मो.

रा वाळं बे लिखित सुगम मराठी व्याकरण व िेिन

ववषयाच्या नोटस
आपिी भाषा लिपी व व्याकरण

भाषा म्हणजे विचार, भािना, अनभ

ु ि ि कल्पना व्यक्त करण्याचे साधन असते.

भाषा मुख्यत: दोन प्रकारची आहे . १.स्िाभाविक ककिंिा नैसर्गिक २.कृत्रिम ककिंिा सािंकेततक.

मनष्ु यप्राण्याची बोलण्याची भाषा ककिंिा हािभािाची भाषा यािंची तल

ु ना नैसर्गिक भाषेत होते.
‘भाषा’ हा शब्द ‘भाष’ या सिंस्कृत धातूपासून आला असून त्याचा अर्ि बोलणे ककिंिा बोलण्याचा
व्यिहार करणे असा आहे .

ललहहण्यासाठी आपण ललपी िापरतो. ललपीचा शोध लागल्यामुळे लेखन शक्य झाले आहे .

भाषा हे एक सिंिादाचे प्रभािी माध्यम आहे . बोलणारा ि ऐकणारा यािंना जोडणारा पूल म्हणजे
भाषा होय.

आपल्या घरात बोलली जाणारी भाषा म्हणजे मातभ

ृ ाषा होय. मराठी आपली मातभ
ृ ाषा आहे .

सिंस्कृत भाषा हह मराठीची जननी होय. मराठी भाषेतील पहहला लशलालेख कनािटकातील
श्रिणबेळगोल येर्ील श्रीगोमटे श्िराच्या मूतीखाली आढळतो. ‘श्री चामुण्डराये करवियले’ हह
लशलालेखातील ओळ म्हणजे मराठीतील पहहले उपलब्ध िाक्य होय. इसिी सन ९८३ च्या
सुमारास हे िाक्य ततर्े कोरले गेले असािे.

वििेकलसिंधू हा ग्रिंर् ललहहणारे आद्यकिी मुकिंु दराज, श्री ज्ञानदे िी आणण अमत
ृ ानुभि हे
अलोककक ग्रिंर् ललहहणारे श्री ज्ञानदे ि यािंनी मराठी भाषा सिंपन्न केली. ‘लीळाचररि’ हा
आद्यगद्यग्रिंर् ललहहणारे म्हाइभट मराठीतील प्रारिं भीच्या काळातील प्रलसद्ध ग्रिंर्कार होत.

महाराष्राची राजभाषा मराठी आहे . २७ फेब्रुिारी हा जेष्ठ साहहत्त्यक विष्णू िामन लशरिाडकर
अर्ाित कुसुमाग्रज यािंचा जन्महदिस जागततक मराठी भाषा हदन म्हणून साजरा केला जातो.

आपण जी ललपी िापरतो, ततचे नाि दे िनागरी ललपी आहे . बाळबोध ललपी असेही ततला
म्हणतात. आपली हह दे िनागरी ललपी उभ्या, आडव्या, ततरप्या, गोलसर अशा रे षािंनी बनलेली
आहे . ललहहणाऱ्याच्या डािीकडून उजिीकडे ततचे लेखन होते. शब्द ललहून झाल्यािर त्यािर
लशरोरे घा दे ण्याची पद्धत आहे .
ज्या ललपीत प्रत्येक ध्िनी स्ितिंि र्चन्हाने म्हणजे िणािने दाखविला जातो ि कोणत्याची
िणािला एकापेक्षा जास्त ध्िनी नसतात, ती आदशि ललपी.

दे िनागरी ललपीत प्रत्येक ध्िनीिंना स्ितिंि िणि आहे त.

“मराठी असे आमच

ु ी मायबोली, जरी आज ती राजभाषा नसे” असे माधि जुललयन यािंनी
म्हटले आहे .

“लाभले आम्हािंस भाग्य बोलतो मराठी” असे सुरेश भट म्हणतात.

दे िनागरी ललपीत मराठी, हहिंदी, सिंस्कृत भाषािंचे लेखन आपण करू शकतो.

व्याकरणाच्या अभ्यासाचे महत्व

भाषेची दे िाणघेिाण म्हणजेच भाषेचा व्यिहार व्यित्स्र्त रीतीने चालािा यासाठी काही तनयम
ठरविण्यात आले आहेत या तनयमािंनाच व्याकरण असे म्हणतात.

भाषेच्या अिंगभूत तनयमािंची व्यिस्र्ा म्हणजेच भाषेचे व्याकरण होय.

व्याकरण म्हणजे भाषेचे स्पष्टीकरण करणारे शास्ि होय. व्याकरण हा शब्द

वि + आ + कृ (= करण) यािंपासून बनला आहे . याचा शब्दश: अर्ि स्पष्टीकरण असा आहे .

“भाषेचे व्यिहार ज्या तनयमािंनी ठरविले जातात ते तनयम स्पष्ट करणारे शास्ि म्हणजे
व्याकरण होय” असे श्रीपाद भागित यािंनी म्हटले आहे .

महषी पतिंजलीिंनी व्याकरणाला ‘शब्दानुशासन’ असे नाि हदलेले आहे . अनुशासन म्हणजे
तनयमन, लशस्त.

आपल्या भाषेतील शब्दातील िणि, त्यािंचे उच्चार, शब्दलसद्धी, िाक्यरचना, िाक्यातील पदािंच,े
शब्दािंचे परस्परसिंबिंध इत्यादी बाबतीत तनयम घालन
ू दे णारे शास्ि म्हणजे व्याकरण.

व्याकरण हे भाषेचे रचनास्िरूप आदशि कसे असािेत हे प्रततपादन करणारे शास्ि आहे .

भाषास्िरुपात बदल होत जाणे हे भाषेच्या त्जििंतपणाचे लक्षण असते. भाषा हह

स्र्लकालानुरूप बदलत जाते.

भाषेची घडण समजून घेताना प्रर्म लक्षात येते कक भाषा िाक्यािंनी बनते, िाक्य शब्दािंनी
बनतात आणण शब्द िणाांनी बनतात. व्याकरणाच्या अभ्यासाचे १.िणिविचार २.शब्दविचार
३.िाक्यविचार असे घटक आहे त.
 वणणववचार – १

कोणताही विचार पण
ू ि अर्ािचा असला कक त्याला ‘िाक्य’ असे म्हणतात.

िाक्य म्हणजे पूणि अर्ािचे बोलणे होय.

िाक्यातील शब्दािंना पद असे म्हणतात. िाक्य शब्दािंनी ककिंिा पदािंनी बनलेले असते.

ठरविक क्रमाने आलेल्या अक्षरािंच्या समूहाला काही अर्ि प्राप्त झाला तर त्याला शब्द असे
म्हणतात.

शब्द हे अक्षरािंनी बनलेले असतात. अक्षरे या आपल्या ध्िनीच्या ककिंिा आिाजाच्या खण

ु ा
आहे त म्हणून अक्षरािंना ध्ितनर्चन्हे असे म्हणतात.

आपल्या तोंडािाटे तनघणाऱ्या मल

ु ध्िनीिंना आपण िणि असे म्हणतो. हे ध्िनी हिेत विरतात
ि नाहीसे होतात ते नष्ट होऊ नयेत म्हणून आपण ललहून ठे ितो. ( आपण ते रिं गाने म्हणजे
िणािने ललहून ठे ितो म्हणन
ू त्यािंना िणि असे म्हणतात.) ललहून ठे िल्यामळ
ु े ध्िनी हे नाश
पाित नाहीत ते कायम राहतात म्हणून त्यािंना अक्षर ( म्हणजे नाश न पािणारे ) असे
म्हणतात.

मराठी भाषेतील िणिमाला पुढीलप्रमाणे आहे .

 वणाांचे प्रकार

१.स्वर :- स्िरू म्हणजे उच्चार करणे, ध्िनी करणे या िणिमालेतील अ पासन

ू औ पयांतच्या
बारा िणाांना स्िर असे म्हणतात.
स्िरािंचा उच्चार करताना ओठािंच्या ककिंिा त्जभेच्या विविध हालचाली होत असतात पण
ओठािंचा एकमेकािंशी ककिंिा त्जभेच्या कोणत्याही भागाचा मुखातील कोणत्याही अियिाशी स्पशि
न होता मुखािाटे जे ध्िनी बाहे र पडतात त्यािंना स्िर असे म्हणतात.
स्िरािंचा उच्चार करतेिेळी हिेचा मागि अडिलेला नसतो. स्िर म्हणजे नुसते सूर.

२.स्वरादी - अिं ि अ: या दोन िणाांना स्िरादी असे म्हणतात. यात अनुस्िार (-) ि विसगि
(:) असे दोन उच्चार आहे त. अनुस्िार ि विसगि यािंचा उच्चार करताना या िणाांच्या अगोदर
स्िर येतो म्हणून त्यािंना स्िरादी असे म्हणतात. उदाहरणार्ि अिंगण, शिंकर , ककिंकर,
मन:त्स्र्ती , द:ु ख

अनुस्वार – अनुस्िाराचा उच्चार स्पष्ट ि खणखणीत होतो असे काही शब्द आहे त. उदाहरणार्ि
गिंगा, घिंटा, उिं ट, इिंधन, इत्यादी
काही िेळा अनुस्िरािंचा उच्चार अस्पष्ट, ओझरता होतो. उदाहरणार्ि दे िािंनी, घरािंमध्ये

स्पष्ट व िणिणीत उच्चांराना अनुस्वार असे म्हणतात, तर ओझरत्या अन अस्पष्ट

उच्चारांना अनन
ु ालसक असे म्हणतात.

ववसगण – विसगि याचा अर्ि श्िास सोडणे होय. विसगािचा उच्चार ‘ह’ या िणािला र्ोडा हहसडा
दे ऊन केलेल्या उच्चारासारखा आहे .

३.व्यंजन – मराठी िणिमालेतील क, ख,.......पासून ह,ळ पयांतचे िणि व्यिंजन आहे त. ज्यािंचा
स्ितिंिपणे उच्चार करता येत नाही त्यािंना व्यिंजने म्हणतात. ज्या िणाांचा उच्चार स्िरािंच्या
साहायािाचन
ू पूणि होत नाही त्यािंना व्यिंजने म्हणतात.
अक्षरे – अक्षरे म्हणजे पूणि उच्चारलेले िणि. अ आ इ ई िगेरे स्िर पूणि उच्चारािंचे आहे त.
सवण स्वर व स्वरयुक्त व्यंजने यांना अक्षरे म्हणतात.
प्रत्येक व्यिंजनात अ, आ, इ, ई, उ, ऊ , ए, ए, ओ, औ हे दहा स्िर ि अिं, अ: यािंची र्चन्हे
लमळिून आपण बारा अक्षरे तयार करतो त्याला आपण बाराखडी ककिंिा बाराक्षरी असे
म्हणतात.
 स्वरांचे प्रकार

१.ह्रस्व स्वर व दीर्ण स्वर – अ, इ, उ, ऋ, ल ृ या स्िरािंचा उच्चार आखड

ू होतो, त्यािंचा उच्चार
करण्यास कमी िेळ लागतो म्हणून त्यािंना ह्रस्ि स्िर असे म्हणतात.
आ, ई, उ, ऊ, ए, ए, ओ, औ या स्िरािंचा उच्चार करण्यास अर्धक िेळ लागतो, त्यािंचा
उच्चार लािंबट होतो म्हणून त्यािंना दीघि स्िर असे म्हणतात.

२.संयुक्त स्वर – दोन स्िर एकि येिून बनलेल्या स्िरािंना सिंयुक्त असे म्हणतात. ए, ए, ओ,
औ, हे सिंयुक्त स्िर आहे त.
ह्रस्ि स्िरािंचा उच्चार करण्यास जो िेळ लागतो त्याला एक मािा मानतात.
दीघि स्िर ि सिंयुक्त स्िर यािंचा उच्चार करण्यास दोन मािा मानतात.

३.सजातीय स्वर व ववजातीय स्वर – एकाच उच्चारस्र्ानातून तनघणायाि स्िरािंना सजातीय

स्िर असे म्हणतात. उदाहरणार्ि अ-आ , इ-ई, उ-ऊ
लभन्न उच्चारस्र्ानातून तनघणाऱ्या स्िरािंना विजातीय स्िर असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि अ-इ, अ-उ, इ-ए, ऊ-ए, अ-ऋ

व्यंजनांचे प्रकार

महाप्राण व अल्पप्राण व्यंजने

 वणणववचार – २

क्ष ि ज्ञ मल
ु ध्िनी आहे त असे िाटते प्रत्यक्षात ती सिंयक्
ु त व्यिंजने आहे त म्हणन
ू त्यािंचा
समािेश िणिमालेत करत नाहीत.

मराठी िणिमालेत एकिंदरीत ५० िणि आहे त.

च, छ, ज, झ, ि, य, श हे तालव्य िणि आहे त माि त्यािंचा उच्चार य ने युक्त होतो.

उदाहरणार्ि च्य, ज्य

च, छ, ज, झ यािंचा उच्चार तालव्य ि दिं ततालव्य असा दहु े री होतो.

जोडाक्षरांचे िेिन

एकच व्यिंजन दोन िेळा जोडले गेले कक त्या सिंयक्

ु त व्यिंजनाला द्वित असे म्हणतात.

उदाहरणार्ि क + क = क्क, त + त = त्त

ज्या अक्षरात दोन ककिंिा अर्धक व्यिंजने एकि येऊन शेिटी त्यात एक स्िर लमसळतो त्यास
जोडाक्षरे असे म्हणतात. उदाहरणार्ि विद्यालय मध्ये द्या (द + य + आ )

मध्ये उभा दिं ड असणारी व्यिंजने – क, फ

शेिटी उभा दिं ड असणारी व्यिंजने - ग , ण , श

अधाि दिं ड असणारी आणण अधी होऊ शकणारी व्यिंजने – छ , ल, ळ

अधाि दिं ड असणारी पण अधी होऊ न शकणारी व्यिंजने – ट, ठ, ड, ढ, द, ह

दिं ड नसलेले व्यिंजन – र

मराठीत प्रत्येक िणािचा पण

ू ोच्चार होतो. त्यालशिाय त्याचे लािंबट ि तोकडा (तनभत
ृ ) असेही
उच्चार होतात.

संधी – स्वरसंधी

जोडशब्द तयार करताना पहहल्या शब्दातील शेिटचा िणि ि दस

ु ऱ्या शब्दातील पहहला िणि हे
एकमेकािंमध्ये लमसळतात आणण त्या दोघािंबद्दल एकच िणि तयार होतो, िणाांच्या अशा एकि
होण्याच्या प्रकारास सिंधी असे म्हणतात.

सिंधी म्हणजे सािंधणे, जोडणे होय.

संधीचे प्रकार

१.स्वरसंधी – एकमें काशेजारी येणारे िणि हे जर स्िराने जोडले असतील, तर त्यािंना स्िरसिंधी
असे म्हणतात. स्िरसिंधीचे स्िरूप स्िर + स्िर असे असते.
उदाहरणार्ि कवि + ईश्िर = किीश्िर (इ + ई = ई)

२.व्यंजनसंधी – जिळजिळ येणाऱ्या दोन िणाांपैकी दोन्ही िणि व्यिंजने असतील ककिंिा पहहला
िणि व्यिंजन ि दस
ु रा िणि स्िर असेल तर त्याला व्यिंजनसिंधी असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि सत + जन = सज्जन (त + ज), र्चत + आनिंद = र्चदानिंद (त + आ)

ु रा िणि व्यिंजन ककिंिा स्िर असेल

३.ववसगणसंधी – एकि येणाऱ्या िणाितील पहहला विसगि ि दस
तें व्हा त्यास विसगिसिंधी असे म्हणतात. विसगि + व्यिंजन ककिंिा विसगि + स्िर असे त्याचे
स्िरूप असते. उदाहरणार्ि तप: + धन = तपोधन (विसगि + ध),
द:ु + आत्मा = दरु ात्मा (विसगि + आ)

दोन सजातीय स्वर िागोपाठ आल्यास त्या दोर्ांबद्दि त्याच जातीतीि एकच दीर्ण स्वर येतो
यािा सजातीय स्वरसंधी ककंवा ददर्णत्वसंधी असे म्हणतात.
 सजातीय स्वरसंधीची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे आहे त.
अ + अ = आ
१.सूयि + अस्त = सूयािस्त
३.रूप + अिंतर = रुपािंतर
५.लमष्ट + अन्न = लमष्टान्न
७.प्रर्म + अध्याय = प्रर्माध्याय
९.पुरुष + अर्ि = पुरुषार्ि
११.मिंद + अिंध = मिंदािंध
अ + आ = आ
१.दे ि + आलय = दे िालय
३.फल + आहार = फलाहार
५.गोल + आकार = गोलाकार
७.लशलशर + आगमन = लशलशरागमन
९.धन + आदे श = धनादे श
११.दख
ु : + आति = दख
ु ाति
१३.कायि + आरिं भ = कायािरिंभ
आ + अ = आ
१.विद्या + अर्ी = विद्यार्ी
३.भाषा + अिंतर = भाषािंतर
आ + आ = आ
१.महहला + आश्रम = महहलाश्रम
३.कला + आनिंद = कलानिंद
५.राजा + आज्ञा = राजाज्ञा
इ + इ = ई
१.मुनी + इच्छा = मुनीच्छा
३.अलभ + इष्ट = अभीष्ट
२.कट + अक्ष = कटाक्ष
४.स्िभाि + अनस
ु ार = स्िभािानस
ु ार
६.स + अलभनय = सालभनय
८.सह + अध्यायी = सहाध्यायी
१०.सह + अनुभूती = सहानुभूती
२.हहम + आलय = हहमालय
४.अनार् + आश्रम = अनार्ाश्रम
६.मिंि + आलय = मिंिालय
८.प्रर्म + अध्याय = प्रर्माध्याय
१०.जन + आदे श = जनादे श
१२.नील + आकाश = नीलाकाश
२.विद्या + अमत
ृ = विद्यामत
ृ
२.राजा + आश्रय = राजाश्रय
४.विद्या + आलय = विद्यालय
६.र्चिंता + आतुर = र्चिंतातुर
२.कवि + इच्छा = किीच्छा
इ + ई = ई
१.र्गरर + ईश = र्गरीश २.कवि + ईश्िर = किीश्िर
३.परर + ईक्षा = परीक्षा

ई + इ = ई
१.गोमती + इच्छा = गोमतीच्छा २.रिी + इिंद्र = रिीिंद्र
३.मही + इिंद्र = महहिंद्र

ई + ई = ई
१.मही + ईश = महीश २.पाििती + ईश = पािितीश

उ + उ = ऊ
१.गरु
ु + उपदे श = गरु
ु पदे श २.भानु + उदय = भानुदय

ऊ + उ = ऊ
१.भू + उद्धार = भूद्धार २.िधू + उत्कषि = िधत्ू कषि
३.लघू + उत्तरी = लघत्ू तरी

ऋ + ऋ = ऋ
मात ृ + ऋण = मातण
ृ

संधी होताना एका वणाणच्या जागी दस

ु रा वणण येणे म्हणजे बदि होणे यािा आदे श असे
म्हणतात.

अ ककिंिा आ + इ ककिंिा ई = ए
अ ककिंिा आ + उ ककिंिा ऊ = ओ
अ ककिंिा आ + ऋ = अर
वरीि प्रकारे दोन वणण एकत्र येऊन ए, ओ, अर असे बदि झाल्यास यािा गुणादे श असे
म्हणतात.
 गुणादे शाची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.ईश्िर + इच्छा = ईश्िरे च्छा
३.लोक + इच्छा = लोकेच्छा
५.राष्र + इततहास = राष्रे ततहास
७.राम + ईश्िर = रामेश्िर
९.महा + इिंद्र = महें द्र
११.ज्ञान + ईश्िर = ज्ञानेश्िर
१३.उमा + ईश = उमेश
१५.अयोध्या + ईश = अयोध्येश
१७.लिंका + ईश्िर = लिंकेश्िर
१९.सय
ू ि + उदय = सय
ू ोदय
२१.अन्य + उक्ती = अन्योक्ती
२३.गणेश + उत्सि = गणेशोत्सि
२५.दीघि + उत्तरी = हदघोतरी
२७.अल्प + उपहार = अल्पोपहार
२९.उत्तम + उत्तम = उत्तमोत्तम
३१. पर + उपकार = परोपकार
३३.समुद्र + उमी = समुद्रोमी
३५.जल + उमी = जलोमी
३७.महा + उत्सि = महोत्सि
३९.गिंगा + उमी = गािंगोमी
४१.दे ि + ऋषी = दे िषी
४३.महा + ऋषी = महषी
अ ककंवा आ + ए ककंवा ए = ए , अ ककंवा आ + ओ ककंवा औ = औ
वरीि प्रकारे स्वर तयार झाल्यास यास वद्ध
ृ यादे श असे म्हणतात.
वद्ध
ृ यादे श याची उदाहरणे पढ
ु ीिप्रमाणे आहे त.
१.क्षण + एक = क्षणेक
३.सदा + एि = सदे ि
५.जन + ऐक्य = जनेक्य
७.विद्या + ऐश्ियि = विद्येश्ियि
२.स्ि + इच्छा = स्िेच्छा
४.मनुष्य + इतर = मनुष्येत्तर
६.गण + ईश = गणेश
८.गुण + ईश = गुणेश
१०.यर्ा + इष्ट = यर्ेष्ट
१२. रमा + ईश = रमेश
१४.महा + ईश = महे श
१६.राजा + ईश = राजेश
१८.चिंद्र + उदय = चिंद्रोदय
२०.परु
ु ष + उत्तम = पुरुषोत्तम
२२.तनसगि + उपचार = तनसगोपचार
२४.प्रश्न + उत्तर = प्रश्नोत्तर
२६.स्िभाि + उक्ती = स्िभािोक्ती
२८.राष्र + उत्तेजक = राष्रोत्तेजक
३०.सह + उदर = सहोदर
३२.नर + उत्तम = नरोत्तम
३४.एक + ऊन = एकोन
३६.गिंगा + उदक = गिंगोदक
३८.धारा + उष्ण = धारोष्ण
४०.सप्त + ऋषी = सप्तषी
४२.ब्रम्ह + ऋषी = ब्रम्हषी
४३.राजा + ऋषी = राजषी
२.एक + एक = एकेक
४.मत + ऐक्य = मतेक्य
६.प्रजा + ऐक्य = प्रजेक्य
७.जल + औघ = जलौघ
८.गिंगा + औघ = गिंगौघ ९.यमुना + औघ = यमुनौघ
१०.िक्ष
ृ + औदायि = िक्ष
ृ ोदायि ११.बाल + औत्सक्
ु य = बालोत्सक्
ु य
१२.िन + औषधी = िनौषधी १३.महा + औदायि = महौदायि
१४.क्षमा + और्चत्य = क्षमौर्चत्य

इ, उ, ऋ (ह्रस्व ककंवा दीर्ण) यांच्या पुढे ववजातीय स्वर आल्यास इ ककंवा ई बद्दि य ,
उ ककंवा ऊ बद्दि व , तर ऋ बद्दि र वणण येतात आखण त्यात पुढीि स्वर लमसळून संधी होते
अशा प्रकारे य, व, र असे बदि होतात त्यािा यणादे श असे म्हणतात.
यणादे श याची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे आहे त.
१.प्रीती + अर्ि = प्रीत्यर्ि २.अतत + अल्प = अत्यल्प
३.अतत + अिंत = अत्यिंत ४.प्रती + अक्ष = प्रत्यक्ष
५.प्रती + अिंतर = प्रत्यिंतर ६.इतत + आदी = इत्यादी
७.अतत + आचार = अत्याचार ८.अतत + आनिंद = अत्यानिंद
९.वि + आसिंग = व्यासिंग १०.अतत + उत्तम = अत्युतम
११.नदी + उद्गम = नदयुदगम १२.प्रीती + एक = प्रत्येक
१३.ककती + एक = ककत्येक १४.मनु + अिंतर = मन्ििंतर
१५.अनु + अर्ि = अन्िर्ि १५.सु + अल्प = स्िल्प
१६.गुरु + आज्ञा = गुिािज्ञा १७.हे तू + आभास = हे त्िाभास
१८.सु + आनिंद = स्िानिंद १९.सु + आगत = स्िागत
२०.भानू + ईश्िर = भान्िीश्िर २१.वपत ृ + आज्ञा = वपिाज्ञा
२२.वपत ृ + औदायि = वपिोदायि

ए, ए, ओ, औ या स्वरांपढ
ु े स्वर आिा तर त्याबद्दि अनक्र
ु मे अय, आय, अव, आव असे
आदे श होऊन पुढीि स्वर त्यात लमसळतो.
या ननयमाची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.ने + अन = नयन २.गै + अन = गायन
३.गो + ईश्िर = गिीश्िर ४.नौ + इक = नाविक
५.पो + अन = पिन ६.पौ + अन = पािन
 व्यंजनसंधी
प्रथम व्यंजन संधीची उदाहरणे पढ
ु ीिप्रमाणे
१.विपद + काल = विपत्काल
३.िाग + ताडन = िाक्ताडन
५.क्षुध + वपपासा = क्षुत्त्पपासा
७.शरद + काल = शरत्काल
तत
ृ ीय व्यंजनसंधीची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.िाक + विहार = िात्ग्िहार
३.सत + आचार = सदाचार
५.उत + ध्िस्त = उदध्िस्त
७.सत + िासना = सदिासना
९.भगित + भक्ती = भगिदभक्ती
११.अप + ज = अब्ज
१३.षट + आनन = षडानन
१५.हदक + विजय = हदत्ग्िजय
१७.हदक + अिंबर = हदगिंबर
१९.हदक + अिंत = हदगिंत
अनन
ु ालसक संधीची उदाहरणे पढ
ु ीिप्रमाणे
१.षट + मास = षण्मास
३.सत + मत = सन्मती
५.मत + माता = मन्माता
७.सत + मागि = सन्मागि
९.षट + मख
ु = षण्मख
ु १०.िाक + मय = िािंग्मय
११.जगत + तनयिंता = जगन्नीयिंता
१३.िाक + तनश्चय = िािंगतनश्चय
ु े ज ककंवा झ आल्यास त बद्दि ज होतो व पढ
त या व्यंजनापढ
या ननयमाची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.उत ् + ज्िल = उज्ज्िल
२.िाग + पतत = िाक्पतत
४.षड + शास्ि = षटशास्ि
६.आपद + काल = आपत्काल
८.क्षुद + पीडा = क्षुत्पीडा
२.षट + ररपू = षड्रिपू
४.उत + गम = उद्गम
६.सत्च्चत + आनिंद = सत्च्चदानिंद
८.विद्युत + दीप = विद्युदीप
१०.अच + आदी = अजादी
१२.जगत + ईश्िर = जगदीश्िर
१४.सत + भािना = सदभािना
१६.भगित + गीता = भगिद्गीता
१८.हदक + गज = हदग्गज
२.जगत + नार् = जगन्नार्
४.र्चत + मय = र्चन्मय
६.तत + मय = तन्मय
८.भगित + नाम = भगिन्नाम
१२.िाक + तनरस = िािंगतनरस
१४.हदक + मूढ = हदिंगमूढ
ु ीि वणाणबरोबर संधी होते.
२.सत + जन = सज्जन
३.जगत + जीिन = जगज्जीिन ४.याित + जीिन = यािज्जीिन
५.शरत + झिंझाित = शरज्झिंझाित

त या व्यंजनापुढे ट ककंवा ठ आल्यास त बद्दि ट होतो.

या ननयमाची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.तत + टीका = तटटीका

त या व्यंजनापुढे ि आल्यास त बद्दि ि येतो.

या ननयमाची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.उत + लिंघन = उल्लिंघन २.उत + लेख = उल्लेख
३.तत + लीन = तल्लीन ४.विद्यत
ु + लता = विद्यल्
ू लता

त या व्यंजनापुढे श आल्यास त बद्दि च होतो व पुढीि श बद्दि छ होतो.

या ननयमाची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.सत + लशष्य = सछीष्य २.सत + शील = सतछल
३.मत
ृ + शकहटक = मूच्छि कहटक ४.उत + लशष्ट = उछीष्ट

त या व्यंजनापुढे ह आल्यास त बद्दि द होतो व पुढीि व बद्दि ध होतो.

उदाहरणार्ि तत + हहत = तवद्धत

म पढ
ु े स्वर आल्यास तो म मध्ये लमसळतो परं तु व्यंजन आल्यास म चा िोप होतो व
मागीि अक्षरावर अनुस्वार येतो.
या ननयमाची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.सम + आचार = समाचार २.सम + गती = सिंगती
३.सम + आलोचन = समालोचन ४.सम + ताप = सिंताप
५.सम + तोष = सिंतोष ६.सम + मती = सिंमती
७.सम + योग = सिंयोग ८.ककम + कर = ककिंकर
९.सम + कल्प = सिंकल्प १०.सम + बिंध = सिंबिंध
११.सम + पूणि = सिंपूणि
छ पूवी ह्रस्व स्वर आिा तर त्या दोर्ांमध्ये च हा वणण येतो.
या ननयमाची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.रत्न + छाया = रत्नचछाया २.रिं ग + छटा = रिं गचछटा
३.शब्द + छल = शब्दचछल

ववसगण संधी

ववसगाणच्या मागे अ हा स्वर असन

ू पढ
ु े मद
ृ ू व्यंजन आल्यास ववसगाणचा उ होतो व तो मागीि
अ मध्ये लमसळून त्याचा ओ होतो यािा ववसगण उ कार संधी असे म्हणतात.
या ननयमाची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.यश: + धन = यशोधन २.तेज: + तनधी = तेजोतनधी
३.मन: + राज्य = मनोराज्य ४.मन: + बल = मनोबल
५.मन: + रर् = मनोरर् ६.मन: + रिं जन = मनोरिं जन
७.रज: + गुण = रजोगुण ८.यश: + र्गरी = यशोर्गरी
९.मन: + ित्ृ ती = मनोित्ृ ती १०.अध: + िदन = अधोिदन
११.तप: + बल = तपोबल

ववसगाणच्या मागे अ ककंवा आ िेरीज कोणताही स्वर असून पुढे मद

ृ ू वणण आल्यास ववसगाणचा र
होतो व पढ
ु ीि वणाणबरोबर संधी होते. यािा ववसगण र संधी असे म्हणतात.
या ननयमाची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे
१.तन: + अिंतर = तनरिं तर २.द:ु + जन = दज
ु न
ि
३.बहह: + अिंग = बहहरिं ग ४.द:ु + आत्मा = दरु ात्मा
५.तन: + विकार = तनवििकार ६.धनु: + विद्या = धनुवििद्या
७.तन: + इच्छा = तनररच्छआ ८.तन: + लोभ = तनलोभ
९.द:ु + दै ि = दद
ु ैि १०.तन: + उद्योग = तनरूद्योग
११.द:ु + िासन = दि
ु ािसन १२.आशी: + िचन = आशीििचन
१३.द:ु + गती = दग
ु त
ि ी १४.आयु: + िेद = आयुिेद
१५.धन:ु + िात = धनि
ु ाित
ववसगाणच्या मागे इ ककंवा उ असून पुढे क, ि, प, फ हे वणण आिे तर ववसगाणचा र होऊन
संधी होते.
१.तन: + कषि = तनष्कषि २.द:ु + काळ = दष्ु काळ
३.तन: + कारण = तनष्कारण ४.तन: + पाप = तनष्पाप
५.तन: + फळ = तनष्फळ ६.तन: + कपट = तनष्कपट
७.द:ु + कीती = दष्ु कीती ८.बहह: + कृत = बहहष्कृत
९.द:ु + परीणाम = दष्ु पररणाम १०.बहह: + कार = बहहष्कार
११.द:ु + कर = दष्ु कर

ववसगाणच्या मागे अ हा स्वर असन

ू पढ
ु े क, ि, प, फ दह कठोर व्यंजने आिी तर ववसगण
कायम राहतो परं तु पुढे स्वर आल्यास ववसगण िोप पावतो.
१.रज: + कण = रज:कण २.प्रात: + काल = प्रात:काल
३.अध: + पात = अध:पात ४.इत: + पर = इत:पर
५.तेज: + पुिंज = तेज:पुिंज ६.इत: + उत्तर = इतउत्तर
७.अत + एि = अतएि

पदाच्या शेवटी र येवन

ू त्याच्यापढ
ु े कठोर व्यंजन आल्यास र चा ववसगण होतो.
१.अिंतर + करण = अिंत:करण २.चतुर + सूिी = चतु:सूिी

पदहल्या पदाच्या शेवटी स येवून त्याच्या पुढे कोणतेही व्यंजन आल्यास स चा ववसगण होतो.
१.मनस + पटल = मन:पटल २.तेजस + कण = तेज:कण

ववसगाणच्या ऐवजी येणाऱ्या र च्या मागे अ व पढ

ु े मद
ृ ू वणण आल्यास तो र तसाच राहून संधी
होते.
१.पन
ु र + जन्म = पन
ु जिन्म २.अिंतर + आत्मा = अिंतरात्मा
३.अिंतर + गत = अिंतगित ४.पुनर + उक्ती = पुनरुक्ती
५.पुनर + उच्चार = पुनरुच्चार

ु े च ककंवा छ आल्यास ववसगाणचा श होतो. त ककंवा थ आल्यास स होतो.

ववसगाणच्या पढ
१.तन: + चल = तनश्चल २.द:ु + र्चन्ह = दत्ु श्चन
३.मन: + ताप = मनस्ताप ४.तन: + तेज = तनस्तेज
५.मन: + चक्षु = मनश्चक्षु
ववसगाणच्या पुढे कृ धातूची रूपे असल्यास ववसगाणचा स होऊन संधी होते.
१.नम: + कार = नमस्कार २.परू : + कार = परु स्कार
३.िय: + कर = ियस्कर ४.भा: + कर = भास्कर
५.ततर: + कार = ततरस्कार

मराठीतीि ववशेष संधी

पूवरू
ण पसंधी – कधी कधी शबदांची संधी होत असताना एकत्र येणाऱ्या दोन स्वरांपैकी पदहिा
स्वर कायम राहतो व दस
ु रा स्वर िोप पावतो यािा पव
ू रू
ण पसंधी म्हणतात.
पूवरू
ण पसंधीची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे आहे त.
१.नाही + असा = नाहीसा २.नदी + आत = नदीत
३.साजे + असा = साजेसा ४.आळी + आत = आळीत
५.णखडकी + आत = णखडकीत ६.चािंगले + असे = चािंगलेसे
७.लाडू + आत = लाडूत

पररूपसंधी – काही मराठीतीि शबदांची संधी होताना एकत्र येणाऱ्या दोन स्वरांपैकी पदहल्या
स्वराचा िोप होतो व दस
ु रा स्वर कायम राहतो अशा प्रकारच्या संधीिा
पररूपसंधी असे म्हणतात.
पररूपसंधीची उदाहरणे पुढीिप्रमाणे आहे त.
१.हात + ऊन = हातून २.घर + ई = घरी
३.न + उमजे = नुमजे ४.एक + एक = एकेक
५.भरड + ऊन = भरडून ६.र्चिंधी + ओटी = र्चिंधोटी
७.हर + एक = हरे क

दीर्ण स्वरापुढे येणाऱ्या स्वराची मागीि स्वराशी बहुतेककरून संधी होत नाही.उदाहरणाथण
१. जा + ऊन = जाऊन २.हो + ऊ = होऊ
३. घे + ईल = घेईल

‘ही’ हे शबदयोगी अव्यय मागीि संख्याववशेषणाबरोबर संधी होताना दोन प्रकारे लिदहिे जाऊ
शकते. उदाहणाथण
१.दोन + ही = दोन्ही / दोनी २.चार + ही = चाऱ्ही / चारी
अनुस्वार, अनुरूप या शबदांबरोबर संधी होताना मागीि शबदाचे सामान्यरूप होते.
१.पद्धत + अनस
ु ार = पद्धतीनस
ु ार २.गरज + अनस
ु ार = गरजेनस
ु ार
३.विषय + अनुरूप = विषयानुरूप

मराठीतीि काही इतर संधी

१.गेली + आहे = गेलीहे / गेलीय २.बसला + आहात = बसलात / बसलाआहात
३.येतो + आहे = येतोहे / येतोय

शबदववचार

िाक्यात िापरताना शब्दाच्या मूळ रुपात बदल करून त्या शब्दाचे जे रूप तयार होते त्यास
पद असे म्हणतात.

व्याकरणात पदािंनादे खील स्र्ल

ू मानाने शब्द असे म्हटले जाते.

मूळ शब्दाला व्याकरणात प्रकृती असे म्हणतात. विकृती म्हणजे शब्दाच्या मूळ रूपाचे
बदललेले रूप. यालाच पद असे म्हणतात. उदाहरणार्ि स्िातीने हे पद आहे . यात मूळ शब्द
स्िाती आहे . म्हणजेच प्रकृती स्िाती आहे तर ने हा प्रत्यय लागून स्िातीने असे जे मूळ
रूपाचे बदललेले रूप आहे त्याला विकृती असे म्हणतात. विकृतीलाच पद असे म्हणतात.
िाक्य हे शब्दािंचे ककिंिा पदािंचे बनलेले असते.

शबदांच्या जाती

१.िाक्यात येणाऱ्या शब्दािंपैकी जे शब्द प्रत्यक्षात असलेल्या ककिंिा काल्पतनक िस्तिंच

ू ी ककिंिा
त्यािंच्या गुणािंची नािे असतात, त्यािंना नामे असे म्हणतात. उदाहरणार्ि फूल, हरी, गोडी
इत्यादी
२.जे शब्द कोणत्याही प्रकारच्या नामािंच्या ऐिजी येतात त्यािंना सििनामे असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि मी, तू, हा, जो, कोण इत्यादी
३.जे शब्द नामाबद्दल अर्धक माहहती सािंगतात ि त्यािंचे क्षेि मयािहदत करतात त्यािंना विशेषणे
असे म्हणतात. उदाहरणार्ि कडू, गोड, दहा, त्याचा इत्यादी.
४.जे शब्द कक्रया दाखिन
ू िाक्याचा अर्ि पण
ू ि करतात त्यािंना कक्रयापदे असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि बसतो, जाईल, आहे इत्यादी
५.जे शब्द कक्रयापदाबद्दल अर्धक माहहती सािंगतात त्यािंना कक्रयाविशेषणे असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि आज, काल, ततर्े, फार इत्यादी
६.जे शब्द नामािंना ककिंिा सििनामािंना जोडून येतात ि िाक्यातील शब्दािंचा सिंबिंध दाखितात
त्यािंना शब्दयोगी अव्यय असे म्हणतात. उदाहरणार्ि झाडाखाली, ततच्याकररता, त्यासाठी
इत्यादी
७.जे शब्द दोन शब्द ककिंिा दोन िाक्ये जोडतात त्यािंना उभयान्ियी अव्यय असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि ि, आणण, परिं तु, म्हणून इत्यादी
८.जे शब्द आपल्या मनातील ित्ृ ती ककिंिा भािना व्यक्त करतात त्यािंना केिलप्रयोगी अव्यय
असे म्हणतात. उदाहरणार्ि शाब्बास, अबब, अरे रे इत्यादी

शबदांचे असे आठ प्रकार आहे त त्यांनाच शबदांच्या आठ जाती असे म्हणतात.

बदल होणे याला व्याकरणात विकार असे म्हणतात.

शब्दािंच्या आठ जातीिंपैकी नाम, सििनाम, विशेषण ि कक्रयापद ही चार विकारी आहे त म्हणजेच
त्यािंच्यात ललिंग, िचन, विभक्ती यामुळे बदल होतो.

कक्रयाविशेषण, शब्दयोगी, उभयान्ियी ि केिलप्रयोगी ही चार अविकारी आहे त म्हणजेच

त्यािंच्यात ललिंग, िचन, विभक्ती यामुळे बदल होत नाही.

विकारी ि अविकारी यािंना अनुक्रमे सव्यय ि अव्यय असे म्हणतात.

नामे

प्रत्यक्षात असणाऱ्या ककिंिा कल्पनेने जाणलेल्या िस्तिंन

ू ा ककिंिा त्यािंच्या गण
ु धमािना हदलेली
जी नािे असतात त्यािंना व्याकरणात नामे असे म्हणतात. उदाहरणार्ि पुस्तक, चें डू, कागद,
मुलगा, हरी, िामन, साखर, दे ि, स्िगि, अप्सरा, निंदनिन, गोडी, धैय,ि खरे पणा, औदायि,
विदित्ता इत्यादी

नामाचे मुख्य तीन प्रकार आहे त. १.सामान्यनाम २.ववशेषनाम ३.भाववाचक नाम

१.सामान्यनाम – एकाच जातीच्या पदार्ाितील समान गुणधमािमुळे त्या िस्तूला सििसामान्य
नाि हदले जाते त्याला सामान्यनाम असे म्हणतात. सामान्यनाम हे त्या िस्तच्
ू या जातीला
हदलेले नाम आहे . उदाहरणार्ि मुलगा, लेखणी, घर, शाळा इत्यादी

(कळप, िगि, सैन्य, घड, सलमती हह समूहाला हदलेली नामे आहे त यािंना कोणी समुदायिाचक
नामे असे म्हणतात. तसेच सोने, तािंबे, दध
ु , साखर, कापड हे सिंख्येलशिाय इतर पररमानानी
मोजण्याचे पदार्ि म्हणून त्यािंना कोणी पदार्ििाचक नामे असे म्हणतात पण मराठीत या
सिाांची गणना सामान्यनामातच होते.)

२.ववशेषनाम – ज्या नामाने जातीचा बोध होत नसन

ू त्या जातीतील एका विलशष्ट व्यक्तीचा ,
प्राण्याचा ककिंिा िस्तूचा बोध होतो त्यास विशेषनाम असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि रामा, हरी, आशा, हहमालय, गिंगा, भारत इत्यादी.

विशेषनाम हे व्यत्क्तिाचक असते तर सामान्यनाम हे जाततिाचक असते.

३.भाववाचक नाम – ज्या नामाने प्राणी ककिंिा िस्तू यािंच्यामध्ये असलेल्या गण

ु , धमि, ककिंिा
भाि यािंचा बोध होतो त्याला भाििाचक नाम ककिंिा धमििाचक नाम असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि धैय,ि कीती, चािंगुलपणा, िात्सल्य, गुलामर्गरी, आनिंद इत्यादी
पदार्ािच्या गुणाबरोबरच त्स्र्ती ककिंिा कक्रया दाखविणाऱ्या नामािंना भाििाचक नामे असेच
म्हणतात. उदाहरणार्ि िाधिक्य, बाल्य, तारुण्य, मरण, धाि, हास्य, चोरी, उड्डाण, नत्ृ य
इत्यादी

सामान्यनाम ककिंिा विशेषनाम यािंनी प्रत्येक्ष ककिंिा काल्पतनक प्राणी ककिंिा िस्तू यािंचा बोध
होतो, भाििाचक नामाने प्राणी ककिंिा िस्तू यािंचा बोध होत नसून त्यािंच्यातील गुणािंचा ककिंिा
धमािचा बोध होतो.

सामान्यनामाचे अनेकिचन होऊ शकते, पण विशेषनामे ि भाििाचक नामे ही एकिचनीच

असतात.

सामान्यनामे आणण विशेषनामे यािंना धलमििाचक नामे म्हणतात. धमी म्हणजे ज्यात धमि
ककिंिा गण
ु िास करतात ते.
 भाववाचक नामे साधण्याचे प्रकार

सामान्यनामे व ववशेषनामे यांना आई, ई, की, गगरी, ता, त्व, पण, पणा, य, वा यासारिे
प्रत्यय िावून भाववाचक नामे तयार करता येतात.

शबद प्रत्यय भाववाचक नाम इतर उदाहरणे

निल आई निलाई खोदाई, चपळाई, दािंडगाई, धल
ु ाई
श्रीमिंत ई श्रीमिंती गररबी, गोडी, लबाडी, िककली
पाटील की पाटीलकी आपल
ु की, लभक्षुकी
गुलाम र्गरी गुलामर्गरी फसिेर्गरी, लुच्चेर्गरी
शािंत ता शािंतता क्रूरता, नम्रता, समता
मनुष्य त्ि मनुष्यत्ि प्रौढत्ि, लमित्ि, शित्ु ि
पण, शहाणपण,
शहाणा दे िपण, प्रामाणणकपणा, मोठे पण
पणा शहाणपणा
सुिंदर य सौंदयि गािंभीयि, धैय,ि माधय
ु ,ि शौयि
गोड िा गोडिा ओलािा, गारिा

नामाचे कायण करणारे इतर शबद

मळ
ु च्या सामान्यनामािंचा िापर विशेषनाम म्हणन
ू पढ
ु ील िाक्यािंप्रमाणे करता येतो.
१.मी आताच नगरहून आलो. २.शेजारची तारा यिंदा बी.ए. झाली.
िरील िाक्यात नगर, तारा ही मुळची सामान्यनामे आहे त. पण ती िाक्यात विशेषनामे म्हणून
िापरली आहे त.

मुळच्या विशेषनामािंचा िापर सामान्यनाम म्हणून पुढील िाक्यािंप्रमाणे करता येतो.

१.तुमचा मुलगा कंु भकणणच हदसतो. २.आमचे िडील म्हणजे जमदग्नी आहे त.
३.आम्हाला आजच्या विद्यार्थयाित भीम हिेत.

मुळच्या भाििाचक नामािंचा िापर विशेषनाम म्हणून पुढील िाक्यािंप्रमाणे करता येतो.
१.शांती हह माझ्या बहहणीची मुलगी. २.ववश्वास परीक्षेत उत्तीणि झाला.
३.माधरु ी उद्या मुिंबईला जाईल.
मुळची विशेषनामे अनेकिचनी पुढील िाक्यािंप्रमाणे िापरता येतात.
१.आमच्या िगाित तीन पाटीि आहे त. २.या गािात बरे च नारद आहे त.
३.माझ्या आईने सोळा सोमवार केले.

मुळची विशेषणे नामािंसारखी पुढील िाक्यािंप्रमाणे िापरता येतात.

१.शहाण्यािा शब्दाचा मार. २.श्रीमंतांना गिि असतो.
३.जातीच्या सुंदराना काहीही शोभते. ४.जगात गररबांना मान लमळत नाही.

मुळची अव्यये नामासारखी पुढील िाक्यािंप्रमाणे िापरता येतात.

१.आमच्या कक्रकेटपटूनची वाहवा झाली. २.त्याच्या बोलण्यात परं तच
ु ा िापर फार होतो
३. हरी नापास झाल्यामुळे त्याची छी-थू झाली.

मुळची धातुसार्धते नामािंसारखी पुढील िाक्यािंप्रमाणे िापरता येतात.

१.ज्याला कर नाही त्याला डर कसली. २.गरु
ु जीिंचे वागणे मोठे प्रेमळ असते.
३.ते ध्यान पाहून मला हसू आले. ४.दे णाऱ्याने दे त जािे.

लिंगववचार

लिंग, वचन व ववभक्ती यांमुळे नामाच्या रुपात बदि होतो त्यािा नामांचे ववकरण असे
म्हणतात.

नामाच्या रूपािरून एखादी िस्तू िास्तविक अगर काल्पतनक पुरुषजातीची आहे कक

स्िीजातीची कक दोन्हीपैकी कोणत्याही जातीची नाही असे ज्यािरून कळते त्याला त्या शब्दाचे
ललिंग असे म्हणतात.

मराठीत तीन लिंगे मानतात. १.पलु ल्िंग २.स्त्रीलिंग ३.नपंस

ु कलिंग

प्राणीिाचक नामािंतील पुरुष ककिंिा नरजातीचा बोध करून दे णाऱ्या शब्दाला पुरुषललिंगी, पुिंललिंगी
ककिंिा पुत्ल्लिंगी असे म्हणतात. उदाहरणार्ि चल
ु ता, लशक्षक, घोडा, र्चमणा, मुिंगळा इत्यादी.

स्िी ककिंिा मादी जातीचा बोध करून दे णाऱ्या शब्दािंना स्िीललिंगी असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
चल
ु ती, लशक्षक्षका, घोडी, र्चमणी, मुिंगी इत्यादी.

तनजीि िस्ति ु ष ककिंिा स्िी कोणत्याच जातीचा बोध होत नसेल तर त्या
ु ाचक शब्दािंिरून परु
शब्दािंना नपुिंसकललिंगी असे म्हणतात. उदाहरणार्ि घर, िरण, पेन, तेज
 मराठीतीि लिंग ओळिण्याची पद्धत पढ
ु ीिप्रमाणे आहे .

प्राणीमात्रांमधीि पुरुष ककंवा नर यांचा उल्िेि आपण तो या शबदाने करतो तर स्त्री ककंवा
मादी जातीचा उल्िेि ती या शबदाने करतो. उदाहरणार्ि तो बाप, ती आई, तो घोडा, ती घोडी,
तो पोपट, ती मैना इत्यादी

सजीव प्राण्यातीि एिादा नर आहे ककंवा मादी हे ननलश्चत सांगता येत तर त्यािा
नपुंसकलिंगी मानून त्याचा उल्िेि ते या शबदाने करतात. उदाहरणार्ि ते कुिे, ते िासरू, ते
पाखरू

ननजीव वस्तूंच्या बाबतीत काही वेळेस काल्पननक पुरुषत्व व स्त्रीत्व िादन

ू त्या वस्तूच्या मागे
तो ती ते हे शबद वापरून आपण लिंग ठरवतो.

उदाहरणार्ि तो िाडा, ती इमारत, ते घर, तो भात, ती भाकरी, ते िरण

तो टाक, ती लेखणी, ते पेन तो हदिा, ती पणती, ते तेज

लिंगभेदामळ
ु े नामांच्या रुपात होणारा बदि
१.आकारांत पलु ल्िंगी प्राणीवाचक नामाचे स्त्रीलिंगी रूप ईकारांत होते व त्याचे नपंस
ु कलिंगी
रूप एकारांत होते. उदाहरणाथण
पलु ल्िंगी स्त्रीलिंगी नपंस
ु कलिंगी
मल
ु गा मल
ु गी मल
ु गे
पोरगा पोरगी पोरगे
कुिा कुिी कुिे
घोडा घोडी घोडे
२.काही प्राणीवाचक पलु ल्िंगी शबदांस ईण प्रत्यय िागन
ू त्याची स्त्रीलिंगी रूपे होतात.

सुतार – सुतारीण माळी – माळीण िाघ – िाघीण

किंु भार – किंु भारीण पाटील – पाटलीण तेली – तेलीण

३.काही प्राणीवाचक अकारांत पुलल्िंगी नामांची स्त्रीलिंगी रूपे ईकारांत होतात.

हिं स – हिं सी िानर – िानरी गोप – गोपी
दास – दासी बेडूक – बेडकी तरुण – तरुणी
४.काही आकारांत पुलल्िंगी पदाथणवाचक नामांना ई प्रत्यय िागून त्याची िर्त्ु वदशणक स्त्रीलिंगी
रूपे बनतात. उदाहरणाथण
लोटा – लोटी खडा – खडी सुरा – सुरी
गाडा – गाडी दािंडा – दािंडी आरसा – आरशी

५.संस्कृत मधन
ू मराठीत आिेल्या नामांची स्त्रीलिंगी रूपे ई प्रत्यय िागून होतात.
राजा – राद्नी श्रीमान – श्रीमती भगिान – भगिती
यि
ु ा – यि
ु ती विद्िान – विदष
ु ी ग्रिंर्कताि – ग्रिंर्कती

६.काही शबदांची स्त्रीलिंगी रूपे स्वतंत्र रीतीने होतात.

बाप – आई निरा – बायको बोकड – शेळी
िर – िधु मुलगा – सून रे डा – म्हे स
राजा – राणी दीर – जाऊ मोर – लािंडोर
पती – पत्नी पुि – कन्या बैल – गाय
भाऊ – बहीण सासू – सासरा बोका – भाटी
वपता – माता परु
ु ष – स्िी खोंड – कालिड

७.मराठीतीि काही शबद ननरननराळ्या लिंगातही आढळतात.

पुत्ल्लिंगी स्िीललिंगी नपुिंसकललिंगी
बाग बाग -----------
िेळ िेळ -----------
िीणा िीणा -----------
मजा मजा -----------
ढे कर ढे कर -----------
हररण हररण हररण
तिंबाखू तिंबाखू -----------
व्याधी व्याधी -----------
पोर पोर पोर
सिंधी सिंधी -----------
मूल मूल मूल
नेि नेि नेि
८.परभाषेतून आिेल्या शबदांचे लिंग त्याच अथाणच्या मराठी शबदाच्या लिंगावरून ठरववतात.
उदाहरणाथण
बूट (जोडा) - पुत्ल्लिंगी पेत्न्सल (लेखणी) – स्िीललिंग
क्लास (िगि) – पुत्ल्लिंगी बुक (पुस्तक) – नपुिंसकललिंगी
किंपनी (मिंडळी) – स्िीललिंगी रिं क (पेटी) – स्िीललिंगी

९.सामालसक शबदाचे लिंग हे शेवटच्या शबदाच्या लिंगाप्रमाणे असते. उदाहरणाथण

साखरभात – पुत्ल्लिंगी मीठभाकरी – स्िीललिंगी गायरान – नपुिंसकललिंगी
भाजीपाला – पुत्ल्लिंगी भाऊबहीण – स्िीललिंगी दे िघर – नपुिंसकललिंगी

१०. गरुड, टोळ, पोपट, मासा, साप, सुरवंट, हे शबद पुलल्िंगी व स्त्रीलिंगी असूनही त्यांचा
उल्िेि पुलल्िंगीच करतात. तर ऊ, र्ार, र्ूस, जळू, वपसू, मैना, सुसर हे शबददे िीि पुलल्िंगी
व स्त्रीलिंगी असन
ू ही त्यांचा उल्िेि केवि स्त्रीलिंगीच करतात.

वचनववचार

नामाच्या हठकाणी सिंख्या सुचविण्याचा जो एक धमि आहे त्याला िचन असे म्हणतात.

मराठीत दोन िचनें मानतात. १.एकिचन २.अनेकिचन

िचनभेदामुळे नामािंच्या रुपात होणारा बदल

पलु ल्िंगी नामांची अनेकवचने

१.आकारांत पुलल्िंगी नामाचे अनेकवचन एकारांत होते.

एकिचन – अनेकिचन एकिचन – अनेकिचन एकिचन – अनेकिचन

कुिा – कुिे आिंबा – आिंबे घोडा – घोडे
ससा – ससे रस्ता – रस्ते लािंडगा – लािंडगे
मुलगा – मुलगे फळा – फळे राजा – राजे

२.आकारांतलशवाय इतर सवण पुलल्िंगी नामांची रूपे दोन्ही वचनात सारिीच असतात.

दे ि – दे ि शिू – शिू तेली – तेली

उिं दीर – उिं दीर लाडू – लाडू गहू – गहू
किी – किी कागद – कागद मध – मध
 स्त्रीलिंगी नामांची अनेकवचने

१.आकारांत स्त्रीलिंगी नामाचे अनेकवचन कधी आकारांत होते तर कधी ईकारांत होते.

िेळ – िेळा केळ – केळी विहीर – विहहरी

िीट – विटा लभिंत – लभिंती म्हे स – म्हशी
चक
ू – चक
ु ा तारीख – तारखा सन
ू – सन
ु ा

२.य नंतर ई आल्यास उच्चारात य चा िोप होतो.

उदाहरणार्ि गाय – गायी – गाई, सोय – सोयी – सोई इत्यादी

३.आकारांत स्त्रीलिंगी तत्सम नामाचे अनेकवचन एकवचनासारिेच राहते.

भाषा – भाषा पूजा – पूजा सभा – सभा

हदशा – हदशा आज्ञा – आज्ञा विद्या – विद्या

४.ईकारांत नामाचे अनेकवचन याकारांत होते .

( अपवाद – दासी, दृष्टी इत्यादी )

नदी – नद्या बी – त्रबया स्िी – त्स्िया

काठी – काठ्या भाकरी – भाकऱ्या लेखणी – लेखण्या

५.उकारांत स्त्रीलिंगी नामाचे अनेकवचन वाकारांत होते

( अपवाद – वाळू, वस्तू, बाजू )

सासू- सासिा जाऊ – जािा वपसू – वपसिा

जळू – जळिा ऊ – ऊिा

६.एकारांत आखण एकारांत स्त्रीलिंगी शबदांची रूपे आ – या कारांत होतात.

उदाहरणार्ि पै – पया

७.प्रचारात असिेिा ओकारांत स्त्रीलिंगी शबद बायको असून त्याचे अनेकवचन बायका असे
होते.
 नपंस
ु कलिंगी नामांची अनेकवचने

१.अकारांत नपंस
ु कलिंगी नामाचे अनेकवचन एकारांत होते.

घर – घरे फुल – फुले माणूस- माणसे

दार – दारे शेत - शेते घड्याळ – घड्याळे

२.ईकारांत नपुंसकलिंगी नामाचे अनेकवचन एकारांत होते व ववकल्पाने य हा आदे श होतो.

( अपवाद – पाणी, िोणी, दही, अस्थी )

मोती – मोत्ये लमरी – लमये

३.उकारांत आखण ऊकारांत नपुंसकलिंगी नामाचे अनेकवचन एकारांत होते क्वगचत प्रसंगी ते
वेकारांत होते.

पाखरू – पाखरे ललिंबू – ललिंबे गळू – गळिे

िासरू – िासरे वपलू – वपले आसू – आसिे

४.एकारांत नपुसकलिंगी नामाचे अनेकवचन ईकारांत होते. ( अपवाद – सोने, रूपे, तांब,े लशसे
यांची अनेकवचने एकवचनाप्रमाणे राहतात.)

केळे – केळी गाणे – गाणी मडके – मडकी

कुिे – कुिी खेडे – खेडी रताळे – रताळी

आकारांत , एकारांत, व ओकारांत नपुंसकलिंगी नामे मराठीत नाहीत.

वचनासंबंधी ववशेष गोष्टी

१.नामािंच्या तीन प्रकारािंपक

ै ी सामान्यनामािंची अनेकिचने होतात. विशेषनामािंची ि भाििाचक
नामािंची अनेकिचने होत नाहीत.

२.कधी कधी व्यक्ती एक असूनही त्या व्यक्तीबद्दल आदर दाखविण्यासाठी आपण त्या
व्यक्तीबद्दल अनेकिचनी प्रयोग करतो. उदाहरणार्ि गरु
ु जी आताच शाळे त आले. मख्
ु यमिंिी
शाळे स भेट दे णार आहे त. अशा िेळी त्यास आदरार्ी अनेकिचन ककिंिा आदरार्ी बहुिचन असे
म्हणतात. असा आदर दाखविण्यासाठी राि, जी , पिंत, साहे ब, महाराज यासारखे शब्द
जोडतात. उदाहरणार्ि गोवििंदराि, विष्णुपिंत, गोखलेसाहे ब इत्यादी. त्स्ियािंच्या नािासमोर बाई,
ताई , माई, आई, काकू इत्यादी शब्द येतात उदाहरणार्ि राधाबाई, शािंताबाई, जानकीकाकू
इत्यादी

३.काही नामे नेहमी अनेकिचनी आढळतात. उदाहरणार्ि डोहाळे , कािंत्जण्या, शहारे , क्लेश,
हाल, रोमािंच इत्यादी.

४.विपल
ु ता दाखविण्यासाठी काही शब्दािंचे एकिचन िापरतात. उदाहरणार्ि यिंदा खप
ू आिंबा
वपकला, ----शेटजीिंच्या जिळ खप
ू पैसा आहे , ----पिंढरपुरात यिंदा लाख माणूस जमले होते.

५.जोडपे, त्रिकुट, आठिडा, पिंचक, डझन, शत, सहस्ि, लक्ष, कोटी या शब्दािंमधन
ू अनेकत्िाचा
बोध होतो, तरीही तेिढ्या सिंख्येचा एक गट मानन
ू ते एकिचनी िापरले जातात. अनेक गट
मानले तर माि अनेकिचनी िापरतात. तसेच ढीग, रास, सलमती, मिंडळ, सैन्य िगेरे
शब्दािंतील समह
ू हा एकच मानला जात असल्यामळ
ु े ती एकिचनी ठरतात. माि समह
ू
अनेकिचनी मानले तर ते अनेकिचनी ठरतात.

६.अर्धक सलगी ककिंिा जिळीक दाखिायची असेल तें व्हा मोठ्या व्यक्तीिंबाबतही एकिचन
िापरण्यात येत.े उदाहरणार्ि दादा शाळे तून आला. -----िाहहनी उद्या येणार आहे . ------- बाबा
गािाला गेला.

ववभक्तीववचार

िाक्यातील शब्दािंचा त्यातील मुख्य शब्दािंशी म्हणजे कक्रयापदाशी ककिंिा इतर शब्दािंशी काही ना
काही सिंबिंध असतो या सिंबिंधाला व्याकरणात कारक असे म्हणतात.

िाक्यातील शब्दािंचा सिंबिंध दाखविण्यासाठी नाम ककिंिा सििनाम यािंच्या स्िरुपात जो बदल
ककिंिा विकार होतो त्याला व्याकरणात विभक्ती असे म्हणतात.
नामे ि सििनामे यािंचे िाक्यातील कक्रयापदाशी ककिंिा इतर शब्दािंशी येणारे सिंबिंध ज्या विकारािंनी
दाखविले जातात त्या विकारािंना विभक्ती असे म्हणतात.

नामाचे ककिंिा सििनामाचे विभक्तीचे रूप तयार करण्यास त्याला जी अक्षरे जोडतात त्यास
प्रत्यय असे म्हणतात.

ू ी नामाच्या ककिंिा सििनामाच्या स्िरूपात जो बदल होतो त्याला

विभक्ती प्रत्यय लािण्यापि
सामान्यरूप असे म्हणतात.

सामान्यरूप

ववभक्ती प्रत्यय िावण्यापूवी नामाच्या ककंवा सवणनामाच्या स्वरूपात जो बदि होतो त्यािा
सामान्यरूप असे म्हणतात.

हा बदि पदाच्या शेवटच्या अक्षरातीि स्वरात होतो. उदाहरणाथण बाळ – बाळािा,

र्ोडा – र्ोड्याचा, तळे – तळ्यात, पाणी – पाण्यात, फडके – फडक्यांचा इत्यादी

१.मूळ शबदातीि अंत्य स्वर ह्रस्व असिा तर सामान्यरूपाच्या वेळी तो दीर्ण होतो.

उदाहरणार्ि कवि – किीस, किीने, गरु

ु – गरू
ु चा

२.अनेकवचनी शबदांच्या सामान्यरूपावर नेहमी अनस्

ु वार येतो.

उदाहरणार्ि मुलािंना,पशुिंत,घोड्यािंना, शहरािंतून इत्यादी.

३.ववभक्तीप्रत्यय िागण्यापूवी जसे शबदाचे सामान्यरूप होते तसेच शबदयोगी अव्यय

िागण्यापव
ू ीही सामान्यरूप होते. उदाहरणार्ि घर – घराजिळ, घरापढ
ु े तळे – तळ्यामध्ये ,
घोडा – घोड्यासाठी, शाळा – शाळे विषयी,
 सामान्यरूपाचे ववववध प्रकार

पलु ल्िंगी नामांचे सामान्यरूप

१.अकारांत पुलल्िंगी नामाचे सामान्यरूप आकारांत होते.

उदाहरणार्ि खािंब-खािंबास, तनणिय-तनणियास, काळ-काळाने, िगि-िगाित

२.आकारांत पलु ल्िंगी नामांचे सामान्यरूप याकारांत होते.

उदाहरणार्ि घोडा-घोड्याला, कोयता-कोयत्याने, दोरा-दोऱ्याचा

( अपिाद – आजोबा, दादा, काका, मामा, नाना, चहा, राजा इत्यादी )

३.ईकारांत पुलल्िंगी नामाचे सामान्यरूप याकारांत होते.

उदाहरणार्ि धोबी-धोब्याला, तेली-तेल्याने, माळी-माळ्याचा

( अपिाद – हत्ती, निंदी, काजी, पिंतोजी, मुनी, ऋषी, भटजी इत्यादी )

४.इकारांत व उकारांत तत्सम शबद दीर्ाणन्त लिहावयाचे असल्यामुळे त्यांचे सामान्यरूप

दीर्ाणन्तच राहते.

उदाहरणार्ि किी-किीला, गुरु-गुरूला, साधू-साधच

ू ा, नीती-नीतीला

५.ऊकारांत पुलल्िंगी नामांचे सामान्यरूप वाकारांत होते.

उदाहरणार्ि भाऊ-भािािंनी, वििंच-ू वििंचिािंनी, नात-ू नातिािंचा

( अपिाद – पेरू, चाकू, खडू, शि,ू खेळाडू, पशु)

६.एकारांत पुलल्िंगी नामांचे सामान्यरूप याकारांत होते.

उदाहरणार्ि फडके-फडक्यािंचा, गोखले-गोखल्यािंचा, पोरे -पोयाांनी

७.ओकारांत पुलल्िंगी नामांचे सामान्यरूप ओकारांतच राहते.

उदाहरणार्ि ककलो-ककलोस, धनको-धनकोचा, त्रबटको-त्रबटकोने

स्त्रीलिंगी नामांचे सामान्यरूप

१.अकारांत स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप एकवचनात एकारांत व अनेकवचनात आकारांत होते.

उदाहरणार्ि िीट-विटे चा, विटािंचा जीभ-त्जभेला, त्जभािंनी

२.काही अकारांत स्त्रीलिंगी नामांची सामान्यरूपे ईकारांत होतात.

उदाहरणार्ि लभिंत-लभिंतीला, विहीर-विहहरीत

३.आकारांत स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप एकारांत होते.

उदाहरणार्ि शाळा-शाळे त, भाषा-भाषेचा, माता-मातेला, विद्या-विद्येने

४.ईकारांत स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप एकवचनात ईकारांत व अनेकवचनात ईकारांत ककंवा

याकारांत होते.

उदाहरणार्ि भक्ती-भक्तीने, नदी-नदीचा,नद्यािंचा, बी-त्रबयािंचा, पेटी-पेटीत, दासी-दासीला,

दासीिंचा, स्िी-त्स्ियािंना

५.ऊकारांत स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप होत नाही क्वगचत ते वाकारांत होते.

उदाहरणार्ि काकू-काकूला, िध-ू िधूचा, सास-ू सासूला, सासिािंना

६.ओकारांत स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप एकवचनात होत नाही अ अनेकवचनात आकारांत

होते.

उदाहरणार्ि बायको-बायकोला, बायकािंना

 नपंस
ु कलिंगी नामांचे सामान्यरूप

१.अकारांत नपंस
ु कलिंगी नामाचे सामान्यरूप आकारांत होते.

उदाहरणार्ि मूल-मूलाने, पान-पानाचा, दक

ु ान-दक
ु ानात, फुल-फुलात

२.ईकारांत नपुंसकलिंगी नामाचे सामान्यरूप याकारांत होते.

उदाहरणार्ि पाणी-पाण्यात, मोती-मोत्याचा, लोणी-लोण्याचा

३.ऊकारांत नपंस
ु कलिंगी नामाचे सामान्यरूप आकारांत होते.

उदाहरणार्ि ललिंबू-ललिंबाचे, कोकरू-कोकराने, लेकरू-लेकराला

४.काही ऊकारांत नपुंसकलिंगी नामांचे सामान्यरूप वाकारांत होते.

उदाहरणार्ि किंु कू-किंु किाचा, गळू-गळिाचा, आस-ू आसिाने

५.एकारांत नपंस
ु कलिंगी नामाचे सामान्यरूप याकारांत होते.

उदाहरणार्ि तळे -तळ्यात, केळे -केळ्यािंची, खोके-खोक्यात, नाणे-नाण्यात

सामान्यरूप कधी होत नाही ?

१.एकाक्षरी शबदाचे सामान्यरूप होत नाही.

उदाहरणार्ि अ ने ब ला मारले.

२.परकीय भाषेतीि शबदांचे सामान्यरूप कधी कधी होत नाही.

उदाहरणार्ि शेक्सवपअरची नाटके अद्यापही लोकािंना आिडतात.

३.ग्राम ककंवा दे शवाचक ववशेषनामांचे सामान्यरूप कधी कधी होत नाही.

मी बनारसिा लशक्षणासाठी गेलो. ही िस्तू मी इंग्िंडहून आणली.

पण चतुर्ीचा स आणण सप्तमीचा त प्रत्यय लागताना सामान्यरूप होते. जसे नागपूर-
नागपरु ास, हहिंदस्
ु र्ान-हहिंदस्
ु र्ानात, पिंजाब-पिंजाबात इत्यादी

ववशेषणांचे सामान्यरूप

१.अकारांत, ईकारांत, व ऊकारांत ववशेषणांचे सामान्यरूप होत नाही.

जसे जगात गरीब माणसाला कोणी विचारात नाही.

त्याचे िोकरी कपड्यािंचे दक

ु ान आहे .

मला कडू कारल्याची भाजी आिडते.

२.ववभक्तीप्रत्यय िागिेल्या नामांच्या आकारांत ववशेषणांचे सामान्यरूप याकारांत होते.

जसे भल्या माणसाने, ह्या मुलािंचा, वेड्या मुलीने, िऱ्या गोष्टीस

सवणनामे

नामाऐिजी येणाऱ्या शब्दाला सििनाम असे म्हणतात.

सििनाम म्हणजे िाक्यात नामाऐिजी येणारा शब्द.

ु रुच्चार ककिंिा पन
नामािंचा पन ु िािपर टाळण्यासाठी सिि प्रकारच्या नामािंच्या जागी येणाऱ्या

विकारी शब्दाला सििनाम असे म्हणतात.

सवणनामांचे पुढीिप्रमाणे एकूण सहा प्रकार मानतात.

१.परु
ु षवाचक सवणनाम

२.दशणक सवणनाम

३.संबंधी सवणनाम

४.प्रश्नाथणक सवणनाम

५.सामान्य सवणनाम ककंवा अननलश्चत सवणनाम

६.आत्मवाचक सवणनाम
१.पुरुषवाचक सवणनामे – बोलणाऱ्याच्या ककिंिा ललह्नायािच्या दृष्टीने जगातील सिि िस्तूिंचे तीन

ु रा ज्याच्याशी आपण बोलतो ककिंिा ललहहतो त्याचा आणण

गट पडतात. पहहला बोलणायािचा दस
ततसरा ज्याच्याविषयी आपण बोलतो ककिंिा ललहहतो त्या व्यक्तीिंचा ि िस्तूिंचा, व्याकरणात
यािंना परु
ु ष असे म्हणतात. या ततन्ही िगाितील नामािंबद्दल येणाऱ्या सििनामािंना परु
ु षिाचक
सििनामे असे म्हणतात.
बोलणारा स्ितःचा उल्लेख करताना जी सििनामे िापरतो ती प्रर्म परु
ु षिाचक सििनामे
उदाहरणार्ि मी, आम्ही, आपण, स्ितः इत्यादी
ज्याच्याशी बोलायचे त्याचा उल्लेख करताना जी सििनामे आपण िापरतो ती द्वितीय
पुरुषिाचक सििनामे उदाहरणार्ि तू, तुम्ही, आपण, स्ितः
ज्याच्याविषयी बोलायचे त्या व्यक्ती ककिंिा िस्तू यािंचा उल्लेख करताना जी सििनामे िापरतो
ती तत
ृ ीय परु
ु षिाचक सििनामे उदाहरणार्ि तो, ती, ते, त्या.

२.दशणक सवणनामे – जिळची ककिंिा दरू ची िस्तू दाखविण्यासाठी जे सििनाम येते त्यास दशिक
सििनाम असे म्हणतात. उदाहरणार्ि हा, ही, हे , तो, ती, ते

३.संबंधी सवणनामे – िाक्यात पुढे येणाऱ्या दशिक सििनामािंशी सिंबिंध दाखविणाऱ्या सििनामािंना
सिंबिंधी सििनामे असे म्हणतात. उदाहरणार्ि जो-जी-जे, जे-ज्या

४.प्रश्नाथणक सवणनामे – ज्या सििनामािंचा उपयोग िाक्यात प्रश्न विचारण्यासाठी होतो त्यािंना
प्रश्नार्िक सििनामे म्हणतात. उदाहरणार्ि कोण, काय, कोणास, कोणाला, कोणी इत्यादी
कोण रे त?
ू तल
ु ा काय हिे?

५.सामान्य सवणनामे ककंवा अननलश्चत सवणनामे – कोण, काय ही सििनामे िाक्यात प्रश्न
विचारण्यासाठी न येता ती कोणत्या नामािंबद्दल आली आहे त हे तनत्श्चतपणे सािंगता येत नाही
तें व्हा त्यािंना अतनत्श्चत सििनामे असे म्हणतात. उदाहरणार्ि कोणी कोणास हसू नये.
त्या पेटीत काय आहे ते सािंगा. या सििनामािंना सामान्य सििनामे असेही म्हणतात.
ततकडे कोण आहे , ते मला माहहत नाही.
त्या दक
ु ानात काय िाटे ल ते लमळते.
गुणेश म्हणजे सििज्ञ. त्याला काय माहहत नसते!

६.आत्मवाचक सवणनामे – जेंव्हा आपण या सििनामाचा अर्ि स्ितः असा होतो तें व्हा ते
आत्मिाचक सििनाम असते यालाच कोणी स्ितःिाचक सििनाम असेही म्हणतात.
उदाहरणार्ि मी आपणहून सहलीला जाण्याची तयारी दाखिली.
नागररकाने आपणाला राष्रभक्त मानले पाहहजे.

स्ितः हे आत्मिाचक सििनाम नामाच्या ककिंिा सििनामाच्या सोबतीलशिाय सहसा िापरले जात
नाही.
( अपिाद – स्ितः मेल्यालशिाय स्िगि हदसत नाही.)
आपण हे सििनाम आत्मिाचक म्हणून िापरले तर ते दे खील नामाच्या ककिंिा सििनामाच्या
आधाराने येते.

‘आपण’ या आत्मिाचक सििनामाचा परु

ु षिाचक सििनाम म्हणन
ू ही उपयोग केला जातो आणण
ते तीनही पुरुषात ि दोन्ही िचनात चालते. उदाहरणार्ि ----
१.तुझ्या सािंगण्यािरून आपण त्याच्याशी भािंडणार नाही.
( आपण = मी, प्रर्म पुरुष, एकिचन )
२.आम्ही ठरिले आहे कक आपण सह्लीला जाऊ.
( आपण = आम्ही, प्रर्म पुरुष, अनेकिचन )

३.लशक्षक विद्यार्र्िनीला उपरोधाने म्हणाले, “ आपण रडणे र्ािंबिून बोलाल का?”

( आपण = त,ू द्वितीय पुरुष, एकिचन )

४.मी दे िळात गेलो तें व्हा आपण इकडे घरी आलात का ?

( आपण = तुम्ही, द्वितीय पुरुष, अनेकिचन )

५.सुरेशने मला शाळे त बोलिले ि आपण आलाच नाही.

( आपण = तो, तत
ृ ीय परु
ु ष, एकिचन )

६.नेत्यािंनी कामगारािंना बाहे र र्ािंबिले आणण आपण चचेसाठी मालकािंकडे गेले.

( आपण = ते, तत
ृ ीय परु
ु ष, अनेकिचन )

मराठीत मूळ सििनामे नऊ आहे त ती पुढीलप्रमाणे मी, तू, तो, हा, जो, कोण, काय, आपण,
स्ितः इत्यादी

यातील ललिंगानस
ु ार बदलणारी तीन सिांनामे आहे त. तो, हा, जो

यालशिाय इतर सिि सििनामािंची ततन्ही ललिंगातील रूप सारखीच राहतात ती बदलत नाहीत.
मराठीतील मूळ नऊ सििनामािंपैकी मी, त,ू तो, हा, जो हह पाच सििनामे िचनभेदाप्रमाणे
बदलतात. उदाहरणार्ि मी-आम्ही, तू-तुम्ही

सििनामािंची सिंबोधन विभक्ती नसते कारण सििनामे हह प्राणी ककिंिा िस्तू नसल्यामुळे त्यािंची
हाक मारण्यासाठी योजना होत नाही.

मूळ शब्द ि प्रत्यय यािंच्यामध्ये आणखी एक अक्षर येऊन तुझ्याने, तुमच्यािंशी, तुझ्याहून,
तम
ु च्याहून, तझ्
ु यात, तम
ु च्यात अशी जी रूपे तयार होतात त्यास विकरण असे म्हणतात. हह
शुद्ध विभक्तीची रूपे नसून यािंना सविकारणी विभक्ती असे म्हणतात.

ववशेषणे

नामाबद्ल विशेष माहहती सािंगून नामाची व्याप्ती मयािहदत करणाऱ्या शब्दास विशेषण असे
म्हणतात.
विशेषणाचे िैलशष््य हे की , ते नामाबद्ल अर्धक माहहती सािंगते ि नामाची व्याप्ती मयािहदत
करते ि साधारणपणे नामापुिी येते.

ववशेषण आखण ववशेष्य

ज्या नामाबद्दल विशेषण अर्धक माहहती सािंगते त्या नामाला विशेष्य असे म्हणतात.

विशेषणाचे मख्
ु य तीन प्रकार आहे त.
१.गुणविशेषण २.सिंख्याविशेषण ३.साििनालमक विशेषण

१.गुणववशेषण – ज्या विशेषणाच्या योगाने नामाचा कोणत्याही प्रकारचा गुण ककिंिा विशेष
दाखविला जातो त्यास गण
ु विशेषण असे म्हणतात. जसे मोठी मुले, आिंबट बोरे , शूर सरदार,
रे खीि र्चि, तनळासािळा झरा

२.संख्याववशेषण – ज्या विशेषणाच्या योगाने नामाची सिंख्या दाखविली जाते त्यास

सिंख्याविशेषण असे म्हणतात.
सिंख्याविशेषणाचे पुढील प्रकार पडतात.
---- गणनािाचक सिंख्याविशेषण
---- क्रमिाचक सिंख्याविशेषण
---- आित्ृ तीिाचक सिंख्याविशेषण
---- पर्
ृ ककत्ििाचक सिंख्याविशेषण
---- अतनत्श्चत सिंख्याविशेषण

गणनावाचक संख्याववशेषण ----

दहा मल
ु ी, चौदा भाषा, साठ रुपये, सहस्ि ककरणे, अधाि तास दोघे मल
ु गे इत्यादी
िरील शब्दातील दहा, चौदा, साठ, सहस्ि, अधाि, दोघे या विशेषणािंचा उपयोग केिळ गणती
ककिंिा गणना करण्यासाठी होतो त्यास गणनािाचक सिंख्याविशेषणे असे म्हणतात.
गणनािाचक सिंख्याविशेषणे अक्षरािंनी ि अिंकािंनी ललहहतात.

गणनावाचक संख्याववशेषणाचे तीन उपप्रकार पडतात.

अ.पूणाांक वाचक ---- एक,दोन,शिंभर १,२,१००
ब.अपण
ू ाांक वाचक ---- पाि, अधाि, पाऊन १/४, १/२, ३/४
क.साकल्यवाचक ---- तततक्या िस्तूिंपैकी सिि --- दोन्ही भाऊ, पाची पािंडि, चारी बहहणी

क्रमवाचक संख्याववशेषण ----

पहहला, चौर्ा, आठिी, साठािे हह विशेषणे िस्तिंच
ू ा क्रम दाखवितात अशा विशेषणािंना
क्रमिाचक सिंख्याविशेषणे असे म्हणतात.

आवत्ृ तीवाचक संख्याववशेषणे ----

चौपट, दसपट, दहु े री, द्विगुणीत यासारखी विशेषणे सिंख्येची ककती िेळा आित्ृ ती झाली हे
दाखवितात त्यािंना आित्ृ तीिाचक सिंख्याविशेषणे असे म्हणतात.

पथ
ृ ककत्ववाचक संख्याववशेषण ----
एकेक, दहादहा यासारखी विशेषणे िेगिेगळा ककिंिा पर्
ृ क असा बोध करून दे तात अशा
विशेषणािंना पर्
ृ कत्ििाचक सिंख्याविशेषणे असे म्हणतात.
 अननलश्चत संख्याववशेषण ----
सिि रस्ते, र्ोडी मुले, काही पक्षी, इतर लोक, इत्यादी दे श
िरील शब्दातील सिि, र्ोडी, काही, इतर इत्यादी हह सिंख्याविशेषणे तनत्श्चत अशी सिंख्या
दाखित नाहीत म्हणून त्यािंना अतनत्श्चत सिंख्याविशेषणे असे म्हणतात. जसे – अन्य, अल्प

३.सावणनालमक ववशेषण ---

ू बनलेल्या विशेषणािंना साििनालमक विशेषणे ककिंिा सििनामसार्धत विशेषणे असे
सििनामािंपासन
म्हणतात. उदाहरणार्ि हा मनुष्य, तो पक्षी, माझे पुस्तक, नतच्या साड्या, असल्या झोपड्या

नामे, सवणनामे धातस

ु ागधते, व अव्ययसागधते यांचा ववशेषणासारिा उपयोग
१.नामसागधत ववशेषणे ---- नामापासून तयार केलेल्या विशेषणािंना नामसार्धत विशेषण असे
म्हणतात.
उदाहरणार्ि अ.माझ्या भािाचे कापड-दक
ु ान आहे .
ब.मी आज सािर-काकडी खाल्ली.
क.त्याचा लमि-पुस्तक विक्रेता होता.
ड.रामाला फळ-भाजी फार आिडते.

२.सावणनालमक ववशेषणे ----- याची माहहती िरती घेतली आहे .

३.धातस
ू ागधत ववशेषणे ---- धातिंप
ू ासन
ू बनलेल्या विशेषणािंना धातस
ु ार्धत विशेषणे असे
म्हणतात. उदाहरणार्ि वपकिेिा आिंबा, रांगणारे मूळ, वाहती नदी, हसरी मल
ु गी, बोिकी
बाहुली, पेटती ज्योत.

४.अव्ययसागधत ववशेषणे ---- अव्ययापासन

ू बनलेल्या विशेषणािंना अव्ययसार्धत विशेषणे असे
म्हणतात. उदाहरणार्ि वरचा मजला, िािची माडी, मागीि दार, पुढची गल्ली.

अगधववशेषण व ववधीववशेषण
विशेषण हे सामान्यतः विशेष्याच्या पूिी येते. जसे चािंगला मुलगा सिाांना आिडतो. इर्े
चािंगला हे अर्धविशेषण ककिंिा पूिवि िशेषण होय. पण कधी-कधी विशेषण विशेष्याच्या निंतर
येऊन िाक्यात विशेष्याबद्दलचे विधान पूणि करते जसे तो मुलगा आहे चािंगला. अशा
विशेषणाला विधीविशेषण ककिंिा उत्तरविशेषण असे म्हणतात.
नामापुवी येणाऱ्या ववशेषणािा अगधववशेषण म्हणतात तर नामानंतर येणाऱ्या ववशेषणािा
ववधीववशेषण असे म्हणतात.

कक्रयाववशेषण
मल
ु गा चािंगला खेळतो. मल
ु गी चािंगली खेळते. ते चािंगले खेळतात.
िरील िाक्यातील चािंगला, चािंगली, चािंगले हे शब्द विशेषण आहे त. परिं तु ती विशेषणे
कक्रयापदाबद्दल अर्धक माहहती दे णारी आहे त. कक्रयाविशेषण हे विकारी असते. त्यामळ
ु े हह
कक्रयाविशेषणे आहे त पण कक्रयाविशेषण अव्यय नाहीत.

ववशेषणाचे कायण व उपयोग

१.नामसदृश ववशेषणे – श्रीमिंत माणसािंना गिि असतो. ( विशेषण )
- श्रीमिंतािंना गिि असतो. ( नाम )

२.दशणक ववशेषणे - ही मल
ु गी चलाख आहे .

३.संबंधी ववशेषणे - जो मल
ु गा व्यायाम करतो, तो सशक्त होतो.

४.प्रश्नाथणक ववशेषणे – कोण मनष्ु य येिन

ू गेला ? त्याने काय पदार्ि आणले?

५.सावणनालमक ववशेषणे – आम्हािं मल

ु ािंना कोण विचारतो ?

कक्रयापदववचार
कक्रयापद म्हणजे िाक्याचा अर्ि पण
ू ि करणारा कक्रयािाचक शब्द.
कक्रयापदातील प्रत्ययरहहत मूळ शब्दाला धातू असे म्हणतात.
दे णे, करणे हह कक्रयापदे नसन
ू कक्रयािाचक नामे आहे त.

धाति
ू ा ववववध प्रत्यय िागन ु ागधते ककंवा कृदं ते असे
ू कक्रया अपरु ी दािववणाऱ्या शबदांना धातस
म्हणतात.
अस या धातन
ू े कक्रया दशणविी जाते तर हो या धातन
ू े लस्थत्यंतर दािवविे जाते, अशा
शबदानाही व्याकरणात कक्रयापदे असे म्हणतात.
िाक्यात कक्रयापदाने दाखविलेली कक्रया करणारा जो कोणी असतो, त्यास कताि असे म्हणतात.
ु ऱ्या कोणािर तरी ककिंिा
िाक्यातील कक्रयापदाने दाखविलेली कक्रया कत्यािपासून तनघते ि ती दस
कशािर तरी घडते. त्या कक्रयेचा परीणाम ज्याच्यािर घडतो ककिंिा ज्याच्याकडे त्या कक्रयेचा
रोख ककिंिा कल असतो ते त्याचे कमि.

वाक्यातीि कताण व कमण कसे शोधतात?

कताि शोधताना प्रर्म िाक्यातील कक्रयापदाचा मळ
ू धातू शोधन
ू काढािा ि त्याला –‘णारा’ हा
प्रत्यय लािून “कोण ?” असा प्रश्न करािा म्हणजे कताि लमळतो.
उदाहरणार्ि राम आिंबा खातो. या िाक्यातील मळ
ू धातू खा आहे . त्याला णारा हा प्रत्यय
लािल्यास खाणारा असा शब्द तयार होतो, तर राम आिंबा खातो या िाक्याला खाणारा कोण ?
असा प्रश्न केल्यास राम हे उत्तर लमळते म्हणून या िाक्याचा कताि राम आहे . तर खाण्याची
कक्रया हह आिंब्यािर झालेली आहे म्हणून आिंबा हे या िाक्याचे कमि होय.

मी बैलाला मारतो. या िाक्यातील मूळ धातू मार, त्याला णारा प्रत्यय लािल्यास मारणारा हा
शब्द तयार होतो तर मारणारा कोण? असा प्रश्न िाक्याला केल्यास उत्तर मी येते म्हणून
या िाक्याचा कताि मी तर मारण्याची कक्रया बैलािर घडत असल्यामळ
ु े या िाक्याचे कमि बैल.

विद्यार्ी प्रामाणणक आहे . या िाक्यातील मूळ धातू अस. िाक्याला असणारा कोण? असा
प्रश्न केल्यास उत्तर विद्यार्ी येते म्हणून या िाक्याचा कताि विद्यार्ी तर असण्याची कक्रया
विद्यार्थयाििरच घडते म्हणजेच कक्रया कत्यािपासन
ू पढ
ु े जात नाही म्हणन
ू या िाक्यात कमि
नाही. आहे हे कक्रयापद अकमिक आहे .

मला दध
ु आिडते. या िाक्यातील मूळ धातू आिड, आिडणारा कोण ? असा प्रश्न या
िाक्यात करण्याऐिजी आिडणारे काय? असा प्रश्न या िाक्यासाठी करािा लागतो कारण दध
ु
हा पदार्ि आहे . आिडणारे काय ? असा प्रश्न केल्यास उत्तर दध
ु लमळते म्हणून या िाक्यात
दध
ु हा कताि आहे .

त्याला र्िंडी िाजते. िाजणारी कोण? र्िंडी . र्िंडी हा कताि.

राजाला मुकुट शोभतो. शोभणारा कोण ? मुकुट . मुकुट हा कताि.
मला चिंद्र हदसतो. हदसणारा कोण ? चिंद्र चिंद्र हा कताि.

कक्रया करणारा तो कताण व ती कक्रया भोगणारे ककंवा सोसणारे ते कमण.

 कक्रयापदाचे प्रकार
१.सकमिक कक्रयापद २.अकमिक कक्रयापद

सकमणक कक्रयापद ----

ज्या कक्रयापदाचा अर्ि पूणि होण्यास कमािची जरुरी असते, त्यास सकमिक कक्रयापद असे
म्हणतात. उदाहरणार्ि
१.गिळी दार काढतो.
२.अनुराग तनबिंध ललहहतो.
३.आरोही लाडू खाते.

अकमणक कक्रयापदे ----

कत्यािपासून तनघालेली कक्रया कत्यािपाशीच र्ािंबत असेल ककिंिा कत्यािच्या हठकाणी लय पाित
असेल तर ते कक्रयापद अकमिक असते. उदाहरणार्ि
१.मी रस्त्यात पडलो.
२.आज भाऊबीज आहे .
३.सन
ु ील उद्या पण्
ु याला जाईल.

द्ववकमणक कक्रयापदे -----

उदाहरणार्ि १.गुरुजी विध्यार्थयाांना व्याकरण लशकवितात. २.आजीने नातीला गोष्ट सािंर्गतली.
३.ततने लभकाऱ्याला पैसा हदला.
िरील िाक्यािंमध्ये लशकवितात, सािंर्गतली, हदला हह कक्रयापदे सकमिक असून त्यािंना दोन कमे
आहे त. पहहल्या िाक्यात गुरुजी हा कताि तर लशकविण्याची कक्रया व्याकरण ि विद्यार्ी या
दोघािंिर घडते. तीच गोष्ट सािंर्गतली ि हदला या कक्रयापदािंच्या बाबतीतही आहे . या
कक्रयापदािंना दोन कमे लागतात. अशा कक्रयापदाना द्विकमिक कक्रयापदे असे म्हणतात.
यातील िस्ति
ु ाचक कमाांना प्रत्येक्ष कमि असे म्हणतात आणण व्यत्क्तिाचक कमाांना अप्रतेक्ष
कमि असे म्हणतात. िरील िाक्यातील व्याकरण, गोष्ट, पैसा हह प्रत्येक्ष कमि ि विद्यार्थयाांना,
नातीला ि लभकाऱ्याला हह अप्रत्येक्ष कमि होत.
प्रत्यक्ष कमािची विभक्ती द्विततया असते तर अप्रत्यक्ष कमािची विभक्ती सिंप्रदानी चतुर्ी
असते.
 उभयववध कक्रयापदे ----
एकच कक्रयापद दोन िेगिेगळ्या िाक्यात सकमिक ि अकमिक अशा दोन्ही पद्धतीने िापरता
येते अशा कक्रयापदाना उभयविध कक्रयापदे असे म्हणतात. काप, आठि, स्मर, लोट हे धातू या
प्रकारचे होत. उदाहरणार्ि
१.त्याने घराचे दार उघडले. त्याच्या घराचे दार उघडले.
२.रामाने धनुष्य मोडले. ते लाकडी धनुष्य मोडले.

ववधानपरू क ----
काही अकमिक धातू असे आहे त कक कताि ि कक्रयापद असूनही त्यािंचा िाक्यार्ि अपुरा असतो.
उदाहरणार्ि १.राम झाला. २.मुलगा आहे . ३.आिंबा तनघाला. ४.गुरुजी हदसतात.
झाला, आहे , तनघाला, हदसतात हह कक्रयापदे अपुऱ्या विधानािंची आहे त. अशा प्रकारच्या
कक्रयापदाना अपण
ू ि विधान कक्रयापदे म्हणतात. ती विधाने पण
ू ि करण्यासाठी काही शब्दािंची
जरुरी असते जसे १.राम राजा झाला. २.आिंबा नासका तनघाला. ३.मुलगा हुशार आहे . ४.गुरुजी
रागािलेले हदसतात.
िरील िाक्यािंमधील राजा, हुशार, नासका, रागािलेले हे शब्द अपुरी विधाने पूणि करतात अशा
शब्दािंना विधानपरू क ककिंिा परू क असे म्हणतात.

काही अकमणक धातू ----

त्स्र्तीिाचक , गतीिाचक , िस्तूत्स्र्तीदशिक , त्स्र्त्यिंतरिाचक धातू अकमिक असतात तर
कृतीिाचक धातू सकमिक असतात.

काही अकमणक धातू पढ

ु ीिप्रमाणे
अस, नस, हो, नहो, उठ, बस, नीज, झोप, र्रर्र, कुडकुड, रड, पड, सड, मर, सर, उड, धाि,
र्ािंब, शक, र्क, जाग, झीज, िाढ, झड, जळ, ककिंचाळ, तट
ु , सट
ु , पहुड, उजळ, प्रकाश, ओरड,
घोर, सळसळ, धडपड, चरु चरु , भुकेज, कीड, राह, िाह, फुल, उमल, उपज, तनपज, जन्म,
वपक, लोळ, िाज, भीज, शीज, सुज, िीझ, रूज, त्रबघड इत्यादी.

कक्रयापदाचे अन्य प्रकार

धातूपासून बनलेल्या धातूपासून साधलेल्या अशा रूपािंना धातुसार्धते असे म्हणतात.
 संयक्
ु त व सहायक कक्रयापदे
धातुसार्धत ि सहायक कक्रयापद यािंच्या सिंयोगाने बनलेल्या कक्रयापदाना सिंयुक्त कक्रयापद असे
म्हणतात.
सिंयुक्त कक्रयापद बनण्यासाठी एकच अट असते ती म्हणजे सिंयुक्त कक्रयापदाने दशििलेली
कक्रया एकच असायला हिी.
उदाहरणार्ि १.क्रीडािंगणािर मुले खेळू लागली. २.बाळ, एिढा लाडू खाऊन जा.

पहहल्या िाक्यात खेळू लागली तर दस

ु ऱ्या िाक्यात खाऊन जा हह सिंयुक्त कक्रयापदे आहे त
कारण खेळू लागली या कक्रयापदातन
ू खेळण्याची एकच कक्रया दशििली जाते त्याचप्रमाणे खाऊन
जा या या कक्रयापदातून खाण्याची एकच कक्रया दशििली जाते.

पहहल्या िाक्यात खेळू हे धातुसार्धत असून लागली हे मुख्य कक्रयापद आहे तर दस

ु ऱ्या
िाक्यात खाऊन हे धातुसार्धत असून जा हे मुख्य कक्रयापद आहे .

सिंयुक्त कक्रयापदातील धातुसार्धतािरून मुख्य कक्रयेचा बोध होतो तर विधानाला केिळ पूतत
ि ा
आणण्याचे काम सहायक कक्रयापद करते. जेंव्हा धातुसार्धत ि मुख्य कक्रयापद हे दोन्ही
लमळून एकाच कक्रयाचा बोध होतो तें व्हा धातूसार्धतला मदत करणाऱ्या कक्रयापदाला सहायक
कक्रयापद असे म्हणतात.
िरील दोन िाक्यात लागली ि जा हह दोन सहायक कक्रयापदे आहे त.

सिंयुक्त कक्रयापदे = धातुसार्धत + सहायक कक्रयापद

अस, नस, हो, ये, जा, दे , लाग, टाक, शक, शक, पाहहजे, नको िगेरे ठराविक धातूिरून
सहायक कक्रयापदे बनतात. यातील अस, हो, नस, हे धातू काळाचे प्रकार दाखवितात.
पाहहजे , नको, नये, नलगे हे अर्ािचे प्रकार दाखवितात.

सहायक कक्रयापदे सिि काळी, सिि पुरुषी चालत नाहीत म्हणून त्यािंना गौण कक्रयापदे असेही
म्हणतात.

लसद्ध व सागधत कक्रयापदे

विविध प्रकारच्या शब्दािंपासून तयार होणाऱ्या धातन
ूिं ा सार्धत धातू असे म्हणतात ि सार्धत
धातिंप
ू ासन
ू बनलेल्या कक्रयापदाना सार्धत कक्रयापदे असे म्हणतात. जा, ये, कर, ऊठ, बस,
असे जे मुळचे धातू आहे त. त्यािंना लसद्ध धातू असे म्हणतात ि या लसद्ध धातूिंना प्रत्यय लािून
बनविलेल्या कक्रयापदाना लसद्ध कक्रयापदे असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि १.माझ्या कपाटातील पुस्तके तो नेहमी हाताळतो.
२.आईच्या आठिणीने त्याचे डोळे पाणािले.
३.तो लशक्षकाच्या व्यिसायात त्स्र्रािला.
४.आम्ही हह पुस्तके मुिंबईहून आणिली.
५.खेड्यातील माणसे आता बरीच पुढारली.
हाताळतो, पाणािले, त्स्र्रािला, आणिली, पुढारली, हह कक्रयापदे हाताळ, पानाि, त्स्र्राि,
आणि, पुढार या धातूिंपासून बनली आहे त या धातूिंना सार्धत धातू असे म्हणतात.
तर या सार्धत धातूिंना प्रत्यय लागून हाताळतो, पाणािले, त्स्र्रािला, आणिली, पुढारली, हह
कक्रयापदे बनली आहे त त्यािंना लसद्ध कक्रयापदे असे म्हणतात.

प्रयोजक व शक्य कक्रयापदे

सार्धत धातूिरून प्रायोजक ि शक्य कक्रयापदे बनतात.
मळ
ू धातच्
ू या कक्रयेचा कताि कक्रया स्ितः करीत नसन
ू ती कक्रया तो दस
ु ऱ्या कोणाला तरी
कराियास लाित आहे असा अर्ि व्यक्त होत असेल तर त्या कक्रयापदाला प्रयोजक कक्रयापद
असे म्हणतात. उदाहरणार्ि १.आई त्या मुलाला हसविते.
२.झाड पाडले.
३.आई मुलाला खेळिते.
४.आई मल
ु ाला चालिते.
५.बाईनी लशपायाकडून िह्या िगाित आणिल्या.

प्रयोजक म्हणजे प्रेरणा दे णारा, कताण मूळ धातूतीि कक्रया स्वतः करीत नसून ती कक्रया
करण्यासाठी दस
ु ऱ्यािा प्रवत्ृ त करतो.
प्रायोजक कक्रयापद दोन प्रकारांनी तयार होतात.
१.मळ
ू धाति
ू ा व हा प्रत्यय िागन
ू उदाहणाथण
हसतो – हसितो – हसवितो
बसतो – बसितो – बसवितो
चालतो – चालितो – चालवितो
तनजतो – तनजितो – तनजवितो.
िरील शब्दात ि च्या पढ
ु े इ हा आगम म्हणजे निीन िणि येतो याला इडागम असे म्हणतात.
खातो – खािवितो, दे तो – दे िवितो, घेतो – घेिवितो
 ृ ी ककंवा गुण होतो.
२.मूळ धातूतीि आद्याक्षरात वद्ध
उदाहरणार्ि गळणे-गाळणे, चरणे-चारणे, मरणे – मारणे, कफटने-फेडणे, तुटणे-तोडणे,
फुटणे-फोडणे

शक्य कक्रयापदे
जे सार्धत धातू कत्यािला ती कक्रया करण्याची शक्यता ककिंिा सामर्थयि आहे असे दाखवितात
त्यािंना शक्य कक्रयापदे असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि १.मला आता काम करिते.
२.त्या आजारी माणसाला आता र्ोडे बसिते.
३.मला दररोज िीस ककलोमीटर चालिते.
४.आजारानिंतर आता मला खेळिते.
५.बाईना िह्या िगाित आणितात.

अननयलमत कक्रयापदे
मराठीत काही धातू असे आहे त कक त्यािंना काळािंचे ि अर्ािचे सिि प्रत्यय न लागता ते र्ोड्या
िेगळ्याच प्रकारे चालतात त्यािंना गौण कक्रयापदे ककिंिा अतनयलमत कक्रयापदे असे म्हणतात.
आहे , नाही, नव्हे , पाहहजे, नको, नलगे, नये या कक्रयापदािंची रूपे अशा प्रकारची आहे त. त्यािंची
मळ
ू रूपे कक्रयापदे च असून त्यात अमक
ु एक धातू आहे असे तनत्श्चतपणे सािंगता येत नाही.
उदाहरणार्ि १.मुलािंनी सतत खेळू नये.
२.सुज्ञास अर्धक सािंगणे नलगे.
३.या दरिाजाने जाऊ नको.
४.परमेश्िर सििि आहे .
५.मला कॉफी पाहहजे.
६.असे िागणे बरे नव्हे .
७.आई घरी नाही.

भावकतक
ूण कक्रयापदे
ज्या शब्दातील कक्रयेचा मूळ अर्ि ककिंिा भाि हाच कताि मानािा लागतो अशा कक्रयापदाना
भािकतक
ूि कक्रयापदे असे म्हणतात. या कक्रयापदािंचा कताि िाक्यात स्पष्ट नसतो म्हणून काही
व्याकरणकार त्यािंना अकतक
ूि कक्रयापदे असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि १.मी घरी पोहोचण्यापूिीच सािंजािले.
२.वपत्त झाल्यामुळे त्याला आता मळमळते.
३.उजाडले तें व्हा सकाळचे सहा िाजले होते.
४.आज हदिसभर सारखे गडगडते.

करणरूप आखण अकरणरूप

िाक्यातील कक्रयापदाने केलेले विधान होकारार्ी असते तें व्हा कक्रयापदाच्या रुपाला करणरूप
असे म्हणतात ि हे विधान जेंव्हा नकारार्ी असते तें व्हा कक्रयापदाच्या त्या रुपाला अकरणरूप
असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि १.मुलािंनी खरे बोलािे. ( करणरूप )
२.मुलािंनी खोटे बोलू नये. ( अकरणरूप )

धातूसागधते ( कृदन्ते )
धातप
ू ासन ु ार्धते ककिंिा कृदन्ते असे म्हणतात.
ू तयार झालेल्या शब्दािंना धातस
धातूिंना जोडल्या जाणाऱ्या प्रत्ययाना सिंस्कृतात कृत प्रत्यय असे म्हणतात.
कृदिं त म्हणजे ज्याच्या अिंती केिळ कक्रयादशिक प्रत्यय आहे असा शब्द.

कक्रयापदववचार – काळ
काळ – िाक्यात हदलेल्या कक्रयापदािरून जसा कक्रयेचा बोध होतो तसेच ती कक्रया कोणत्या
िेळी घडत आहे याचा जो बोध होतो त्याला काळ असे म्हणतात.
मुख्य काळ तीन आहे त.
१.कक्रयापदाच्या रूपािरून कक्रया आता घडते असे जेंव्हा समजते तें व्हा तो ितिमानकाळ असतो
उदाहरणार्ि मी अभ्यास करतो.
२.कक्रयापदाच्या रूपािरून कक्रया पूिी घडली असे जेंव्हा समजते तें व्हा तो भत
ू काळ असतो.
उदाहरणार्ि मी अभ्यास केला.
३.कक्रयापदाच्या रूपािरून कक्रया पुढे घडेल असे जेंव्हा समजते तें व्हा तो भविष्यकाळ असतो.
उदाहरणार्ि मी अभ्यास करीन.
 काळांचे उपप्रकार
अपण
ू ण काळ
१.तो मुलगा खेळत आहे . ---- अपूणि ितिमानकाळ

२.तो मुलगा खेळत होता. ---- अपूणि भूतकाळ

३.तो मुलगा खेळत असेल. ---- अपूणि भविष्यकाळ

पण
ू ण काळ
१.मधन
ू े लाडू खाल्ला आहे . ---- पूणि ितिमानकाळ

२.मधन
ू े लाडू खाल्ला होता. ---- पण
ू ि भत
ू काळ

३.मधन
ू े लाडू खाल्ला असेल. ---- पूणि भविष्यकाळ

रीती काळ
१.मल
ु गा पस्
ु तक िाचत असतो. ---- रीती ितिमानकाळ

२.मुलगा पुस्तक िाचत असे ककिंिा िाची. – रीती भूतकाळ

३.मुलगा पुस्तक िाचत जाईल. ---- रीती भविष्यकाळ

काळाचे उपयोग
अ.वतणमानकाळ
१.सिि काळी ि सििि सत्य असलेले विधान करताना उदाहरणार्ि सूयि पूिेस उगितो. पुर्थिी
सय
ू ािभोिती कफरते.

२.भूतकाळातील घटना ितिमानात सािंगताना उदाहरणार्ि अजुन

ि श्रीकृष्णास म्हणतो.( म्हणाला )

३.लिकरच सुरु होणारी कक्रया दशििताना (सिंतनहहत भविष्यकाळ )

उदाहरणार्ि तुम्ही पुढे चला, मी येतोच. ( मी येईन )

४.अितरण दे ताना. उदाहरणार्ि समर्ि रामदास म्हणतात, ‘जगी सिि सुखी असा कोण आहे ?’

५.लगतचा भत
ू काळ सािंगताना ( सिंतनहहत भत
ू काळ )
उदाहरणार्ि मी बसतो ( बसलो ), तोच तुम्ही हजर !

६.एखादी कक्रया सतत घडते अशा अर्ी. ( रीती ितिमानकाळ )

उदाहरणार्ि तो नेहमीच उलशरा येतो. ( येत असतो. )

आ.भत
ू काळ
१.ताबडतोब घडणाऱ्या कक्रयेबाबत ( सिंतनहहत भविष्यकाळ )

उदाहरणार्ि तुम्ही पुढे व्हा, मी आलोच (येईन)

२.एखादी कक्रया भविष्यकाळी खािीने होणार या अर्ी

उदाहरणार्ि जिळ ये, कक मार बसलाच म्हणून समज.

३.सिंकेतार्ि असल्यास

उदाहरणार्ि पाउस आला, तर ठीक.

४.ितिमानकाळातील अपूणि कक्रया सिंपण्याच्या बेतात आहे अशा अर्ी

उदाहरणार्ि तो पहा तझ
ु ा लमि आला.

भववष्यकाळ
१.सिंकेतार्ि असल्यास – तू मदत दे शील, तर मी आभारी होईन.

२.अशक्यता दशििताना – सगळे च मूखि कसे असतील ?

३.सिंभि असताना – गुरुजी आत शाळे त असतील.

४.इच्छा व्यक्त करताना – मला दोन रुपये हिे होते.

कक्रयापदाचे अथण व त्याचे उपयोग

१.स्वाथण
स्िार्ि म्हणजे स्ितःचा ककिंिा मुळचा अर्ि होय. कक्रयेचे विधान तोच त्याचा अर्ि होय. ज्या
िाक्यातील कक्रयापदािरून केिळ काळाचा बोध होतो ि आज्ञा, विधी, ककिंिा सिंकेत िगेरे
अर्ािचा बोध न होता कक्रयापदाचा केिळ स्ितःचा अर्ि तेिढाच समजतो तें व्हा त्याला स्िार्ी
कक्रयापद असे म्हणतात. कक्रयापदाची सिि काळातील रूपे हह स्िार्ी होत जसे

--मुले अभ्यास करतात.

--तो घरी गेला.

--मी खािीने पास होईल.

२.ववध्यथण
जेंव्हा िाक्यातील कक्रयापदाच्या रूपािरून विधी म्हणजे कतिव्य, शक्यता, योग्यता, इच्छा यािंचा
बोध होतो तें व्हा त्यास विध्यर्ी कक्रयापद असे म्हणतात. जसे

मुलािंनी आईिड्रडलािंची आज्ञा पाळािी. ( कतिव्य )

अिंगी धैयि असणायाांनीच हे कायि करािे. ( योग्यता )

परीक्षेत मला पहहला िगि लमळािा. ( शक्यता )

आता पाउस र्ािंबिा. ( इच्छा )

कृपया उत्तर पाठिािे. ( विनिंती )

तो बहुधा घरी असािा. ( शक्यता )

३.आज्ञाथण
कक्रयापदाच्या रूपािरून आज्ञा करणे ककिंिा मागणे, आशीिािद दे णे, प्रार्िना, विनिंती ककिंिा
उपदे श करणे या गोष्टीचा बोध होतो तें व्हा त्यास आज्ञार्ी कक्रयापद असे म्हणतात.

मुलािंनो, सििजण रािंगेत उभे राहा. ( आज्ञा )

दे िा, सिाांना सुखी ठे ि. ( प्रार्िना )

एिढे आमचे काम कराच. ( विनिंती )

मी हे काम करू ? ( अनुमोदन प्रश्न )

तेिढी णखडकी लाि पाहू. ( सौम्य आज्ञा )

 ४.संकेताथण
सिंकेत म्हणजे अट. जेंव्हा िाक्यातील कक्रयापदािरून सिंकेताचा अर्ि तनघतो म्हणजे अमक
ु केले
असते तर अमुक झाले असते असे समजते, तें व्हा त्यास सिंकेतार्ी कक्रयापद असे म्हणतात.
जसे

मला जर बरे असते, तर मी भाग घेतला असता.

तनमिंिण आले, तर मी येईन.

पाऊस आला , तरी सहल जाणाराच.

तू आला नसतास, तरी चालले असते.

आख्यातववकार
सिंस्कृतात कक्रयापदाला आख्यात असे म्हणतात. कक्रयापदािंना म्हणजेच आख्याताना तो, ला, ई,
ईल, ऊ, िा िगेरे प्रत्यय लागून विविध काळ ि अर्ि यािंची रूपे तयार होतात. त्यािंना आख्यात
प्रत्यय असे म्हणतात. काळ ि अर्ि कक्रयापदाना होणारे हे विकार असल्यामुळे त्यािंनाच
अख्यातविकार असे म्हणतात. आख्यात या शब्दाऐिजी काळ ि अर्ि हे शब्द अर्धक सोपे ि
रूढ आहे त.

कक्रयाववशेषण अव्यये
शब्दािंच्या आठ प्रकारािंपैकी नाम, सििनाम, विशेषण ि कक्रयापद या प्रकारािंना विकारी असे
म्हणतात.

कक्रयाविशेषण अव्यय, शब्दयोगी अव्यय, उभयान्ियी अव्यय आणण केिलप्रयोगी अव्यय या

शब्दप्रकारािंना अविकारी असे म्हणतात.

कक्रयाववशेषण
कक्रयापदाबद्दल अर्धक महहती दे णाऱ्या शब्दाला कक्रयाविशेषण असे म्हणतात. कक्रयापदाने जी
कक्रया दशििली जाते ती केंव्हा घडली, कोठे घडली, कशी घडली, ककती िेळा ककिंिा ककती
प्रमाणात घडली अशा प्रकारची अर्धक माहहती दे णारे शब्द िाक्यात येतात त्यािंना आपण
कक्रयाविशेषण असे म्हणतात.
मुलगी जलद चालते. मुलगा जलद चालतो. मुली जलद चालतात.

िरील िाक्यातील जलद हे कक्रयाविशेषण चालणे या कक्रयापदाबद्दल अर्धक माहहती सािंगते

तसेच ललिंग, िचन यािंमध्ये बदल केला तरी जलद या कक्रयाविशेषणािर काही पररणाम होत
नाही. त्यात बदल होत नाही. ते तसेच राहते म्हणन
ू त्याला कक्रयाविशेषण अव्यय असे
म्हणतात.

कक्रयापदाबद्दि अगधक मादहती सांगन

ू जी अववकारी राहतात त्यांना कक्रयाववशेषण अव्यय असे
म्हणतात.

कक्रयाववशेषण अव्ययांचे प्रकार

अथणमि
ू क प्रकार
१.कािवाचक कक्रयाववशेषण अव्यय
िाक्यातील कक्रया केंव्हा, ककती िेळ ककिंिा ककती िेळा घडली हे दाखविणाऱ्या शब्दािंना
कालिाचक कक्रयाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

उदाहरणार्ि काल, दररोज, पूिी, िारिं िार इत्यादी

कािवाचक कक्रयाववशेषण अव्यायाचे प्रकार

अ.कािदशणक ---- आता, आधी, सध्या, तत
ू ,ि हल्ली, सािंप्रत, उद्या, परिा, लगेच, केंव्हा, जेंव्हा,
पूिी, मागे हदिसाचा रािीस इत्यादी.

ब.सातत्यदशणक ---- तनत्य, सदा, सििदा, सतत, नेहमी, अद्यावप, हदिसभर, आजकाल इत्यादी.

क.आवत्ृ तीदशणक ---- िारिं िार, कफरून, पुन्हापुन्हा, दररोज, सालोसाल, क्षणोक्षणी इत्यादी.

२.स्थिवाचक कक्रयाववशेषण अव्यय

िाक्यातील कक्रया घडण्याचे स्र्ळ ककिंिा हठकाण दाखविणाऱ्या शब्दािंना स्र्लिाचक
कक्रयाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

उदाहरणार्ि सििि, समोरून, ततर्े, येर्न

ू इत्यादी.
 स्थिवाचक कक्रयाववशेषण अव्ययाचे प्रकार

अ.लस्थतीदशणक ---- इर्े, ततर्े, त्जर्े, खाली, िर, कोठे , मध्ये, अलीकडे, पलीकडे, मागे, पढ
ु े,
त्जकडे , ततकडे, सभोिार इत्यादी.

आ.गतीदशणक ---- इकडून, ततकडून, दरू , लािंब, ततर्न

ू , मागून, पुढून, िरून, खालून इत्यादी.

३.रीनतवाचक कक्रयाववशेषण अव्यय

कक्रया घडण्याची रीत ककिंिा कक्रया कशी घडते हे दाखविणाऱ्या शब्दािंना रीतीिाचक
कक्रयाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

उदाहरणार्ि सािकाश, गटागटा, जपून, उभ्याने

रीनतवाचक कक्रयाववशेषण अव्ययाचे प्रकार

अ.प्रकारदशणक ---- असे, तसे, जसे, कसे, उगीच, व्यर्ि, फुकट, आपोआप, मद्द
ु ाम, जेिी, तेिी,
हळू, सािकाश, जलद इत्यादी.

आ.अनुकरणदशणक ---- झटकन, पटकन, पटपट, टपटप, चमचम, बदाबद इत्यादी.

इ.ननश्चयाथणक ---- खर्चत, खरोखर इत्यादी.

४.संख्यावाचक ककंवा पररमाणवाचक कक्रयाववशेषण अव्यये

कक्रया ककती िेळा घडली हे ककिंिा कक्रयेचे पररमाण दाखविणाऱ्या शब्दािंना सिंख्यािाचक ककिंिा
पररमाणिाचक कक्रयाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

उदाहरणार्ि अनेकदा, नेहमी, भरपरू , ककिंर्चत, जरा, काहीसा, र्ोडा, क्िर्चत, अत्यिंत, अगदी,
त्रबलकुल, मुळीच, भरपूर, बहुत, अततशय, मोजके, पूणि

५.प्रश्नाथणक कक्रयाववशेषण अव्यय

उदाहरणार्ि तुम्ही आमच्याकडे याल का ? आपण मला आपल्या घरी न्याल ना ?

िरील िाक्यातील का, ना, हे शब्द त्या त्या िाक्यातील विधानािंना प्रश्नाचे स्िरूप दे तात अशा
शब्दािंना प्रश्नार्िक कक्रयाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.
 ६.ननषेधाथणक कक्रयाववशेषण अव्यय

उदाहरणार्ि तो न चक
ु ता येतो. तो तोंड उघडेल तर ना.

िरील िाक्यातील न, ना हे शब्द त्या-त्या िाक्यातील कक्रयेचा नकार ककिंिा तनषेध दशिवितात
अशा शब्दािंना तनषेधार्िक कक्रयाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

स्वरूपमि
ू क प्रकार

१.लसद्ध कक्रयाववशेषण अव्यय

इर्े, ततर्े, आज, पुढे, मागे इत्यादी शब्द मुलतः कक्रयाविशेषण अव्ययेच आहे त त्यािंना लसद्ध
कक्रयाविशेषण अव्यये असे म्हणतात.

२.सागधत कक्रयाववशेषण अव्यय

मोठ्याने, िस्तुतः, एकदा, हसताना, कोठून यासारखे शब्द मूळ शब्दािंना प्रत्यय लागून बनलेले
आहे त अशाना सार्धत कक्रयाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

अ.प्रत्यय सागधत

१.नामसागधत – हदिसा, रािी, िस्तत

ु ः, व्यत्क्तः, अर्ाित

२.सवणनामसागधत – त्यामुळे, ह्यािरून, ककत्येकदा

३.ववशेषणसागधत – मोठ्याने, एकदा, इतक्यात, एकि.

४.धातुसागधत – हसू, हसत, हसता, हसताना, हसन

ू .

५.अव्ययसागधत – कोठून, इकडून, खालून, िरून, येर्पयांत

६.प्रत्ययसागधत – शास्िदष्ु टया, मन:पूिक

ि , कालानुसार, बुद्धीपरस्पर
 सामालसक

सिंस्कृत ककिंिा फारशी उपसगि, शब्दािंच्या द्विरुकीतीने होणारे काही जोडशब्द ककिंिा सामालसक
शब्द कक्रयाविशेषणािंचे कायि करीत असतात. जसे आजन्म, यर्ाशक्ती, तन:सिंशय, यािज्जीि,
प्रततहदन, घरोघर, गािोगाि, गल्लोगल्ली, दररोज, समोरासमोर, हरघडी, गैरहजर

३.स्थाननक कक्रयाववशेषण अव्यय

ती काय माती गाते ! ( नाम ), तो इिंग्रजी चािंगले बोलतो. ( विशेषण )

तो हसत बोलतो. ( कृदिं त ) तू त्जन्यािर ये. ( शब्दयोगी )

मी तर गरीब. ( उभयान्ियी ) दहा रुपये तरी लागतील. ( उभयान्ियी )

िरील िाक्यातील माती, चािंगले, हसत, िर, तर ( खरोखर या अर्ािने ),तरी(तनदान या अर्ी )

हे इतर प्रकारचे शब्द आहे त यािंना कोणी स्र्ातनक कक्रयाविशेषण अव्यय असेही म्हणतात.

शबदयोगी अव्यय

नामािंना जोडून येणाऱ्या अव्ययाना शब्दयोगी अव्यय असे म्हणतात.

शब्दयोगी अव्यय सामान्यतः नामािंना जोडून येतात असे असले तरी शब्दयोगी अव्यय
कक्रयापद आणण कक्रयाविशेषण यािंनाही कधी कधी जोडून येतात. जसे येईपयांत, बसल्यािर,
जाण्यापेक्षा, बोलण्यामुळे, परिापासून, यिंदापेक्षा, केंव्हाच, र्ोडासुद्धा इत्यादी.

शबदयोगी अव्ययाचे प्रकार

१.कािवाचक – आता, पूिी, पुढे, आधी, निंतर, पयांत, पाितो, गतीिाचक – आतून, खालून,
मधन
ू , पयांत, पासन
ू .

२.स्थिवाचक – आत, बाहे र, मागे, पुढे, मध्ये, अलीकडे, समोर, जिळ, ठायी, पाशी, नजीक,
समीप, समक्ष

३.करणवाचक – मुळे, योगे, करून, कडून, द्िारा, करिी, हाती

४.व्यनतरे कवाचक – लशिाय, खेरीज, विना, िाचन

ू , व्यततररक्त, परता

५.हे तुवाचक – साठी, कारणे, कररता, अर्ी, प्रीत्यर्ि, तनलमत्त, स्र्ि

६.तुिनावाचक – पेक्षा, तर, तम, मध्ये, परीस

७.योग्यतावाचक – योग्य, सारखा, जोगा, सम, समान, प्रमाणे, बरहुकूम

८.कैवल्यवाचक – च, माि, ना, पण, फक्त, केिळ

९.संग्रहवाचक – सद्ध
ु ा, दे खील, हह, पण, बररक, केिळ, फक्त

१०.संबंधवाचक – विशी, विषयी, सिंबिंधी.

११.साहचयणवाचक – बरोबर, सह, सिंगे, सकट, सहहत, सिे, तनशी, समिेत.

१२.भागवाचक – पैकी, पोटी, आतून

१३.ववननमयवाचक – बद्दल, ऐिजी, जागी, बदली.

१४.ददक्वाचक – प्रत, प्रती, कडे, लागी.

१५.ववरोधवाचक – विरुद्ध, िीण, उलटे , उलट

१६.पररमाणवाचक – भर

नामसागधत शबदयोगी अव्यय – कडे, मध्ये, प्रमाणे, पि

ू ी, अिंती, मळ
ु े , विषयी

ववशेषणसागधत शबदयोगी अव्यय – सम, सारखा, सहहत, समान, योग्य, विरुद्ध

धातस
ु ागधत शबदयोगी अव्यय – करीता, दे खील, पािेतो, लागी, लागन
ू .

कक्रयाववशेषणसागधत शबदयोगी अव्यय – खालून, मागून, िरून, आतन

ू , जिळून

संस्कृत शबदसागधत – पयांत, विना, समक्ष, समीप, परोक्ष

शब्दयोगी अव्यय जोडताना मागील शब्दाचे सामान्यरूप होते. जसे

मािंडि-मािंडिाखाली, घरटे -घरटे बाहे र, घर-घरापुढे, कोल्हापूर-कोल्हापूरपासून, कोल्हापुरापासून

शुद्ध शबदयोगी अव्यय – च, दे खील, ना, पण, माि, सुद्धा, हह – अशी शब्दयोगी अव्यय आहे त
कक ती शब्दाला जोडून येताना मागील शब्दािंची सामान्यरूपे, होत नाहीत, अशा शब्दयोगी
अव्ययािंना शुद्ध शब्दयोगी अव्यये असे म्हणतात. या शुद्ध शब्दयोगी अव्ययामुळे, मागील
शब्दािंच्या अर्ािस विशेष जोर येतो.

ववभक्तीप्रत्ययांची कायण करणाऱ्या शबदयोगी अव्ययाना ववभक्ती प्रनतरूपक अव्यये असे

म्हणतात.

ववभक्ती ववभक्ती प्रनतरूपक अव्यये

द्विततया प्रत, लागी
तत
ृ ीया कडून, करिी, द्िारा, मळ
ु े , योगे, प्रमाणे, सह, बरोबर, ितीने
चतुर्ी कररता, साठी, कडे, प्रत, प्रीत्यर्ि, बद्दल, प्रती, ऐिजी, स्ति
पिंचमी पासून, पेक्षा, लशिाय, खेरीज, कडून, िाचन
ू
षष्ठी सिंबिंधी, विषयी
सप्तमी आत, मध्ये, खाली, ठायी, विषयी, समोर, भोिती, ऐिजी

उभयान्वयी अव्यये

दोन ककिंिा अर्धक शब्द अर्िा दोन ककिंिा अर्धक िाक्ये यािंना जोडणाऱ्या अविकारी शब्दािंना
उभयान्ियी अव्यय असे म्हणतात.

( उभय म्हणजे दोन, तर अव्यय म्हणजे सिंबिंध असा उभयान्ियी या शब्दाचा अर्ि आहे . )

उभयान्वयी अव्ययाचे प्रकार

१.प्रधानत्वसच
ू क उभयान्वयी अव्यय

२.गौणत्वसच
ू क उभयान्वयी अव्यय

उभयान्ियी अव्ययािंनी जोडली गेलेली िाक्ये स्ितिंि ककिंिा एकमेकािंिर अिलिंबन

ू नसणारी
म्हणजे ती सारख्या दजािची असतील तर अशा प्रकारच्या उभयान्ियी अव्ययािंना
प्रधानात्िसच
ू क उभयान्ियी अव्यय असे म्हणतात. पण हीच अव्यये जेंव्हा एक प्रधान िाक्य
ि दस
ु रे गौण िाक्य ( म्हणजे अर्ािच्या दृष्टीने प्रधान िाक्यािर अिलिंबून असलेले िाक्य )
असेल, तर अशी असमान दजािची िाक्ये जोडतात तें व्हा त्यािंना गौणत्िसूचक उभयान्ियी
अव्यय असे म्हणतात.
 प्रधानत्वसच
ू क उभयान्वयी अव्ययाचे पोटप्रकार

१.समच्
ु ययबोधक उभयान्वयी अव्यये.

( समच्
ु यय म्हणजे बेरीज )

उदाहरणार्ि आणण, ि, लशिाय, अन, आणखी, आणणक, न, तन, ि, ही

विजा चमकू लागल्या आणण पािसाला सरु िात झाली.

वपलाने घर्याबाहे र मान काढली ि ककलत्रबलाट केला.

लभकाऱ्याला मी एक सदरा हदला लशिाय त्याला जेिू घातले.

२.ववकल्पबोधक उभयान्वयी अव्यये

( विकल्प म्हणजे दोहोंतील एकाची तनिड )

उदाहरणार्ि अर्िा, िा, की, ककिंिा

दे ि जािो अर्िा राहो, पािंडुरिं गी दृढ भािो.

पाउस पडो िा न पडो, तल

ु ा आज गािी गेलेच पाहहजे.

तुला ज्ञान हिे कक धन हिे?

तू ये ककिंिा न ये, मी जाणारच.

३.न्यन
ू त्वबोधक उभयान्वयी अव्यय ( न्यन
ू त्व म्हणजे कमीपणा )

यांना ववरोधदशणक असेही म्हणतात.

उदाहरणार्ि ककिंिा, पण, परिं तु, बाकी, तरी

शेतकयाांनी शेते नािंगरली पण पाऊस पडलाच नाही.

पुष्कळ मुले उत्तीणि झाली परिं तु पहहल्या िगाित कोणीच आले नाही.

मरािे परी कीततिरूपे उरािे.

आईला र्ोडे बरे नाही बाकी सिि ठीक.

 ४.पररमाणबोधक उभयान्वयी अव्यय

उदाहरणार्ि म्हणन
ू , सबब, याकररता, अतएि, तस्मात, त्यामळ
ु े , म्हणन
ू , यास्ति, सबब

मधन
ू े उत्तम भाषण केले म्हणून त्याला बक्षीस लमळाले.

सायकल िाटे त नादरु स्त झाली सबब मला उशीर झाला.

तुम्ही त्याचा अपमान केला याकररता तो तुमच्याकडे येत नाही.

गौणत्वदशणक उभयान्वयी अव्ययाचे प्रकार

१.स्वरूपबोधक उभयान्वयी अव्यय

ज्या उभयान्ियी अव्ययािंमुळे प्रधान िाक्याचे स्िरूप ककिंिा खल

ु ासा गौण िाक्याने कळतो
त्यास स्िरूपबोधक उभयान्ियी अव्यय असे म्हणतात.

उदाहरणार्ि एक रुपये म्हणजे शिंभर पैसे.

तो म्हणाला कक मी हरलो.

दशरर् म्हणून एक राजा होऊन गेला.

विनिंती अजि ऐसा जे –

२.उद्देशबोधक उभयान्वयी अव्यय

म्हणून, सबब, यास्ति, कारण, की यासारख्या अव्ययािंनी जेंव्हा गौण िाक्य हे प्रधानिाक्याचा
उद्देश ककिंिा हे तू आहे असे दशिविले जाते तें व्हा त्यास उद्देशबोधक उभयान्ियी अव्यय असे
म्हणतात.

उदाहरणार्ि चािंगला औषधोपचार लमळािा म्हणून तो मुिंबईस गेला.

विजेतेपद लमळािे यास्ति त्याने खप

ू प्रयत्न केले.

३.कारणबोधक उभयान्वयी अव्यय

कारण का, की, कारण की , की अशा प्रकारच्या कारण दाखविणाऱ्या अव्ययािंना कारणबोधक
उभयान्ियी अव्यय असे म्हणतात.

उदाहरणार्ि त्याला बढती लमळाली, कारण त्याने चोख कामर्गरी बजािली.

आम्हाला हे च कापड आिडते, का की ते आपल्या दे शात तयार झाले आहे .

 ४.संकेतबोधक उभयान्वयी अव्यय

जर-तर, जरी-तरी, म्हणजे, की, तर हह अव्यये सिंकेत ककिंिा अट दाखवितात अशा अव्ययािंना
सिंकेतबोधक उभयान्ियी अव्यय असे म्हणतात.

उदाहरणार्ि जर शाळे स सुट्टी लमळाली , तर मी तुमच्याकडे येईन.

जरी त्याला समजािून सािंर्गतले तरी त्याने ऐकले नाही.

तू लिकर घरी आलास म्हणजे आपण बागेत जाऊ.

तू माझ्याकडे आलास कक मी येईन.

प्रयत्न केला तर फायदाच होईल.

केविप्रयोगी अव्यय

केिलप्रयोग अव्ययािंचे िगीकरण त्यािंच्या स्िरूपािरून न ठरिता ती अव्यये कोणती भािना

व्यक्त करतात त्यािरून ठरते.

केविप्रयोगी अव्ययाचे पढ
ु ीि प्रकार पडतात.

व्यथण उद्गारवाची अव्यय

केिलप्रयोगी अव्यये सामान्यतः िाक्याच्या आरिं भी येतात ि भािना व्यक्त करतात पण

काहीसे उद्गारासारखे िाटणारे शब्द िाक्याच्या मध्येही येतात. उदाहरणार्ि
१.पण बेटे मन स्िस्र् राहीना.
२.मी आपला काय बोलणार ?
३.काल म्हणे मुलािंनी गडबड केली.
४.येणार असेल तर येईन बापडा !
िरील िाक्यातील बेटे, आपला, म्हणे, बापडा हे शब्द कोणत्याही भािना व्यक्त करत नाहीत
ककिंिा त्यािंच्यामळ
ु े अर्ाितदे खील विशेष भर पडत नाही उलट िाक्याच्या अर्ािच्या दृष्टीने
तनरर्िक ककिंिा व्यर्ि हे शब्द येत असल्यामुळे अशा शब्दािंना व्यर्ि उद्गारिाची अव्यय असे
म्हणतात.

ू ककिंिा आठिनासे झाले म्हणन

बोलताना केिळ लकब म्हणन ू काही व्यक्तीिंच्या बोलण्यात
पालूपदासारखे काही शब्द पुन्हापुन्हा येताना आढळतात जसे आता, बर का, जळल मेल,
आणखीन, कळल इतक, जेहेते, बररक िगेरे अशा शब्दािंना पाद्पूरणार्िक केिलप्रयोगी अव्यये
ककिंिा पालुपदे असे म्हणतात.

ववभक्तीचे अथण
िाक्यात नामाचा ककिंिा सििनामाचा कक्रयापदाशी जो सिंबिंध असतो त्याला कारकसिंबिंध असे
म्हणतात आणण त्या विभक्तीला कारकविभक्ती असे म्हणतात.

िाक्यातील नाम ककिंिा सििनाम यािंचे कक्रयापदाशी जे सिंबिंध असतात, त्यािंना कारकार्ि असे
म्हणतात आणण कक्रयापदालशिाय इतर शब्दािंशी असेलेले जे सिंबिंध असतात त्या सिंबिंधािंना
उपपदार्ि असे म्हणतात.

ववभक्तीचे अथण
कक्रयापदाने दशििलेली कक्रया करणारा िाक्यात कोणीतरी असतो त्याला कताि असे म्हणतात.
कत्यािची विभक्ती कधी कधी प्रर्मा असते. प्रर्मेचा प्रमुख कारकार्ि कताि होय.

कत्यािने केलेली कक्रया कोणािर घडली हे सािंगणारा शब्द म्हणजे कमि. कमािची विभक्ती
द्विततया म्हणजेच द्वितीयेचा कारकार्ि कमि होय.

िाक्यातील कक्रया ज्या साधनाने घडते ककिंिा ज्याच्या साधनाने घडते त्याला करण असे
म्हणतात. ‘करण’ म्हणजे साधन. मी सुरीने सफरचिंद कापले या िाक्यात कापण्याची कक्रया
सुरी या साधनाने केली म्हणून सुरीने या शब्दाची विभक्ती तत
ृ ीया असून तत
ृ ीयेचा मुख्य
कारकार्ि करण आहे .
जेंव्हा कक्रया दानाचा अर्ि व्यक्त करते तें व्हा ते दान ज्याला करण्यात येते त्याच्या िाचक
शब्दाला ककिंिा दे णे, बोलणे, सािंगणे इत्यादी अर्ािच्या कक्रया ज्याला उद्देशन
ू घडतात त्या
िस्तूला िा स्र्ानाला सिंप्रदान असे म्हणतात. ‘मी गुरुजीना दक्षक्षणा हदली’ या िाक्यात
गरु
ु जीना याची विभक्ती चतर्
ु ी ि चतर्
ु ीचा मख्
ु य कारकार्ि सिंप्रदान आहे . ( सिंप्रदान = दान )

कक्रया त्जर्न
ू सरु
ु होते, ततर्न
ू ती व्यक्ती िा िस्तू दरू जाते म्हणजे कक्रयेच्या सिंबिंधाने
ज्याच्यापासून एख्याद्या िस्तूचा वियोग दाखिाियाचा असतो त्यास अपादान असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि मी शाळे तन
ू आताच घरी आलो या िाक्यातील शाळे तन
ू या शब्दाची विभक्ती
पिंचमी ि पिंचमीच्या मुख्य कारकार्ि अपादान आहे . ( अपादान = वियोग )

िाक्यातील कक्रया कोठे घडली ककिंिा केंव्हा घडली हे सािंगणाऱ्या म्हणजेच कक्रयेचे स्र्ान ककिंिा
काळ दशिविणाऱ्या शब्दाच्या सिंबिंधास अर्धकरण असे म्हणतात. दररोज सकाळी मी शाळे त
जातो या िाक्यातील सकाळी ि शाळे त हे शब्द अनुक्रमे कक्रयेचा काळ ि स्र्ल दाखवितात
त्यािंची विभक्ती सप्तमी ि सप्तमीचा मुख्य कारकार्ि अर्धकरण आहे .
( अर्धकरण = आश्रय, स्र्ान )

सिंबोधनाचा उपयोग हाक मारताना करतात. जे नाम सिंबोधन म्हणून िापरले जाते त्याला
विकार होतो ि प्रत्ययहह लागतात म्हणून सिंबोधन हह आठिी विभक्ती मानतात.

ववभक्ती प्रत्यय कारकाथण

प्रर्मा प्रत्यय नाहीत कताि
द्विततया स, ला, ना, ते कमि
तत
ृ ीया ने, ए, शी, नी, ई, हह करण
चतुर्ी स, ला, ना, ते सिंप्रदान
पिंचमी ऊन, हून अपादान
षष्ठी चा, ची, चे, च्या, ची सिंबिंध
सप्तमी त, ई, आ अर्धकरण
सिंबोधन -, नो हाक

विभक्ती हह कारकार्ििरून मानण्यापेक्षा प्रत्ययािरून मानिी.

काही शब्दयोगी अव्यये विभक्तीप्रत्ययाची कामे करतात. तनरतनराळ्या विभक्तीच्या अर्ािने

तनरतनराळी शब्दयोगी अव्यय नामास लागतात ि ती लागण्यापूिी बहुधा त्यािंचे सामान्यरूप
होते. त्यािंना विभक्तीप्रतीरूपक अव्यये असे म्हणतात. हह अव्यये विभक्तीचा अर्िही
दशिवितात.

प्रयोग
िाक्यातील कताि, कमि, कक्रयापद यािंच्या परस्परसिंबिंधाला प्रयोग असे म्हणतात.
कत्यािची ककिंिा कमािची कक्रयापदाशी जी जळ
ु णी, ठे िण ककिंिा रचना असते ततलाच व्याकरणात
प्रयोग असे म्हणतात.

कताि शोधताना प्रर्म िाक्यातील कक्रयापदाचा मूळ धातू शोधन

ू काढािा ि त्याला ‘णारा’
प्रत्यय लािन
ू कोण? असा प्रश्न करािा म्हणजे कताि लमळतो.

िाक्यातील कक्रयापदाने दाखविलेली कक्रया कत्यािपासन ु ऱ्या कोणािर ककिंिा

ू तनघते ि ती दस
कशािर तरी घडते. त्या कक्रयेचा परीणाम ज्याच्यािर घडतो ककिंिा ज्याच्याकडे कक्रयेचा रोख
ककिंिा कल असतो ते त्या कक्रयेचे कमि असते.

ज्या कक्रयापदाचा अर्ि पूणि होण्यास कमािची जरुरी लागते त्यास सकमिक कक्रयापद असे
म्हणतात. ज्या कक्रयापदाचा अर्ि पूणि होण्यास कमािची जरुरी लागत नाही, त्यास अकमिक
कक्रयापद असे म्हणतात.

प्रयोगाचे प्रकार
प्रयोगाचे मख्
ु य तीन प्रकार आहे त.
१.कतणरी प्रयोग
२.कमणणी प्रयोग
३.भावे प्रयोग

कतिरी प्रयोगात कताि हा धातरु

ु पेश ( कक्रयापदाच्या रूपािर अर्धकार चालविणारा ) असतो.
कतिरी प्रयोगातील कक्रयापद सकमिक असले तर त्यास सकमिक कतिरी प्रयोग ि कक्रयापद हे
अकमिक असल्यास त्यास अकमिक कतिरी प्रयोग असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
ती गाणे गाते. ( सकमिक कतिरी प्रयोग )
ती घरी जाते. ( अकमिक कतिरी प्रयोग )
 कतणरी प्रयोगाची िण
ू
कतिरी प्रयोगात कताि हा नेहमी प्रर्मािंत असतो ि कमि हे प्रर्मािंत ककिंिा द्वितीयािंत असते.
उदाहरणार्ि मी शाळे तून आताच आलो.
पोपट पेरू खातो.
लशक्षक मुलािंना लशकवितात.

कमणणी प्रयोग
कमिणी प्रयोगात कमि प्रर्मात असते. कताि प्रर्मात कधीच नसतो. कताि तत
ृ ीयािंत, चतुर्त
ां ,
ृ ीयािंत ककिंिा शब्दयोगी अव्ययिंत असतो.उदाहरणार्ि
सविकरणी तत
ततने गाणे म्हटले.
मला हा डोंगर चढितो.
रामाच्याने काम करिते.
मािंजराकडून उिं दीर मारला गेला.

कमणणी प्रयोगाचे प्रकार

१.प्रधानकतक
ूण कमणणी प्रयोग ---- या प्रयोगात कक्रयापद ललिंगिचनानस
ु ार बदलत असले
तरी बहुतेक कतािच प्रधान असतो, त्यास प्रधानकतक
ूि कमिणी प्रयोग असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि
ततने गाणे म्हटले. मला हा डोंगर चढितो.

२.शक्य कमणणी प्रयोग ---- रामाच्याने काम करिते या िाक्यात शक्यता सुचविलेली आहे
यातील कक्रयापद शक्य कक्रयापद आहे त्यास शक्य कमिणी प्रयोग असे म्हणतात.

३.प्राचीन मराठी काव्यात सकमिक धातल

ू ा ज हा प्रत्यय लािन
ू कररजे, बोललजे, कीजे, दे ईजे,
अशी कमिणी प्रयोगाची उदाहरणे पहाियास लमळतात. या प्रकारच्या प्रयोगास प्राचीन ककिंिा
पुराण कमिणी असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
त्िा काय कमि कररजे लघु लेकराने
नळे इिंद्रासी असे बोललजेले
जो जो कीजे परमार्ि लाहो
द्विजी तनलशधापासाि म्हणीजेलो
४.त्याची गोष्ट ललहून झाली या प्रकारच्या िाक्यात त्याची हा कताि षष्ठी विभक्तीत आहे .
ललहून झाली या सिंयक्
ु त कक्रयापदाने कक्रयापदाच्या समाप्तीचा अर्ि सूर्चत केलेला असतो अशा
प्रकारच्या प्रयोगाला समापन कमिणी असे म्हणतात.

५.कमिणी प्रयोगातील कत्यािला कडून हे शब्दयोगी अव्यय लािून इिंग्रजी भाषेतील पद्धतीप्रमाणे
रचना करण्याचा जो निीन प्रकार आहे त्यास निीन कमिणी ककिंिा कमिकतिरी असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि लशपायाकडून चोर पकडला गेला.

इिंग्रजीतील passive voice ला मराठीत कमिकतिरी असे म्हणतात. सकमिक धातूच्या

भत
ू कालिाचक कृदिं ताला जा या सहाय धातच
ू ी मदत दे ऊन हा प्रयोग करतात. कमिकतिरी ला
काहीजण निीन कमिणी असे म्हणतात. जेंव्हा िाक्यातील कमािला प्राधान्य दे ऊन विधान
कराियाचे असते ककिंिा कताि स्पष्ट नसतो ककिंिा कत्यािचा उल्लेख टाळाियाचा असतो त्यािेळी
हा प्रयोग सोयीचा असतो. उदाहरणार्ि
गाय गुराख्याकडून बािंर्धली जाते.
न्यायाधीशाकडून दिं ड आकारण्यात आला.
सभेत पिके िाटली गेली. सिाांना समज हदली जाईल.

भावे प्रयोग
जेंव्हा कक्रयापदाचे रूप कत्यािच्या ककिंिा कमािच्या ललिंगिचनाप्रमाणे बदलत नसन
ू ते नेहमी
तत
ृ ीयपुरुषी, नपुिंसकललिंगी, एकिचनी असून स्ितिंि असते, तें व्हा अशा प्रकारच्या िाक्यरचनेस
भािे प्रयोग असे म्हणतात.
भािे प्रयोगात कक्रयापदाचा जो भाि ककिंिा आशय असतो त्याला प्राधान्य असते ि त्या मानाने
कताि ककिंिा कमि दोन्ही गौण असतात.

भावे प्रयोगाची िुण ----

ृ ीयािंत ककिंिा चतुर्त
१.कताि तत ां असतो.
उदाहरणार्ि रामाने रािणास मारले.

२.कमि असल्यास त्याची सप्रत्ययी द्विततया विभक्ती असते.

उदाहरणार्ि लशक्षकािंनी विद्यार्ाांना लशकिािे.
३.अकमिक भािे प्रयोगात कक्रयापद विद्यर्ी असते.
उदाहरणार्ि त्याने आता घरी जािे.
४.शक्यार्िक कक्रयापदाचा नेहमीच भािे प्रयोग होतो.
उदाहरणार्ि त्याला घरी जाििते.

भावकतणरी प्रयोग
उदाहरणार्ि १.मला आज मळमळते.
२.तो घरी पोहचण्यापूिीच सािंजािले.
३.आज सतत गडगडते.
४.सहलीस जाताना कािजजिळ उजाडले.
िरील िाक्यातील कक्रयापदािंना कते असे नाहीत. सििच िाक्यातील कक्रयापदे तत
ृ ीयपरु
ु षी
नपुिंसकललिंगी एकिचनी आहे त म्हणजे ती भािेप्रयोगी आहे त पण त्यािंना कते नसल्यामुळे हा
ुि भािे प्रयोग होय. अशा िाक्यात कक्रयेचा भाि ककिंिा अर्ि हाच िाक्यातील कताि
अकतक
असल्यामुळे यास भािकतिरी प्रयोग असेही म्हणतात.

लमश्र ककंवा संकर प्रयोग

कतिरी ि कमिणी या दोन्ही प्रयोगाच्या छटा आढळणाऱ्या िाक्यातील प्रयोगास कतु-ि कमिसिंकर
प्रयोग असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
१.तू मला पुस्तक हदलेस.
२.तू कविता म्हटलीस.
३.तुम्ही कामे केलीत.
४.तू लाडू खाल्लास.

कमण भाव संकर प्रयोग

कमिणी ि भािे प्रयोगाच्या छटा असणाऱ्या िाक्यातील प्रयोगास कमि भाि सिंकर भाि सिंकर
प्रयोग असे म्हणतात. उदाहणार्ि
१.आईने मल
ु ीला तनजिले.
२.मी त्याला मुिंबईस धाडले.

कतुण भाव संकर प्रयोग

कतिरी ि भािे प्रयोगाच्या छटा असणाऱ्या िाक्यातील प्रयोगास कतुि भाि सिंकर प्रयोग असे
म्हणतात. उदाहरणार्ि
१.तू गाईला घालविलेस. २.तू मला िाचविलेस.
 समास
शब्दािंच्या एकिीकरनास समास असे म्हणतात.
शब्दािंच्या एकिीकरणाने जो एक जोडशब्द तयार होतो त्याला सामालसक शब्द असे म्हणतात.
फोड करून दाखविण्याच्या पद्धतीला विग्रह असे म्हणतात. विग्रह म्हणजे कमीत कमी शब्दात
सामालसक शब्दाचे केलेले स्पष्टीकरण होय. उदाहरणार्ि िनभोजन हा सामालसक शब्द असून
‘िनातील भोजन’ हा त्याचा विग्रह होय.

समासाचे प्रकार
समासात कमीत कमी दोन पदे ककिंिा शब्द एकि येतात. दोन शब्दािंपैकी कोणत्या पदाला
िाक्यात अर्धक महत्ि म्हणजे कोणत्या पदाबद्दल आपल्याला अर्धक बोलाियाचे असते
यािरून समासाचे पढ
ु ील प्रकार पडतात.
१.अव्ययीभाव समास ------ पदहिे पद प्रमुि
२.तत्परु
ु ष समास ----- दस
ु रे पद प्रमि
ु
३.द्वंद्व समास ---- दोन्ही पदे महत्वाची
४.बहुव्रीदह समास ----- दोन्ही पदे महत्वाची नसन
ू त्यावरून नतसऱ्याच पदाचा बोध

अव्ययीभाव समास या सामासािाच प्रथमपदप्रधान समास असे म्हणतात.

जेंव्हा समासातील पहहले पद बहुधा महत्त्िाचे असते ि या सामालसक शब्दाचा िापर
कक्रयाविशेषणासारखा केलेला असतो तें व्हा अव्ययीभाि समास होतो.
उदाहरणार्ि आजन्म – जन्मापासन
ू , यर्ाशक्ती – शक्तीप्रमाणे, प्रततहदन – प्रत्येक हदिशी,
प्रततक्षण – प्रत्येक क्षणाला
या समासाची आणखी उदाहरणे पढ
ु ीलप्रमाणे आहे त.
दररोज, हरहमेश, त्रबनधोक, बेलाशक, गैरलशस्त, बरहुकूम, दरमजल, त्रबनशति, बेमालुम,
गैरहजर, गािोगाि, जागोजाग, गल्लोगल्ली, पदोपदी, घरोघर, दारोदार, रस्तोरस्ती,
हदिसेंहदिस, पािलोपािली इत्यादी.

तत्परु
ु ष समास
ु रे पद महत्िाचे असते ि अर्ािच्या दृष्टीने गाळलेला शब्द ककिंिा
ज्या समासातील दस
विभक्तीप्रत्यय विग्रह करताना घालािा लागतो त्यास तत्परु
ु ष समास असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि तोंडपाठ – तोंडाने पाठ, किंबरपट्टा – किंबरे साठी पट्टा, महादे ि – महान असा दे ि,
अतनष्ट – नाही इष्ट ते
तत्पुरुष समासातील दोन्ही पदे कधी कधी विग्रहाच्या िेळी एकाच विभक्तीत असतात यास
सामानाधीकरण तत्परु
ु ष समास असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि काळमािंजर – काळे असे मािंजर

तत्पुरुष समासातील दोन्ही पदे लभन्न अशा विभक्तीत असतात यास व्याधीकरण तत्पुरुष
समास असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि दे िपूजा – दे िाची पूजा

तत्परु
ु ष समासाचे प्रकार -----
अ.ववभक्ती तत्परु
ु ष समास
ज्या तत्पुरुष समासात कोणत्यातरी विभक्तीचा ककिंिा विभक्तीचा अर्ि व्यक्त करणाऱ्या
शब्दयोगी अव्ययाचा लोप करून दोन्ही पदे जोडली जातात त्यास विभक्ती तत्पुरुष समास
असे म्हणतात. या समासाचा विग्रह करताना एका पदाचा दस
ु ऱ्या पदाशी असलेला सिंबिंध ज्या
विभक्तीप्रत्ययाने दाखविला जातो त्याच विभक्तीचे नाि त्या समासाला हदले जाते.

सामालसक शब्द विग्रह समास आणखी उदाहरणे

दख
ु :प्राप्त द:ु खाला प्राप्त द्विततया तत्पुरुष कृष्णार्श्रत, दे शगत
भक्तीिश भक्तीने िश तत
ु ीया तत्परु
ु ष तोंडपाठ, दयाद्र, गण
ु हीन, चौपट,
ईश्िरतनलमित, बद्ध
ु ीजड
क्रीडािंगण क्रीडेसाठी अिंगण चतुर्ी तत्पुरुष गायरान, पोळपाट, िाटखचि,
में ढिाडा, पूजाद्रव्य, बाइलिेडा,
व्याहीभोजन
ऋणमुक्त ऋणातून मुक्त पिंचमी तत्पुरुष सेिातनित्ृ त, गभिश्रीमिंत,
जातीभ्रष्ट, चोरभय, जन्मखोड,
लिंगोटीलमि
राजपुि राजाचा पुि षष्ठी तत्पुरुष दे िपूजा, राजिाडा, घोडदौड,
लक्ष्मीकािंत, धमििेड, आिंबराई,
भूपती, विद्याभ्यास
घरजािई घरातील जािई सप्तमी तत्परु
ु ष स्िगििास, पोटशळ
ू , िनभोजन,
कूपमिंडूक, घरधिंदा, कलाकुशल,
पाणकोंबडा
 आ.अिक
ु तत्परु
ु ष समास
ज्या विभक्ती तत्परु
ु ष समासात पि
ू प
ि दाच्या विभक्तीप्रत्ययाचा लोप होत नाही त्यास अलक
ु
तत्पुरुष समास असे म्हणतात. या समासाचे मराठी भाषेतील एकमेि उदाहरण म्हणजे
तोंडीलािणे. या समासाची सिंस्कृत भाषेतील उदाहरणे पढ
ु ीलप्रमाणे आहे त – अग्रेसर, यर्ु धत्ष्ठर,
पिंकेरूह, सरलसज इत्यादी.

इ.उपपद तत्परु
ु ष समास
ु री पदे हह धातुसार्धते ककिंिा कृदन्ते आहे त ि ती अशी आहे त कक
ज्या तत्पुरुष समासातील दस
त्यािंचा िाक्यात स्ितिंिपणे उपयोग करता येत नाही अशा समासास उपपद ककिंिा कृदिं त
तत्पुरुष समास असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि ग्रिंर्कार, किंु भकार, पािंर्स्र्, मागिस्र्, द्विज, विहग, शेषशायी, दे शस्र्, मनज
ु , नप
ृ ,
सुखद, पयोद, खग, नग, सुज्ञ, कृतघ्न, शेतकरी, कामकरी, आगलाव्या, भाजीविक्या, िाटसरू
इत्यादी,

पिंकेरूह, सरलसज यासारखे सिंस्कृत सामालसक शब्द ि मळे करी, पहारे करी, पाखरे विक्या,
गळे कापू यासारखे मराठी सामालसक शब्द हे अलुक ि उपपद तत्पुरुष अशा दोन्ही प्रकारची
उदाहरणे आहे त. यातील पहहल्या पदातील विभक्तीचा लोप झाला नाही म्हणन
ू ते अलक
ु ि
त्यातील दस
ु री पदे धातूसार्धते आहे त म्हणून ते उपपद तत्पुरुष अशा समासािंना उभय-तत्पुरुष
असेही म्हणतात.

ई.नत्र तत्परु
ु ष समास
ज्या तत्परु
ु ष समासातील पहहले पद नकारार्ी असते त्यास नि तत्परु
ु ष समास असे
म्हणतात.
उदाहरणार्ि अपरु ा, नात्स्तक, अयोग्य, अनादर, नापसिंत, अनाचार, अन्याय, अहहिंसा, तनरोगी,
नाइलाज, नाउमेद, बेडर, गैरहजर इत्यादी

उ.कमणधारय समास
ज्या तत्पुरुष समासातील दोन्ही पदे एकाच विभक्तीत म्हणजे प्रर्मा विभक्तीत असतात
तें व्हा त्यास कमिधारय समास असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि महादे ि, घनश्याम, रक्तचिंदन, मुखकमल.
 कमणधारय समासाचे पोटप्रकार
१.विशेषण पि
ू प
ि द ---- रक्तचिंदन, नीलकमल, वपतािंबर
२.विशेषण उत्तरपद ---- घननील, पुरुषोत्तम, भाषािंतर, िेषािंतर
३.विशेषण उभयपद ---- पािंढराशभ्र
ु , श्यामसिंद
ु र, लालभडक, हहरिागार, काळाभोर
४.उपमान पूिप
ि द ---- कमलनयन, मेघश्याम, चिंद्रमुख
५.उपमान उत्तरपद ---- मुखचिंद्र, चरणकमल, नरलसिंह
६.रूपक उभयपद ---- विद्याधन, काव्यामत
ृ , भिसागर, विद्दुलता, चरणकमल

ऊ.द्ववगु समास
ज्या कमिधारय समासातील पहहले पद सिंख्याविशेषण असते ि सामालसक शब्दािरून एका
समच्
ू ययाचा अर्ि दशिविला जातो तें व्हा त्यास द्विगु समास असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि पिंचिटी, निराि, चातुमािस, त्रिभुिन, सप्ताह, त्रिदल, पिंचपाळे , चौघडी, िैलोक्य,
बारभाई, पिंचारती इत्यादी.
द्विगु समासाला सिंख्यापूिप
ि द कमिधारय समास असेही म्हणतात.

ए.मध्यमपदिोपी समास
ज्या सामालसक शब्दातील पाहहल्या पदाचा दस
ु ऱ्या पदाशी सिंबिंध दाखविणारी मधली काही पदे
लोप करािी लागतात त्यािंना मध्यमपदलोपी समास असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि कािंदेपोहे , साखरभात, चल
ु तसासरा
या पदाला लप्ु तपद कमिधारे य समास असेही म्हणतात.
आणखी उदाहरणे पुढीलप्रमाणे डाळिािंगे, पुरणपोळी, लिंगोटीलमि, भोजनभाऊ, घोडेस्िार,
मािसभाऊ, बाललमि, गळ
ु ािंबा, मामेभाऊ, बटाटे भात, नातसन
ू इत्यादी

द्वंद्व समास
ज्या समासातील दोन्ही पदे अर्िदृष््या प्रधान म्हणजे समान दजािची असतात त्यास द्ििंदि
समास असे म्हणतात. आणण, ि, अर्िा, ककिंिा या उभयान्ियी अव्ययािंनी हह पडे जोडलेली
असतात. उदाहरणार्ि रामलक्ष्मण, पापपुण्य, विटीदािंडू
 द्वंद्व समासाचे प्रकार
१.इतरे तर द्वंद्व समास
आणण, ि या सुमच्चयबोधक उभयान्ियी अव्ययािंचा िापर
उदाहरणार्ि आईबाप, हररहर, स्िीपुरुष, अहहनकुल, एकिीस, कृष्णाजन
ुि , बहीणभाऊ इत्यादी
२.वैकलल्पक द्वंद्व समास
ककिंिा, अर्िा, िा या विकल्प दाखविणाऱ्या उभयान्ियी अव्ययािंचा िापर
उदाहरणार्ि खरे खोटे , तीनचार, बरे िाईट, पासनापास, पापपण्
ु य, धमािधमि, न्यायान्याय,
सत्यासत्य इत्यादी

३.समाहार द्वंद्व समास

ज्या समासातील पदाचा विग्रह करताना त्यातील पदािंच्या अर्ािलशिाय त्याच जातीच्या इतर
पदार्ाांचा त्यात समािेश म्हणजेच समाहार केलेला असतो त्यास समाहार द्ििंद्ि समास असे
म्हणतात. उदाहरणार्ि
मीठभाकर, चहापाणी, भाजीपाला, अिंर्रूनपािंघरून

बहुव्रीही समास
बहुव्रीही या सामालसक शब्दातील दोन्ही पदे महत्िाची नसून या दोन पदािंलशिाय ततसऱ्याच
पदाचा बोध होतो, हा सामालसक शब्द त्या ततसऱ्या पदाचे विशेषण असते.

बहुव्रीही समासाचे प्रकार

१.ववभक्ती बहुव्रीही समास
प्रकार सामालसक शब्द विग्रह इतर उदाहरणे
द्विततया प्राप्तधन प्राप्त आहे धन ज्यास तो प्राप्तोदक, लब्धदृष्टी
तत
ृ ीया कृतकायि कृत आहे कायि ज्याने तो त्जतें हद्रय, कृतकृत्य, दत्तधन
चतुर्ी चौकोन चार आहे त कोण ज्याला दशमुख, गजानन, दत
ु ोंडा
तो
पिंचमी तनधिन तनगित आहे धन तनबिल, गललतपणि, गतिैभि
ज्याच्यापासून तो
षष्ठी लिंबोदर लिंब आहे उदर ज्याचे तो चक्रपाणी, चिंद्रशेखर,
मष
ू किाहन, गरुडध्िज,
लक्ष्मीकािंत
सप्तमी लभमादी भीम आदी आहे ज्यात कृपादी, नाक, पूणज
ि ल
तो
 ववभक्ती बहुव्रीही समासाचे प्रकार
अ.समानाधीकरण बहुव्रीही समास ---- बहुव्रीही समासाचा विग्रह करताना दोन्ही पदे
एकाच विभक्तीत
उदाहरणार्ि भक्तवप्रय, त्जतें हद्रय

आ.व्याधीकरण बहुव्रीही समास ---- बहुव्रीही समासाचा विग्रह करताना दोन्ही पदे लभन्न
विभक्तीत
उदाहरणार्ि पद्मनाभ, चक्रपाणी

२.नत्र बहुव्रीही समास

बहुव्रीही समासाचे पहहले पद अ, अन, न, तन असे नकारदशिक असेल तर त्यास निबहुव्रीही
समास असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
अव्यय, अनेक, नपिंस
ु क, अनादी, तनधिन, तन:शब्द, तनरोगी, अनिंत, तनरस

३.सहबहुव्रीही समास
बहुव्रीही समासाचे पहहले पद सह असे असून तो सामालसक शब्द विशेषण असल्यास त्याला
सहबहुव्रीही समास असे म्हणतात.

४.प्रादीपबहुव्रीही समास
बहुव्रीही समासाचे पहहले पडे जर प्र, परा, अप, दरू , सु, वि अशा उपसगाितन युक्त असेल तर
त्यास प्रादीपबहुव्रीही समास असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
सल
ु ोचना, तनधिन, विरागी, दग
ु ण
ुि ी, प्राज्ञ इत्यादी

समासाववषयी काही महत्वाचे

ु ष समस्त असलेले शब्द नामे ककिंिा विशेषण असतात.
१.द्ििंद्ि ि तत्परु
२.अव्ययीभाि असलेला शब्द कक्रयाविशेषण असतो.
३.बहुव्रीही समास असलेला शब्द विशेषण असतो.
 शबदलसद्धी
शब्द कसा बनतो म्हणजेच लसद्ध होतो याला शब्दलसद्धी असे म्हणतात.

१.तत्सम शबद ----- सिंस्कृत भाषेतून जसाच तसे मराठी भाषेत आलेले शब्द \
उदाहरणार्ि कवि, मध,ु गुरु, वपता, पुि, कन्या, िक्ष
ृ , पुरुष, धमि, सत्कार, समर्िन, उत्सि,
पुष्प, जल, प्रीती, कर, ग्रिंर्, पर्थ
ृ िी, भूगोल, विद्यिान, भगिान, परिं तु, यद्यवप, यर्ामती,
कणि, पणि, अरण्य, हस्त, मस्तक, कमि, अग्नी, नदी, कमल इत्यादी

२.तदभव शबद ----- सिंस्कृत शब्दािंच्या मळ

ू रुपात बदल होऊन मराठीत आलेले शब्द
उदाहरणार्ि कान, चाक, आग, पान, विनिंती, घर, पाय, भाऊ, सासू, सासरा, गाि, दध
ु , घास,
कोिळा, ओठ, घाम, काम, इत्यादी

३.दे शी ककंवा दे शज शबद ----- या शब्दािंनाच दे शी, दे श्य, ककिंिा दे शज शब्द असे
म्हणतात.
उदाहरणार्ि झाड, दगड, धोंडा, घोडा, डोळा, डोके, हाड, पोट, गड
ु घा, बोका, रे डा, बाजरी, िािंगे,
लुगडे, झोप, खळ
ु ा, र्चमणी, ढे कुण, किंबर इत्यादी.

४.परभाषीय शबद ------ याचे दोन उपप्रकार पडतात.

अ.परकीय ककिंिा विदे शी शब्द
ब.स्िदे शी शब्द (परप्रािंतीय भारतीय शब्द)

अ.परकीय ककंवा ववदे शी शबद

इंग्रजी ------ टे बल, पेपर, माकि, निंबर, टीचर, सर, म्याडम, ऑफीस, रे न, रे ल्िे, बस,
हटकीट, ियव्हर, मोटर, कडक्टर, स्टे शन, पोस्ट, काडि, पासिल, नसि, डॉक्टर, पेशिंट, इिंजेक्शन,
हॉत्स्पटल, शटि , पैंट, बटन, बट, बॉल, िेस, ग्लास इत्यादी.

पोतग
ुण ीज ----- बटाटा, तिंबाख,ू पगार, त्रबजागरे , कोबी, हापूस, फणस इत्यादी.
फारसी ----- खाना, सामान, हकीकत, अत्तर, अब्र,ू पेशिा, सौदागर, कामगार, गन्ु हे गार,
फडणिीस इत्यादी.

अरबी ----- अजि, इनाम, हुकुम, मेहनत, जाहीर, मिंजूर, शाहीर, साहे ब, मालक इत्यादी.
 ब.स्वदे शी शबद ( परप्रांतीय भारतीय शबद )
कानडी ----- अन्नम अक्का, ताई, अडककत्ता, भाकरी, तूप, किंु ची, कािंबळे , खलबत्ता, विळी,
गढ
ु ी, ककल्ली, गिंड
ु ी, लशकेकाई इत्यादी
गज
ु राती ----- घी, दादर, शेट, दलाल, डबा, ररकामटे कडा इत्यादी
तालमळी ----- र्चल्लीवपल्ली, सार, मठ्ठा इत्यादी
तेिगु ----- ताळा, अनारसा, ककडूकलमडूक इत्यादी
दहंदी ----- भाई, बेटा, बच्चा, लमलाप, तपास, हदल, और, बात, दाम, करोड इत्यादी.

लसद्ध, सागधत, उपसगण, प्रत्यय

जा, ये, कर, बस, बोल, पी यासारखे मूळ धातू ककिंिा शब्द भाषेत असतात त्यािंना लसद्ध शब्द
असे म्हणतात. कर यासारख्या लसद्ध धातप
ू ासन
ू करू, करून, कताि, करणारा, होकार, प्रततकार,
यासारखे शब्द बनवितात त्यािंना सार्धत शब्द असे म्हणतात.
ू शब्दाच्या मागे एक ककिंिा अर्धक अक्षरे लािून काही सार्धत शब्द बनवितात. या
मळ
अक्षरािंना उपसगि असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि आ + हार = आहार, याचप्रमाणे विहार, पररहार, विहार, अपहार, सिंहार, उपहार,
प्रहार, उपाहार इत्यादी

सागधत शबदांचे प्रकार

१.उपसगणर्टीत शबद
शब्दािंच्या पूिी उपसगि लागून जे शब्द तयार होतात त्यािंना उपसगिघटीत शब्द असे म्हणतात.

२.प्रत्ययर्टीत शबद
शब्दािंच्या ककिंिा धातूच्या पुढे एक ककिंिा अर्धक अक्षरे लािून काही शब्द तयार होतात अशा
अक्षरािंना प्रत्यय असे म्हणतात. जन या धातूला प्रत्यय लागून जनन, जननी, जनता, जन्य
यासारखे शब्द बनतात. या शब्दात न,क,ता,नी,य हे प्रत्यय होत. अशा तऱ्हे चे प्रत्यय लागून
बनलेल्या शब्दािंना प्रत्ययघटीत शब्द असे म्हणतात.

३.सामालसक शबद
४.अभ्यस्त शबद ----- सार्धत शब्दाचा चौर्ा प्रकार म्हणजे अभ्यस्त शब्द. घरघर,
हळूहळू, शेजारीपाजारी, दगडबीगड, यासारख्या शब्दात एकाच शब्दाचा ककिंिा काही अक्षरािंची
पुनराित्ृ ती ककिंिा द्वित्ि होऊन हे शब्द बनलेले असतात.
अभ्यस्त म्हणजे द्वित्ि ककिंिा दप्ु पट करणे.

अभ्यस्त शबदाचे तीन प्रकार असतात.

अ.पन
ु ाणभ्यस्त शबद ----- एक पूणि शब्द पुन्हा पुन्हा येिून एक जोडशब्द बनतो तें व्हा
त्याला पन
ु ािभ्यस्त शब्द असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि जे जे ते ते, लाललाल, घेईघेई, मधन
ू मधन
ू , समोरासमोर, िा िा , तीळतीळ,
हालहाल, तुकडेतुकडे, कोणीकोणी, एकेक, हळूहळू, पुढेपुढे, मागोमाग, हायहाय

ब.अंशाभ्यस्त शबद ----

उदाहरणार्ि शेजारीपाजारी, झाडबीड, बारीकसारीक, उरलासुरला, आडिाततडिा, अधािमुधाि,
अघळपघळ, दगडत्रबगड, गोडधोड, ककडूकलमडूक, घरबीर, उद्यात्रबद्या इत्यादी
कधी कधी पहहल्या नामाच्या अर्ािचच
े नाम जोडून द्विरुक्ती होते. उदाहरणार्ि कागदपि,
कामगाज, कपडालत्ता, बाजारहाट, साजशिंग
ृ ार, बाडत्रबस्तरा
फारसी + फारसी = अक्कलहुशारी, डािपेच, जल
ु म
ू जबरी
फारसी + मराठी = अिंमलबजािणी, कागदपि, खचििेच, मेिालमठाई, बाजारहाट इत्यादी
मराठी + फारसी = दिं गामस्ती, र्टामस्करी, धनदौलत, मानमरातब, रीतररिाज,

क.अनक
ु रणवाचक शबद ----
काही शब्दात एखाद्या ध्िनीिाचक शब्दाची पुनुरुक्ती साधलेली असते. उदाहरणार्ि बडबड,
ककरककर, गुटगुटीत, कडकडाट, गडगडाट, फडफड, खदखदन
ू , तुरुतुरु, चट
ू चूट, गडगड, िटिट
अशा शब्दािंना अनक
ु रणिाचक शब्द असे म्हणतात.

वाक्यपथ
ृ करण
बोलणारा ज्याच्याविषयी बोलतो त्याला उद्देश्य असे म्हणतात ि उद्देशाविषयी तो जो बोलतो
त्याला विधेय असे म्हणतात.
िाक्याचे दोन भाग पडतात. १. उद्देश्य विभाग ि २.विधेय विभाग यािंना उद्देशािंग ि विधेयािंग
असेही म्हणतात.

वाक्यांचे प्रकार
१.ज्या िाक्यात केिळ विधान केलेले असते त्यास विधानार्ी िाक्य असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि माझे िडील आज परगािी गेले.
२.ज्या िाक्यात प्रश्न विचारलेला असतो त्यास प्रश्नार्ी िाक्य असे म्हणतात. उदाहरणार्ि तू
मुिंबईला केंव्हा जाणार आहे स ?
३.ज्या िाक्यात भािनेचा उद्गार काढलेला असतो त्यास उद्गारार्ी िाक्य असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि अबब ! केिढी प्रचिंड आग ही !
४.िाक्यातील विधाने हह कधी कधी होकारार्ी असतात जसे गोवििंदा अभ्यास करतो पण काही
विधानात नकार असतो जसे त्याचा मुलगा मुळीच अभ्यास करत नाही. अशा िाक्यािंना
नकारार्ी िाक्य असे म्हणतात. या होकारार्ी ि नकारार्ी िाक्यानाच करणरुपी ि अकरणरुपी
िाक्ये असे म्हणतात.

कक्रयापदाच्या रूपावरून वाक्याचे िािीि प्रकार पडतात.

१.िाक्यातील कक्रयापदाच्या रूपािरून नस
ु ताच काळाचा बोध होत असेल तर त्यास स्िार्ी
िाक्य असे म्हणतात. उदाहरणार्ि मुले घरी गेली – जातात – गेली – जातील.

२.िाक्यातील कक्रयापदाच्या रूपािरून विधी म्हणजे कतिव्य, शक्यता, योग्यता, इच्छा या

गोष्टीिंचा बोध होत असेल तर त्यास विध्यर्ी िाक्य असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
मुलािंनी िड्रडलािंची आज्ञा पाळािी. मला परीक्षेत पहहला िगि लमळािा.

३.िाक्यातील कक्रयापदाच्या रूपािरून आज्ञा, आशीिािद, प्रार्िना, विनिंती ककिंिा उपदे श या

गोष्टीिंचा बोध होत असेल तर त्यास आज्ञार्ी िाक्य असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
मुलािंनो, चािंगला अभ्यास करा. परमेश्िरा मला चािंगली बुद्धी दे .

४.िाक्यातील कक्रयापदाच्या रूपािरून अमुक केले असते तर अमुक झाले असते अशी अट
ककिंिा सिंकेत असा अर्ि तनघत असेल तर त्यास सिंकेतार्ी िाक्य असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
पाऊस पडला असता तर हिेत गारिा आला असता.
एका वाक्यात ककती ववधाने असतात त्यावरून वाक्यांचे आणिी तीन प्रकार
पडतात.
१.केविवाक्य
ज्या िाक्यात एकच उद्देश्य ि एकच विधेय असते त्यास केिल ककिंिा शुद्ध िाक्य म्हणतात.
उदाहरणार्ि आम्ही जातो आमुच्या गािा.
तानाजी लढता लढता मेला.
अलीकडे मी तम्
ु हाला एकही पि ललहहले नाही.
एकदा बागेत खेळताना आमचा कुिा काळूराम हौदात पडला.
पािंढरे स्िछ दात मख
ु ास शोभा दे तात.
शरदाच्या चािंदण्यात गुलमोहर मोहक हदसतो.
एके हदिशी युद्ध बिंद झाल्याची बातमी येऊन धडकली.

२.लमश्रवाक्य
एक प्रधानिाक्य ि एक ककिंिा अर्धक गौणिाक्य गौणत्िसूचक उभयान्ियी अव्ययािंनी जोडून
जे एक सलमश्र िाक्य तयार होते त्यास लमश्र िाक्य असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
जे चकाकते, ते सोने नसते.
गुरुजी म्हणाले, की प्रत्येकाने तनयलमतपणे शाळे त यािे.
आकाशात जेव्हा ढग जमतात, तें व्हा मोर नाचू लागतो.
गुरुजी म्हणाले कक एकी हे च बळ.
जे चकाकते ते सारे सोने नसते.
हदव्यत्िाची जेर्े प्रचीती, तेर्े कर माझे जुळती.

३.संयक्
ु तवाक्य
दोन ककिंिा अर्धक केिलिाक्ये प्रधानत्िबोधक उभयान्ियी अव्ययािंनी जोडली असता जे एक
जोडिाक्य तयार होते त्यास सिंयक्
ु त िाक्य असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
मी रोज सकाळी पहाटे लिकर उठतो ि एक तासभर शाळे चा अभ्यास करतो.
सायिंकाळी मी क्रीडािंगणािर खेळतो ककिंिा लमिािंसोबत कफराियास जातो.

लमश्रिाक्यात एकच िाक्य प्रधान असते, बाकीची सिि गौण असतात.

सिंयुक्त िाक्यात दोन ककिंिा अर्धक प्रधानिाक्ये असतात.
 गौणवाक्यांचे प्रकार
१.नामाचे कायण करणाऱ्या गौणवाक्यािा नामवाक्य म्हणतात. उदाहणार्ि
तो उत्तीणि झाला, फार चािंगले झाले.
गरु
ु जी म्हणाले कक मल
ु ािंनी नेहमी खरे बोलािे.
प्रश्न असा आहे कक त्याच्याजिळ पुरेसे पैसे नाहीत.
आम्ही स्पधित हरलो हह िाताि खरी आहे .

२.ववशेषणवाक्ये
जो आिडतो सिाांना तोची आिडे दे िाला.
जी आपणाला काही लशकवितात अशी पुस्तके मुलािंनी िाचािी.

३.कक्रयाववशेषणवाक्ये
जेंव्हा घाम गाळािा तें व्हाच खायला भाकरी लमळते. कालदशिक
जेर्े जातो तेर्े तू माझा सािंगाती. स्र्लदशिक
तल
ु ा जसे िाटे ल तसे िाग. रीतीदशिक
जर प्रामाणणकपणे अभ्यास केला असशील तर उत्तीणि होशील. सिंकेतदशिक
पािसाळा असला तरी मुले अलीकडे छत्र्या िापरत नाहीत. विरोधदशिक
तो इतका मोठ्याने बोलला कक त्याचा आिाज बसला. कारणदशिक
शरीर घाटदार व्हािे म्हणून आम्ही व्यायाम करतो. उद्देशदशिक

वाक्यसंश्िेषण
िाक्यसिंश्लेषण यालाच िाक्यसिंकलन असेही म्हणतात. एकमेकािंशी सिंबिंध असलेली दोन ककिंिा
अर्धक केिलिाक्ये हदली असता ती एकि करून त्यािंचे एक िाक्य बनविणे यालाच
िाक्यसिंश्लेषण असे म्हणतात.

दोन ककंवा अगधक केविवाक्यांचे एक केविवाक्ये बनववणे.

१.तो फारशीिरून चालत होता. त्याचा पाय घसरला. तो पडला.
फारशीिरून चालत असताना पाय घसरून तो पडला.

२.माझ्या आजीने मला एक डब्बा पाठविला. त्यात खाण्याचे गोड पदार्ि होते.
माझ्या आजीने मला गोड खाऊचा एक डब्बा पाठविला.
३.मी चहा वपतो. माझ्या िड्रडलािंना ते आिडत नाही.
माझे चहा वपणे माझ्या िड्रडलािंना आिडत नाही.

४.रिीन्द्रनार् टागोर हे र्ोर किी होते. रिीन्द्रनार्ानी गीतािंजली हे काव्य ललहहले.

गीतािंजलीचे लेखक , रिीन्द्रनार् टागोर हे र्ोर किी होते.

५.अजन
ुि ाने कफरत्या मत्स्याच्या डोळ्याचा नेम धरला.
अजुन
ि ाने बाण मारला.
अजुन
ि ाने कफरत्या मत्स्याच्या डोळ्याचा नेम धरून बाण मारला.

६.हे आधतु नक लोकशाहीचे युग आहे .

या युगात समाजाने िेळीच जागत
ृ व्हािे.
समाजाने आपला योग्य मागि सुधारािा.
या आधतु नक लोकशाहीच्या यग
ु ात समाजाने जागत
ृ होिन
ू आपला योग्य मागि सध
ु ारािा.

७.हा श्रीमिंताचा पोर आहे .

तो आहे खळ
ु ा.
आमची त्स्र्ती तशीच आहे .
आमची त्स्र्ती ह्या श्रीमिंताच्या खळ्
ु या पोरासारखीच आहे .

एखाद्या नामचे स्पष्टीकरण करणाऱ्या त्याच अर्ािच्या शब्दास समानार्धकरण असे म्हणतात.

संयक्
ु त वाक्य बनववणे.
१.विजा चमकू लागल्या. पािसाला सरु िात झाली.
विजा चमकू लागल्या आणण पािसाला सुरिात झाली.

२.लोक आपली स्तुती करोत. लोक आपली तनिंदा करोत.

ु ी करोत ककिंिा तनिंदा करोत.
लोक आपली स्तत

३.आपण मराियास हरकत नाही. आपण कीतीरुपाने उरािे.

मरािे परी कीतीरूपे उरािे.
४.िाटे त मोटर नादरु स्त झाली. मला याियास उशीर झाला.
िाटे त मोटर नादरु
ु स्त झाली म्हणून मला याियास उशीर झाला.

५.एकाने माणसे मोजून पहहली.

ती नउच भरली.
एकाने माणसे मोजून पहहली, पण ती मोजून नउच भरली.

६.आम्हाला नेण्यासाठी जहाज आले.

आम्ही बचािलो.
आम्हाला नेण्यासाठी जहाज आले म्हणून आम्ही बचािलो.

लमश्र वाक्य बनववणे.

१.गुरुजी म्हणाले, पर्थ
ृ िी सूयािभोिती कफरते.
गरु
ु जी म्हणाले कक, पर्थ
ृ िी सय
ू ािभोिती कफरते.

२.विठ्ठल परीक्षेत उत्तीणि झाला. त्याने प्रामाणणकपणे अभ्यास केला होता.

विठ्ठल परीक्षेत उत्तीणि झाला कारण त्याने प्रामाणणकपणे अभ्यास केला होता.

३.आमचे शरीर सुदृढ व्हािे. आम्ही योगासने करतो.

आमचे शरीर सदृ
ु ढ व्हािे म्हणन
ू आम्ही योगासने करतो.

४.उद्या सट्ट
ु ी लमळे ल. मी तझ्
ु या घरी येईन.
उद्या सुट्टी लमळाली तर मी तुझ्या घरी येईन.

५.भगिान विष्णू धि
ु ाला म्हणाले.
“मी तझ्
ु यािर प्रसन्न आहे ”
भगिान विष्णू धि
ु ाला म्हणाले की, मी तुझ्यािर प्रसन्न आहे .

एकाच वाक्याचे केवि, लमश्र व संयक्

ु त वाक्यात रुपांतर पढ
ु ीिप्रमाणे करता
येईि.
आरती सुरु झाली. घिंटानाद सुरु झाला.
केिलिाक्य – आरती सरु
ु झाल्यािर घिंटानाद सरु
ु झाला.
सिंयुक्तिाक्य – आरती सरु
ु झाली आणण घिंटानाद सुरु झाला.
लमश्रिाक्य – जेंव्हा आरती सरु
ु झाली तें व्हा घिंटानाद सरु
ु झाला.

वाक्यरुपांतर
वाक्याथाणिा बाधा न आणता रचनेत केिेिा बदि म्हणजे वाक्यरुपांतर होय.
१.प्रश्नाथी व ववधानाथी वाक्याचे परस्पररुपांतर

जगी सििसुखी असा कोण आहे ?

जगात सििसख
ु ी असा कोणी नाही.

अपमान केल्यास कुणाला राग येत नाही ?

अपमान केल्यास प्रत्येकाला राग येतोच.

फुकट हदले तर कोण नको म्हणेल ?

फुकट हदले तर कोणी नको म्हणणार नाही.

आम्ही तुमचे उपकार कसे विसरू?

आम्ही तुमचे उपकार मुळीच विसरणार नाही.

कुणी कोडे माझे उकलील का ?

माझे कोडे कुणी उकलणार नाही.

आपण त्यािंच्याकडे जायला नको का ?

आपण त्यािंच्याकडे अिश्य जायला हिे.

मुलािंच्या अभ्यासाची काळजी नको का ?

मल
ु ािंच्या अभ्यासाची जरूर काळजी घ्यायला हिी.

२.उद्गाराथी व ववधानाथी वाक्यांचे परस्पररुपांतर

केिढी उिं च इमारत हह !

हह इमारत खप
ू उिं च आहे .

काय उकडले हो काल रािी !

काल रािी खप
ू च उकडले.

आज गाडीत कोण गदी !

आज गाडीत अतोनात गदी होती.

काय अक्षर आहे त्याचे !

त्याचे अक्षर अततशय सुिंदर आहे .

मला लाख रुपये लमळाले तर !

मला लाख रुपये लमळािेत अशी तीव्र इच्छा आहे .

मी राज्याच्या मुख्यमिंिी असतो तर !

मला राज्याचा मख्
ु यमिंिी होण्याची फार इच्छा आहे .

३.होकाराथी व नकाराथी वाक्याचे परस्पररुपांतर

पाचशे रुपये हह दे खील मोठी रक्कम आहे . होकारार्ी

पाचशे रुपये हह लहान रक्कम नव्हे . नकारार्ी

हह काही िाईट कल्पना नाही. नकारार्ी

हह कल्पना बऱ्यापैकी आहे . होकारार्ी

हे आम्हाला सोयीचे नाही.

हे आम्हाला गैरसोयीचे आहे .

तो कोठे न र्ािंबता बोलला.

तो अस्खललत बोलला.

त्याला इर्े र्ािंबिा.

त्याला पुढे जाऊ दे ऊ नका.
त्याचा अजि फेटाळण्यात आला.
त्याचा अजि स्िीकारण्यात आला नाही.

४.प्रयोगांचे परस्पर रुपांतर

मािंजर उिं दीर पकडते. कतिरी

उिं दीर मािंजराकडून पकडला जातो. कमिकतिरी

मी चहा घेतला. कमिणी

माझ्याकडून चहा घेतला गेला. कमिकतिरी

रामाने रािणास मारले. भािे

रािण रामाकडून मारला गेला. कमिकतिरी

५.मख्
ु य व गौण वाक्यांचे परस्पररुपांतर

जेंव्हा शाळे ची घिंटा झाली, तें व्हा मी िगाित जािून पोहोचलो होतो.
जेंव्हा मी िगाित जाऊन पोहोचलो, तें व्हा शाळे ची घिंटा अद्याप व्हायची होती.

घड्याळात नऊ िाजताच, तोच नळाचे पाणी गेले.

जेंव्हा नळाचे पाणी गेले, तें व्हा घड्याळात बरोबर नऊ िाजले होते.

जे जे चकाकते ते ते सोने नव्हे .

जे जे सोने नसते तेदेखील कधी कधी चकाकते.

६.केवि, संयक्
ु त व लमश्र वाक्यांचे परस्पररुपांतर
मला ताप आला आहे . मी शाळे स येणार नाही.
केिल िाक्य – मला ताप आल्यामुळे मी शाळे स जाणार नाही.
सिंयक्
ु त िाक्य – मला ताप आला आहे , म्हणन
ू मी शाळे स जाणार नाही.
लमश्रिाक्य – मी शाळे स जाणार नाही, कारण मला ताप आला आहे .

७.शबदांची जात बदिन

ू वाक्यरचना करणे.

श्रीमिंत माणसािंना गिि असतो. विशेषण

श्रीमिंतािंना गिि असतो. नाम

त्याच्या डोळ्यात पाणी आले. नाम

त्याचे डोळे पाणािले. कक्रयापद

मी कागद टरकािून फेकून हदला. कक्रयाविशेषण

मी कागद तरकािला ि फेकून हदला. कक्रयापद

हा मुलगा हुशार आहे . विशेषण

हा हुशार मुलगा आहे . सििनाम

८.अनेक शबदांएवजी एक शबद योजने.

पिंधरा हदिसातून भरणारी अशी आमची बैठक असते.

आमची पाक्षक्षक बैठक असते.

त्याच्यासारखा दस
ु रा कोणीच नाही असा तो योद्धा होता.
तो आहदवितीय योद्धा होता.

तनरार्श्रत मुलािंना आश्रय दे णारी अशी एक सिंस्र्ा त्यािंनी काढली.

त्यािंनी एक अनार्ालय काढले.

त्जचा निरा िारला आहे अशी ती स्िी आहे .

ती विधिा आहे .

त्या बाईला आता कोणतीही इच्छा राहहली नाही.

ती बाई तनरीच्छ आहे .
या पुस्तकाच्या छपाईत कोणत्याच प्रकारचे दोष राहहले नाहीत.
या पस्
ु तकाची छपाई तनदोष आहे .

वाक्यरुपांतर प्रकारची काही महत्वाची उदाहरणे.

१.ताजमहाल खप
ू सुिंदर आहे . विधानार्ी
ककती सिंद
ु र आहे ताजमहाल ! उद्गारार्ी

२.तझ्
ु या भेटीने खप
ू आनिंद झाला. विधानार्ी
तुझ्या भेटीने ककती आनिंद झाला. उद्गारार्ी

३.पािंढरा रिं ग सिािना आिडतो. विधानार्ी

पािंढरा रिं ग सिािना कोणाला आिडत नाही ? प्रश्नार्िक

४.शाळे च्या भल्यासाठी मख्

ु याध्यापकािंनी सारे काही केले. विधानार्ी
शाळे च्या भल्यासाठी मुख्याध्यापकािंनी काय केले नाही ?
शाळे च्या भल्यासाठी मुख्याध्यापकािंनी काही कराियाचे बाकी ठे िले नाही. नकारार्ी

५.तझ
ु े असे खराब अक्षर पाहून डोळे लमटािेसे िाटतात. होकारार्ी
तुझे असे खराब अक्षर अगदी बघित नाही. नकारार्ी

६.सहलीत खप
ू मजा आली. होकारार्ी
काय मजा आली सहलीत !

७.ककती सिंद
ु र मत
ू ी आहे हह ! उद्गारार्ी
हह मूती खप
ू सुिंदर आहे . होकारार्ी

८.गणेशचे हे र्चि खराब आहे . होकारार्ी

गणेशचे हे र्चि चािंगले नाही. नकारार्ी

९.फक्त भारतीय सिंघच अत्जिंक्य आहे . होकारार्ी

भारतीय सिंघालशिाय दस
ु रा कोणता सिंघ अत्जिंक्य आहे ?

१०.लोकािंचे अज्ञान पाहून महात्म्याला दख

ु होते. होकारार्ी
लोकािंचे दख
ु पाहून महात्म्याला सुख होत नाही. नकारार्ी

भाषेचे अिंकार
भाषेला ज्या गण
ु धमाांमळ
ु े शोभा येते त्या गण
ु धमाांना भाषेचे अलिंकार असे म्हणतात.
भाषेच्या अलिंकाराचे दोन प्रकार पडतात.
१.शबदािंकार २.अथाणिंकार

शबदािंकार
१.अनप्र
ु ास ----- एखाद्या िाक्यात ककिंिा कवितेच्या चरणात एकाच अक्षराची पन
ु राित्ृ ती
होऊन त्यातील नादामुळे जेंव्हा त्याला सौदयि प्राप्त होते तें व्हा अनुप्रास हा अलिंकार होतो.
उदाहरणार्ि
गडद गडद तनळे जलद भरुनी आले,
शीतलतनु चपलचरण अतनलगण तनघाले.

रजतनील, ताम्रनील
त्स्र्र पल जल पल सलील
हहरव्या तटी माळािंचा कृष्ण मेळ खेळे

सिंत म्हणती, सप्त पदे सहिासे सख्य साधश

िंु ी घडते

पेटविले पाषाण पठारािरती लशिबािंनी

गळयामध्ये गरीबाच्या गाजे सिंताची िाणी

२.यमक ----- कवितेच्या चरणाच्या शेिटी, मध्ये ककिंिा ठराविक हठकाणी एक ककिंिा अनेक
अक्षरे िेगळ्या अर्ािने आल्यास यमक या अलिंकार होतो.
उदाहरणार्ि
जाणािा तो ज्ञानी , पूणि समाधानी , तनसिंदेह मनी, सििकाळ

राज्य गोदािरी, काढी तुझ्या आठिणी

फळा आली माय, मायेची आठिणी

पुष्पयमक या यमकाचे उदाहरण

सुसिंगती सदा घडो, सज
ृ निाक्य कानी पडो,
कलिंक मातीचा झडो, विषय सििर्ा नािडो

दामयमक या यमकाचे उदाहरण

आला िसिंत किीकोकील हाही आला,
आलावपतो सच
ु वितो अरुणोदयाला

३.श्िेष ----- एकच शब्द िाक्यात दोन अर्ाांनी िापरल्यामुळे जेंव्हा शब्दचमत्कृती साधते
तें व्हा श्लेष हा अलिंकार होतो. उदाहरणार्ि

लमत्राच्या उद्याने कोणाला आनिंद होत नाही. अभंग श्िेष

हे मेघा, तू सिाांना जीवन दे तोस. अभंग श्िेष

ते शीतललोपचारे जागी झाले हळूच मग बोले अभंग श्िेष

औषध निगे मजला, पररसन
ु ी माता बरे म्हणन
ु ी डोले

श्रीकृष्ण निरा मी नवरी सभंग श्िेष

लशशुपाल निरा मी न-वरी

कुस्करु नका हह सुमने सभंग श्िेष

जरी िास नसे तीळ यास, तरी तम्
ु हास अवपिली स-ु मने

िरील ओळीिंमधील निरी, न-िरी, सुमने, सु-मने, नलगे, न-लगे अशा रीतीने त्या त्या शब्दािंची
फोड केल्यानिंतर दोन अर्ि कळून येतात या प्रकारच्या श्लेषाला सभिंग श्लेष ि एकच शब्द
जसाच तसा ठे िून त्याचे दोन अर्ि सिंभितात त्यास अभिंग श्लेष म्हणतात.

श्लेष हा शब्दालिंकार आहे आणण अर्ािलिंकारहह आहे .

अथाणिक
ं ार
 १.उपमा
दोन िस्तत
ू ील साम्य चमत्कृतीपण
ू रि ीतीने त्जर्े िणिन केलेले असते ततर्े उपमा हा अलिंकार
होतो. उदाहरणार्ि
मिंब
ु ईची घरे माि लहान, क्बत
ु राच्या खरु ाड्यासारखी
सािळाच रिं ग तुझा पािसाळी नभापरी
आभाळागत माया तुझी आम्हािरी राहू दे

२.उत्प्रेक्षा
उत्प्रेक्षा म्हणजे कल्पना. ज्या दोन िस्तूिंची आपण तुलना करतो त्यातील एक म्हणजेच
उपमेय हह जणू काही दस
ु री िस्तूच म्हणजेच उपमानच आहे , अशी कल्पना करणे यालाच
उत्प्रेक्षा म्हणतात. उदाहरणार्ि
ती गुलाबी उषा म्हणजे परमेश्िराचे प्रेम जणू.

अिीच्या आश्रमी, नेले मज िाटे , माहे रची िाटे , खरे खरु े

ककती माझा कोंबडा मजेदार, मान त्याची ककतीतरी मजेदार

लशरोभागी तािंबडा तरु ा हाले, जणू जास्ििंदी फुल उमललेले
अधिपायी पिंढरीशी विजार, गमे विहिं गातीत बडा फौजदार

३.अपन्हुती
उपमेयाचा तनषेध करून ते उपमानच आहे असे जेंव्हा सािंर्गतले जाते तें व्हा अपन्हुती अलिंकार
होतो. उदाहरणार्ि
आई म्हणोनी कोणी, आईस हाक मारी
ती हाक येई कानी, मज होय शोककारी
नोहे च हाक माते, मारी कुणी कुठारी

ओठ कशाचे ? दे ठची फुलले पाररजातकाचे

हे हृद्य नसे, परी स्र्िंड्रडल धगधगलेले

मानेला उचलीतो, बाळ मानेला उचललतो

नाही ग बाई, फणा काढुनी नाग हो डोलतो

४.रूपक
उपमेय ि उपमान यात एकरूपता आहे , ती लभन्न नाहीत असे जेर्े िणिन असते ततर्े रूपक
अलिंकार होतो. उदाहरणार्ि
लहान मूल म्हणजे मातीचा गोळा, आकार दयािा तशी मूती घडते.

उठ पुरुषोत्तमा, िाट पाहे रमा

दािी मख
ु चिंद्रमा सकळीकािंसी
बाई काय सािंगो, स्िामीची ती दृष्टी
अमत
ृ ाची िष्ृ टी, मज होय.
५.व्यनतरे क
उपमेय हे उपमानापेक्षा श्रेष्ठ आहे असे िणिन केले असेल तर व्यततरे क हा अलिंकार होतो.
उदाहरणार्ि अमत
ृ ाहून गोड, नाम तुझे दे िा

कामधेनुच्या दग्ु धाहुनही ओज हीच बलिान

तू माउलीहून मयाळ, चिंदाहून शीतळ,

पातनयाहुनी पातळ, कल्लोळ प्रेमाचा

सािळा ग रामचिंद्र, रत्नमिंचकी झोपतो,

त्याला पाहता लाजून, चिंद्र आभाळी लोपतो

६.अनन्वय
उपमेयाला दस
ु ऱ्या कशाचीच उपमा दे ता येत नसेल म्हणजे जेंव्हा उपमेयाला उपमेयाचीच
उपमा हदली जाते तें व्हा अनन्िय अलिंकार होतो. अन्िय = सिंबिंध उदाहरणार्ि
झाले बहु, होतील बहु, आहे ताही बहु, परिं तु यासम हा

आहे ताजमहाल एक जगती तो तोच त्याच्यापरी

या दानासी या दानाहुन अन्य नसे उपमान

७.भ्ांतीमान
उपमानाच्या जागी उपमेयच आहे असा भ्रम तनमािण होऊन तशी काही कृती घडली तर ततर्े
भ्रािंतीमान अलिंकार असतो. उदाहरणार्ि
हसा विलोकुनी सुधाकर अष्टमीचा,
म्या मतनला तनतीलदे श ततचाच साचा
शिंख द्ियी धरुनी किंु कुम ककरिाणी
लािाक्या ततलक लािंबविला स्िपाणी

भिंग
ृ े विरात्जत निी अरवििंदपिे,
पाहुनी मानुनी ततचीच विशाल नेिे
घालीन अिंजन अशा मातीने तटाकी
कािंते िर्
ृ ा उतरलो, लभजलो विलोकी
८.संसदे ह
उपमेय कोणते ककिंिा उपमान कोणते असा सिंदेह ककिंिा सिंशय तनमािण होऊन मनाची जी
द्विधा अिस्र्ा होते त्या िेळी सिंसदे ह हा अलिंकार असतो. उदाहरणार्ि
चिंद्र काय असे, ककिंिा पद्य या सिंशयान्तरी,
िाणी मधरू ऐकोनी कळले मुख ते असे

चािंदण्या रािी गच्चीिर पत्नीच्या मुखाकडे पाहताना पतीला िाटले –

कोणता मानू चिंद्रमा ? भि
ू रीचा कक नभीचा ?
चिंद्र कोणता ? िदन कोणते ?
शशािंक मुख कक मुख शशािंक ते ?
तनिडतील तनिडोत जाणते
मानी परी मन सुखद सभ्रमा मानू चिंद्रमा, कोणता ?

९.अनतशयोक्ती
कोणतीही कल्पना आहे त्यापेक्षा खप
ू फुगिून सािंगताना त्यातील असिंभाव्यता अर्धक स्पष्ट
करून सािंर्गतलेली असते त्या िेळी अततशयोक्ती हा अलिंकार होतो. उदाहरणार्ि
दमडीच तेल आणल, सासूबाईच न्हान झाल,
मामिंजीची दाढी झाली, भािोजीिंची शेंडी झाली,
उरल तेल झाकून ठे िल, लािंडोरीचा पाय लागला,
िेशीपयित ओघळ गेला, त्यात उिं ट पोहून गेला.
जो अिंबरी उफळता खरु लागलाहे
तो चिंद्रमा नीज तनुिरी डाग लाहे

काव्य अगोदर झाले निंतर जग झाले सुिंदर

रामायण आधी मग झाला राम जानकीिर

१०.दृष्टांत
एखाद्या विषयाचे िणिन करून झाल्यानिंतर ती गोष्ट पटिून दे ण्यासाठी त्याच अर्ािचा एखादा
दाखला ककिंिा उदाहरण हदल्यास दृष्टािंत अलिंकार होतो. उदाहणार्ि
लहानपण दे गा दे िा, मुिंगी साखरे चा रिा,
ऐराित रत्न र्ोर, त्यासी अिंकुशाचा मार

न कळता पद अग्नीिरी पडे, न करी दाह असे न कधी घडे

अत्जत नाम िदो भलत्या लमसे, सकल पातक भस्म करीतसे

११.अथाांतरन्यास
एखाद्या सामान्य विधानाच्या समर्िनात विशेष उदाहरणे ककिंिा विशेष उदाहरणािंिरून शेिटी
एखादा सामान्य लसद्धािंत काढला तर अर्ाांतरन्यास हा अलिंकार होतो. (अर्ाांतर –दस
ु रा अर्ि,
न्यास = शेजारी ठे िणे) उदाहरणार्ि
बोध खलास न रुचे अहहमुखी दग्ु ध होय गरल
श्िानपूछ नललकेत घातले होईना सरळ

एका हाते कधीतरी मल

ु ी िाजते काय टाळी ?

सािळा िर बरा गौर िधल

ू ा

जातीच्या सिंद
ु राना काहीही शोभते

मळ
ू स्िभाि जाईना

का मरणी अमरता हह न खरी ?

अत्यच
ु ी पदे र्ोरही त्रबघडतो हा बोल आहे खरा
१२.स्वभावोक्ती
ू े त्याच्या स्िाभाविक त्स्र्तीचे ककिंिा हालचालीचे ययार्ि
एखाद्या व्यक्तीचे, प्राण्याचे, िस्तच
म्हणजेच हुबेहूब पण िैलशष््यपूणि िणिन हाही भाषेचा एक अलिंकार ठरतो याला स्िभािोक्ती
अलिंकार असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
गणपत िाणी विडी वपताना चािायचा नुसतीच काडी,
म्हणायचा अन मनाशीच कक ह्या जागेिर बािंधीन माडी,
लमचकािुनी मग उजिा डोळा आणण उडिूनी डािी लभिई,
लभरकिन
ु ी तो तशीच द्यायचा लकेर बेचि जशी गिई

पोटीच एक पद लािंबविला दज
ु ा तो,
पक्षी तनु लपिी, भूप तया पाहतो

मातीत ते पसरले अततरम्य पिंख,

केले िरी उदर पािंडूर तनष्कलिंक ,
चिंचू तशीच उघडी पद लािंबविले
तनष्प्राण दे ह पडला श्रमही तनमाले

१३.अन्योक्ती
ज्याच्याबद्दल बोलायचे त्याच्याबद्दल काहीच न बोलता दस
ु ऱ्याबद्दल बोलून आपले मनोगत
व्यक्त करण्याची जी पद्धत ततलाच अन्योक्ती असे म्हणतात. अन्योक्तीला अप्रस्तुत प्रशिंसा
असेही म्हणतात. उदाहणार्ि
येर्े समस्त बहहरे बसतात लोक, का भाषणे मधून तू करीशी अनेक
हे मख
ू ि यास ककमवपही नसे वििेक, रिं गािरून तझ
ु ला गणतील काक

१४.पयाणयोक्त
एखादी गोष्ट सरळ शब्दात न सािंगता ती अप्रतेक्ष रीतीने सािंगणे यास पयाियोक्त असे
म्हणतात. उदाहरणार्ि
त्याचे िडील सरकारचा पाहुणचार घेत आहे त.

काळाने त्याला आमच्यातन

ू हहरािून नेले.

तू जे सािंगतोस ती कत्ल्पत कर्ा िाटते.

१५.ववरोध ककंवा ववरोधाभास

एखाद्या विधानात िरचेिर हदसायला विरोध आहे असे िाटते पण िास्तविक तसा विरोध
नसतो अशा हठकाणी विरोधाभास हा अलिंकार असतो. उदाहरणार्ि
कठोर िज्रापेक्षाही मद
ृ ू पुष्पाहुनी अशी,
लोकोत्तरािंची हृदये कळती न कुणासही

वियोगार्ि लमलन होते नेम हा जगाचा

जरी आिंधळी तरी मी तुला पाहते

स्ितःसाठी जगलास तर मेलास, दस

ु ऱ्यासाठी जगलास तरच जगलास

सििच लोक बोलू लागले कक कुणीच ऐकत नाही.

१६.असंगती
कारण एका हठकाणी आणण त्याचे कायि दस
ु ऱ्या हठकाणी असे त्जर्े िणिन असते तेर्े असिंगती
अलिंकार होतो. उदाहरणार्ि
कुणी कोडे माझे उकलील का ? कुणी शास्िी रहस्य कळिील का ?
हृदयी तुझ्या सखी दीप पाजळे , प्रभा मुखािरी माझ्या उजळे
निरत्ने तू तज
ु भष
ू विले, मन्मन खल
ु ले आतील का ?
गुलाब माझ्या हृदयी फुलला, रिं ग तुझ्या गालािर खल
ु ला.
काटा माझ्या पायी रुतला, शरू तझ्
ु या उरी कोमल का ?
माझ्या लशरी ढग तनळा डिरला, तुझ्या नयनी पाऊस खळखळला
शरच्चिंद्र या हृदयी उगिला, प्रभा तुझ्या उरी शीतल का ?

१७.सार
एखाद्या िाक्यातील कल्पना चढत्या क्रमाने मािंडून उत्कषि ककिंिा अपकषि साधलेला असतो
तें व्हा सार हा अलिंकार होतो. उदाहरणार्ि
आधीच मकिट तशातही मद्य प्याला, झाला तशात जरी ित्ृ श्चक दिं श त्याला
झाली तयास तदनिंतर भत
ू बाधा, चेष्टा िद ू मग ककती कावपच्या अगाचा

काव्यात नाटके रम्य, नाटकािंत शकिंु तला,

त्यामध्ये चौर्ा अिंक, त्यातही चार श्लोक ते

िाट तरी सरळ कुठे पिंहदतील सारी, त्यातन

ू तर आज राि अिंधारी भारी
आणण बैल कसल्याही बुजती आिाजा, ककरककरती रातककडे झाल्या ततन्हीसािंजा

१८.व्याजस्तुती
बाह्यत स्तत ू तनिंदा ककिंिा बाह्यतः तनिंदा पण आतन
ु ी पण आतन ू स्तत
ु ी असे त्जर्े िणिन
असते ततर्े व्याजस्तुती हा अलिंकार असतो. उदाहरणार्ि
होती िदनचिंद्राच्या दशिनाचीच आस ती,
अधिचद्र
िं च तू दयािा, कृपा याहून कोणती ?

सिािस सिि दे शी लमर्थया हह चि स्तुती महीपाला

न परत्स्िया हदले त्िा िक्ष, न िा पष्ृ ठ ति विपक्षाला

म्हणतू नया आलो तें व्हा परतन

ु ी घराला
काव्य ऐकविले ते सहधमिचारीनीला
गानलुब्ध तीही होई झोप ये ततयेला
काव्यरलसक ततजसम कोणी जगामधी असेल ?

१९.व्याजोक्ती
एखाद्या गोष्टीचे खरे कारण लपिन
ू दस
ु रे च कारण दे ण्याचा प्रयत्न जेर्े होतो तेर्े व्याजोक्ती
हा अलिंकार असतो. उदाहरणार्ि
येता क्षण वियोगाचा पाणी नेिािंमध्ये हदसे,
डोळ्यािंत काय गेले हे ? म्हणुनी नयना पुसे

काग गे बघशी मागे िळूनी िळूनी अशी ?

विचारीता म्हणे, माझी राहहली वपशिी कशी ?

२०.चेतनगुणोक्ती
तनसगाितील तनजीि िस्तू सजीि आहे त अशी कल्पना करून त्या मनुष्याप्रमाणे िागतात ककिंिा
कृती करतात असे त्जर्े िणिन असते ततर्े चेतनगण
ु ोक्ती हा अलिंकार होतो. उदाहरणार्ि
आला हा दारी उभा िसिंत फेरीिाला
पोते खािंद्यािरी सौद्याचे, दे ईल ज्याचे त्याला

कुटुिंबित्सल इर्े फणस हा, कटीखािंद्यािर घेिून बाळे

कर्र्ते त्याला कुशल मल
ु ािंच,े गिंगाजळीचे बेत आगळे
 शबदांच्या शक्ती, रस व काव्यगण
ु
अलभधा ( वाच्याथण )
अर्ि व्यक्त करण्याची शब्दाची जी शक्ती असते ततला अलभधा असे म्हणतात. या अलभधा
शक्तीच्या सहाय्याने प्रगट होणाऱ्या अर्ािस िाच्यार्ि असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
साप मारायला हिा.
मी एक लािंडगा पाहहला.
आमच्याकडे एक अमेररकन कुिा आहे .
बाबा जेिायला बसले.
घरात फार जळिा झाल्या आहे त.
आम्ही गहू खरे दी केला.

व्यंजना (व्यंगाथण)
मूळ अर्ािला बाधा न आणता दस
ु रा अर्ि व्यक्त करण्याची शब्दाची जी शक्ती असते ततला
व्यिंजना असे म्हणतात. या शक्तीने प्रकट होणाऱ्या अर्ािला व्यिंगार्ि असे म्हणतात.
उदाहरणार्ि
समाजात िािरणारे असले साप ठे चन
ू काढले पाहहजेत.
भुिंकणारे कुिे चाित नसतात.
तनिडणुका आल्या कक कािळ्याची कािकाि सुरु होते.
समाजातील असल्या जळिा िेळीच नष्ट केल्या पाहहजेत.
घड्याळाने पाचचे ठोके हदले.

िक्षणा (िक्षाथण)
शब्दाच्या मळ
ू अर्ािला बाधा येत असेल तर त्याला जळ
ु े लसा दस
ु रा अर्ि घ्यािा लागतो,
शब्दाच्या या शक्तीस लक्षणा शक्ती असे म्हणतात ि या शक्तीमुळे प्रगट होणाऱ्या अर्ािस
लक्षार्ि असे म्हणतात. उदाहरणार्ि
चला, पानािर बसा.
आम्ही गहू खातो.
बाबा ताटािर बसले.
आम्ही आजकाल ज्िारी खातो.
सय
ू ि बड
ु ाला.
पातनपतािर सव्िा लाख बािंगडी फुटली.

थोडक्यात पण महत्वाचे
विस्मय हा स्र्ायीभाि अदभत
ू रसाचा आहे .
स्र्ायीभािाना प्रहदप्त करणारे विभाि असतात.
प्रेमाच्या विफलतेतन
ू तनमािण होणारा शिंग
ृ ार --- विप्रलिंभ

वाक्प्रचार व म्हणी
शब्दशः होणाऱ्या अर्ािपेक्षा लभन्न ि विलशष्ट अर्ािने रूढ होऊन बसलेल्या शब्दसमूहाला
िाक्प्रचार असे म्हणतात. यालाच कोणी िाक्सिंप्रदाय असेही म्हणतात.

फक्त परीक्षेच्या दृष्टीने महत्वाचे वाक्प्रचार येथे दे त आहे .

उजेड पाडणे – मोठे काम करणे. एरिं डाचे गुऱ्हाळ – किंटाळिाणे भाषण करणे.
ओनामा – प्रारिं भ कणीक ततिंबणे – मार दे णे.
काखा िर करणे – जिळ काही नसणे. गुण उधळणे/पाजळणे – दग
ु ण
ुि दाखविणे
घागरगडाचा सुभेदार – पाणक्या चतुभज
ि होणे – कैद होणे, लग्न होणे.
चहा करणे – स्तुती करणे. चरु मुरे खात बसणे – खजील होणे.
जीिाची उलघाल होणे – खप
ू भीती िाटणे. तोंड टाकणे – बरळणे
िाहटका – कजाग बायको र्िंडा फराळ करणे – उपाशी राहणे.
धळ
ू भेट – उभ्या उभ्या झालेली भेट पोटास र्चमटा घेणे – अधिपोटी राहणे
त्रबनभाड्याचे घर – तरु
ु िं ग िाखाणणी करणे – स्तत
ु ी करणे.
षटकरणी होणे – गुप्त गोष्ट ततसऱ्यास सािंगणे
शेणसडा होणे – परीत्स्र्ती िाईट होणे / िाया जाणे
सद्गहदत होणे – गहहिरणे
सव्यापसव्य करणे – यातायात करणे. सुिंबाल्या करणे – पळून जाणे
हात ओला करणे – पैसा ककिंिा भोजन लमळणे
हात धरणे – िरचढ ठरणे

समानाथी शबद
अनल ----- विस्ति, पािक, अग्नी, िन्ही
अमत
ृ ----- सुधा, वपयष
ु
अरण्य ----- रान, कानन, िन, विवपन, जिंगल
अश्ि ----- घोडा, हय, तरु िं ग, िारू, िाजी
अही ----- साप, सपि, भुजिंग
आकाश ----- गगन, अिंबर, नभ, ख, आभाळ
आश्ययि ----- निल, अचिंबा, विस्मय
कमळ ----- राजीि, अिंबुज, पिंकज, सरोज, पद्म
कािळा ----- काक, िायस, एकाक्ष
काळोख ----- अिंधार, ततलमर, तम
खल ----- दृष्ट, नीच, दज
ु न
ि
चिंद्र ----- इिंद,ू सुधाकर, हहमािंशू, रजनीनार्, शशी
चािंदणे ----- कौमद
ु ी, ज्योत्स्ना, चिंहद्रका
झाड ----- तरू, िक्ष
ृ , पादप, द्रम
ु
तलाि ----- तडाग, सरोिर, कासार
हदिस ----- िार, िासर, अह्न
दे ि ----- सूर, ईश्िर, अमर, तनलमिक
धनुष्य ----- धनु, चाप, कोदिं ड, कामक
ुि
नदी ----- सररता, तहटनी, तरिं गीणी
निरा ----- पती, कािंत, भताि, धि, भ्रतार
पत्नी ----- भायाि, बायको, कािंता, दारा, जाया
पिित ----- नग, अभी, शैल, र्गरी
पाणी ----- जल, अिंबू, पय, उदक, जीिन, सलील, िारी
पान ----- पणि, पि, पल्लि
पर्थ
ृ िी ----- धरणी, अिनी, भूमी, धरती, िसुिंधरा, क्षमा
पोपट ----- राघू, रािा, शुक
फुल ----- पुष्प, सुमन, कुमुद, सुम
भाऊ ----- भ्राता, बिंध,ू सहोदर
भिंग
ु ा ----- भ्रमर, अली, लमललिंद, मधप
ु
मुलगा ----- पुि, सुत, निंदन, तनुज
मल
ु गी ----- सत
ु ा, तनया, आत्मजा, निंहदनी
डोळा ----- नयन, लोचन, चक्षु, नेि
ढग ----- जलद, पयोधर, घन, मेघ, अभ्र
युद्ध ----- रण, समर, सिंगर, सिंग्राम, लढाई
रस्ता ----- िाट, पर्, पिंर्, मागि
राजा ----- भप
ू , नप
ृ , नरे श, भप
ू ाल, पर्थ
ृ िीपती
राि ----- रजनी, यालमनी, तनशा
लक्ष्मी ----- श्री, रमा, कमला, इिंहदरा, िैष्णिी
िस्ि ----- पट, अिंबर, िसन, कपडा
िानर ----- कपी, मकिट, शाखामग
ृ
िारा ----- अतनल, पिन, िायु, समीरण
िीज ----- चपला, तड्रडत, त्रबजली, सौदालमनी
शिू ----- अरी, ररपू, िैरी, दष्ु मन
समुद्र ----- सागर, लसिंध,ू अणिि, रत्नाकर
लसिंह ----- केसरी, पिंचानन, मग
ृ ें द्र, िनराज
स्िी ----- ललना, महहला, ितनता, नारी, अबला
सय
ू ि ----- लमि, रिी, आहदत्य, सविता, भान,ू भास्कर
सोने ----- कनक, सुिणि, हे म, कािंचन
हत्ती ----- गज, किंु जर, सारिं ग, नाग
हात ----- कर, हस्त, पाणण, भूज, बाहू
क्षय ----- क्षीण, नाश, ह्रसत्ि

ववरुधाथी शबद ,शबदसमह

ू ाबद्दि एक शबद, म्हणी सवण पस्
ु तकातन
ू वाचणे.

ववरामगचन्हे
क्रमािंक र्चन्हाचे नाि र्चन्ह केव्हा िापरतात ? उदाहरण
१ पूणवि िराम . विधान ककिंिा िाक्य पूणि झाले हे तो घरी गेला.
दाखविण्यासाठी पू.ल.दे शपािंडे
शब्दािंचा सिंक्षेप दाखविण्यासाठी
२ अधिविराम ; दोन छोटी िाक्ये उभयान्ियी ढग खप
ू गजित
अव्ययािंनी जोडलेली असताना होते; पण पाऊस
झालाच नाही
३ स्िल्पविराम , एकाच जातीचे अनेक शब्द लागोपाठ हुशार, अभ्यास,ू
आल्यास -------------------------------- खेळकर ि आनिंदी
सिंबोधन दशिविताना ---- मध,ु इकडे मुले सिाांना
ये आिडतात.
४ अपण
ू ि विराम : िाक्याच्या शेिटी तपशील द्याियाचा पढ
ु ील क्रमािंकाचे
(उपपण
ू वि िराम) असल्यास विद्यार्ी उत्तीणि
झाले :
१,८,१४,२७,४०
५ प्रश्नर्चन्ह ? प्रश्नार्िक िाक्याच्या शेिटी तू केंव्हा आलास?
६ उद्गारर्चन्ह ! उत्कट भािना व्यक्त करताना ती अरे रे ! तो नापास
दाखविणाऱ्या शब्दाच्या शेिटी झाला.
७. अितरण र्चन्ह बोलणाऱ्याच्या तोंडचे शब्द तो म्हणाला, ”मी
दहु े री दाखिण्याकररता येईन.”
“ ”
एकेरी एखाद्या शब्दािर जोर द्याियाचा मल
ु ध्िनीन ‘िणि’
‘ ‘
असल्यास तसेच मख्
ु य गोष्ट सर्ू चत असे म्हणतात.
करण्यासाठी
‘व्याकरणाचा
दस
ु ऱ्याचे मत अप्रत्येक्ष सािंगताना अभ्यास
महत्िाचा‘ असे
त्यािंनी सािंर्गतले.
८ सिंयोगर्चन्हे - दोन शब्द जोडताना विद्यार्ी-भािंडार,
प्रेम-वििाह

ओळीच्या शेिटी शब्द अपुरा आजचा कायिक्रम

राहहल्यास शाळे -
पुढील पटािंगणािर
होईल.
९ आपसारण बोलता बोलता विचारमाललका मी ततर्े गेलो
र्चन्ह तुटल्यास पण --
--
(स्पष्टीकरण
र्चन्ह) तो मुलगा –
स्पष्टीकरण द्याियाचे असल्यास ज्याने बक्षीस
लमळिले –
 आपल्या शाळे त
आहे .

िेिनववषयक ननयमाविी
लेखनविषयक तनयमािंनस
ु ार मराठीत पढ
ु ीलप्रमाणे शब्द ललहहले जातात.

आिंबा, तिंत,ू घिंटा, हहिंग, सठ

िंु , गमिंत, करिं जी, गल
ु किंद, गिंगा, किंु कू, तिंटा, र्चिंच, उिं ट, किंकण,
तनबिंध, अलिंकार

सिंयम, सिंरक्षण, सिंलग्न, सिंिाद, सिंशय, सिंसार, लसिंह, अिंश, सिंस्कार, मािंस, सिंस्र्ा, सिंहार,
सिंयक्
ु त, किंस

मल
ु ािंस, घरािंत, त्यािंचा, त्यािंसाठी, दे शािंसाठी

मी, ही, त,ू ध,ू ज,ू ऊ, ती, जी, पी, बी, प,ू रू

आई, िाटी, टोपी, चें डू, बाळू, खेळू, वपशिी, चल

ु ती, िही, काठी, पेटी, दािंडू, िाळू, बोरू, र्गरणी,
सुपारी

किी, हरी, मध,ू गुरु, िायू, प्रीती

हरी, अन्योक्ती, अततर्ी, विभक्ती, सिंधी, कुलगुरू

कविराज, लघुकर्ा, िायुपुि, मत्ृ युलेख, गुरुदक्षक्षणा, भक्तीपर, हररकृपा, शिप

ू क्ष, पशुपक्षी,
रवििार, भानुविलास, गततमान
लक्ष्मीपुि, महीपाल, पर्थ
ृ िीतल, भूगोल, िधप
ू रीक्षा, िाणीिैभि, गौरीहर, दासीजन, िधि
ू र,
श्रीधर, नदीतीर, भर्गनीमिंडळ

विद्यार्ी, प्राणी, पक्षी, मिंिी, गुणी, धनी, योगी, स्िामी

विद्यार्ीगह
ृ , प्राणीसिंग्रह, पक्षक्षगण, मिंत्रिमिंडळ, स्िालमभक्त, योर्गराज

परिं तु, अद्यवप, तर्ावप, अतत, इतत, यद्यवप, यर्ामतत

खीर, पीठ, फूल, सन

ू , गरीब, कठीण, नाईक, हुरूप, विहीर, दीर, नीट, मल
ू , ऊस, बहीण,
जमीन, ठाऊक, घेऊन, िसूल
गुण, युग, विष, वप्रय, मधरू , बहुत, मिंहदर, अतनल पररर्चत, स्र्ातनक, बुध, सुख, हहम, लशि,
कुसुम, तरुण, रलसक, चतुर, नागररक, सामात्जक

ककडा, गुणी, वपसू, मेहुणा, सररता, िककली, पाहहजे, लमळवितो, हदिा, सुरी, सुरु, तालुका,
गररबी, महहना, ठे विले, फसविले

पूजा, भीती, प्रीती, पूि,ि दीप, पीडा, निीन, सिंगीत, लीला, नीती, कीती, चण
ू ,ि नीच, क्रीडा,
शरीर, परीक्षा

नागपूर, एखादा, कोणता, हळूहळू, तसूतस,ू मुळूमळ

ु ू

अर्ाित, क्िर्चत, तस्मात, साक्षात, विद्िान, कदार्चत, पररषद, पश्चात, ककिंर्चत, विद्युत,
सम्राट, श्रीमान, भगिान, सिंसद

ही

िेिनातीि शद्ध
ु शबद
कल्पना अशा चमत्कार तत्पर दप्तर शब्द शुद्ध उदाहरण
जास्त भूगोल लसिंह सिंसार

आध्यात्त्मक अततर्ी अनसूया आशीिािद ऊमी ऊहापोह उष्ण को्यधीश

 उज्ज्िल मर्र्तार्ि मिंहदर महत्त्ि माहात्म्य रिीिंद्र विध्यर्ि साहाय्य
साह्य सहायक सश
ु ीला सज्ञ
ु नैऋत्य तनभि नािीन्य तत्त्ि
गह
ृ पाठ

जादा ततसरा दक
ु ान दस
ु रा पहहला पाणी पोलीस मदत
सफेत अध:पात अिंधकार घनश्याम र्धक्कार तन:स्पह
ृ पर्
ृ क्करण द:ु ख
मन:त्स्र्ती हाहाकार

अिंगुष्ठ बललष्ठ कतनष्ठ सष्ृ ट ज्येष्ठ िररष्ठ विलशष्ट उत्कृष्ट

इशारा दृश्य लेश विशद विषाद विशेष शुश्रष

ू ा

अलीकडे आिश्यक अधीन अिंग इस्िी इयत्ता उच्च उग्र

उद्योगीकरण खाऊन जेिून सशाचा दक्षक्षणा दि
ू ाि विनिंती

छापलेला उतारा पाहून तो िहीत उतरविणे याला अनुलेखन असे म्हणतात.

पुस्तकात पाहून उतारा ललहहण्याबरोबरच ऐकलेला मजकूर जसाच तसा योग्य विरामर्चन्हािंसह
सि
ु ाच्च अक्षरात त्रबनचक
ू ललहून दाखविणे याला श्रत
ु लेखन असे म्हणतात.

िेिनववषयक महत्वाचे

स्पष्टोच्चारीत अनन
ु ालसकािंबद्द्ल शीषित्रबिंद,ू अनस्
ु िार, हटिंब द्यािा.

एकाक्षरी शब्द नेहमी दीघि ललहािा.

मराठी भाषेत शब्दाच्या शेिटी येणारा इकार ककिंिा उकार नेहमी दीघि ललहािा.

मराठी भाषेतील अिंत्य अक्षर दीघि स्िरािंत असेल तर उपािंत्य इकार िा उकार ह्रस्ि असतो.

अन हा शब्द व्यिंजनािंत ललहािा.