Home  Subjects (विषय)  Marathi (मराठी) 

विभक्ती व त्याचे प्रकार

By Shital Burkule Last updated Jun 29, 2018

विभक्ती व त्याचे प्रकार

Must Read (नक्की वाचा):

क्रियापद व त्याचे प्रकार

 नामे व सर्वनामे यांचा वाक्यातील क्रियापदाशी किंवा इतर शब्दांशी येणारे संबंध ज्या विकारांनी दाखविले जातात त्या
विकारांना ‘विभक्ती’ असे म्हणतात.
 नामाचे किंवा सर्वनामचे रूप तयार करण्यास त्याला जी अक्षरे जोडली जातात त्यांना ‘प्रत्यय’ असे म्हणतात.
 नामांच्या किंवा सर्वनामांच्या क्रियापदांशी किंवा इतर शब्दांशी असणारा संबंध 8 प्रकारचा असतो, म्हणून विभक्तीचे
एकू ण 8 प्रकार पडतात.

 प्रथमा – प्रत्यय नाहीत – प्रत्यय नाहीत – कर्ता

 व्दितीया – स, ला, ते – स, ला, ना, ते – कर्म
  तृतीया – ने, ए, शी – ने, शी, ही, ई – करण
 चतुर्थी – स, ला ते – स, ला, ना, ते – संप्रदान
 पंचमी – ऊन, हून – ऊन, हून – अपादान
 षष्टी – चा, ची, चे – चा, ची, चे – संबंध
 सप्तमी – त, ई, आ – त, ई, आ – अधिकरण
 संबोधन – नो – संबोधन

विभक्तीचे अर्थ :
 1) कारकार्थ/ कारकसंबंध

वाक्यातील नाम/सर्वनाम यांचे क्रियापदांशी जे संबंध असतात, त्यांना ‘कारकार्थ’ असे म्हणतात. तसेच क्रियापदाशिवाय इतर
शब्दांशी असलेले जे संबंध असतात त्यांना ‘उपपदार्थ’ असे म्हणतात.

विभक्तीचे मुख्य 6 कारकार्थ आहेत

 कर्ता
 कर्म
 करण
 संप्रदान
 अपादान (वियोग)
 अधिकरण

1) कर्ता –

 क्रियापदाने दर्शविलेली क्रिया करणारा कोणीतरी असतो, त्यास ‘कर्ता’ असे म्हणतात. कर्त्यांची विभक्ती के व्हा-के व्हा
प्रथमा असते.
 प्रथमेचा प्रमुख असते. प्रथमेचा प्रमुख कारकार्थ कर्ता असतो.
 उदा. राम आंबा खातो.

2) कर्म –

 कर्त्यांने के लेली क्रिया कोणावर तरी घडलेली किंवा घडते हे सांगणारा शब्द म्हणजे ‘कर्म’ होय.
 हे प्रत्यक्ष कर्म असते याची विभक्ती व्दितीया असते.
 व्दीतीयेचा प्रमुख कारकार्थ कर्म असतो.
 उदा. राम रावणास मारतो.
3) करण –

 वाक्यातील क्रिया ज्या साधनाने घडते त्याला ‘करण’ असे म्हणतात.

 करण म्हणजे क्रियेच साधन.
 उदा. आई चाकू ने भाजी कापते.
 या वाक्यात कापण्याची क्रिया चाकू या साधनाने होत आहे. म्हणून चाकू ने या शब्दांची विभक्ती तृतीया असून तृतीयेचा
मुख्य कारकार्थ करण होय.

4) संप्रदान –

 जेव्हा क्रिया दानाचा अर्थ व्यक्त करते तेव्हा ते दान (कोणतीही वस्तू) ज्याला करण्यात येते त्या शब्दाला किंवा क्रिया
ज्याला उद्देशून घडतात त्या वस्तूला व स्थानाला ‘संप्रदान’ असे म्हणतात.
 दान देण्याची क्रिया ज्याच्यावर होते त्याला ‘संप्रदान’ असे म्हणतात.
 उदा. मी गुरुजींना दक्षिणा दिली.
 या वाक्यात दान देण्याची क्रिया गुरुजी या शब्दावर होत असून त्याची विभक्ती चतुर्थी व चतुर्थीचा मुख्य कारकार्थ
संप्रदान होय.
 आजीने नातीला गोष्ट सांगितली.
 गुरुजी मुलांना व्याकरण शिकवतात.

5) आपदान (वियोग) –

 क्रिया जेथून सुरू होते तेथून ती व्यक्ती व वस्तू दूर जाते म्हणजे क्रियेच्या संबंधाने त्याच्यापासून एखाधा वस्तूचा वियोग
दाखविण्याचा असतो त्यास ‘अपादान’ म्हणतात.
 उदा. मी शाळेतून आताच घरी आलो.
 या वाक्यातील शाळेतून या शब्दातून अपादानाचा अर्थ व्यक्त होत असून त्याची विभक्ती पंचमी ही असून पंचमीचा मुख्य
कारकार्थ अपादान हा होय.

6) अधिकरण (आश्रय/ स्थान) –

 वाक्यातील क्रिया कोठे किंवा के व्हा घडली हे क्रियचे स्थान किंवा काळ दर्शविणार्‍या शब्दांच्या संबंधास ‘अधिकरण’
असे म्हणतात.
 उदा. दररोज सकाळी मी शाळेत जातो.
 या वाक्यातील सकाळी व शाळेत हे शब्द अनुक्रमे क्रियेचा काळ व शाळेत हे शब्द क्रियेचे स्थळ दर्शवित असून त्यांची
विभक्ती सप्तमी ही आहे व त्या सप्तमीचा मुख्य कारकार्थ अधिकारण हे आहे

2) उपपदार्थ :
 नाम किंवा सर्वनाम यांचे क्रियापदाशिवाय इतर शब्दांशी असलेले जे संबंध असतात त्यांना ‘उपपदार्थ’ असे म्हणतात.
  उदा. आमच्या वर्गातील मधुने शाळेचे सुवर्णपदक जिंकले.
 वाक्यातील उद्देश: आमच्या वर्गातील मधुने.
 वाक्यातील विधेय: शाळेचे सुवर्णपदक जिकले.

सामान्य रूप :
विभक्ती प्रत्यय लावण्यापूर्वी तसेच शब्दयोगी अव्यय लावण्यापूर्वी नाम किंवा सर्वनामाच्या मूळ स्वरुपात जो बद्दल होतो त्याला
‘सामान्य रूप’ असे म्हणतात.

उदा.

 घोडा: घोड्यास, घोड्याला, घोड्याने, घोड्याचा.- या सर्व शब्दांमध्ये ‘घोड्या’ हे सामान्यरूप.

 पाणी: पाण्यास, पाण्याला, पाण्याने, पाण्याचा – या सर्व शब्दांमध्ये ‘पाण्या’ हे सामान्यरूप.

पुल्लिंगी नामांचे सामान्यरूप :

1. ‘अ’ कारान्त पुल्लिंगी नामाचे रूप ‘आ’ कारान्त होते.

उदा.

 खांब-खांबास,
 काळ-काळास
 निर्णय-निर्णयास/निर्णयाने
 दोर-दोरास/दोराने
 बाक-बाकास/बाकाला.

2. ‘आ’ कारान्त पुल्लिंगी नामाचे सामान्य रूप ‘या’ कारान्त होते.

उदा.

 घोडा-घोड्यास, घोड्याला
 दोरा– दोर्‍यास, दोर्‍याने
 पंखा-पंख्याला, पंख्यास

अपवाद: आजोबा, दादा, काका, मामा, राजा, यांचे सामान्यरूप होत नाही.

3. ‘ई’ कारान्त पुल्लिंगी नामाचे सामान्य रूप ‘या’ कारान्त होते.

उदा.
  धोबी-धोब्याला, धोब्यास
 तेली-तेलीला, तेल्यास
 माळी-माळीला, माळ्यास

अपवाद : हत्ती, नंदी, पंतोती, मुनी, ऋषी, भटजी.

4. ‘ऊ’ कारान्त पुल्लिंगी नामाचे सामान्यरूप ‘वा’ कारान्त होते.

उदा.

 भाऊ-भावास, भावाचा
 विंचू-विंचवास, विंचवाला
 नातू-नातवाला, नातवास.

5. ‘ए’ कारान्त पुल्लिंगी नामाचे सामान्य रूप ‘या’ कारान्त होते.

उदा.

 फडके -फडक्यांचा
 गोखले-गोखल्यांचा
 फु ले-फु ल्यांचा

6. ‘ओ’ कारान्त पुल्लिंगी नामाचे सामान्यरूप ‘ओ’ कारान्त राहते.

उदा.

 किलो-किलोस, किलोला
 धनको-धनकोस, धनकोला
 हीरो-हीरोला, हिरोस.

स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप :

1. ‘अ’ कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप एकवचनात ‘ए’ कारान्त होते व अनेकवचनात ‘आ’ कारान्त होते.

उदा.

 वीट-विटेस, विटेला, विटांना, विटांचा.

 जीभ-जीभेस, जिभेला, जिभांचा, जिभांना
 सून-सुनेस, सुनेला, सुनांना, सुनेचा.
2. काही वेळा ‘अ’ कारान्त स्त्रीलिंग नामाचे सामान्यरूप ‘ई’ कारान्त होते.

उदा.

 भिंत-भिंतीस, भिंतीला, भिंतीचा

 विहीर-विहिरीस, विहिरीला
 पाल-पालीस, पालीला

3. ‘आ’ कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप ‘ए’ कारान्त होते.

उदा.

 शाळा-शाळेत, शाळेस, शाळेला.

 भाषा-भाषेत, भाषेस, भाषेचा.
 विधा-विधेस, विधेला, विधेचे

4. ‘ई’ कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्य रूप एकवचनात ‘ई’ कारान्त व अनेकवचनात ‘ई’ कारान्त किंवा ‘य’ कारान्त
होते.

उदा.

 भक्ती-भक्तीने
 नदी-नदीस
 स्त्रि-स्त्रिस, स्त्रिया, स्त्रियांचा
 बी-बीस, बियांचा
 दासी-दसींचा, दासीला
 पेटी-पेटीस, पेटीला.

5. ‘ऊ’ कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप होत नाही. क्वचित ते ‘वा’ कारान्त होते.

उदा.

 ऊ-ऊवास, उवाला
 काकू -काकू स, काकू ला.
 सासू, सासुला, सासवांना.

6. ‘ओ’ कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप एकवचनात होत नाही व अनेकवचनात ‘आ’ कारान्त होते.

उदा.
  बायको-बायकांना, बायकांचा.

नपुंसकलिंगी नामांचे सामान्यरूप:

1. ‘अ’ कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे सामान्यरूप ‘आ’ कारान्त होते.

उदा.

 मूल-मुलास, मुलाला, मुलांना

 पान-पानास, पानाला, पानांना

2. ‘ई’ कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे सामान्यरूप ‘या’ कारान्त होते.

उदा.

 पाणी-पाण्यात, पाण्याचा
 मोती– मोत्यात, मोत्याचा
 लोणी-लोण्यात, मोण्याचा

3. ‘ऊ’ कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे सामान्यरूप ‘आ’ कारान्त होते.

उदा.

 लिंबू-लिंबास, लिंबाचे
 कोकरू-कोकारास, कोकराचे

4. काही वेळा ‘ऊ’ कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे सामान्यरूप ‘वा’ कारान्त होते.

उदा.

 कुं कू -कुं कवास, कुं कवाचा

 गडू -गडवास, गडवाचा

5. ‘ए’ कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे सामान्यरूप ‘या’ कारान्त होते.

उदा.

 तळे -तळ्यात, तळ्याला

 के ळे -के ळ्याची, के ळ्याचे
 खोके -खोक्यात, खोक्याला
 डोके -डोक्यात, डोक्याला
विशेषणाचे सामान्यरूप :
1. ‘अ’ कारान्त ‘ई’ कारान्त व ‘ऊ’ कारान्त विशेषणाचे सामान्यरूप होत नाही.

उदा.

 जगात गरीब माणसांना कोणी विचारात नाही.

 त्याचे लोकरी कपड्यांचे दुकान आहे.
 मला कडू कारल्याची भाजी आवडते.

2. ‘आ’ कारान्त विशेषणांचे सामान्यरूप ‘या’ कारान्त होते.

उदा.

 भला माणूस-भल्या माणसास

 हा मुलगा-ह्या मुलास
 खरा माणूस– खर्य्या माणसाला.

Must Read (नक्की वाचा):

नाम व त्याचे प्रकार

Shital Burkule
Shital is very passionate content writer and likes to write about more stuff related to news about
education.

6 COMMENTS

Sanket Metkar Says  5 years ago

Nice information

Sujit Says  5 years ago

I want information about विभक्ती आणी पृकार

 Vardhman Jayram Kalyankar Says  5 years ago

Hi I feel van rakshak Bharti form please give me advice for getting the job in forest department

Satish Rawale Says  5 years ago

‘विभक्ती’ आणि ‘प्रत्यय’ या दोघान्मधला प्रामाणित व्याकरणात काय भेद सांगितलेला आहे?

Yashraj Says  3 years ago

Thanks for this information i am safe now because it was my home work and I don’t no vibhakti

Sadanand Kumbhar Says  2 years ago

महत्त्वाचे या शब्दाची विभक्ती आणि कारकार्थ सांगा

© 2024 - MPSC World. All Rights Reserved.