ालसक संधीची उदाहरणे पढ
ु ीिप्रमाणे
१.षट + मास = षण्मास २.जगत + नार् = जगन्नार्
३.सत + मत = सन्मती ४.र्चत + मय = र्चन्मय
५.मत + माता = मन्माता ६.तत + मय = तन्मय
७.सत + मागि = सन्मागि ८.भगित + नाम = भगिन्नाम
९.षट + मख
ु = षण्मख
ु १०.िाक + मय = िािंग्मय
११.जगत + तनयिंता = जगन्नीयिंता १२.िाक + तनरस = िािंगतनरस
१३.िाक + तनश्चय = िािंगतनश्चय १४.हदक + मूढ = हदिंगमूढ
म पढ
ु े स्वर आल्यास तो म मध्ये लमसळतो परं तु व्यंजन आल्यास म चा िोप होतो व
मागीि अक्षरावर अनुस्वार येतो.
या ननयमाची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.सम + आचार = समाचार २.सम + गती = सिंगती
३.सम + आलोचन = समालोचन ४.सम + ताप = सिंताप
५.सम + तोष = सिंतोष ६.सम + मती = सिंमती
७.सम + योग = सिंयोग ८.ककम + कर = ककिंकर
९.सम + कल्प = सिंकल्प १०.सम + बिंध = सिंबिंध
११.सम + पूणि = सिंपूणि
छ पूवी ह्रस्व स्वर आिा तर त्या दोर्ांमध्ये च हा वणण येतो.
या ननयमाची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.रत्न + छाया = रत्नचछाया २.रिं ग + छटा = रिं गचछटा
३.शब्द + छल = शब्दचछल
ववसगण संधी
पदहल्या पदाच्या शेवटी स येवून त्याच्या पुढे कोणतेही व्यंजन आल्यास स चा ववसगण होतो.
१.मनस + पटल = मन:पटल २.तेजस + कण = तेज:कण
पररूपसंधी – काही मराठीतीि शबदांची संधी होताना एकत्र येणाऱ्या दोन स्वरांपैकी पदहल्या
स्वराचा िोप होतो व दस
ु रा स्वर कायम राहतो अशा प्रकारच्या संधीिा
पररूपसंधी असे म्हणतात.
पररूपसंधीची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे आहे त.
१.हात + ऊन = हातून २.घर + ई = घरी
३.न + उमजे = नुमजे ४.एक + एक = एकेक
५.भरड + ऊन = भरडून ६.र्चिंधी + ओटी = र्चिंधोटी
७.हर + एक = हरे क
दीर्ण स्वरापुढे येणाऱ्या स्वराची मागीि स्वराशी बहुतेककरून संधी होत नाही.उदाहरणाथण
१. जा + ऊन = जाऊन २.हो + ऊ = होऊ
३. घे + ईल = घेईल
‘ही’ हे शबदयोगी अव्यय मागीि संख्याववशेषणाबरोबर संधी होताना दोन प्रकारे लिदहिे जाऊ
शकते. उदाहणाथण
१.दोन + ही = दोन्ही / दोनी २.चार + ही = चाऱ्ही / चारी
अनुस्वार, अनुरूप या शबदांबरोबर संधी होताना मागीि शबदाचे सामान्यरूप होते.
१.पद्धत + अनस
ु ार = पद्धतीनस
ु ार २.गरज + अनस
ु ार = गरजेनस
ु ार
३.विषय + अनुरूप = विषयानुरूप
शबदववचार
िाक्यात िापरताना शब्दाच्या मूळ रुपात बदल करून त्या शब्दाचे जे रूप तयार होते त्यास
पद असे म्हणतात.
मूळ शब्दाला व्याकरणात प्रकृती असे म्हणतात. विकृती म्हणजे शब्दाच्या मूळ रूपाचे
बदललेले रूप. यालाच पद असे म्हणतात. उदाहरणार्ि स्िातीने हे पद आहे . यात मूळ शब्द
स्िाती आहे . म्हणजेच प्रकृती स्िाती आहे तर ने हा प्रत्यय लागून स्िातीने असे जे मूळ
रूपाचे बदललेले रूप आहे त्याला विकृती असे म्हणतात. विकृतीलाच पद असे म्हणतात.
िाक्य हे शब्दािंचे ककिंिा पदािंचे बनलेले असते.
शबदांच्या जाती
शब्दािंच्या आठ जातीिंपैकी नाम, सििनाम, विशेषण ि कक्रयापद ही चार विकारी आहे त म्हणजेच
त्यािंच्यात ललिंग, िचन, विभक्ती यामुळे बदल होतो.
नामे
(कळप, िगि, सैन्य, घड, सलमती हह समूहाला हदलेली नामे आहे त यािंना कोणी समुदायिाचक
नामे असे म्हणतात. तसेच सोने, तािंबे, दध
ु , साखर, कापड हे सिंख्येलशिाय इतर पररमानानी
मोजण्याचे पदार्ि म्हणून त्यािंना कोणी पदार्ििाचक नामे असे म्हणतात पण मराठीत या
सिाांची गणना सामान्यनामातच होते.)
सामान्यनाम ककिंिा विशेषनाम यािंनी प्रत्येक्ष ककिंिा काल्पतनक प्राणी ककिंिा िस्तू यािंचा बोध
होतो, भाििाचक नामाने प्राणी ककिंिा िस्तू यािंचा बोध होत नसून त्यािंच्यातील गुणािंचा ककिंिा
धमािचा बोध होतो.
सामान्यनामे आणण विशेषनामे यािंना धलमििाचक नामे म्हणतात. धमी म्हणजे ज्यात धमि
ककिंिा गण
ु िास करतात ते.
भाववाचक नामे साधण्याचे प्रकार
सामान्यनामे व ववशेषनामे यांना आई, ई, की, गगरी, ता, त्व, पण, पणा, य, वा यासारिे
प्रत्यय िावून भाववाचक नामे तयार करता येतात.
मळ
ु च्या सामान्यनामािंचा िापर विशेषनाम म्हणन
ू पढ
ु ील िाक्यािंप्रमाणे करता येतो.
१.मी आताच नगरहून आलो. २.शेजारची तारा यिंदा बी.ए. झाली.
िरील िाक्यात नगर, तारा ही मुळची सामान्यनामे आहे त. पण ती िाक्यात विशेषनामे म्हणून
िापरली आहे त.
मुळच्या भाििाचक नामािंचा िापर विशेषनाम म्हणून पुढील िाक्यािंप्रमाणे करता येतो.
१.शांती हह माझ्या बहहणीची मुलगी. २.ववश्वास परीक्षेत उत्तीणि झाला.
३.माधरु ी उद्या मुिंबईला जाईल.
मुळची विशेषनामे अनेकिचनी पुढील िाक्यािंप्रमाणे िापरता येतात.
१.आमच्या िगाित तीन पाटीि आहे त. २.या गािात बरे च नारद आहे त.
३.माझ्या आईने सोळा सोमवार केले.
लिंगववचार
लिंग, वचन व ववभक्ती यांमुळे नामाच्या रुपात बदि होतो त्यािा नामांचे ववकरण असे
म्हणतात.
प्राणीिाचक नामािंतील पुरुष ककिंिा नरजातीचा बोध करून दे णाऱ्या शब्दाला पुरुषललिंगी, पुिंललिंगी
ककिंिा पुत्ल्लिंगी असे म्हणतात. उदाहरणार्ि चल
ु ता, लशक्षक, घोडा, र्चमणा, मुिंगळा इत्यादी.
स्िी ककिंिा मादी जातीचा बोध करून दे णाऱ्या शब्दािंना स्िीललिंगी असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
चल
ु ती, लशक्षक्षका, घोडी, र्चमणी, मुिंगी इत्यादी.
तनजीि िस्ति ु ष ककिंिा स्िी कोणत्याच जातीचा बोध होत नसेल तर त्या
ु ाचक शब्दािंिरून परु
शब्दािंना नपुिंसकललिंगी असे म्हणतात. उदाहरणार्ि घर, िरण, पेन, तेज
मराठीतीि लिंग ओळिण्याची पद्धत पढ
ु ीिप्रमाणे आहे .
प्राणीमात्रांमधीि पुरुष ककंवा नर यांचा उल्िेि आपण तो या शबदाने करतो तर स्त्री ककंवा
मादी जातीचा उल्िेि ती या शबदाने करतो. उदाहरणार्ि तो बाप, ती आई, तो घोडा, ती घोडी,
तो पोपट, ती मैना इत्यादी
सजीव प्राण्यातीि एिादा नर आहे ककंवा मादी हे ननलश्चत सांगता येत तर त्यािा
नपुंसकलिंगी मानून त्याचा उल्िेि ते या शबदाने करतात. उदाहरणार्ि ते कुिे, ते िासरू, ते
पाखरू
लिंगभेदामळ
ु े नामांच्या रुपात होणारा बदि
१.आकारांत पलु ल्िंगी प्राणीवाचक नामाचे स्त्रीलिंगी रूप ईकारांत होते व त्याचे नपंस
ु कलिंगी
रूप एकारांत होते. उदाहरणाथण
पलु ल्िंगी स्त्रीलिंगी नपंस
ु कलिंगी
मल
ु गा मल
ु गी मल
ु गे
पोरगा पोरगी पोरगे
कुिा कुिी कुिे
घोडा घोडी घोडे
२.काही प्राणीवाचक पलु ल्िंगी शबदांस ईण प्रत्यय िागन
ू त्याची स्त्रीलिंगी रूपे होतात.
५.संस्कृत मधन
ू मराठीत आिेल्या नामांची स्त्रीलिंगी रूपे ई प्रत्यय िागून होतात.
राजा – राद्नी श्रीमान – श्रीमती भगिान – भगिती
यि
ु ा – यि
ु ती विद्िान – विदष
ु ी ग्रिंर्कताि – ग्रिंर्कती
१०. गरुड, टोळ, पोपट, मासा, साप, सुरवंट, हे शबद पुलल्िंगी व स्त्रीलिंगी असूनही त्यांचा
उल्िेि पुलल्िंगीच करतात. तर ऊ, र्ार, र्ूस, जळू, वपसू, मैना, सुसर हे शबददे िीि पुलल्िंगी
व स्त्रीलिंगी असन
ू ही त्यांचा उल्िेि केवि स्त्रीलिंगीच करतात.
वचनववचार
नामाच्या हठकाणी सिंख्या सुचविण्याचा जो एक धमि आहे त्याला िचन असे म्हणतात.
२.आकारांतलशवाय इतर सवण पुलल्िंगी नामांची रूपे दोन्ही वचनात सारिीच असतात.
१.आकारांत स्त्रीलिंगी नामाचे अनेकवचन कधी आकारांत होते तर कधी ईकारांत होते.
उदाहरणार्ि पै – पया
७.प्रचारात असिेिा ओकारांत स्त्रीलिंगी शबद बायको असून त्याचे अनेकवचन बायका असे
होते.
नपंस
ु कलिंगी नामांची अनेकवचने
१.अकारांत नपंस
ु कलिंगी नामाचे अनेकवचन एकारांत होते.
३.उकारांत आखण ऊकारांत नपुंसकलिंगी नामाचे अनेकवचन एकारांत होते क्वगचत प्रसंगी ते
वेकारांत होते.
४.एकारांत नपुसकलिंगी नामाचे अनेकवचन ईकारांत होते. ( अपवाद – सोने, रूपे, तांब,े लशसे
यांची अनेकवचने एकवचनाप्रमाणे राहतात.)
२.कधी कधी व्यक्ती एक असूनही त्या व्यक्तीबद्दल आदर दाखविण्यासाठी आपण त्या
व्यक्तीबद्दल अनेकिचनी प्रयोग करतो. उदाहरणार्ि गरु
ु जी आताच शाळे त आले. मख्
ु यमिंिी
शाळे स भेट दे णार आहे त. अशा िेळी त्यास आदरार्ी अनेकिचन ककिंिा आदरार्ी बहुिचन असे
म्हणतात. असा आदर दाखविण्यासाठी राि, जी , पिंत, साहे ब, महाराज यासारखे शब्द
जोडतात. उदाहरणार्ि गोवििंदराि, विष्णुपिंत, गोखलेसाहे ब इत्यादी. त्स्ियािंच्या नािासमोर बाई,
ताई , माई, आई, काकू इत्यादी शब्द येतात उदाहरणार्ि राधाबाई, शािंताबाई, जानकीकाकू
इत्यादी
३.काही नामे नेहमी अनेकिचनी आढळतात. उदाहरणार्ि डोहाळे , कािंत्जण्या, शहारे , क्लेश,
हाल, रोमािंच इत्यादी.
४.विपल
ु ता दाखविण्यासाठी काही शब्दािंचे एकिचन िापरतात. उदाहरणार्ि यिंदा खप
ू आिंबा
वपकला, ----शेटजीिंच्या जिळ खप
ू पैसा आहे , ----पिंढरपुरात यिंदा लाख माणूस जमले होते.
५.जोडपे, त्रिकुट, आठिडा, पिंचक, डझन, शत, सहस्ि, लक्ष, कोटी या शब्दािंमधन
ू अनेकत्िाचा
बोध होतो, तरीही तेिढ्या सिंख्येचा एक गट मानन
ू ते एकिचनी िापरले जातात. अनेक गट
मानले तर माि अनेकिचनी िापरतात. तसेच ढीग, रास, सलमती, मिंडळ, सैन्य िगेरे
शब्दािंतील समह
ू हा एकच मानला जात असल्यामळ
ु े ती एकिचनी ठरतात. माि समह
ू
अनेकिचनी मानले तर ते अनेकिचनी ठरतात.
६.अर्धक सलगी ककिंिा जिळीक दाखिायची असेल तें व्हा मोठ्या व्यक्तीिंबाबतही एकिचन
िापरण्यात येत.े उदाहरणार्ि दादा शाळे तून आला. -----िाहहनी उद्या येणार आहे . ------- बाबा
गािाला गेला.
ववभक्तीववचार
िाक्यातील शब्दािंचा त्यातील मुख्य शब्दािंशी म्हणजे कक्रयापदाशी ककिंिा इतर शब्दािंशी काही ना
काही सिंबिंध असतो या सिंबिंधाला व्याकरणात कारक असे म्हणतात.
िाक्यातील शब्दािंचा सिंबिंध दाखविण्यासाठी नाम ककिंिा सििनाम यािंच्या स्िरुपात जो बदल
ककिंिा विकार होतो त्याला व्याकरणात विभक्ती असे म्हणतात.
नामे ि सििनामे यािंचे िाक्यातील कक्रयापदाशी ककिंिा इतर शब्दािंशी येणारे सिंबिंध ज्या विकारािंनी
दाखविले जातात त्या विकारािंना विभक्ती असे म्हणतात.
नामाचे ककिंिा सििनामाचे विभक्तीचे रूप तयार करण्यास त्याला जी अक्षरे जोडतात त्यास
प्रत्यय असे म्हणतात.
सामान्यरूप
ववभक्ती प्रत्यय िावण्यापूवी नामाच्या ककंवा सवणनामाच्या स्वरूपात जो बदि होतो त्यािा
सामान्यरूप असे म्हणतात.
१.मूळ शबदातीि अंत्य स्वर ह्रस्व असिा तर सामान्यरूपाच्या वेळी तो दीर्ण होतो.
१.अकारांत नपंस
ु कलिंगी नामाचे सामान्यरूप आकारांत होते.
३.ऊकारांत नपंस
ु कलिंगी नामाचे सामान्यरूप आकारांत होते.
५.एकारांत नपंस
ु कलिंगी नामाचे सामान्यरूप याकारांत होते.
उदाहरणार्ि अ ने ब ला मारले.
ववशेषणांचे सामान्यरूप
सवणनामे
ु रुच्चार ककिंिा पन
नामािंचा पन ु िािपर टाळण्यासाठी सिि प्रकारच्या नामािंच्या जागी येणाऱ्या
१.परु
ु षवाचक सवणनाम
२.दशणक सवणनाम
३.संबंधी सवणनाम
४.प्रश्नाथणक सवणनाम
६.आत्मवाचक सवणनाम
१.पुरुषवाचक सवणनामे – बोलणाऱ्याच्या ककिंिा ललह्नायािच्या दृष्टीने जगातील सिि िस्तूिंचे तीन
२.दशणक सवणनामे – जिळची ककिंिा दरू ची िस्तू दाखविण्यासाठी जे सििनाम येते त्यास दशिक
सििनाम असे म्हणतात. उदाहरणार्ि हा, ही, हे , तो, ती, ते
३.संबंधी सवणनामे – िाक्यात पुढे येणाऱ्या दशिक सििनामािंशी सिंबिंध दाखविणाऱ्या सििनामािंना
सिंबिंधी सििनामे असे म्हणतात. उदाहरणार्ि जो-जी-जे, जे-ज्या
४.प्रश्नाथणक सवणनामे – ज्या सििनामािंचा उपयोग िाक्यात प्रश्न विचारण्यासाठी होतो त्यािंना
प्रश्नार्िक सििनामे म्हणतात. उदाहरणार्ि कोण, काय, कोणास, कोणाला, कोणी इत्यादी
कोण रे त?
ू तल
ु ा काय हिे?
५.सामान्य सवणनामे ककंवा अननलश्चत सवणनामे – कोण, काय ही सििनामे िाक्यात प्रश्न
विचारण्यासाठी न येता ती कोणत्या नामािंबद्दल आली आहे त हे तनत्श्चतपणे सािंगता येत नाही
तें व्हा त्यािंना अतनत्श्चत सििनामे असे म्हणतात. उदाहरणार्ि कोणी कोणास हसू नये.
त्या पेटीत काय आहे ते सािंगा. या सििनामािंना सामान्य सििनामे असेही म्हणतात.
ततकडे कोण आहे , ते मला माहहत नाही.
त्या दक
ु ानात काय िाटे ल ते लमळते.
गुणेश म्हणजे सििज्ञ. त्याला काय माहहत नसते!
६.आत्मवाचक सवणनामे – जेंव्हा आपण या सििनामाचा अर्ि स्ितः असा होतो तें व्हा ते
आत्मिाचक सििनाम असते यालाच कोणी स्ितःिाचक सििनाम असेही म्हणतात.
उदाहरणार्ि मी आपणहून सहलीला जाण्याची तयारी दाखिली.
नागररकाने आपणाला राष्रभक्त मानले पाहहजे.
स्ितः हे आत्मिाचक सििनाम नामाच्या ककिंिा सििनामाच्या सोबतीलशिाय सहसा िापरले जात
नाही.
( अपिाद – स्ितः मेल्यालशिाय स्िगि हदसत नाही.)
आपण हे सििनाम आत्मिाचक म्हणून िापरले तर ते दे खील नामाच्या ककिंिा सििनामाच्या
आधाराने येते.
मराठीत मूळ सििनामे नऊ आहे त ती पुढीलप्रमाणे मी, तू, तो, हा, जो, कोण, काय, आपण,
स्ितः इत्यादी
यातील ललिंगानस
ु ार बदलणारी तीन सिांनामे आहे त. तो, हा, जो
यालशिाय इतर सिि सििनामािंची ततन्ही ललिंगातील रूप सारखीच राहतात ती बदलत नाहीत.
मराठीतील मूळ नऊ सििनामािंपैकी मी, त,ू तो, हा, जो हह पाच सििनामे िचनभेदाप्रमाणे
बदलतात. उदाहरणार्ि मी-आम्ही, तू-तुम्ही
सििनामािंची सिंबोधन विभक्ती नसते कारण सििनामे हह प्राणी ककिंिा िस्तू नसल्यामुळे त्यािंची
हाक मारण्यासाठी योजना होत नाही.
मूळ शब्द ि प्रत्यय यािंच्यामध्ये आणखी एक अक्षर येऊन तुझ्याने, तुमच्यािंशी, तुझ्याहून,
तम
ु च्याहून, तझ्
ु यात, तम
ु च्यात अशी जी रूपे तयार होतात त्यास विकरण असे म्हणतात. हह
शुद्ध विभक्तीची रूपे नसून यािंना सविकारणी विभक्ती असे म्हणतात.
ववशेषणे
नामाबद्ल विशेष माहहती सािंगून नामाची व्याप्ती मयािहदत करणाऱ्या शब्दास विशेषण असे
म्हणतात.
विशेषणाचे िैलशष््य हे की , ते नामाबद्ल अर्धक माहहती सािंगते ि नामाची व्याप्ती मयािहदत
करते ि साधारणपणे नामापुिी येते.
विशेषणाचे मख्
ु य तीन प्रकार आहे त.
१.गुणविशेषण २.सिंख्याविशेषण ३.साििनालमक विशेषण
१.गुणववशेषण – ज्या विशेषणाच्या योगाने नामाचा कोणत्याही प्रकारचा गुण ककिंिा विशेष
दाखविला जातो त्यास गण
ु विशेषण असे म्हणतात. जसे मोठी मुले, आिंबट बोरे , शूर सरदार,
रे खीि र्चि, तनळासािळा झरा
पथ
ृ ककत्ववाचक संख्याववशेषण ----
एकेक, दहादहा यासारखी विशेषणे िेगिेगळा ककिंिा पर्
ृ क असा बोध करून दे तात अशा
विशेषणािंना पर्
ृ कत्ििाचक सिंख्याविशेषणे असे म्हणतात.
अननलश्चत संख्याववशेषण ----
सिि रस्ते, र्ोडी मुले, काही पक्षी, इतर लोक, इत्यादी दे श
िरील शब्दातील सिि, र्ोडी, काही, इतर इत्यादी हह सिंख्याविशेषणे तनत्श्चत अशी सिंख्या
दाखित नाहीत म्हणून त्यािंना अतनत्श्चत सिंख्याविशेषणे असे म्हणतात. जसे – अन्य, अल्प
३.धातस
ू ागधत ववशेषणे ---- धातिंप
ू ासन
ू बनलेल्या विशेषणािंना धातस
ु ार्धत विशेषणे असे
म्हणतात. उदाहरणार्ि वपकिेिा आिंबा, रांगणारे मूळ, वाहती नदी, हसरी मल
ु गी, बोिकी
बाहुली, पेटती ज्योत.
अगधववशेषण व ववधीववशेषण
विशेषण हे सामान्यतः विशेष्याच्या पूिी येते. जसे चािंगला मुलगा सिाांना आिडतो. इर्े
चािंगला हे अर्धविशेषण ककिंिा पूिवि िशेषण होय. पण कधी-कधी विशेषण विशेष्याच्या निंतर
येऊन िाक्यात विशेष्याबद्दलचे विधान पूणि करते जसे तो मुलगा आहे चािंगला. अशा
विशेषणाला विधीविशेषण ककिंिा उत्तरविशेषण असे म्हणतात.
नामापुवी येणाऱ्या ववशेषणािा अगधववशेषण म्हणतात तर नामानंतर येणाऱ्या ववशेषणािा
ववधीववशेषण असे म्हणतात.
कक्रयाववशेषण
मल
ु गा चािंगला खेळतो. मल
ु गी चािंगली खेळते. ते चािंगले खेळतात.
िरील िाक्यातील चािंगला, चािंगली, चािंगले हे शब्द विशेषण आहे त. परिं तु ती विशेषणे
कक्रयापदाबद्दल अर्धक माहहती दे णारी आहे त. कक्रयाविशेषण हे विकारी असते. त्यामळ
ु े हह
कक्रयाविशेषणे आहे त पण कक्रयाविशेषण अव्यय नाहीत.
२.दशणक ववशेषणे - ही मल
ु गी चलाख आहे .
३.संबंधी ववशेषणे - जो मल
ु गा व्यायाम करतो, तो सशक्त होतो.
कक्रयापदववचार
कक्रयापद म्हणजे िाक्याचा अर्ि पण
ू ि करणारा कक्रयािाचक शब्द.
कक्रयापदातील प्रत्ययरहहत मूळ शब्दाला धातू असे म्हणतात.
दे णे, करणे हह कक्रयापदे नसन
ू कक्रयािाचक नामे आहे त.
धाति
ू ा ववववध प्रत्यय िागन ु ागधते ककंवा कृदं ते असे
ू कक्रया अपरु ी दािववणाऱ्या शबदांना धातस
म्हणतात.
अस या धातन
ू े कक्रया दशणविी जाते तर हो या धातन
ू े लस्थत्यंतर दािवविे जाते, अशा
शबदानाही व्याकरणात कक्रयापदे असे म्हणतात.
िाक्यात कक्रयापदाने दाखविलेली कक्रया करणारा जो कोणी असतो, त्यास कताि असे म्हणतात.
ु ऱ्या कोणािर तरी ककिंिा
िाक्यातील कक्रयापदाने दाखविलेली कक्रया कत्यािपासून तनघते ि ती दस
कशािर तरी घडते. त्या कक्रयेचा परीणाम ज्याच्यािर घडतो ककिंिा ज्याच्याकडे त्या कक्रयेचा
रोख ककिंिा कल असतो ते त्याचे कमि.
मी बैलाला मारतो. या िाक्यातील मूळ धातू मार, त्याला णारा प्रत्यय लािल्यास मारणारा हा
शब्द तयार होतो तर मारणारा कोण? असा प्रश्न िाक्याला केल्यास उत्तर मी येते म्हणून
या िाक्याचा कताि मी तर मारण्याची कक्रया बैलािर घडत असल्यामळ
ु े या िाक्याचे कमि बैल.
विद्यार्ी प्रामाणणक आहे . या िाक्यातील मूळ धातू अस. िाक्याला असणारा कोण? असा
प्रश्न केल्यास उत्तर विद्यार्ी येते म्हणून या िाक्याचा कताि विद्यार्ी तर असण्याची कक्रया
विद्यार्थयाििरच घडते म्हणजेच कक्रया कत्यािपासन
ू पढ
ु े जात नाही म्हणन
ू या िाक्यात कमि
नाही. आहे हे कक्रयापद अकमिक आहे .
मला दध
ु आिडते. या िाक्यातील मूळ धातू आिड, आिडणारा कोण ? असा प्रश्न या
िाक्यात करण्याऐिजी आिडणारे काय? असा प्रश्न या िाक्यासाठी करािा लागतो कारण दध
ु
हा पदार्ि आहे . आिडणारे काय ? असा प्रश्न केल्यास उत्तर दध
ु लमळते म्हणून या िाक्यात
दध
ु हा कताि आहे .
ववधानपरू क ----
काही अकमिक धातू असे आहे त कक कताि ि कक्रयापद असूनही त्यािंचा िाक्यार्ि अपुरा असतो.
उदाहरणार्ि १.राम झाला. २.मुलगा आहे . ३.आिंबा तनघाला. ४.गुरुजी हदसतात.
झाला, आहे , तनघाला, हदसतात हह कक्रयापदे अपुऱ्या विधानािंची आहे त. अशा प्रकारच्या
कक्रयापदाना अपण
ू ि विधान कक्रयापदे म्हणतात. ती विधाने पण
ू ि करण्यासाठी काही शब्दािंची
जरुरी असते जसे १.राम राजा झाला. २.आिंबा नासका तनघाला. ३.मुलगा हुशार आहे . ४.गुरुजी
रागािलेले हदसतात.
िरील िाक्यािंमधील राजा, हुशार, नासका, रागािलेले हे शब्द अपुरी विधाने पूणि करतात अशा
शब्दािंना विधानपरू क ककिंिा परू क असे म्हणतात.
सिंयुक्त कक्रयापदातील धातुसार्धतािरून मुख्य कक्रयेचा बोध होतो तर विधानाला केिळ पूतत
ि ा
आणण्याचे काम सहायक कक्रयापद करते. जेंव्हा धातुसार्धत ि मुख्य कक्रयापद हे दोन्ही
लमळून एकाच कक्रयाचा बोध होतो तें व्हा धातूसार्धतला मदत करणाऱ्या कक्रयापदाला सहायक
कक्रयापद असे म्हणतात.
िरील दोन िाक्यात लागली ि जा हह दोन सहायक कक्रयापदे आहे त.
अस, नस, हो, ये, जा, दे , लाग, टाक, शक, शक, पाहहजे, नको िगेरे ठराविक धातूिरून
सहायक कक्रयापदे बनतात. यातील अस, हो, नस, हे धातू काळाचे प्रकार दाखवितात.
पाहहजे , नको, नये, नलगे हे अर्ािचे प्रकार दाखवितात.
सहायक कक्रयापदे सिि काळी, सिि पुरुषी चालत नाहीत म्हणून त्यािंना गौण कक्रयापदे असेही
म्हणतात.
प्रयोजक म्हणजे प्रेरणा दे णारा, कताण मूळ धातूतीि कक्रया स्वतः करीत नसून ती कक्रया
करण्यासाठी दस
ु ऱ्यािा प्रवत्ृ त करतो.
प्रायोजक कक्रयापद दोन प्रकारांनी तयार होतात.
१.मळ
ू धाति
ू ा व हा प्रत्यय िागन
ू उदाहणाथण
हसतो – हसितो – हसवितो
बसतो – बसितो – बसवितो
चालतो – चालितो – चालवितो
तनजतो – तनजितो – तनजवितो.
िरील शब्दात ि च्या पढ
ु े इ हा आगम म्हणजे निीन िणि येतो याला इडागम असे म्हणतात.
खातो – खािवितो, दे तो – दे िवितो, घेतो – घेिवितो
ृ ी ककंवा गुण होतो.
२.मूळ धातूतीि आद्याक्षरात वद्ध
उदाहरणार्ि गळणे-गाळणे, चरणे-चारणे, मरणे – मारणे, कफटने-फेडणे, तुटणे-तोडणे,
फुटणे-फोडणे
शक्य कक्रयापदे
जे सार्धत धातू कत्यािला ती कक्रया करण्याची शक्यता ककिंिा सामर्थयि आहे असे दाखवितात
त्यािंना शक्य कक्रयापदे असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि १.मला आता काम करिते.
२.त्या आजारी माणसाला आता र्ोडे बसिते.
३.मला दररोज िीस ककलोमीटर चालिते.
४.आजारानिंतर आता मला खेळिते.
५.बाईना िह्या िगाित आणितात.
अननयलमत कक्रयापदे
मराठीत काही धातू असे आहे त कक त्यािंना काळािंचे ि अर्ािचे सिि प्रत्यय न लागता ते र्ोड्या
िेगळ्याच प्रकारे चालतात त्यािंना गौण कक्रयापदे ककिंिा अतनयलमत कक्रयापदे असे म्हणतात.
आहे , नाही, नव्हे , पाहहजे, नको, नलगे, नये या कक्रयापदािंची रूपे अशा प्रकारची आहे त. त्यािंची
मळ
ू रूपे कक्रयापदे च असून त्यात अमक
ु एक धातू आहे असे तनत्श्चतपणे सािंगता येत नाही.
उदाहरणार्ि १.मुलािंनी सतत खेळू नये.
२.सुज्ञास अर्धक सािंगणे नलगे.
३.या दरिाजाने जाऊ नको.
४.परमेश्िर सििि आहे .
५.मला कॉफी पाहहजे.
६.असे िागणे बरे नव्हे .
७.आई घरी नाही.
भावकतक
ूण कक्रयापदे
ज्या शब्दातील कक्रयेचा मूळ अर्ि ककिंिा भाि हाच कताि मानािा लागतो अशा कक्रयापदाना
भािकतक
ूि कक्रयापदे असे म्हणतात. या कक्रयापदािंचा कताि िाक्यात स्पष्ट नसतो म्हणून काही
व्याकरणकार त्यािंना अकतक
ूि कक्रयापदे असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि १.मी घरी पोहोचण्यापूिीच सािंजािले.
२.वपत्त झाल्यामुळे त्याला आता मळमळते.
३.उजाडले तें व्हा सकाळचे सहा िाजले होते.
४.आज हदिसभर सारखे गडगडते.
धातूसागधते ( कृदन्ते )
धातप
ू ासन ु ार्धते ककिंिा कृदन्ते असे म्हणतात.
ू तयार झालेल्या शब्दािंना धातस
धातूिंना जोडल्या जाणाऱ्या प्रत्ययाना सिंस्कृतात कृत प्रत्यय असे म्हणतात.
कृदिं त म्हणजे ज्याच्या अिंती केिळ कक्रयादशिक प्रत्यय आहे असा शब्द.
कक्रयापदववचार – काळ
काळ – िाक्यात हदलेल्या कक्रयापदािरून जसा कक्रयेचा बोध होतो तसेच ती कक्रया कोणत्या
िेळी घडत आहे याचा जो बोध होतो त्याला काळ असे म्हणतात.
मुख्य काळ तीन आहे त.
१.कक्रयापदाच्या रूपािरून कक्रया आता घडते असे जेंव्हा समजते तें व्हा तो ितिमानकाळ असतो
उदाहरणार्ि मी अभ्यास करतो.
२.कक्रयापदाच्या रूपािरून कक्रया पूिी घडली असे जेंव्हा समजते तें व्हा तो भत
ू काळ असतो.
उदाहरणार्ि मी अभ्यास केला.
३.कक्रयापदाच्या रूपािरून कक्रया पुढे घडेल असे जेंव्हा समजते तें व्हा तो भविष्यकाळ असतो.
उदाहरणार्ि मी अभ्यास करीन.
काळांचे उपप्रकार
अपण
ू ण काळ
१.तो मुलगा खेळत आहे . ---- अपूणि ितिमानकाळ
पण
ू ण काळ
१.मधन
ू े लाडू खाल्ला आहे . ---- पूणि ितिमानकाळ
२.मधन
ू े लाडू खाल्ला होता. ---- पण
ू ि भत
ू काळ
३.मधन
ू े लाडू खाल्ला असेल. ---- पूणि भविष्यकाळ
रीती काळ
१.मल
ु गा पस्
ु तक िाचत असतो. ---- रीती ितिमानकाळ
काळाचे उपयोग
अ.वतणमानकाळ
१.सिि काळी ि सििि सत्य असलेले विधान करताना उदाहरणार्ि सूयि पूिेस उगितो. पुर्थिी
सय
ू ािभोिती कफरते.
४.अितरण दे ताना. उदाहरणार्ि समर्ि रामदास म्हणतात, ‘जगी सिि सुखी असा कोण आहे ?’
५.लगतचा भत
ू काळ सािंगताना ( सिंतनहहत भत
ू काळ )
उदाहरणार्ि मी बसतो ( बसलो ), तोच तुम्ही हजर !
आ.भत
ू काळ
१.ताबडतोब घडणाऱ्या कक्रयेबाबत ( सिंतनहहत भविष्यकाळ )
३.सिंकेतार्ि असल्यास
उदाहरणार्ि तो पहा तझ
ु ा लमि आला.
भववष्यकाळ
१.सिंकेतार्ि असल्यास – तू मदत दे शील, तर मी आभारी होईन.
२.ववध्यथण
जेंव्हा िाक्यातील कक्रयापदाच्या रूपािरून विधी म्हणजे कतिव्य, शक्यता, योग्यता, इच्छा यािंचा
बोध होतो तें व्हा त्यास विध्यर्ी कक्रयापद असे म्हणतात. जसे
३.आज्ञाथण
कक्रयापदाच्या रूपािरून आज्ञा करणे ककिंिा मागणे, आशीिािद दे णे, प्रार्िना, विनिंती ककिंिा
उपदे श करणे या गोष्टीचा बोध होतो तें व्हा त्यास आज्ञार्ी कक्रयापद असे म्हणतात.
आख्यातववकार
सिंस्कृतात कक्रयापदाला आख्यात असे म्हणतात. कक्रयापदािंना म्हणजेच आख्याताना तो, ला, ई,
ईल, ऊ, िा िगेरे प्रत्यय लागून विविध काळ ि अर्ि यािंची रूपे तयार होतात. त्यािंना आख्यात
प्रत्यय असे म्हणतात. काळ ि अर्ि कक्रयापदाना होणारे हे विकार असल्यामुळे त्यािंनाच
अख्यातविकार असे म्हणतात. आख्यात या शब्दाऐिजी काळ ि अर्ि हे शब्द अर्धक सोपे ि
रूढ आहे त.
कक्रयाववशेषण अव्यये
शब्दािंच्या आठ प्रकारािंपैकी नाम, सििनाम, विशेषण ि कक्रयापद या प्रकारािंना विकारी असे
म्हणतात.
कक्रयाववशेषण
कक्रयापदाबद्दल अर्धक महहती दे णाऱ्या शब्दाला कक्रयाविशेषण असे म्हणतात. कक्रयापदाने जी
कक्रया दशििली जाते ती केंव्हा घडली, कोठे घडली, कशी घडली, ककती िेळा ककिंिा ककती
प्रमाणात घडली अशा प्रकारची अर्धक माहहती दे णारे शब्द िाक्यात येतात त्यािंना आपण
कक्रयाविशेषण असे म्हणतात.
मुलगी जलद चालते. मुलगा जलद चालतो. मुली जलद चालतात.
ब.सातत्यदशणक ---- तनत्य, सदा, सििदा, सतत, नेहमी, अद्यावप, हदिसभर, आजकाल इत्यादी.
क.आवत्ृ तीदशणक ---- िारिं िार, कफरून, पुन्हापुन्हा, दररोज, सालोसाल, क्षणोक्षणी इत्यादी.
अ.लस्थतीदशणक ---- इर्े, ततर्े, त्जर्े, खाली, िर, कोठे , मध्ये, अलीकडे, पलीकडे, मागे, पढ
ु े,
त्जकडे , ततकडे, सभोिार इत्यादी.
कक्रया घडण्याची रीत ककिंिा कक्रया कशी घडते हे दाखविणाऱ्या शब्दािंना रीतीिाचक
कक्रयाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.
अ.प्रकारदशणक ---- असे, तसे, जसे, कसे, उगीच, व्यर्ि, फुकट, आपोआप, मद्द
ु ाम, जेिी, तेिी,
हळू, सािकाश, जलद इत्यादी.
कक्रया ककती िेळा घडली हे ककिंिा कक्रयेचे पररमाण दाखविणाऱ्या शब्दािंना सिंख्यािाचक ककिंिा
पररमाणिाचक कक्रयाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि अनेकदा, नेहमी, भरपरू , ककिंर्चत, जरा, काहीसा, र्ोडा, क्िर्चत, अत्यिंत, अगदी,
त्रबलकुल, मुळीच, भरपूर, बहुत, अततशय, मोजके, पूणि
िरील िाक्यातील का, ना, हे शब्द त्या त्या िाक्यातील विधानािंना प्रश्नाचे स्िरूप दे तात अशा
शब्दािंना प्रश्नार्िक कक्रयाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.
६.ननषेधाथणक कक्रयाववशेषण अव्यय
उदाहरणार्ि तो न चक
ु ता येतो. तो तोंड उघडेल तर ना.
िरील िाक्यातील न, ना हे शब्द त्या-त्या िाक्यातील कक्रयेचा नकार ककिंिा तनषेध दशिवितात
अशा शब्दािंना तनषेधार्िक कक्रयाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.
स्वरूपमि
ू क प्रकार
इर्े, ततर्े, आज, पुढे, मागे इत्यादी शब्द मुलतः कक्रयाविशेषण अव्ययेच आहे त त्यािंना लसद्ध
कक्रयाविशेषण अव्यये असे म्हणतात.
मोठ्याने, िस्तुतः, एकदा, हसताना, कोठून यासारखे शब्द मूळ शब्दािंना प्रत्यय लागून बनलेले
आहे त अशाना सार्धत कक्रयाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.
अ.प्रत्यय सागधत
सिंस्कृत ककिंिा फारशी उपसगि, शब्दािंच्या द्विरुकीतीने होणारे काही जोडशब्द ककिंिा सामालसक
शब्द कक्रयाविशेषणािंचे कायि करीत असतात. जसे आजन्म, यर्ाशक्ती, तन:सिंशय, यािज्जीि,
प्रततहदन, घरोघर, गािोगाि, गल्लोगल्ली, दररोज, समोरासमोर, हरघडी, गैरहजर
िरील िाक्यातील माती, चािंगले, हसत, िर, तर ( खरोखर या अर्ािने ),तरी(तनदान या अर्ी )
हे इतर प्रकारचे शब्द आहे त यािंना कोणी स्र्ातनक कक्रयाविशेषण अव्यय असेही म्हणतात.
शबदयोगी अव्यय
शब्दयोगी अव्यय सामान्यतः नामािंना जोडून येतात असे असले तरी शब्दयोगी अव्यय
कक्रयापद आणण कक्रयाविशेषण यािंनाही कधी कधी जोडून येतात. जसे येईपयांत, बसल्यािर,
जाण्यापेक्षा, बोलण्यामुळे, परिापासून, यिंदापेक्षा, केंव्हाच, र्ोडासुद्धा इत्यादी.
१.कािवाचक – आता, पूिी, पुढे, आधी, निंतर, पयांत, पाितो, गतीिाचक – आतून, खालून,
मधन
ू , पयांत, पासन
ू .
२.स्थिवाचक – आत, बाहे र, मागे, पुढे, मध्ये, अलीकडे, समोर, जिळ, ठायी, पाशी, नजीक,
समीप, समक्ष
९.संग्रहवाचक – सद्ध
ु ा, दे खील, हह, पण, बररक, केिळ, फक्त
१६.पररमाणवाचक – भर
धातस
ु ागधत शबदयोगी अव्यय – करीता, दे खील, पािेतो, लागी, लागन
ू .
शुद्ध शबदयोगी अव्यय – च, दे खील, ना, पण, माि, सुद्धा, हह – अशी शब्दयोगी अव्यय आहे त
कक ती शब्दाला जोडून येताना मागील शब्दािंची सामान्यरूपे, होत नाहीत, अशा शब्दयोगी
अव्ययािंना शुद्ध शब्दयोगी अव्यये असे म्हणतात. या शुद्ध शब्दयोगी अव्ययामुळे, मागील
शब्दािंच्या अर्ािस विशेष जोर येतो.
उभयान्वयी अव्यये
दोन ककिंिा अर्धक शब्द अर्िा दोन ककिंिा अर्धक िाक्ये यािंना जोडणाऱ्या अविकारी शब्दािंना
उभयान्ियी अव्यय असे म्हणतात.
( उभय म्हणजे दोन, तर अव्यय म्हणजे सिंबिंध असा उभयान्ियी या शब्दाचा अर्ि आहे . )
१.प्रधानत्वसच
ू क उभयान्वयी अव्यय
२.गौणत्वसच
ू क उभयान्वयी अव्यय
१.समच्
ु ययबोधक उभयान्वयी अव्यये.
( समच्
ु यय म्हणजे बेरीज )
३.न्यन
ू त्वबोधक उभयान्वयी अव्यय ( न्यन
ू त्व म्हणजे कमीपणा )
पुष्कळ मुले उत्तीणि झाली परिं तु पहहल्या िगाित कोणीच आले नाही.
उदाहरणार्ि म्हणन
ू , सबब, याकररता, अतएि, तस्मात, त्यामळ
ु े , म्हणन
ू , यास्ति, सबब
मधन
ू े उत्तम भाषण केले म्हणून त्याला बक्षीस लमळाले.
तो म्हणाला कक मी हरलो.
म्हणून, सबब, यास्ति, कारण, की यासारख्या अव्ययािंनी जेंव्हा गौण िाक्य हे प्रधानिाक्याचा
उद्देश ककिंिा हे तू आहे असे दशिविले जाते तें व्हा त्यास उद्देशबोधक उभयान्ियी अव्यय असे
म्हणतात.
कारण का, की, कारण की , की अशा प्रकारच्या कारण दाखविणाऱ्या अव्ययािंना कारणबोधक
उभयान्ियी अव्यय असे म्हणतात.
जर-तर, जरी-तरी, म्हणजे, की, तर हह अव्यये सिंकेत ककिंिा अट दाखवितात अशा अव्ययािंना
सिंकेतबोधक उभयान्ियी अव्यय असे म्हणतात.
केविप्रयोगी अव्यय
केविप्रयोगी अव्ययाचे पढ
ु ीि प्रकार पडतात.
ववभक्तीचे अथण
िाक्यात नामाचा ककिंिा सििनामाचा कक्रयापदाशी जो सिंबिंध असतो त्याला कारकसिंबिंध असे
म्हणतात आणण त्या विभक्तीला कारकविभक्ती असे म्हणतात.
िाक्यातील नाम ककिंिा सििनाम यािंचे कक्रयापदाशी जे सिंबिंध असतात, त्यािंना कारकार्ि असे
म्हणतात आणण कक्रयापदालशिाय इतर शब्दािंशी असेलेले जे सिंबिंध असतात त्या सिंबिंधािंना
उपपदार्ि असे म्हणतात.
ववभक्तीचे अथण
कक्रयापदाने दशििलेली कक्रया करणारा िाक्यात कोणीतरी असतो त्याला कताि असे म्हणतात.
कत्यािची विभक्ती कधी कधी प्रर्मा असते. प्रर्मेचा प्रमुख कारकार्ि कताि होय.
कत्यािने केलेली कक्रया कोणािर घडली हे सािंगणारा शब्द म्हणजे कमि. कमािची विभक्ती
द्विततया म्हणजेच द्वितीयेचा कारकार्ि कमि होय.
िाक्यातील कक्रया ज्या साधनाने घडते ककिंिा ज्याच्या साधनाने घडते त्याला करण असे
म्हणतात. ‘करण’ म्हणजे साधन. मी सुरीने सफरचिंद कापले या िाक्यात कापण्याची कक्रया
सुरी या साधनाने केली म्हणून सुरीने या शब्दाची विभक्ती तत
ृ ीया असून तत
ृ ीयेचा मुख्य
कारकार्ि करण आहे .
जेंव्हा कक्रया दानाचा अर्ि व्यक्त करते तें व्हा ते दान ज्याला करण्यात येते त्याच्या िाचक
शब्दाला ककिंिा दे णे, बोलणे, सािंगणे इत्यादी अर्ािच्या कक्रया ज्याला उद्देशन
ू घडतात त्या
िस्तूला िा स्र्ानाला सिंप्रदान असे म्हणतात. ‘मी गुरुजीना दक्षक्षणा हदली’ या िाक्यात
गरु
ु जीना याची विभक्ती चतर्
ु ी ि चतर्
ु ीचा मख्
ु य कारकार्ि सिंप्रदान आहे . ( सिंप्रदान = दान )
कक्रया त्जर्न
ू सरु
ु होते, ततर्न
ू ती व्यक्ती िा िस्तू दरू जाते म्हणजे कक्रयेच्या सिंबिंधाने
ज्याच्यापासून एख्याद्या िस्तूचा वियोग दाखिाियाचा असतो त्यास अपादान असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि मी शाळे तन
ू आताच घरी आलो या िाक्यातील शाळे तन
ू या शब्दाची विभक्ती
पिंचमी ि पिंचमीच्या मुख्य कारकार्ि अपादान आहे . ( अपादान = वियोग )
िाक्यातील कक्रया कोठे घडली ककिंिा केंव्हा घडली हे सािंगणाऱ्या म्हणजेच कक्रयेचे स्र्ान ककिंिा
काळ दशिविणाऱ्या शब्दाच्या सिंबिंधास अर्धकरण असे म्हणतात. दररोज सकाळी मी शाळे त
जातो या िाक्यातील सकाळी ि शाळे त हे शब्द अनुक्रमे कक्रयेचा काळ ि स्र्ल दाखवितात
त्यािंची विभक्ती सप्तमी ि सप्तमीचा मुख्य कारकार्ि अर्धकरण आहे .
( अर्धकरण = आश्रय, स्र्ान )
सिंबोधनाचा उपयोग हाक मारताना करतात. जे नाम सिंबोधन म्हणून िापरले जाते त्याला
विकार होतो ि प्रत्ययहह लागतात म्हणून सिंबोधन हह आठिी विभक्ती मानतात.
प्रयोग
िाक्यातील कताि, कमि, कक्रयापद यािंच्या परस्परसिंबिंधाला प्रयोग असे म्हणतात.
कत्यािची ककिंिा कमािची कक्रयापदाशी जी जळ
ु णी, ठे िण ककिंिा रचना असते ततलाच व्याकरणात
प्रयोग असे म्हणतात.
ज्या कक्रयापदाचा अर्ि पूणि होण्यास कमािची जरुरी लागते त्यास सकमिक कक्रयापद असे
म्हणतात. ज्या कक्रयापदाचा अर्ि पूणि होण्यास कमािची जरुरी लागत नाही, त्यास अकमिक
कक्रयापद असे म्हणतात.
प्रयोगाचे प्रकार
प्रयोगाचे मख्
ु य तीन प्रकार आहे त.
१.कतणरी प्रयोग
२.कमणणी प्रयोग
३.भावे प्रयोग
कमणणी प्रयोग
कमिणी प्रयोगात कमि प्रर्मात असते. कताि प्रर्मात कधीच नसतो. कताि तत
ृ ीयािंत, चतुर्त
ां ,
ृ ीयािंत ककिंिा शब्दयोगी अव्ययिंत असतो.उदाहरणार्ि
सविकरणी तत
ततने गाणे म्हटले.
मला हा डोंगर चढितो.
रामाच्याने काम करिते.
मािंजराकडून उिं दीर मारला गेला.
२.शक्य कमणणी प्रयोग ---- रामाच्याने काम करिते या िाक्यात शक्यता सुचविलेली आहे
यातील कक्रयापद शक्य कक्रयापद आहे त्यास शक्य कमिणी प्रयोग असे म्हणतात.
५.कमिणी प्रयोगातील कत्यािला कडून हे शब्दयोगी अव्यय लािून इिंग्रजी भाषेतील पद्धतीप्रमाणे
रचना करण्याचा जो निीन प्रकार आहे त्यास निीन कमिणी ककिंिा कमिकतिरी असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि लशपायाकडून चोर पकडला गेला.
भावे प्रयोग
जेंव्हा कक्रयापदाचे रूप कत्यािच्या ककिंिा कमािच्या ललिंगिचनाप्रमाणे बदलत नसन
ू ते नेहमी
तत
ृ ीयपुरुषी, नपुिंसकललिंगी, एकिचनी असून स्ितिंि असते, तें व्हा अशा प्रकारच्या िाक्यरचनेस
भािे प्रयोग असे म्हणतात.
भािे प्रयोगात कक्रयापदाचा जो भाि ककिंिा आशय असतो त्याला प्राधान्य असते ि त्या मानाने
कताि ककिंिा कमि दोन्ही गौण असतात.
भावकतणरी प्रयोग
उदाहरणार्ि १.मला आज मळमळते.
२.तो घरी पोहचण्यापूिीच सािंजािले.
३.आज सतत गडगडते.
४.सहलीस जाताना कािजजिळ उजाडले.
िरील िाक्यातील कक्रयापदािंना कते असे नाहीत. सििच िाक्यातील कक्रयापदे तत
ृ ीयपरु
ु षी
नपुिंसकललिंगी एकिचनी आहे त म्हणजे ती भािेप्रयोगी आहे त पण त्यािंना कते नसल्यामुळे हा
ुि भािे प्रयोग होय. अशा िाक्यात कक्रयेचा भाि ककिंिा अर्ि हाच िाक्यातील कताि
अकतक
असल्यामुळे यास भािकतिरी प्रयोग असेही म्हणतात.
समासाचे प्रकार
समासात कमीत कमी दोन पदे ककिंिा शब्द एकि येतात. दोन शब्दािंपैकी कोणत्या पदाला
िाक्यात अर्धक महत्ि म्हणजे कोणत्या पदाबद्दल आपल्याला अर्धक बोलाियाचे असते
यािरून समासाचे पढ
ु ील प्रकार पडतात.
१.अव्ययीभाव समास ------ पदहिे पद प्रमुि
२.तत्परु
ु ष समास ----- दस
ु रे पद प्रमि
ु
३.द्वंद्व समास ---- दोन्ही पदे महत्वाची
४.बहुव्रीदह समास ----- दोन्ही पदे महत्वाची नसन
ू त्यावरून नतसऱ्याच पदाचा बोध
तत्परु
ु ष समास
ु रे पद महत्िाचे असते ि अर्ािच्या दृष्टीने गाळलेला शब्द ककिंिा
ज्या समासातील दस
विभक्तीप्रत्यय विग्रह करताना घालािा लागतो त्यास तत्परु
ु ष समास असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि तोंडपाठ – तोंडाने पाठ, किंबरपट्टा – किंबरे साठी पट्टा, महादे ि – महान असा दे ि,
अतनष्ट – नाही इष्ट ते
तत्पुरुष समासातील दोन्ही पदे कधी कधी विग्रहाच्या िेळी एकाच विभक्तीत असतात यास
सामानाधीकरण तत्परु
ु ष समास असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि काळमािंजर – काळे असे मािंजर
तत्पुरुष समासातील दोन्ही पदे लभन्न अशा विभक्तीत असतात यास व्याधीकरण तत्पुरुष
समास असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि दे िपूजा – दे िाची पूजा
तत्परु
ु ष समासाचे प्रकार -----
अ.ववभक्ती तत्परु
ु ष समास
ज्या तत्पुरुष समासात कोणत्यातरी विभक्तीचा ककिंिा विभक्तीचा अर्ि व्यक्त करणाऱ्या
शब्दयोगी अव्ययाचा लोप करून दोन्ही पदे जोडली जातात त्यास विभक्ती तत्पुरुष समास
असे म्हणतात. या समासाचा विग्रह करताना एका पदाचा दस
ु ऱ्या पदाशी असलेला सिंबिंध ज्या
विभक्तीप्रत्ययाने दाखविला जातो त्याच विभक्तीचे नाि त्या समासाला हदले जाते.
इ.उपपद तत्परु
ु ष समास
ु री पदे हह धातुसार्धते ककिंिा कृदन्ते आहे त ि ती अशी आहे त कक
ज्या तत्पुरुष समासातील दस
त्यािंचा िाक्यात स्ितिंिपणे उपयोग करता येत नाही अशा समासास उपपद ककिंिा कृदिं त
तत्पुरुष समास असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि ग्रिंर्कार, किंु भकार, पािंर्स्र्, मागिस्र्, द्विज, विहग, शेषशायी, दे शस्र्, मनज
ु , नप
ृ ,
सुखद, पयोद, खग, नग, सुज्ञ, कृतघ्न, शेतकरी, कामकरी, आगलाव्या, भाजीविक्या, िाटसरू
इत्यादी,
पिंकेरूह, सरलसज यासारखे सिंस्कृत सामालसक शब्द ि मळे करी, पहारे करी, पाखरे विक्या,
गळे कापू यासारखे मराठी सामालसक शब्द हे अलुक ि उपपद तत्पुरुष अशा दोन्ही प्रकारची
उदाहरणे आहे त. यातील पहहल्या पदातील विभक्तीचा लोप झाला नाही म्हणन
ू ते अलक
ु ि
त्यातील दस
ु री पदे धातूसार्धते आहे त म्हणून ते उपपद तत्पुरुष अशा समासािंना उभय-तत्पुरुष
असेही म्हणतात.
ई.नत्र तत्परु
ु ष समास
ज्या तत्परु
ु ष समासातील पहहले पद नकारार्ी असते त्यास नि तत्परु
ु ष समास असे
म्हणतात.
उदाहरणार्ि अपरु ा, नात्स्तक, अयोग्य, अनादर, नापसिंत, अनाचार, अन्याय, अहहिंसा, तनरोगी,
नाइलाज, नाउमेद, बेडर, गैरहजर इत्यादी
उ.कमणधारय समास
ज्या तत्पुरुष समासातील दोन्ही पदे एकाच विभक्तीत म्हणजे प्रर्मा विभक्तीत असतात
तें व्हा त्यास कमिधारय समास असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि महादे ि, घनश्याम, रक्तचिंदन, मुखकमल.
कमणधारय समासाचे पोटप्रकार
१.विशेषण पि
ू प
ि द ---- रक्तचिंदन, नीलकमल, वपतािंबर
२.विशेषण उत्तरपद ---- घननील, पुरुषोत्तम, भाषािंतर, िेषािंतर
३.विशेषण उभयपद ---- पािंढराशभ्र
ु , श्यामसिंद
ु र, लालभडक, हहरिागार, काळाभोर
४.उपमान पूिप
ि द ---- कमलनयन, मेघश्याम, चिंद्रमुख
५.उपमान उत्तरपद ---- मुखचिंद्र, चरणकमल, नरलसिंह
६.रूपक उभयपद ---- विद्याधन, काव्यामत
ृ , भिसागर, विद्दुलता, चरणकमल
ऊ.द्ववगु समास
ज्या कमिधारय समासातील पहहले पद सिंख्याविशेषण असते ि सामालसक शब्दािरून एका
समच्
ू ययाचा अर्ि दशिविला जातो तें व्हा त्यास द्विगु समास असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि पिंचिटी, निराि, चातुमािस, त्रिभुिन, सप्ताह, त्रिदल, पिंचपाळे , चौघडी, िैलोक्य,
बारभाई, पिंचारती इत्यादी.
द्विगु समासाला सिंख्यापूिप
ि द कमिधारय समास असेही म्हणतात.
ए.मध्यमपदिोपी समास
ज्या सामालसक शब्दातील पाहहल्या पदाचा दस
ु ऱ्या पदाशी सिंबिंध दाखविणारी मधली काही पदे
लोप करािी लागतात त्यािंना मध्यमपदलोपी समास असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि कािंदेपोहे , साखरभात, चल
ु तसासरा
या पदाला लप्ु तपद कमिधारे य समास असेही म्हणतात.
आणखी उदाहरणे पुढीलप्रमाणे डाळिािंगे, पुरणपोळी, लिंगोटीलमि, भोजनभाऊ, घोडेस्िार,
मािसभाऊ, बाललमि, गळ
ु ािंबा, मामेभाऊ, बटाटे भात, नातसन
ू इत्यादी
द्वंद्व समास
ज्या समासातील दोन्ही पदे अर्िदृष््या प्रधान म्हणजे समान दजािची असतात त्यास द्ििंदि
समास असे म्हणतात. आणण, ि, अर्िा, ककिंिा या उभयान्ियी अव्ययािंनी हह पडे जोडलेली
असतात. उदाहरणार्ि रामलक्ष्मण, पापपुण्य, विटीदािंडू
द्वंद्व समासाचे प्रकार
१.इतरे तर द्वंद्व समास
आणण, ि या सुमच्चयबोधक उभयान्ियी अव्ययािंचा िापर
उदाहरणार्ि आईबाप, हररहर, स्िीपुरुष, अहहनकुल, एकिीस, कृष्णाजन
ुि , बहीणभाऊ इत्यादी
२.वैकलल्पक द्वंद्व समास
ककिंिा, अर्िा, िा या विकल्प दाखविणाऱ्या उभयान्ियी अव्ययािंचा िापर
उदाहरणार्ि खरे खोटे , तीनचार, बरे िाईट, पासनापास, पापपण्
ु य, धमािधमि, न्यायान्याय,
सत्यासत्य इत्यादी
बहुव्रीही समास
बहुव्रीही या सामालसक शब्दातील दोन्ही पदे महत्िाची नसून या दोन पदािंलशिाय ततसऱ्याच
पदाचा बोध होतो, हा सामालसक शब्द त्या ततसऱ्या पदाचे विशेषण असते.
आ.व्याधीकरण बहुव्रीही समास ---- बहुव्रीही समासाचा विग्रह करताना दोन्ही पदे लभन्न
विभक्तीत
उदाहरणार्ि पद्मनाभ, चक्रपाणी
३.सहबहुव्रीही समास
बहुव्रीही समासाचे पहहले पद सह असे असून तो सामालसक शब्द विशेषण असल्यास त्याला
सहबहुव्रीही समास असे म्हणतात.
४.प्रादीपबहुव्रीही समास
बहुव्रीही समासाचे पहहले पडे जर प्र, परा, अप, दरू , सु, वि अशा उपसगाितन युक्त असेल तर
त्यास प्रादीपबहुव्रीही समास असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
सल
ु ोचना, तनधिन, विरागी, दग
ु ण
ुि ी, प्राज्ञ इत्यादी
१.तत्सम शबद ----- सिंस्कृत भाषेतून जसाच तसे मराठी भाषेत आलेले शब्द \
उदाहरणार्ि कवि, मध,ु गुरु, वपता, पुि, कन्या, िक्ष
ृ , पुरुष, धमि, सत्कार, समर्िन, उत्सि,
पुष्प, जल, प्रीती, कर, ग्रिंर्, पर्थ
ृ िी, भूगोल, विद्यिान, भगिान, परिं तु, यद्यवप, यर्ामती,
कणि, पणि, अरण्य, हस्त, मस्तक, कमि, अग्नी, नदी, कमल इत्यादी
३.दे शी ककंवा दे शज शबद ----- या शब्दािंनाच दे शी, दे श्य, ककिंिा दे शज शब्द असे
म्हणतात.
उदाहरणार्ि झाड, दगड, धोंडा, घोडा, डोळा, डोके, हाड, पोट, गड
ु घा, बोका, रे डा, बाजरी, िािंगे,
लुगडे, झोप, खळ
ु ा, र्चमणी, ढे कुण, किंबर इत्यादी.
पोतग
ुण ीज ----- बटाटा, तिंबाख,ू पगार, त्रबजागरे , कोबी, हापूस, फणस इत्यादी.
फारसी ----- खाना, सामान, हकीकत, अत्तर, अब्र,ू पेशिा, सौदागर, कामगार, गन्ु हे गार,
फडणिीस इत्यादी.
अरबी ----- अजि, इनाम, हुकुम, मेहनत, जाहीर, मिंजूर, शाहीर, साहे ब, मालक इत्यादी.
ब.स्वदे शी शबद ( परप्रांतीय भारतीय शबद )
कानडी ----- अन्नम अक्का, ताई, अडककत्ता, भाकरी, तूप, किंु ची, कािंबळे , खलबत्ता, विळी,
गढ
ु ी, ककल्ली, गिंड
ु ी, लशकेकाई इत्यादी
गज
ु राती ----- घी, दादर, शेट, दलाल, डबा, ररकामटे कडा इत्यादी
तालमळी ----- र्चल्लीवपल्ली, सार, मठ्ठा इत्यादी
तेिगु ----- ताळा, अनारसा, ककडूकलमडूक इत्यादी
दहंदी ----- भाई, बेटा, बच्चा, लमलाप, तपास, हदल, और, बात, दाम, करोड इत्यादी.
२.प्रत्ययर्टीत शबद
शब्दािंच्या ककिंिा धातूच्या पुढे एक ककिंिा अर्धक अक्षरे लािून काही शब्द तयार होतात अशा
अक्षरािंना प्रत्यय असे म्हणतात. जन या धातूला प्रत्यय लागून जनन, जननी, जनता, जन्य
यासारखे शब्द बनतात. या शब्दात न,क,ता,नी,य हे प्रत्यय होत. अशा तऱ्हे चे प्रत्यय लागून
बनलेल्या शब्दािंना प्रत्ययघटीत शब्द असे म्हणतात.
३.सामालसक शबद
४.अभ्यस्त शबद ----- सार्धत शब्दाचा चौर्ा प्रकार म्हणजे अभ्यस्त शब्द. घरघर,
हळूहळू, शेजारीपाजारी, दगडबीगड, यासारख्या शब्दात एकाच शब्दाचा ककिंिा काही अक्षरािंची
पुनराित्ृ ती ककिंिा द्वित्ि होऊन हे शब्द बनलेले असतात.
अभ्यस्त म्हणजे द्वित्ि ककिंिा दप्ु पट करणे.
अ.पन
ु ाणभ्यस्त शबद ----- एक पूणि शब्द पुन्हा पुन्हा येिून एक जोडशब्द बनतो तें व्हा
त्याला पन
ु ािभ्यस्त शब्द असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि जे जे ते ते, लाललाल, घेईघेई, मधन
ू मधन
ू , समोरासमोर, िा िा , तीळतीळ,
हालहाल, तुकडेतुकडे, कोणीकोणी, एकेक, हळूहळू, पुढेपुढे, मागोमाग, हायहाय
क.अनक
ु रणवाचक शबद ----
काही शब्दात एखाद्या ध्िनीिाचक शब्दाची पुनुरुक्ती साधलेली असते. उदाहरणार्ि बडबड,
ककरककर, गुटगुटीत, कडकडाट, गडगडाट, फडफड, खदखदन
ू , तुरुतुरु, चट
ू चूट, गडगड, िटिट
अशा शब्दािंना अनक
ु रणिाचक शब्द असे म्हणतात.
वाक्यपथ
ृ करण
बोलणारा ज्याच्याविषयी बोलतो त्याला उद्देश्य असे म्हणतात ि उद्देशाविषयी तो जो बोलतो
त्याला विधेय असे म्हणतात.
िाक्याचे दोन भाग पडतात. १. उद्देश्य विभाग ि २.विधेय विभाग यािंना उद्देशािंग ि विधेयािंग
असेही म्हणतात.
वाक्यांचे प्रकार
१.ज्या िाक्यात केिळ विधान केलेले असते त्यास विधानार्ी िाक्य असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि माझे िडील आज परगािी गेले.
२.ज्या िाक्यात प्रश्न विचारलेला असतो त्यास प्रश्नार्ी िाक्य असे म्हणतात. उदाहरणार्ि तू
मुिंबईला केंव्हा जाणार आहे स ?
३.ज्या िाक्यात भािनेचा उद्गार काढलेला असतो त्यास उद्गारार्ी िाक्य असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि अबब ! केिढी प्रचिंड आग ही !
४.िाक्यातील विधाने हह कधी कधी होकारार्ी असतात जसे गोवििंदा अभ्यास करतो पण काही
विधानात नकार असतो जसे त्याचा मुलगा मुळीच अभ्यास करत नाही. अशा िाक्यािंना
नकारार्ी िाक्य असे म्हणतात. या होकारार्ी ि नकारार्ी िाक्यानाच करणरुपी ि अकरणरुपी
िाक्ये असे म्हणतात.
४.िाक्यातील कक्रयापदाच्या रूपािरून अमुक केले असते तर अमुक झाले असते अशी अट
ककिंिा सिंकेत असा अर्ि तनघत असेल तर त्यास सिंकेतार्ी िाक्य असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
पाऊस पडला असता तर हिेत गारिा आला असता.
एका वाक्यात ककती ववधाने असतात त्यावरून वाक्यांचे आणिी तीन प्रकार
पडतात.
१.केविवाक्य
ज्या िाक्यात एकच उद्देश्य ि एकच विधेय असते त्यास केिल ककिंिा शुद्ध िाक्य म्हणतात.
उदाहरणार्ि आम्ही जातो आमुच्या गािा.
तानाजी लढता लढता मेला.
अलीकडे मी तम्
ु हाला एकही पि ललहहले नाही.
एकदा बागेत खेळताना आमचा कुिा काळूराम हौदात पडला.
पािंढरे स्िछ दात मख
ु ास शोभा दे तात.
शरदाच्या चािंदण्यात गुलमोहर मोहक हदसतो.
एके हदिशी युद्ध बिंद झाल्याची बातमी येऊन धडकली.
२.लमश्रवाक्य
एक प्रधानिाक्य ि एक ककिंिा अर्धक गौणिाक्य गौणत्िसूचक उभयान्ियी अव्ययािंनी जोडून
जे एक सलमश्र िाक्य तयार होते त्यास लमश्र िाक्य असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
जे चकाकते, ते सोने नसते.
गुरुजी म्हणाले, की प्रत्येकाने तनयलमतपणे शाळे त यािे.
आकाशात जेव्हा ढग जमतात, तें व्हा मोर नाचू लागतो.
गुरुजी म्हणाले कक एकी हे च बळ.
जे चकाकते ते सारे सोने नसते.
हदव्यत्िाची जेर्े प्रचीती, तेर्े कर माझे जुळती.
३.संयक्
ु तवाक्य
दोन ककिंिा अर्धक केिलिाक्ये प्रधानत्िबोधक उभयान्ियी अव्ययािंनी जोडली असता जे एक
जोडिाक्य तयार होते त्यास सिंयक्
ु त िाक्य असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
मी रोज सकाळी पहाटे लिकर उठतो ि एक तासभर शाळे चा अभ्यास करतो.
सायिंकाळी मी क्रीडािंगणािर खेळतो ककिंिा लमिािंसोबत कफराियास जातो.
२.ववशेषणवाक्ये
जो आिडतो सिाांना तोची आिडे दे िाला.
जी आपणाला काही लशकवितात अशी पुस्तके मुलािंनी िाचािी.
३.कक्रयाववशेषणवाक्ये
जेंव्हा घाम गाळािा तें व्हाच खायला भाकरी लमळते. कालदशिक
जेर्े जातो तेर्े तू माझा सािंगाती. स्र्लदशिक
तल
ु ा जसे िाटे ल तसे िाग. रीतीदशिक
जर प्रामाणणकपणे अभ्यास केला असशील तर उत्तीणि होशील. सिंकेतदशिक
पािसाळा असला तरी मुले अलीकडे छत्र्या िापरत नाहीत. विरोधदशिक
तो इतका मोठ्याने बोलला कक त्याचा आिाज बसला. कारणदशिक
शरीर घाटदार व्हािे म्हणून आम्ही व्यायाम करतो. उद्देशदशिक
वाक्यसंश्िेषण
िाक्यसिंश्लेषण यालाच िाक्यसिंकलन असेही म्हणतात. एकमेकािंशी सिंबिंध असलेली दोन ककिंिा
अर्धक केिलिाक्ये हदली असता ती एकि करून त्यािंचे एक िाक्य बनविणे यालाच
िाक्यसिंश्लेषण असे म्हणतात.
२.माझ्या आजीने मला एक डब्बा पाठविला. त्यात खाण्याचे गोड पदार्ि होते.
माझ्या आजीने मला गोड खाऊचा एक डब्बा पाठविला.
३.मी चहा वपतो. माझ्या िड्रडलािंना ते आिडत नाही.
माझे चहा वपणे माझ्या िड्रडलािंना आिडत नाही.
५.अजन
ुि ाने कफरत्या मत्स्याच्या डोळ्याचा नेम धरला.
अजुन
ि ाने बाण मारला.
अजुन
ि ाने कफरत्या मत्स्याच्या डोळ्याचा नेम धरून बाण मारला.
एखाद्या नामचे स्पष्टीकरण करणाऱ्या त्याच अर्ािच्या शब्दास समानार्धकरण असे म्हणतात.
संयक्
ु त वाक्य बनववणे.
१.विजा चमकू लागल्या. पािसाला सरु िात झाली.
विजा चमकू लागल्या आणण पािसाला सुरिात झाली.
४.उद्या सट्ट
ु ी लमळे ल. मी तझ्
ु या घरी येईन.
उद्या सुट्टी लमळाली तर मी तुझ्या घरी येईन.
५.भगिान विष्णू धि
ु ाला म्हणाले.
“मी तझ्
ु यािर प्रसन्न आहे ”
भगिान विष्णू धि
ु ाला म्हणाले की, मी तुझ्यािर प्रसन्न आहे .
वाक्यरुपांतर
वाक्याथाणिा बाधा न आणता रचनेत केिेिा बदि म्हणजे वाक्यरुपांतर होय.
१.प्रश्नाथी व ववधानाथी वाक्याचे परस्पररुपांतर
५.मख्
ु य व गौण वाक्यांचे परस्पररुपांतर
जेंव्हा शाळे ची घिंटा झाली, तें व्हा मी िगाित जािून पोहोचलो होतो.
जेंव्हा मी िगाित जाऊन पोहोचलो, तें व्हा शाळे ची घिंटा अद्याप व्हायची होती.
६.केवि, संयक्
ु त व लमश्र वाक्यांचे परस्पररुपांतर
मला ताप आला आहे . मी शाळे स येणार नाही.
केिल िाक्य – मला ताप आल्यामुळे मी शाळे स जाणार नाही.
सिंयक्
ु त िाक्य – मला ताप आला आहे , म्हणन
ू मी शाळे स जाणार नाही.
लमश्रिाक्य – मी शाळे स जाणार नाही, कारण मला ताप आला आहे .
त्याच्यासारखा दस
ु रा कोणीच नाही असा तो योद्धा होता.
तो आहदवितीय योद्धा होता.
२.तझ्
ु या भेटीने खप
ू आनिंद झाला. विधानार्ी
तुझ्या भेटीने ककती आनिंद झाला. उद्गारार्ी
५.तझ
ु े असे खराब अक्षर पाहून डोळे लमटािेसे िाटतात. होकारार्ी
तुझे असे खराब अक्षर अगदी बघित नाही. नकारार्ी
६.सहलीत खप
ू मजा आली. होकारार्ी
काय मजा आली सहलीत !
७.ककती सिंद
ु र मत
ू ी आहे हह ! उद्गारार्ी
हह मूती खप
ू सुिंदर आहे . होकारार्ी
भाषेचे अिंकार
भाषेला ज्या गण
ु धमाांमळ
ु े शोभा येते त्या गण
ु धमाांना भाषेचे अलिंकार असे म्हणतात.
भाषेच्या अलिंकाराचे दोन प्रकार पडतात.
१.शबदािंकार २.अथाणिंकार
शबदािंकार
१.अनप्र
ु ास ----- एखाद्या िाक्यात ककिंिा कवितेच्या चरणात एकाच अक्षराची पन
ु राित्ृ ती
होऊन त्यातील नादामुळे जेंव्हा त्याला सौदयि प्राप्त होते तें व्हा अनुप्रास हा अलिंकार होतो.
उदाहरणार्ि
गडद गडद तनळे जलद भरुनी आले,
शीतलतनु चपलचरण अतनलगण तनघाले.
रजतनील, ताम्रनील
त्स्र्र पल जल पल सलील
हहरव्या तटी माळािंचा कृष्ण मेळ खेळे
२.यमक ----- कवितेच्या चरणाच्या शेिटी, मध्ये ककिंिा ठराविक हठकाणी एक ककिंिा अनेक
अक्षरे िेगळ्या अर्ािने आल्यास यमक या अलिंकार होतो.
उदाहरणार्ि
जाणािा तो ज्ञानी , पूणि समाधानी , तनसिंदेह मनी, सििकाळ
३.श्िेष ----- एकच शब्द िाक्यात दोन अर्ाांनी िापरल्यामुळे जेंव्हा शब्दचमत्कृती साधते
तें व्हा श्लेष हा अलिंकार होतो. उदाहरणार्ि
िरील ओळीिंमधील निरी, न-िरी, सुमने, सु-मने, नलगे, न-लगे अशा रीतीने त्या त्या शब्दािंची
फोड केल्यानिंतर दोन अर्ि कळून येतात या प्रकारच्या श्लेषाला सभिंग श्लेष ि एकच शब्द
जसाच तसा ठे िून त्याचे दोन अर्ि सिंभितात त्यास अभिंग श्लेष म्हणतात.
अथाणिक
ं ार
१.उपमा
दोन िस्तत
ू ील साम्य चमत्कृतीपण
ू रि ीतीने त्जर्े िणिन केलेले असते ततर्े उपमा हा अलिंकार
होतो. उदाहरणार्ि
मिंब
ु ईची घरे माि लहान, क्बत
ु राच्या खरु ाड्यासारखी
सािळाच रिं ग तुझा पािसाळी नभापरी
आभाळागत माया तुझी आम्हािरी राहू दे
२.उत्प्रेक्षा
उत्प्रेक्षा म्हणजे कल्पना. ज्या दोन िस्तूिंची आपण तुलना करतो त्यातील एक म्हणजेच
उपमेय हह जणू काही दस
ु री िस्तूच म्हणजेच उपमानच आहे , अशी कल्पना करणे यालाच
उत्प्रेक्षा म्हणतात. उदाहरणार्ि
ती गुलाबी उषा म्हणजे परमेश्िराचे प्रेम जणू.
३.अपन्हुती
उपमेयाचा तनषेध करून ते उपमानच आहे असे जेंव्हा सािंर्गतले जाते तें व्हा अपन्हुती अलिंकार
होतो. उदाहरणार्ि
आई म्हणोनी कोणी, आईस हाक मारी
ती हाक येई कानी, मज होय शोककारी
नोहे च हाक माते, मारी कुणी कुठारी
४.रूपक
उपमेय ि उपमान यात एकरूपता आहे , ती लभन्न नाहीत असे जेर्े िणिन असते ततर्े रूपक
अलिंकार होतो. उदाहरणार्ि
लहान मूल म्हणजे मातीचा गोळा, आकार दयािा तशी मूती घडते.
६.अनन्वय
उपमेयाला दस
ु ऱ्या कशाचीच उपमा दे ता येत नसेल म्हणजे जेंव्हा उपमेयाला उपमेयाचीच
उपमा हदली जाते तें व्हा अनन्िय अलिंकार होतो. अन्िय = सिंबिंध उदाहरणार्ि
झाले बहु, होतील बहु, आहे ताही बहु, परिं तु यासम हा
७.भ्ांतीमान
उपमानाच्या जागी उपमेयच आहे असा भ्रम तनमािण होऊन तशी काही कृती घडली तर ततर्े
भ्रािंतीमान अलिंकार असतो. उदाहरणार्ि
हसा विलोकुनी सुधाकर अष्टमीचा,
म्या मतनला तनतीलदे श ततचाच साचा
शिंख द्ियी धरुनी किंु कुम ककरिाणी
लािाक्या ततलक लािंबविला स्िपाणी
भिंग
ृ े विरात्जत निी अरवििंदपिे,
पाहुनी मानुनी ततचीच विशाल नेिे
घालीन अिंजन अशा मातीने तटाकी
कािंते िर्
ृ ा उतरलो, लभजलो विलोकी
८.संसदे ह
उपमेय कोणते ककिंिा उपमान कोणते असा सिंदेह ककिंिा सिंशय तनमािण होऊन मनाची जी
द्विधा अिस्र्ा होते त्या िेळी सिंसदे ह हा अलिंकार असतो. उदाहरणार्ि
चिंद्र काय असे, ककिंिा पद्य या सिंशयान्तरी,
िाणी मधरू ऐकोनी कळले मुख ते असे
९.अनतशयोक्ती
कोणतीही कल्पना आहे त्यापेक्षा खप
ू फुगिून सािंगताना त्यातील असिंभाव्यता अर्धक स्पष्ट
करून सािंर्गतलेली असते त्या िेळी अततशयोक्ती हा अलिंकार होतो. उदाहरणार्ि
दमडीच तेल आणल, सासूबाईच न्हान झाल,
मामिंजीची दाढी झाली, भािोजीिंची शेंडी झाली,
उरल तेल झाकून ठे िल, लािंडोरीचा पाय लागला,
िेशीपयित ओघळ गेला, त्यात उिं ट पोहून गेला.
जो अिंबरी उफळता खरु लागलाहे
तो चिंद्रमा नीज तनुिरी डाग लाहे
१०.दृष्टांत
एखाद्या विषयाचे िणिन करून झाल्यानिंतर ती गोष्ट पटिून दे ण्यासाठी त्याच अर्ािचा एखादा
दाखला ककिंिा उदाहरण हदल्यास दृष्टािंत अलिंकार होतो. उदाहणार्ि
लहानपण दे गा दे िा, मुिंगी साखरे चा रिा,
ऐराित रत्न र्ोर, त्यासी अिंकुशाचा मार
११.अथाांतरन्यास
एखाद्या सामान्य विधानाच्या समर्िनात विशेष उदाहरणे ककिंिा विशेष उदाहरणािंिरून शेिटी
एखादा सामान्य लसद्धािंत काढला तर अर्ाांतरन्यास हा अलिंकार होतो. (अर्ाांतर –दस
ु रा अर्ि,
न्यास = शेजारी ठे िणे) उदाहरणार्ि
बोध खलास न रुचे अहहमुखी दग्ु ध होय गरल
श्िानपूछ नललकेत घातले होईना सरळ
जातीच्या सिंद
ु राना काहीही शोभते
मळ
ू स्िभाि जाईना
अत्यच
ु ी पदे र्ोरही त्रबघडतो हा बोल आहे खरा
१२.स्वभावोक्ती
ू े त्याच्या स्िाभाविक त्स्र्तीचे ककिंिा हालचालीचे ययार्ि
एखाद्या व्यक्तीचे, प्राण्याचे, िस्तच
म्हणजेच हुबेहूब पण िैलशष््यपूणि िणिन हाही भाषेचा एक अलिंकार ठरतो याला स्िभािोक्ती
अलिंकार असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
गणपत िाणी विडी वपताना चािायचा नुसतीच काडी,
म्हणायचा अन मनाशीच कक ह्या जागेिर बािंधीन माडी,
लमचकािुनी मग उजिा डोळा आणण उडिूनी डािी लभिई,
लभरकिन
ु ी तो तशीच द्यायचा लकेर बेचि जशी गिई
पोटीच एक पद लािंबविला दज
ु ा तो,
पक्षी तनु लपिी, भूप तया पाहतो
१३.अन्योक्ती
ज्याच्याबद्दल बोलायचे त्याच्याबद्दल काहीच न बोलता दस
ु ऱ्याबद्दल बोलून आपले मनोगत
व्यक्त करण्याची जी पद्धत ततलाच अन्योक्ती असे म्हणतात. अन्योक्तीला अप्रस्तुत प्रशिंसा
असेही म्हणतात. उदाहणार्ि
येर्े समस्त बहहरे बसतात लोक, का भाषणे मधून तू करीशी अनेक
हे मख
ू ि यास ककमवपही नसे वििेक, रिं गािरून तझ
ु ला गणतील काक
१४.पयाणयोक्त
एखादी गोष्ट सरळ शब्दात न सािंगता ती अप्रतेक्ष रीतीने सािंगणे यास पयाियोक्त असे
म्हणतात. उदाहरणार्ि
त्याचे िडील सरकारचा पाहुणचार घेत आहे त.
१६.असंगती
कारण एका हठकाणी आणण त्याचे कायि दस
ु ऱ्या हठकाणी असे त्जर्े िणिन असते तेर्े असिंगती
अलिंकार होतो. उदाहरणार्ि
कुणी कोडे माझे उकलील का ? कुणी शास्िी रहस्य कळिील का ?
हृदयी तुझ्या सखी दीप पाजळे , प्रभा मुखािरी माझ्या उजळे
निरत्ने तू तज
ु भष
ू विले, मन्मन खल
ु ले आतील का ?
गुलाब माझ्या हृदयी फुलला, रिं ग तुझ्या गालािर खल
ु ला.
काटा माझ्या पायी रुतला, शरू तझ्
ु या उरी कोमल का ?
माझ्या लशरी ढग तनळा डिरला, तुझ्या नयनी पाऊस खळखळला
शरच्चिंद्र या हृदयी उगिला, प्रभा तुझ्या उरी शीतल का ?
१७.सार
एखाद्या िाक्यातील कल्पना चढत्या क्रमाने मािंडून उत्कषि ककिंिा अपकषि साधलेला असतो
तें व्हा सार हा अलिंकार होतो. उदाहरणार्ि
आधीच मकिट तशातही मद्य प्याला, झाला तशात जरी ित्ृ श्चक दिं श त्याला
झाली तयास तदनिंतर भत
ू बाधा, चेष्टा िद ू मग ककती कावपच्या अगाचा
१८.व्याजस्तुती
बाह्यत स्तत ू तनिंदा ककिंिा बाह्यतः तनिंदा पण आतन
ु ी पण आतन ू स्तत
ु ी असे त्जर्े िणिन
असते ततर्े व्याजस्तुती हा अलिंकार असतो. उदाहरणार्ि
होती िदनचिंद्राच्या दशिनाचीच आस ती,
अधिचद्र
िं च तू दयािा, कृपा याहून कोणती ?
१९.व्याजोक्ती
एखाद्या गोष्टीचे खरे कारण लपिन
ू दस
ु रे च कारण दे ण्याचा प्रयत्न जेर्े होतो तेर्े व्याजोक्ती
हा अलिंकार असतो. उदाहरणार्ि
येता क्षण वियोगाचा पाणी नेिािंमध्ये हदसे,
डोळ्यािंत काय गेले हे ? म्हणुनी नयना पुसे
२०.चेतनगुणोक्ती
तनसगाितील तनजीि िस्तू सजीि आहे त अशी कल्पना करून त्या मनुष्याप्रमाणे िागतात ककिंिा
कृती करतात असे त्जर्े िणिन असते ततर्े चेतनगण
ु ोक्ती हा अलिंकार होतो. उदाहरणार्ि
आला हा दारी उभा िसिंत फेरीिाला
पोते खािंद्यािरी सौद्याचे, दे ईल ज्याचे त्याला
व्यंजना (व्यंगाथण)
मूळ अर्ािला बाधा न आणता दस
ु रा अर्ि व्यक्त करण्याची शब्दाची जी शक्ती असते ततला
व्यिंजना असे म्हणतात. या शक्तीने प्रकट होणाऱ्या अर्ािला व्यिंगार्ि असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि
समाजात िािरणारे असले साप ठे चन
ू काढले पाहहजेत.
भुिंकणारे कुिे चाित नसतात.
तनिडणुका आल्या कक कािळ्याची कािकाि सुरु होते.
समाजातील असल्या जळिा िेळीच नष्ट केल्या पाहहजेत.
घड्याळाने पाचचे ठोके हदले.
िक्षणा (िक्षाथण)
शब्दाच्या मळ
ू अर्ािला बाधा येत असेल तर त्याला जळ
ु े लसा दस
ु रा अर्ि घ्यािा लागतो,
शब्दाच्या या शक्तीस लक्षणा शक्ती असे म्हणतात ि या शक्तीमुळे प्रगट होणाऱ्या अर्ािस
लक्षार्ि असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
चला, पानािर बसा.
आम्ही गहू खातो.
बाबा ताटािर बसले.
आम्ही आजकाल ज्िारी खातो.
सय
ू ि बड
ु ाला.
पातनपतािर सव्िा लाख बािंगडी फुटली.
थोडक्यात पण महत्वाचे
विस्मय हा स्र्ायीभाि अदभत
ू रसाचा आहे .
स्र्ायीभािाना प्रहदप्त करणारे विभाि असतात.
प्रेमाच्या विफलतेतन
ू तनमािण होणारा शिंग
ृ ार --- विप्रलिंभ
वाक्प्रचार व म्हणी
शब्दशः होणाऱ्या अर्ािपेक्षा लभन्न ि विलशष्ट अर्ािने रूढ होऊन बसलेल्या शब्दसमूहाला
िाक्प्रचार असे म्हणतात. यालाच कोणी िाक्सिंप्रदाय असेही म्हणतात.
समानाथी शबद
अनल ----- विस्ति, पािक, अग्नी, िन्ही
अमत
ृ ----- सुधा, वपयष
ु
अरण्य ----- रान, कानन, िन, विवपन, जिंगल
अश्ि ----- घोडा, हय, तरु िं ग, िारू, िाजी
अही ----- साप, सपि, भुजिंग
आकाश ----- गगन, अिंबर, नभ, ख, आभाळ
आश्ययि ----- निल, अचिंबा, विस्मय
कमळ ----- राजीि, अिंबुज, पिंकज, सरोज, पद्म
कािळा ----- काक, िायस, एकाक्ष
काळोख ----- अिंधार, ततलमर, तम
खल ----- दृष्ट, नीच, दज
ु न
ि
चिंद्र ----- इिंद,ू सुधाकर, हहमािंशू, रजनीनार्, शशी
चािंदणे ----- कौमद
ु ी, ज्योत्स्ना, चिंहद्रका
झाड ----- तरू, िक्ष
ृ , पादप, द्रम
ु
तलाि ----- तडाग, सरोिर, कासार
हदिस ----- िार, िासर, अह्न
दे ि ----- सूर, ईश्िर, अमर, तनलमिक
धनुष्य ----- धनु, चाप, कोदिं ड, कामक
ुि
नदी ----- सररता, तहटनी, तरिं गीणी
निरा ----- पती, कािंत, भताि, धि, भ्रतार
पत्नी ----- भायाि, बायको, कािंता, दारा, जाया
पिित ----- नग, अभी, शैल, र्गरी
पाणी ----- जल, अिंबू, पय, उदक, जीिन, सलील, िारी
पान ----- पणि, पि, पल्लि
पर्थ
ृ िी ----- धरणी, अिनी, भूमी, धरती, िसुिंधरा, क्षमा
पोपट ----- राघू, रािा, शुक
फुल ----- पुष्प, सुमन, कुमुद, सुम
भाऊ ----- भ्राता, बिंध,ू सहोदर
भिंग
ु ा ----- भ्रमर, अली, लमललिंद, मधप
ु
मुलगा ----- पुि, सुत, निंदन, तनुज
मल
ु गी ----- सत
ु ा, तनया, आत्मजा, निंहदनी
डोळा ----- नयन, लोचन, चक्षु, नेि
ढग ----- जलद, पयोधर, घन, मेघ, अभ्र
युद्ध ----- रण, समर, सिंगर, सिंग्राम, लढाई
रस्ता ----- िाट, पर्, पिंर्, मागि
राजा ----- भप
ू , नप
ृ , नरे श, भप
ू ाल, पर्थ
ृ िीपती
राि ----- रजनी, यालमनी, तनशा
लक्ष्मी ----- श्री, रमा, कमला, इिंहदरा, िैष्णिी
िस्ि ----- पट, अिंबर, िसन, कपडा
िानर ----- कपी, मकिट, शाखामग
ृ
िारा ----- अतनल, पिन, िायु, समीरण
िीज ----- चपला, तड्रडत, त्रबजली, सौदालमनी
शिू ----- अरी, ररपू, िैरी, दष्ु मन
समुद्र ----- सागर, लसिंध,ू अणिि, रत्नाकर
लसिंह ----- केसरी, पिंचानन, मग
ृ ें द्र, िनराज
स्िी ----- ललना, महहला, ितनता, नारी, अबला
सय
ू ि ----- लमि, रिी, आहदत्य, सविता, भान,ू भास्कर
सोने ----- कनक, सुिणि, हे म, कािंचन
हत्ती ----- गज, किंु जर, सारिं ग, नाग
हात ----- कर, हस्त, पाणण, भूज, बाहू
क्षय ----- क्षीण, नाश, ह्रसत्ि
ववरामगचन्हे
क्रमािंक र्चन्हाचे नाि र्चन्ह केव्हा िापरतात ? उदाहरण
१ पूणवि िराम . विधान ककिंिा िाक्य पूणि झाले हे तो घरी गेला.
दाखविण्यासाठी पू.ल.दे शपािंडे
शब्दािंचा सिंक्षेप दाखविण्यासाठी
२ अधिविराम ; दोन छोटी िाक्ये उभयान्ियी ढग खप
ू गजित
अव्ययािंनी जोडलेली असताना होते; पण पाऊस
झालाच नाही
३ स्िल्पविराम , एकाच जातीचे अनेक शब्द लागोपाठ हुशार, अभ्यास,ू
आल्यास -------------------------------- खेळकर ि आनिंदी
सिंबोधन दशिविताना ---- मध,ु इकडे मुले सिाांना
ये आिडतात.
४ अपण
ू ि विराम : िाक्याच्या शेिटी तपशील द्याियाचा पढ
ु ील क्रमािंकाचे
(उपपण
ू वि िराम) असल्यास विद्यार्ी उत्तीणि
झाले :
१,८,१४,२७,४०
५ प्रश्नर्चन्ह ? प्रश्नार्िक िाक्याच्या शेिटी तू केंव्हा आलास?
६ उद्गारर्चन्ह ! उत्कट भािना व्यक्त करताना ती अरे रे ! तो नापास
दाखविणाऱ्या शब्दाच्या शेिटी झाला.
७. अितरण र्चन्ह बोलणाऱ्याच्या तोंडचे शब्द तो म्हणाला, ”मी
दहु े री दाखिण्याकररता येईन.”
“ ”
एकेरी एखाद्या शब्दािर जोर द्याियाचा मल
ु ध्िनीन ‘िणि’
‘ ‘
असल्यास तसेच मख्
ु य गोष्ट सर्ू चत असे म्हणतात.
करण्यासाठी
‘व्याकरणाचा
दस
ु ऱ्याचे मत अप्रत्येक्ष सािंगताना अभ्यास
महत्िाचा‘ असे
त्यािंनी सािंर्गतले.
८ सिंयोगर्चन्हे - दोन शब्द जोडताना विद्यार्ी-भािंडार,
प्रेम-वििाह
िेिनववषयक ननयमाविी
लेखनविषयक तनयमािंनस
ु ार मराठीत पढ
ु ीलप्रमाणे शब्द ललहहले जातात.
सिंयम, सिंरक्षण, सिंलग्न, सिंिाद, सिंशय, सिंसार, लसिंह, अिंश, सिंस्कार, मािंस, सिंस्र्ा, सिंहार,
सिंयक्
ु त, किंस
मल
ु ािंस, घरािंत, त्यािंचा, त्यािंसाठी, दे शािंसाठी
मी, ही, त,ू ध,ू ज,ू ऊ, ती, जी, पी, बी, प,ू रू
विद्यार्ीगह
ृ , प्राणीसिंग्रह, पक्षक्षगण, मिंत्रिमिंडळ, स्िालमभक्त, योर्गराज
ककडा, गुणी, वपसू, मेहुणा, सररता, िककली, पाहहजे, लमळवितो, हदिा, सुरी, सुरु, तालुका,
गररबी, महहना, ठे विले, फसविले
पूजा, भीती, प्रीती, पूि,ि दीप, पीडा, निीन, सिंगीत, लीला, नीती, कीती, चण
ू ,ि नीच, क्रीडा,
शरीर, परीक्षा
अर्ाित, क्िर्चत, तस्मात, साक्षात, विद्िान, कदार्चत, पररषद, पश्चात, ककिंर्चत, विद्युत,
सम्राट, श्रीमान, भगिान, सिंसद
ही
िेिनातीि शद्ध
ु शबद
कल्पना अशा चमत्कार तत्पर दप्तर शब्द शुद्ध उदाहरण
जास्त भूगोल लसिंह सिंसार
जादा ततसरा दक
ु ान दस
ु रा पहहला पाणी पोलीस मदत
सफेत अध:पात अिंधकार घनश्याम र्धक्कार तन:स्पह
ृ पर्
ृ क्करण द:ु ख
मन:त्स्र्ती हाहाकार
पुस्तकात पाहून उतारा ललहहण्याबरोबरच ऐकलेला मजकूर जसाच तसा योग्य विरामर्चन्हािंसह
सि
ु ाच्च अक्षरात त्रबनचक
ू ललहून दाखविणे याला श्रत
ु लेखन असे म्हणतात.
िेिनववषयक महत्वाचे
स्पष्टोच्चारीत अनन
ु ालसकािंबद्द्ल शीषित्रबिंद,ू अनस्
ु िार, हटिंब द्यािा.
मराठी भाषेत शब्दाच्या शेिटी येणारा इकार ककिंिा उकार नेहमी दीघि ललहािा.
मराठी भाषेतील अिंत्य अक्षर दीघि स्िरािंत असेल तर उपािंत्य इकार िा उकार ह्रस्ि असतो.