MA Marathi Paper 1 साहित्याचे स्वरूप आणि आस्वाद प्रक्रिया

Sce.S.
cejeþer
me$e - I (CBCS)
cejeþer DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ - I

meeefnl³ee®es mJeªHe DeeefCe DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee
(THEORY OF LITERATURE)
efJe<e³e keÀes[ : 73418

© UNIVERSITY OF MUMBAI
ÒeeO³eeHekeÀ megneme Hes[CeskeÀj

kegÀueiegª,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
ÒeeO³eeHekeÀ jJeeRê o. kegÀuekeÀCeea ÒeeO³eeHekeÀ ÒekeÀeMe ceneveJeej
Òe-kegÀueieg©, meb®eeuekeÀ,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF& otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
He´keÀuHe mecevJe³ekeÀ : Deefveue yevekeÀj

keÀuee DeeefCe ceeveJ³e efJeÐeeMeeKee ÒecegKe,
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
DeY³eeme mecevJe³ekeÀ : ceefve<ee yevekeÀj
meene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ cejeþer efJeYeeie
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee,
mebHeeokeÀ ë [e@. megveerue DeefYeceeve DeJe®eej
meene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ cejeþer efJeYeeie,
jeve[s YeJeve, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
uesKekeÀ ë Òee. [e@. jcesMe meeUgbKes

meene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ, cejeþer efJeYeeie,
osJe®ebo ceneefJeÐeeue³e, Depeg&veveiej, keÀesuneHetj.
: Òee. [e@. meejerHeg$e legHesjs

mebiecesMJej ceneefJeÐeeue³e, meesueeHetj,
: Òee. ceefve<ee yevekeÀj
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee,
cee®e& 2021, cegêCe - 1, ISBN- 978-93-91735-61-6

He´keÀeµekeÀ ë meb®eeuekeÀ, otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ,
ipin Enterprises efJeÐeeveiejer, cegbyeF& -400 098.
Tantia Jogani Industrial Estate, Unit No. 2,
De#ej pegUCeer Je cegêCe ë cegbyeF& efGround
JeÐeeHeerþ cegêFloor,
Ceeue³e, Sitaram Mill Compound,
J.R. Boricha Marg, Mumbai - 400 011
efJeÐeeveiejer, meeblee¬egÀPe (HetJe&), cegbyeF& - 400098
Devegke´ÀceefCekeÀe
ke´ÀceebkeÀ DeO³ee³e He=<þ ke´ÀceebkeÀ
me$e - 1
1. meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer - Òee. [e@. jcesMe meeUgbKes 01
2. meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³ee - Òee. [e@. meejerHeg$e legHesjs 23

2.1 meeefnl³ee®eer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee - Òee. [e@. meejerHeg$e legHesjs 35
3.1 meeefnl³ee®es Òe³eespeve - Òee. ceefve<ee yevekeÀj 47
3.2 meeefnl³ee®es Òe³eespeve - Òee. ceefve<ee yevekeÀj 58

I
Sce.S. Yeeie - 1 cejeþer

DeY³eeme¬eÀce
meeefnl³ee®es mJeªHe DeeefCe DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee
ÒeLece me$e
IeìkeÀ 1 : meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer :

1) efJeefJeOe HejbHejeceOeerue cenÊJee®³ee meeefnl³e J³eeK³ee DeeefCe l³eeb®eer ef®eefkeÀlmee
2) meeefnl³eke=Àleer®eer efJeefJeOe Debies - efJemleejeves ®e®ee&
3) meeefnl³eeke=Àleerleerue DevegYeJee®eer JewefMe<ìîes - Deelceefve<þe, meWefê³e SkeÀelcelee, Yee<es®eer
JewefMe<ìîeHetCe&lee, efJeefMe<ìlee DeeefCe meeJe&ef$ekeÀlee, meeefnl³ee®es ceeO³ece Je meeOeve ³eeleerue
HeÀjkeÀ, meeefnl³ee®ee Ieeì
IeìkeÀ 2 : meeefnl³eefveefce&leer Òeef¬eÀ³ee DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee / DevegYeJeef¬eÀ³ee :

1) meeefnl³eefveefce&leer Òeef¬eÀ³ee - Yeejleer³e HejbHejsleerue ÒeefleYeeMekeÌleer®ee efJe®eej, keÀuHeveeMekeÌleer
meboYee&leerue Huesìes, keÀebì, keÀesueefjpe, ÖeÀe@F[, ÒeYeekeÀj HeeO³es F. ®ee efJe®eej
2) meeefnl³ee®eer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee - meeefnl³eevegYeJee®es meJe&meeOeejCe mJeªHe - Jee®eveÒeef¬eÀ³ee,
keÀeueeefOeef<þle, mebMues<eCe - efJeMues<eCe Òeef¬eÀ³ee F. meeefnefl³ekeÀ %eeve#ecelee - peesveeLeve
keÀuej
IeìkeÀ 3 : meeefnl³ee®es Òe³eespeve :

1) meeefnl³e Òe³eespeve - ueewefkeÀkeÀleeJeeoer YetefcekeÀe - mel³e / %eeve, veerleer, yeebefOeuekeÀer
2) meeefnl³e Òe³eespeve - mJee³eÊeleeJeeoer YetefcekeÀe
meeQo³e&efveefce&leer - keÀuesmeeþer keÀuee ner YetefcekeÀe / DeeefJe<keÀejJeeoer efme×eble, mJee³eÊeleeJeeo
Je ueewefkeÀkeÀleeJeeo ³eeb®ee cesU Ieeuet HeenCeejer YetefcekeÀe
Hejer#ee He×le :
’meeefnl³ee®es mJeªHe DeeefCe DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee“ ³ee DeY³eemeHeef$ekesÀmeeþer oesve He×leeRveer
Hejer#ee Iesleueer peeF&ue :
De) Debleie&le ®ee®eCeer Hejer#ee - 40 iegCe
Dee)me$eeble Hejer#ee - 60 iegCe

40 iegCeebmeeþer, efJe<e³e DeO³eeHekeÀ mebyebefOele me$eele 20-20 iegCeeb®³ee oesve Debleie&le Hejer#ee
Dee³eesefpele keÀjleerue. ³ee Debleie&le Hejer#eeb®³ee efveefÍ®ele kesÀuesu³ee leejKeeb®eer Iees<eCee, me$ee®es DeO³eeHeve
meg© Peeu³eeveblej®³ee Heefnu³ee oesve DeeþJe[îeeble kesÀueer peeF&ue. mebyebefOele Debleie&le Hejer#eeb®³ee
efvekeÀeuee®eer leejerKe DeeOeer Ieesef<ele keÀªve, l³ee efoJeMeer leHeemeuesu³ee GÊejHeef$ekeÀe Heefj#eeLeeAvee
oeKeefJeC³eele ³esleerue.
II
Dee) me$eeble Hejer#ee - 60 iegCe

JejerueHewkeÀer Òel³eskeÀ IeìkeÀeJej DeeOeejuesues 3 ÒeMve He³ee&³eebmen efJe®eejues peeJesle, ®eewLee ÒeMve ne
Òel³eskeÀ IeìkeÀeJej DeeOeeefjle 3 efìHeeb®ee DemeeJee, Je l³eebvee Debleie&le He³ee&³e DemeeJesle.
meboYe& ûebLemet®eer :
1) kegÀUkeÀCeea, Jee.ue., meeefnl³e: mJeªHe DeeefCe meceer#ee, Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, 1975.
2) iee[ieerU, iebieeOej; Ke[keÀ DeeefCe HeeCeer, Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, 1960.
3) iee[ieerU, me.je., keÀeJ³eMeeñeÒeoerHe, ceesIes ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj, 1962.
4) peesie je. Þeer., DeefYeveJe keÀeJ³eÒekeÀeMe, Jnerveme ÒekeÀeMeve, HegCes, 1997.
5) osMeHeeb[s, ie.$³eb., Yeejleer³e meeefnl³eMeem$e, Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, 1980.
6) OeeWie[s, jcesMe, MewueerJew%eeefvekeÀ meceer#ee, efoueerHejepe ÒekeÀeMeve, HegCes 1998.
7) efvejieg[keÀj, Yeejleer; meceer#eemebefnlee, Meyoeue³e ÒekeÀeMeve, ÞeerjeceHetj 2012.
8) vescee[s, Yeeue®ebê; meeefnl³ee®eer Yee<ee, meekesÀle ÒekeÀeMeve, Deewjbieeyeeo, 1987
9) HeeìCekeÀj je.Yee., meeQo³e&ceerceebmee, ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, 1974
10) HeeìCekeÀj, Jemeble, meeefnl³eMeem$e: mJeªHe DeeefCe mecem³ee, HeëiebOee ÒekeÀeMeve, HegCes, 2006.
11) Heeìerue iebieeOej; meceer#es®eer veJeer ªHes, ce@pesefmìkeÀ yegkeÀ mìe@ue, cegbyeF&, 1955 (Òe. Dee.)
1975 (le=. Dee.)
12) Heeìerue iebieeOej, meceer#eeceerceebmee, ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, 2011
13) HeeO³es ÒeYeekeÀj, meeQo³ee&vegYeJe, FmLesefìkeÌme meesmee³eìer DeeefCe ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, 1977
14) yes[skeÀj efo.kesÀ., meeefnl³eefJe®eej, Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, 1964
15) ce{xkeÀj, yee.meer., keÀuee DeeefCe ceeveJe, (Deveg. peesMeer je.efYe.) ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, 1983
16) ce{xkeÀj yee.meer., meeefnl³e DeeefCe meeQo³e&, ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, (Òe. Dee. 1955), le=.Dee.
1983
17) ceeueMes, efceefuebo, DeeOegefvekeÀ Yee<eeefJe%eeve: efme×eble DeeefCe GHe³eespeve, ueeskeÀJee*dce³eie=n, cegbyeF&,
1955.
18) jmeeU, megOeerj; keÀefJelee DeeefCe Òeeflecee, ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, 1982.
19) je³ekeÀj meerleejece Je Flej (mebHee.), Jee*dce³eerve Jeeo: mebkeÀuHevee Je mJeªHe, cesnlee HeefyueefMebie
neTme, HegCes 1990
20) jsies, Heg.efMe., íebomeer, ceewpe ÒekeÀeMeve, 1968,
21) JesueskeÀ jsves Je Dee@mìerve Jee@jve; meeefnl³eefme×eble, Deveg. ceeueMes me.ieb., ceneje<ì^ jep³e
meeefnl³e mebmke=Àleer ceb[U, cegbyeF&, 1982.
22) JewÐe mejesefpeveer Je Flej (mebHee.) Jee*dce³eerve cenÊee, cejeþer efJeYeeie, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ DeeefCe
ueeskeÀJee*dce³eie=n cegbyeF&, 1991
III
23) Daiches, David : Critical Approaches to Literature, Longmans,

London, 1963, (Indian Rept)
24) Lodge, David (ed.): 20th Century Literary Criticism : A Reader,
Longmans, London and New York, 1972.
25) Lodge, David (ed.) : Modern Criticism and Theory : A Reader,
Longmans, America, 1991 (5th Edition)
26) Wellek, Rene and Warren, Austin : Theory of Literature,
Jonathan Cape, London, 1961.
27) efve³elekeÀeefuekeÀebleerue meboYe& : Heeìerue iebieeOej, ef®evnceerceebmee, Deveg<ìgYed, peeves-HesÀyeǵ. 1992,
uesKe 4.


1
IeìkeÀ -1
meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GÎsMe
1.1 ÒeemleeefJekeÀ
1.2 efJe<e³eefJeJes®eve
1.3 ueefuele meeefnl³e DeeefCe ueefueleslej meeefnl³e
1.4 meeefnl³ee®eer J³eeK³ee
1.5 HeeM®eeÊ³eeb®ee meeefnl³eefJe<e³ekeÀ efJe®eej
1.6 meeefnl³eke=ÀleeR®eer efJeefJeOe Debies
1.7 meeefnl³eke=ÀleeRceOeerue DevegYeJeeb®eer JewefMe<ìîes
1.8 meceejesHe
1.9 mejeJeemeeþer ÒeMve
1.10 meboYe&
1.0 GÎsMe
1) efJeÐeeL³ee¥vee ueefuele meeefnl³e cnCepes keÀe³e ns mecepesue.

2) efJeÐeeL³ee¥vee meeefnl³ee®eer efJeefJeOe Debies mecepetve Ieslee ³esleerue.
3) efJeÐeeL³ee¥vee meeefnl³eke=ÀleeR®³ee IeìkeÀeb®es efJeMues<eCe keÀjlee ³esF&ue.
4) efJeÐeeL³ee¥vee meeefnl³eke=ÀleeRceOeerue DevegYeJeeb®eer JewefMe<ìîes mecepetve Ieslee ³esleerue.
5) efJeÐeeL³ee¥vee meeefnl³ee®³ee Ieeìe®es mJeªHe mecepetve Ieslee ³esF&ue.
1.1 ÒeemleeefJekeÀ ë
meeefnl³e ne ceeCemee®³ee Dee³eg<³eeleerue DeefJeYeep³e IeìkeÀ Deens. Òee®eerve keÀeUeHeemetve

ceeCemee®es meeefnl³eeMeer Deieoer Ieefve<þ veeles Deens. ceewefKekeÀ meeefnl³e DeeefCe efueefKele meeefnl³e Demes
meeefnl³ee®es ÒeecegK³eeves oesve cegK³e Yeeie He[leele. pes JeeCeerves, leeW[eves G®®eejues peeles l³ee
meeefnl³eeuee ceewefKekeÀ meeefnl³e Demes cnìues peeles DeeefCe pes keÀeieoeJej uesKeCeerves DeLeJee Hesveeves
efueefnues peeles l³eeuee mLetueceeveeves efueefKele meeefnl³e Demes mebyeesOeues peeles. meeefnl³e ne Meyo DeeHeCe
KetHe J³eeHekeÀHeCes JeeHejlees. HeCe meeefnl³e cnCepes vescekesÀ keÀe³e? l³ee®es mJeªHe vescekesÀ keÀmes Demeles? les
Flej meeefnl³eeHes#ee JesieUs keÀmes Demeles? DeMee meeefnl³ee®eer vescekeÀer ue#eCes keÀesCeleer Demeleele?
meeefnl³eke=ÀleeR®es JesieJesieUs IeìkeÀ keÀesCeles Demeleele? meeefnl³eke=ÀleeRceOeerue DevegYeJe cnCepes keÀe³e,
2
l³ee®es mJeªHe keÀmes Demeles? meeefnl³ee®es DeeMe³eeMeer DeeefCe Deeke=ÀleeryebOeeMeer cnCepes®e IeeìeMeer keÀesCeles
DeeefCe keÀmes veeles Demeles? keÀueeke=Àleer®ee Ieeì cnCepes keÀe³e? ns meejs keÀener efJemleejeves mecepetve IesCes
KetHe cenÊJee®es Deens. keÀejCe owvebefove peerJeveele DeemJeeoe®³ee, DeY³eemee®³ee DeeefCe J³eeJeneefjkeÀ
iejpeeb®³ee DeeJeM³ekeÀlesvegmeej DeeHeuee meeefnl³eeMeer melele mebHeke&À ³esle Demelees. l³eecegUs DeeHeCe ³ee
ÒekeÀjCeele Jejerue cegÐeeb®³ee Deveg<ebieeves meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer cnCepes®e meeefnl³ee®es mJeªHe keÀmes Demeles;
ns mecepetve IesC³ee®ee Òe³elve keÀjCeej Deenesle.
1.2 efJe<e³eefJeJes®eve
meeefnl³ee®ee efJe®eej ns peerJeve J³eJeneje®es SkeÀ cenÊJeHetCe& Debie Deens. mLetueceeveeves keÀLee,
keÀefJelee, keÀeobyejer, veeìkeÀ, ®eefj$e, Deelce®eefj$e, efveyebOe, ueefuele efveyebOe, Jew®eeefjkeÀ meeefnl³e,
DevegJeeefole meeefnl³e ³ee meJee¥®ee `meeefnl³e' DeLeJee `Jee*dce³e' ³ee ÒekeÀejele meceeJesMe kesÀuee peelees. ³ee
meeefnl³ee®eer cnCetve keÀener JewefMe<ìîes DeLeJee ue#eCes Deensle. Òee®eerve keÀeUeleerue meble, Heble, DeeefCe leble
meeefnl³e keÀefJeles®³ee (keÀeJ³ee®³ee) mJeªHeele efueefnues peele nesles. l³eecegUs meJe&®e ÒekeÀej®³ee
meeefnl³eeuee keÀeJ³e, DeeefCe l³ee®³ee meceer#esuee keÀeJ³eefJe®eej (keÀeJ³eMeem$e) Demes cnìues peele nesles.
keÀeJ³e efJe®eejeuee®e DeeOegefvekeÀ keÀeUele meeefnl³eefJe®eej Demesner cnìues peeles.
JeemleefJekeÀ meeefnl³e ³ee Meyoe®ee J³eeHekeÀ DeLe& `meeceûeer' Demee Deens. Hejer#es®es meeefnl³e,
mJe³ebHeekeÀe®es meeefnl³e, Mesleer®es meeefnl³e Fl³eeoer Demes MeyoÒe³eesie DeeHeCe vesnceer keeHejle Demelees.
leLeeefHe ³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe p³ee meeefnl³ee®ee efJe®eej keÀjCeej Deenesle; les meeefnl³e Jejerue ÒekeÀej®³ee
meeefnl³eeHes#ee efYeVe Deens. DeeHeCe p³ee meeefnl³ee®eer ®e®ee& keÀjlees Deenesle, l³ee meeefnl³ee®ee efJe®eej
keÀjlee `meeefnl³e' ne Meyo SkeÀ®e SkeÀ Demee efJeefMe<ì DeLe& meebielees DeeefCe lees cnCepes ùesKeve' ne
nes³e. ³ee uesKevee®³ee meboYee&lener meeefnl³e ner meb%ee meceeJesMekeÀ Deens. ³eeuee®e Jee*dce³e Demesner cnìues
peeles. pes JeeCeerce³e les Jee*dce³e DeeefCe pes efueefKele les meeefnl³e Demes mLetueceeveeves DeeHeCe cnCet MekeÀlees.
DeMeer DeLee&®eer J³eeHekeÀlee oesvner meb%eebyeeyele efomeles. leLeeefHe meJe&®e ÒekeÀej®³ee uesKeveeuee meeefnl³e
Demes cnìues peele veener. GoenjCeeLe& pevcekegbÀ[ueer, Heb®eebie, Deew<eOe GHe®eejeb®³ee efìHeC³ee ³eebvee kegÀCeer
meeefnl³e Demes cnCele veener. l³eecegUs DeeHeu³ee ¢<ìerves meeefnl³e cnCepes vescekesÀ keÀe³e ns mecepetve Iesleues
Heeefnpes, les DeeHeCe Heg{erueÒeceeCes mecepeeJetve IesT.
1.3 ueefuele meeefnl³e DeeefCe ueefueleslej meeefnl³e
mebmke=ÀleceOeerue `mebefnle' ³ee MeyoeHeemetve `meeefnl³e' ³ee Meyoe®eer GlHeÊeer Peeueer Deens Demes
cnìues peeles. Demes meeefnl³e DeveskeÀ ÒekeÀejebceO³es efueefnues peeles. pemes keÀer keÀLee, keÀefJelee, keÀeobyejer,
veeìkeÀ, meceer#ee Fl³eeoer. meeefnl³eele ùeefuele meeefnl³e' DeeefCe ùeefueleslej meeefnl³e' Demesner oesve
cenÊJeHetCe& Yeeie Hee[leele; ns ner DeeHeCe O³eeveele Iesleues Heeefnpes. DeeHeCe p³ee meeefnl³ee®ee efJe®eej
keÀjlees Deenesle les meejs ueefuele meeefnl³ee®ee Yeeie Deens DeeefCe ueefueleslej meeefnl³e cnCepes meeceeefpekeÀ
Meem$es, efJe%eeveMeem$e, JeeefCep³eMeem$e Fl³eeoer Meem$es efkebÀJee l³eeleerue uesKeve nesle. ueefuele
meeefnl³eele YeeJevesuee, efJe®eejeuee, keÀuHevesuee, ÒeefleYesuee, DeuebkeÀejeuee cenÊJe Demeles; lej ueefueleslej
meeefnl³eele YeeJevesHes#ee efJe®eejeuee, lekeÀe&uee, leìmLesuee, Deveuebke=Àlelesuee DeefOekeÀ cenÊJe Demeles.
DeeHeCeeme ³ee ÒekeÀjCeele ueefuele meeefnl³ee®³ee Deveg<ebieeves efJe®eej keÀjeJe³ee®ee Deens. ne efJe®eej
3
keÀjleevee DeeHeCeeme Keeueerue cegÐeeb®ee leHeefMeueeves efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eekeÀefjlee DeeHeCeeme
meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer cnCepes keÀe³e? ³ee ÒeMvee®es GÊej mecepetve Iesleevee, meeefnl³ee®³ee cnCetve keÀener
J³eeK³ee Deensle keÀe? DeeefCe Demeleerue lej l³ee keÀesCel³ee? ns ÒeLece mecepetve Iesleues Heeefnpes.
1.4 meeefnl³ee®³ee J³eeK³ee
Òee®eerve Yeejleer³e keÀeJ³e ceerceebmekeÀebveer keÀeJ³ee®³ee cnCepes®e He³ee&³eeves meeefnl³ee®³ee J³eeK³ee

Heg{erueÒeceeCes meebefieleuee Deensle.
1) Yeecen : meeefnl³ee®eer J³eeK³ee meebieleevee Yeecen ³ee keÀeJ³eMeem$e Hebef[leeves `MeyoeLeez meefnleew
keÀeJ³eced' Demes cnìues Deens. ³ee®ee DeLe& Meyo DeeefCe DeLe& ³eeb®³ee meene³³eeves keÀeJ³ee®eer He³ee&³eeves
meeefnl³ee®eer efveefce&leer nesles. Yeecene®³ee ³ee J³eeK³esletve Meyo DeeefCe DeLe& ³eeb®es meeefnl³e cnCepes®e
SkeÀef$eleHeCee metef®ele neslees. owvebefove peerJeve peiele Demeleevee J³eJeneje®³ee mees³eerkeÀefjlee DeeHeCe
DeveskeÀ ÒekeÀej®es Meyo JeeHejlees. ³ee Meyoeb®eer®e Yee<ee yevele Demeles. Yee<escegUs®e DeeHeu³ee ceveeleerue
YeeJevee efJe®eej, keÀuHevee DeeHeCe FlejebHe³e¥le Heesn®eJeerle Demelees. HeCe DeeHeCe nsner mecepetve Iesleues
Heeefnpes; keÀer Yee<ee cnCepes kesÀJeU efvejLe&keÀ Meyoeb®eer meeKeUer veJns, lej DeLe&HetCe& Yee<es®ee lees SkeÀ
megboj iepeje®e Demelees. l³eecegUs meeefnl³ee®³ee efveefce&leerlener Meyoeuee DeeefCe l³ee Meyoe®³ee efJeefMe<ì
DeMee DeLee&uee Devev³emeeOeejCe Demes cenÊJe Demeles. DeLe&HetCe& Meyoe®eer ceeefuekeÀe ns meeefnl³ee®es SkeÀ
cenÊJee®es JewefMe<ìîe Demeles. cnCetve®e Yeeceneves meeefnl³ee®eer J³eeK³ee keÀjleevee Meyo DeeefCe Meyoe®³ee
DeLee&uee cenÊJe efoues Demeu³ee®es DeeHeCeeme efomeles.
2) oC[er : oC[er ³ee efJeÜeve Hebef[leeves `Mejerjb leeJeefo<ìeLe&J³eJeef®ívvee HeoeJeueer' Demes cnìues
Deens. ³ee J³eeK³es®es DeeHeCeeme Heg{erueÒeceeCes efJeJes®eve keÀjlee ³esF&ue. F<ì (³eesi³e) DeLee&ves ³egkeÌle
Demeuesueer HeoeJeueer cnCepes keÀeJ³eMewueer. meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer mecepetve Iesleevee ³ee J³eeK³es®es cenÊJener
O³eeveer IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. meeefnl³eele Heoebvee cnCepes®e Meyoeb®³ee DeesUeRvee cenÊJee®es mLeeve
Demeles. Heoebvee ®ejCe Demesner cnìues peeles. DeLe&HetCe& HeoeJeueer ns keÀefJeles®es Mejerj Deens. keÀefJelee Jee®ele
Demeleevee efkebÀJee meeefnl³e Jee®ele Demeleevee ³ee Heoeb®³ee DeesUer jefmekeÀebvee peeCeJeu³ee Heeefnpesle.
DeLe&HetCe& HeoeJeueer ³ee keÀefJeles®es Mejerj Demeleele. Mejerje®³ee ceeO³eceeletve pemes DeeHeCe ceeCemee®³ee
ceveeHe³e¥le Heesn®ele Demelees, lemes®e keÀefJelesleerue Heoeb®³eeceeHe&Àle DeeHeCe keÀefJeles®³ee DeeMe³eeHe³e¥le DeLeJee
ieeY³eeHe³e¥le Heesn®ele Demelees.
3) Jeeceve Hebef[le : meeefnl³ee®eer J³eeK³ee keÀjleevee Jeeceve Hebef[le cnCeleele, `keÀeJ³eced ûeenced
DeuebkeÀejele~ meeQo³e¥ced DeuebkeÀej:~ jerefle: Deelcee keÀeJ³em³e~ efJeefMe<ìe Heoj®evee jerleer~' meeefnl³eele
MeyoeuebkeÀej DeeefCe DeLee&uebkeÀej Demeleele. Goe. GHecee, GlÒes#ee, ªHekeÀ, íbo, DeYebie, DeesJeer
Fl³eeoer. DeMee JesieJesieUîee DeuebkeÀejeb®ee GHe³eesie uesKekeÀ, keÀJeer DeeHeu³ee keÀueeke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve
keÀjle Demeleele. meeefnl³eeleerue DeeMe³e ueeskeÀebvee keÀUeJee, DeeJe[eJee, mecepeeJee ³eemeeþer DeuebkeÀejeb®eer
³eespevee meeefnl³eele kesÀuesueer Demeles. DeuebkeÀejebcegUs meeefnl³eele meeQo³e& efvecee&Ce nesles. Demes meebietve
Jeeceve Hebef[le Heg{s cnCeleele, èfjleer ne keÀeJ³ee®ee Deelcee Deens.' efJeefMe<ì mJe©Hee®³ee Heoj®evesuee
meeefnl³eele cenÊJee®es mLeeve Demeles. ³eemeboYee&le DeeHeCeeme yeeuekeÀJeeR®³ee `Deewogbyej' ³ee keÀefJeles®es
GoenjCe oslee ³esF&ue.
4
Swue leìeJej Hewue leìeJej efnjJeeUer IesTve
efveUemeeJeUe Peje Jeenlees yesìeyesìeletve
³ee j®evesle megboj Heos Deensle. DeuebkeÀej Deensle, DeeefCe yeeuekeÀJeeR®eer mJele:®eer DeMeer
meebieC³ee®eer SkeÀ jerle Deens. l³eecegUs ner j®evee Jee®eeJe³eeme DeeefCe SskeÀeJe³eemener megboj Jeeìles. ³ee
DeLee&ves Heeefnues lej Jeeceveeb®³ee ³ee J³eeK³es®es cenÊJe O³eeveer ³esles.
4) ©êì : ©êì ³ee mebmke=Àle ceerceebmekeÀeves keÀeJ³ee®eer J³eeK³ee keÀjleevee Heg{erueÒeceeCes DeeHeues cele
ÒeefleHeeefole kesÀues Deens. les cnCeleele, `veveg MeyoeLeew keÀeJ³eced'. ©êìeves keÀeJ³eeleerue cnCepes®e
meeefnl³eeleerue Meyo DeeefCe DeLe& ³ee oesve iees<ìeRvee cenÊJee®es mLeeve efoues Deens. ner J³eeK³ee Yeecene®³ee
J³eeK³esMeer yejer®eMeer efceUleer pegUleer Deens. Yeeceneves pemes meeefnl³eeleerue Meyoeuee DeeefCe Meyoeb®³ee
DeLee&uee cenÊJe efoues Deens lemes®e cenÊJe ©êì ³eevesner efoues Deens. KejesKejer®e Meyo DeeefCe Meyoeb®ee
DeLe& meeefnl³eele cenÊJee®ee Demelees. Demee ogpeesje ³ee Hebef[leeves efouee Demeu³ee®es l³ee®³ee
J³eeK³esJe©ve DeeHeCeeme efometve ³esles.
5) DeeveboJeOe&ve : DeeveboJeOe&ve ³eebveer keÀeJ³ee®eer Òeke=Àleer mHe<ì keÀjleevee `keÀeJ³em³e Deelcee OJeveer'
Demes cnìues Deens. OJeveer cnCepes met®ekeÀlee. meeefnl³eke=ÀleerceOetve pes DeveskeÀ DeLe& mebYeJet MekeÀleele, les
meg®ekeÀlee ³ee iegCeebcegUs. ³ee OJeveercegUs efkebÀJee met®ekeÀlescegUs meeefnl³eele DeveskeÀ DeLe& Jee®ekeÀebvee peeCeJele
Demeleele. ìeCeHeleJeeCeer', `Deewogbyej', `Òesce DeeefCe cejCe' ³ee Deveg¬eÀces yee.meer. ce{xkeÀj, yeeuekeÀJeer,
ieesefJeboeûepe ³eeb®³ee keÀefJelee Jee®ekeÀeb®³ee ®eebieu³ee®e mcejCeele jeefnu³ee Deensle, l³ee l³eeleerue met®ekeÀlee
³ee iegCeecegUs. keÀefJelee DeveskeÀeLe&#ece Demeles. SkeÀ keÀefJelee DeveskeÀebkeÀ[tve DeveskeÀ DeLee&veer Jee®eueer peeles.
DeLeJee SkeÀ®e keÀefJelee SkeÀe®e J³ekeÌleeruee Hegve:Hegvne Jee®eleevee DeveskeÀ DeLee&®eer peeCeerJe nesle jenles.
keÀueeJeble efpelekeÀe mebJesoveMeerue, meeQo³e&Je=Êeer®ee eflelekeÀer met®ekeÀlee l³ee meeefnefl³ekeÀe®³ee meeefnl³eele
Òeefleefyebefyele nesle Demeles.
6) kegbÀlekeÀ : Deeuneooe³ekeÀ HeoyebOeeuee kegbÀlekeÀeves meeefnl³ee®³ee efveefce&leerle cenÊJee®es mLeeve efoues

Deens. Deeuneooe³ekeÀ HeoyebOe cnCepes Heoeb®³ee efkebÀJee ®ejCeeb®eer meg³eesi³e yeebOeCeer nes³e. `MeyoeLeez
meefnleew Je¬eÀkeÀefJeJ³eeHeejMeeefueveer yebOes J³eJeefmleleew keÀeJ³eced leefJooeuneokeÀeefjCeer' DeMeer J³eeK³ee
kegbÀlekeÀ ³eebveer kesÀuesueer Deens. ³ee J³eeK³es®ee efJe®eej keÀjlee DeeHeCeeme Heg{erueÒeceeCes efJeJes®eve keÀjlee ³esles.
jefmekeÀebvee DeLeJee Jee®ekeÀebvee meeefnl³eke=Àleer®es Jee®eve keÀjleevee Deevebo Jeeìsue, meceeOeeve Jeeìsue
l³eeb®³ee ef®eÊeJe=Êeer ÒemeVe nesleerue; DeMee ÒekeÀej®³ee meeefnl³ee®eer efveefce&leer keÀjCes kegbÀlekeÀ ³eebvee DeefYeÒesle
Deens. DeMee ÒekeÀej®³ee meeefnl³ee®eer efveefce&leer meeefnl³eeleerue Heoeb®³ee DeLeJee ®ejCeeb®³ee meg³eesi³e
yeebOeCeerletve nesle Demeles. l³eecegUs kegbÀlekeÀeves Deeuneooe³ekeÀ Heoebvee meeefnl³e efveefce&leerle efouesues mLeeve
cenÊJee®es Jeeìles.
7) #esceWê : jme cnCepes®e YeeJevee, meeefnl³eele YeeJevesuee Del³eble cenÊJee®es mLeeve Demeles.
`Deewef®elem³e jmeepeerefJeleYetlem³e' Demes #esceWê ³eebveer cnìues Deens. keÀues®³ee DeLeJee ueefuele
meeefnl³ee®³ee mebmeeje®ee DeeOeejmlebYe cnCepes YeeJevee nes³e. YeeJevesefMeJee³e meeefnl³e ner keÀuHevee®e
DeMekeÌ³e keÀesìerleueer Deens. YeeJeves®ee efJeueeme keÀesCel³eener meeefnl³eke=Àleerle DeeHeCeeme HeneJe³eeme
efceUlees. YeeJevesuee®e mebmke=Àle Hebef[leebveer jme ner meb%ee efouesueer Deens. Yejleeves `veeìîeMeem$e' ³ee
l³ee®³ee ûebLeele jmee®es efJemle=le efJeJes®eve kesÀues Deens. nem³e, MeeskeÀ, keÀ©Ce, efyeYelme, Me=bieej, Jeerj,
5
Meeble, YekeÌleer Demes jme meeefnl³eele Demeleele. efJeefJeOe ÒekeÀej®es veT jme meeefnl³eele DeeefJe<ke=Àle
Peeuesues Demeleele Demesner ceeveues peeles. meeefnl³ee®³ee ceeO³eceeletve efJeefJeOe jmeebvee Òel³e³ekeÀejer keÀjCes ns
meeefnl³ee®es cenÊJee®es keÀece Demeles. Demes ÒeefleHeeove #esceWê ³eebveer kesÀues Deens. jme ner YeeJeves®eer®e SkeÀ
efJeefMe<ì DeJemLee Deens. HeeM®eeÊ³e meceer#eslener keÀeJ³eele EMOTIVE ELEMENT Demes
meebefieleues iesues Deens. EMOTIVE ELEMENT cnCepes YeeJevesuee yeebOeCeejs IeìkeÀ. YeeJevee
DeLeJee YeeJeves®ee DeeefJe<keÀej DeemJeeÐe Demeles cnCepes meeefnl³eeleerue YeeJeves®es mJeªHe jefmekeÀ, Jee®ekeÀ
®eJe&Ces®³ee mJeªHeele Iesle Demelees. ®eJe&Cee cnCepes meeefnl³eeleerue YeeJevee ceeveefmekeÀ HeeleUerJej melele
DevegYeJele l³ee®ee DeemJeeo IesCes nes³e.
8) cecceì : cecceì ³eebveer `leled Deoes<eew MeyoeLeez meiegCeew Deveuebke=Àleer Hegve:keÌJeeefHe' DeMeer keÀeJ³ee®eer
J³eeK³ee meebefieleueer Deens. l³eeb®³eeceles oes<ejefnle, iegCe³egkeÌle, keÌJeef®ele mHetÀì, DeuebkeÀejjefnle MeyoeLe&
cnCepes keÀeJ³e nes³e Demes meebefieleues Deens. meeefnl³eeleerue efveoex<e j®evesuee cecceìeves cenÊJe efoues Deens.
efMeJee³e meeefnl³e iegCe³egkeÌle Demeues Heeefnpes. cnCepes les mel³e, efMeJe, DeeefCe megboj Demeues Heeefnpes. ne
efJe®eej cecceìeuee DeefYeÒesle DemeeJee. meeefnl³e meeOes meesHes ÒeemeeefokeÀ DemeeJes. MeyoeuebkeÀej DeeefCe
DeLee&uebkeÀej ³eeb®ee DeefOekeÀ YejCee meeefnl³eele vemeeJee. ceespekeÌ³ee®e DeeefCe meeefnl³ee®³ee DeeMe³eeuee
HetjkeÀ þjleerue FleHele®e DeuebkeÀej meeefnl³eele DemeeJesle. ³ee®ee DeLe&®e Demee keÀer megboj, DeLe&HetCe&
Meyoebvee cecceìebveer DeefOekeÀ cenÊJe efoues Deens.
9) efJeÍJeveeLe Hebef[le : efJeÍJeveeLe Hebef[le ³ee mebmke=Àle ceerceemebkeÀeves keÀeJ³ee®³ee mJeªHee®³ee

meboYee&le `JeekeÌ³eb jmeelcekebÀ keÀeJ³eced' Demes cnìues Deens. #esceWê ³eebveer pemes meeefnl³eeleerue jmeeuee
cnCepes®e YeeJevesuee cenÊJe efoues Deens, lemes®e efJeÍJeveeLe ³eebveerner jmeHetCe& JeekeÌ³e cnCepes keÀeJ³e Demes
cnìues Deens. meeefnl³eele YeeJevesuee Del³eble cenÊJee®es mLeeve Demeles. l³eecegUs DeveskeÀ mebmke=Àle
ceerceebmekeÀebveer meeefnl³eeleerue jmeeuee cenÊJee®es mLeeve efoues Deens. meeefnl³eele pej YeeJeves®ee DebMe
vemesue lej les ª#e, keÀesj[s nesF&ue. Jee®ekeÀeb®³ee ¢<ìerves meeefnl³ee®es meeefnl³eHeCe®e jenCeej veener.
l³eecegUs efJeÍJeveeLe Hebef[le ³eebveer jmeeuee mLeeve efoues Deens, les cenÊJee®es Jeeìles.
10) peievveeLe Hebef[le : peieVeeLe Hebef[le ³ee meeefnl³e ceerceebmekeÀeves meeefnl³ee®eer J³eeK³ee
Heg{erueÒeceeCes kesÀueer Deens. les cnCeleele, `jceefCe³eeLe&ÒeefleHeeokeÀ: Meyo: keÀeJ³eced' peievveeLe ³eebveer
meeefnl³eeleerue jceCeer³e DeLee&uee cenÊJe efoues Deens. ³ee meboYee&le yeeuekeÀJeer ³eeb®³ee SkeÀe ®ejCee®ee
GuuesKe keÀjlee ³esF&ue. `meeQo³e& efomes efpeLes~ Je=Êeer jces ceePeer efleLes~~' jceCeer³e cnCepes megboj, ®eebieues,
Þes<þ opee&®es Demee DeLe& peievveeLe Hebef[le ³eebvee DeefYeÒesle DemeeJee Demes efomeles. pej megboj Meyoeb®³ee
ceeO³eceeletve DeeMe³ee®es ÒekeÀìerkeÀjCe nesle Demesue; lej les megboj meeefnl³e Demee DeLe& ³ee J³eeK³esletve
Òeleerle neslees.
meeefnl³ee®³ee Òeke=Àleer®³ee meboYee&le efJe®eej keÀjlee Jejerue J³eeK³eeb®³ee DeeOeejs DeeHeCeeme

meeefnl³e cnCepes keÀe³e ns DeOeesjsefKele keÀjlee ³esles. meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer vescekeÀer keÀMeer Demeles?
meeefnl³ee®ee efJe®eej keÀjleevee keÀesCekeÀesCel³ee iees<ìer O³eeveele I³eeJ³ee ueeieleele? ³ee meboYee&le DeeHeCe
Jejerue efJeJes®eve kesÀuesues Deens. meeefnl³ee®es efkebÀJee keÀeJ³ee®es keÀesCelesner SkeÀ®e SkeÀ ue#eCe vemeles. DeveskeÀ
cegÐeeb®ee efJe®eej meeefnl³ee®³ee efveefce&leer®³ee meboYee&le cenÊJee®ee Demelees. meeefnl³ee®eer efveefce&leer DeeefCe
efle®eer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee ner iegbleeiegbleer®eer yeeye Demeles. l³eecegUs HeewJee&Ê³e meceer#ekeÀebveer kegÀCeer Meyo DeeefCe
DeLe& ³eeb®³ee SkeÀªHelesuee cenÊJe efoues Deens, lej kegÀCeer efjleeruee, met®ekeÀlesuee, jme cnCepes YeeJevesuee,
6
jceCeer³e DeLee&uee. DeMee DeveskeÀ iees<ìer®³ee meg³eesi³e JeeHejeletve Glke=À<þ meeefnl³ee®eer efveefce&leer nesle
Demeles; ns DeeHeCe O³eeveer Iesleues Heeefnpes. ³eeveblej HeeÍ®eeÊ³e efJe®eejJebleebveer meeefnl³ee®³ee Òeke=Àleer
meboYee&le pees efJe®eej kesÀuee Deens leesner DeY³eemeCes ¬eÀceÒeeHle Deens.
1.5 HeeÍ®eeÊ³eeb®ee keÀeJ³eefJe<e³ekeÀ efJe®eej
meeefnl³ee®³ee mJeªHeeefJe<e³eer HeeÍ®eeÊ³eeb®³ee efJe®eejeb®eener DeeHeCeeme ceeieesJee IesCes DeeJeM³ekeÀ

Deens. HeeÍ®eel³e meeefnl³e Meem$e%eebveerner meeefnl³ee®³ee Òeke=Àleer®ee efJe®eej keÀjleevee kesÀJeU YeeJevesuee
cenÊJe efoues veener lej l³ee YeeJeves®³ee DeeefJe<keÀejeuee cenÊJe efoues Demeu³ee®es efometve ³esles. keÀJeer®eer
ÒeefleYee DeeefCe JewefMe<ìîeHetCe& MeyoeLe& ³eespevesuee FLes cenÊJe Demeuesues efometve ³esles. ³ee meboYee&le
DeeHeCeeme Keeueerue J³eeK³ee Heentve l³ee meboYee&le Heg{erue efJeJes®eve keÀjlee ³esF&ue.
1. The language of the imagination and the passions - n@peefueì

2. The best words in the best order - keÀesueefjpe
3. The art of producing pleasure by the just expression of
imaginative thought and felling in material language - keÀesì& ne@He
4. The rhythmic creation of beauty - S[iej De@ueve Hees
5. The most delightful and perfect form of utterance that human
words can reach - Deveexu[
6. The spontaneous overflow of powerful fellings Emotion
recollected in tranquility - Je[&mJeLe&
meeefnl³ee®³ee mJeªHeeefJe<e³eer HeeÍ®eeÊ³eeb®³ee ³ee J³eeK³ee Heeefnu³ee; lej Demes efomeles, keÀer
yengleskeÀ meJe& J³eeK³eebceOetve YeeJevee DeeefCe keÀuHevee ³ee oesve IeìkeÀebvee cenÊJe efoues iesues Deens.
meeefnl³eele ue³e DeeefCe leeue Demelees Demesner keÀener J³eeK³eebceOetve meebieC³eele Deeues Deens. keÀener
J³eeK³eebceO³es YeeJevesmeesyele efJe®eejeueener meeefnl³eele cenÊJee®es mLeeve Demeles; Demes mHe<ì keÀjC³eele
Deeues Deens. Je[&mJeLe&®³ee J³eeK³esle GlkeÀì YeeJeveeb®³ee menpeesêskeÀeuee cenÊJe efoues Deens. efMeJee³e
meeefnl³eele ceveve, ef®ebleve DeeefCe veJeefveefce&leer DeeJeM³ekeÀ Demeu³ee®es ÒeefleHeeovener keÀjC³eele Deeues
Deens. meeefnl³eele DeeefJe<keÀeje®eer He×le cenÊJee®eer Demeles. keÀe³e meebefieleues Deens, ³eeHes#ee meeefnl³eele
keÀmes meebefieleues Deens ³eeuee cenÊJe Demeles. ³ee efJe®eeje®es oMe&ve Jejerue J³eeK³eebceO³es efomeles Demes
cnìues lejer les JeeJeies þjCeej veener.
1.6 meeefnl³eke=ÀleeR®eer efJeefJeOe Debies :
meeefnl³ee®eer J³eeK³ee mecepetve Iesleu³eeveblej DeeHeu³eeuee meeefnl³eke=Àleer®³ee efJeefJeOe Debieeb®eer

®e®ee& keÀjCes iejpes®es Deens. meeefnl³eke=Àleer®eer SketÀCe meele Debies Deensle, leer Heg{erue ÒeceeCes.
1) Yeeef<ekeÀ Debie : Yee<ee ns keÀesCel³eener meeefnl³eke=Àleer®es SkeÀ cenÊJee®es Debie Demeles. Meyo ns
meeefnl³ee®es cetueêJ³e Demeles. uesKekeÀ, keÀJeer DeeHeu³ee ceveeleerue efJe®eej, keÀuHevee, YeeJevee ³eebvee
MeyoebÜejs He³ee&³eeves Yee<esÜejs DeeefJe<ke=Àle keÀjerle Demeleele. meeefnl³eke=Àleer®³ee uesKevee®es ceeO³ece Yee<ee
7
Demeles DeeefCe Jee®ekeÀner Yee<es®³ee ceeO³eceeletve®e keÀueeke=Àleer mecepeeJetve IesC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees.
Yee<ee ner mebosMeJenvee®ee SkeÀ cenÊJee®ee ÒekeÀej Deens. ceeCetme DeeefCe ceeveJeslej ÒeeCeerner JesieJesieUîee
KeeCeeKegCee keÀ©ve Flejebvee vesnceer mebosMe HeeþefJele Demeleele. ³eebvee®e èf®evn' Demesner mebyeesOeues peeles.
Yee<eener DeMee®e ef®evneb®eer yeveuesueer Deens. ³ee ef®evnecegUs®e Yeeef<ekeÀ J³eJenej megKekeÀj Peeuee Deens.
Yeeue®ebê vescee[s ³eebveer Yee<es®es leerve ÒekeÀej ceeveuesues Deensle DeeefCe les cenÊJee®es Deensle. Yee<ee ner
J³eJeneje®eer, meeefnl³ee®eer DeeefCe Meem$ee®eer Demeles. DeMeer Yee<es®eer ef$emet$eer j®evee kesÀuesueer Deens.
yeesueerYee<ee DeeefCe ÒeceeCeYee<ee ns oesve ÒekeÀejner meceepeele meje&me JeeHejele Demeu³ee®es DeeHeCeeme
efomeles. J³eJeneje®eer Yee<ee DeeefCe meeefnl³ee®eer Yee<ee Demes oesve MeyoÒe³eesie DeeHeCe Yee<es®³ee meboYee&le
JeeHejle Demeuees lejer ³ee oesneWceO³es keÀeìskeÀesj meerceejs<ee DeeHeCeeme oeKeJelee ³esle veener. keÀejCe Yee<es®ee
JeeHej efJeefJeOe mlejebJej SkeÀe®e Òemebieer nesCes MekeÌ³e Demeles. Òee. Jee.ue. kegÀuekeÀCeea ³eebveer ùeefuele
Jee*dce³ee®eer Yee<ee' ³ee uesKeele cnìues Deens, ’ueefuele Jee*dce³ee®³ee Yee<es®es GefÎ<ì DevegYeJe mee#eele
keÀjCes ns Deens. DevegYeJeeJej ceefuueveeLeer keÀjCes, l³eeJe©ve efve<keÀ<e& keÀe{Ces, l³eebletve neleer ueeieuesu³ee
leÊJeeb®eer ®e®ee& keÀjCes ns keÀece Meem$ee®³ee Yee<es®es Demeles.“
meeefnl³ee®eer Yee<ee ÒeefleYee, keÀuHevee ³eeb®³ee DeeOeejs meeOeuesueer Hegveefveefce&leer Demeles. Meyoeb®³ee
DeeOeejs®e meeefnefl³ekeÀ DeeHeu³ee DevegYeJeebvee J³ekeÌle keÀjerle Demeleele. l³eecegUs Meyoeuee He³ee&³eeves
Yee<esuee meeefnl³ee®³ee efJeÍJeele Devev³emeeOeejCe cenÊJe ³esle Demeles. kesÀJeU Meyo cnCepes meeefnl³e
veener, ns DeeHeCe mecepetve Iesleues Heeefnpes. uesKekeÀe®³ee ceveeleerue DevegYeJee®³ee DeeefJe<keÀejemeeþer l³ee®es
efJeefMe<ì Yee<esle ©Heeblej JneJes ueeieles. cnCetve Meyoe®es OJeefve©He DeeefCe DeLe&ªHe ue#eele IesCes HeÀej
cenÊJee®es Demeles. l³eecegUs®e `MeyoeLe&' ner meb%ee DeeHeu³eekeÀ[s peeCeerJeHetJe&keÀ JeeHeju³ee®es efomeles.
meeefnl³ee®³ee Yee<esle ³ecekeÀeoer MeyoeuebkeÀej, DevegÒeeme, MeyoyebOe, JeekeÌ³eyebOe, veeoÒeeflecee, ªHekeÀ,
Òeeflecee, ÒeleerkeÀ Fl³eeoer IeìkeÀner ³esleele. DeMee IeìkeÀebcegUs meeefnl³ee®eer DeeMe³eelcekeÀlee DeeefCe
Jee®eveer³eleener Jee{le Demeles.
meeefnl³ee®³ee Yeeef<ekeÀ Debiee®ee efJe®eej keÀjleevee DeeHeCeeme Yee<es®es DeveskeÀeLe&lJe ne IeìkeÀner

cenÊJee®ee ceeveuee Heeefnpes. ³ee IeìkeÀecegUs®e SkeÀe®e keÀueeke=Àleer®es DeveskeÀ DeLe& mebYeJeleele.
yeeuekeÀJeeR®³ee `Deewogbyej' ³ee keÀefJeles®es ³eemeboYee&le vescekesÀ GoenjCe oslee ³esles. ³ee Deeþ DeesUeR®³ee
keÀefJeles®es efJeefJeOe meceer#ekeÀebveer DeveskeÀ ÒekeÀej®es DeLe& ueeJeuesues Deensle; DeeefCe les meJe& l³eeb®³ee Hejerves
Kejs®e Deensle. cnCetve®e meeefnl³ee®eer Yee<ee ner J³eekeÀjCee HeueerkeÀ[®es DeLee&efOekeÌ³e J³ekeÌle keÀjles. lemes®e
efle®³ee efþkeÀeCeer DeLe&J³ekeÌleer®eer mece=×erner Dee{Ules. efveJJeU mebosMeJenvee®es keÀe³e& leer keÀjerle veener.
DeveskeÀeLe&lJe ne efle®ee Keeme efJeMes<e Demelees. Demes efJeOeeve Òee. DejefJebo Jeeceve kegÀuekeÀCeea ³eebveer kesÀues
Deens DeeefCe les meeLe& Jeeìles. meeefnl³ee®³ee efJeefJeOe Debieeb®ee efJe®eej keÀjleevee DeefYeOee, ue#eCee DeeefCe
J³ebpevee ³ee leerve Meyo MekeÌleeR®eener efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ®eebieuee meeefnefl³ekeÀ DeeHeu³ee
efueKeeCeele ³ee Meyo MekeÌleeR®ee ®eebieuee JeeHej keÀjle Demelees. cnCetve®e ùesKekeÀ leMeer Mewueer' Demes
efJeOeeve meeefnl³ee®³ee meboYee&le kesÀues peeles. keÀejCe Meyoeb®eer efveJe[, ÒeceeCeYee<es®ee DeeefCe yeesueerYee<es®ee
®eHeKeue JeeHej DeeefCe ³ee meJee¥®eer meg³eesi³e ceeb[Ceer, keÀuHeves®ee efJeefMe<ì Demee DeeefJe<keÀej
uesKekeÀeieefCekeÀ JesieJesieUe Demelees.
2) DeeMe³eelcekeÀ Debie : meeefnl³ee®³ee SketÀCe®e mJeªHee®ee efJe®eej keÀ© peelee meeefnl³eke=Àleer®es

Yeeef<ekeÀ Debie pemes Del³eble cenÊJee®es Demeles lemes®e DeeMe³eelcekeÀ Debiener cenÊJee®es Demeles.
meeefnl³eke=Àleer®eer Òeke=Àleer DeeMe³eÒeOeeve Demeles. DeeMe³eeletve®e keÀueeke=Àleerleerue DeLe& Gueie[uee peele
8
Demelees. kesÀJeU Meyo cnCepes meeefnl³e veJns lej l³ee Meyoeb®³ee ceeO³eceeletve uesKekeÀ keÀesCelee DeeMe³e
ÒekeÀì keÀjlees ns cenÊJee®es Demeles. meeefnl³eeleerue DeeMe³ee®³ee mece=×ermeeþer uesKekeÀe®es DevegYeJeefJeÍJe
mebHeVe DemeCes iejpes®es Demeles. uesKekeÀe®es DevegYeJeefJeÍJe efpelekesÀ mece=× Demeles. eflelekesÀ l³eeves efvecee&Ce
kesÀuesues meeefnl³e HeefjCeecekeÀejkeÀ Demeles. leLeeefHe kesÀJeU DevegYeJe efJeÍJee®eer mece=×lee Demesue lej leer
meeefnl³eke=Àleer mece=× þjsue Demesner cnCelee ³esle veener. cnCetve uesKekeÀeuee Deeuesuee efkebÀJee l³eeves
Iesleuesuee DevegYeJe lees keÀMeeÒekeÀejs DeeMe³eele ©Heebleefjle keÀjlees; ns cenÊJee®es Demeles. ceeCemee®es ceve,
ceeveJeer peerJeve, l³ee peerJeveeleerue iegbleeiegle, peerJeveeleerue mebIe<e& Deeefo iees<ìeRefJe<e³eer Jee®ekeÀeuee efJeue#eCe
kegÀletnue Demeles. ns kegÀletnue MeceefJeC³ee®es keÀece meeefnl³e keÀjerle Demeles. meeefnl³eele Òeefleefyebefyele nesCeejs
ns efJeÍJe DeeMe³ee®³ee Debieeves efJe®eej keÀ© peelee efkeÀleer mebHeVe Deens; ³eeJej keÀueeke=Àleer®es Þes<þlJe þjle
Demeles.
je.Yee. HeeìCekeÀj ³eebveer l³eeb®³ee `meeQo³e&ceerceebmee' ³ee ûebLeele DeueewefkeÀkeÀleeJeeo DeeefCe

ueewefkeÀkeÀleeJeeo ner mebkeÀuHevee ceeb[ueer Deens. ³eeleerue ueewefkeÀkeÀleeJeeo ns Oe=Je meeefnl³eke=Àleer®³ee ceeveJeer
peerJeveeMeer mebyebefOele Deens. keÀueeke=Àleerleerue DeeMe³ee®³ee cenÊJeecegUs meeefnl³ekeÀuee ueewefkeÀkeÀleeJeeoekeÀ[s
PegkeÀuesueer Deens Demes les metef®ele keÀjleele. lesve ³ee ÖeWÀ®e meceer#ekeÀeves ceeb[uesues `³egieÒeJe=Êeer' ns met$ener
meceepee®³ee Jeeì®eeueerle efvecee&Ce nesCeeN³ee Òel³eskeÀ ³egiee®es SkeÀ met$e Demeles. les meeefnl³eele DeeMe³ee®³ee
ªHeeves Òeefleefyebefyele nesle Demeles. DeMee DeeMe³ee®es ÒeefleHeeove lesve ³eebveerner kesÀues Deens. ³ee meboYee&le
meble, Heble, leble meeefnl³ee®eer efveefce&leer efMeJee³e Fbûepeer Dee¬eÀceCeeveblej®eer DeeefCe mJeeleb$³eHetJe& Je
mJeeleb$³eesÊej meeefnl³ee®es mJeªHe Heeefnues; lej keÀueeke=Àleerleerue DeeMe³e keÀeueKeb[eveg©He keÀmee
DeeefJe<ke=Àle Peeuee Deens ³ee®eer Òe®eerleer ³esles. meeefnl³e DeeefCe meceepe ³eeb®es veeles peefìue DeeefCe
iegbleeiegbleer®es Demeues lejer meeefnl³eeuee meceepe peerJevee®ee DeeOeej Demelees, ns ceev³e keÀjeJes ueeieles. ne
meceepepeerJevee®ee DeeOeej®e meeefnl³eele DeeMe³eelcekeÀ ªHe IesTve DeJelejle Demelees. Òee. Mej®®ebê
cegeqkeÌleyeesOe ³eeb®es ³ee meboYee&leerue efJe®eej cenÊJee®es þjleele. meeefnl³eefJe®eej DeeefCe meceepeef®ebleve ³ee
ûebLeele les cnCeleele, ’meceepe cnCepes J³ekeÌleeR®ee mecetn Jee J³ekeÌleeR®eer ieesUeyesjerpe veJns. meceepeeuee
mJeleb$e DeMeer Debleie&le j®eveener Deens. leer efJeJeef#ele DeeefLe&keÀ mebyebOeeletve efveefM®ele nesles. meceepe
efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esle Oeeefce&keÀ, veweflekeÀ, meeceeefpekeÀ, keÀueeefJe<e³ekeÀ F. ª{er Je keÀuHevee efvecee&Ce
Peeuesu³ee Demeleele. l³ee meJee¥®ee ÒeJeen meceepe osneletve Jeenele Demelees. ³ee®eer peeCeerJe þsJetve
meeefnl³eefveefce&leer DeefOekeÀeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ keÀjCes ns meeefnl³ee®ee DeeMe³eelcekeÀ Debiee®³ee
DeeefJe<keÀej cenÊJee®es Demeles.“ cnCetve®e DeeMe³ee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee meeefnl³eefveefce&leerle Del³eble
cenÊJee®eer mecepeueer peeles.
3) ©HeyebOeelcekeÀ / mebj®eveelcekeÀ Debie : meeefnl³ee®³ee mJe©Hee®ee efJe®eej keÀjleevee meeefnl³ee®es

mepe&ve DeeefCe meceer#ee ner oesve Debies ue#eele I³eeJeer ueeieleele. keÀebì®³ee meeQo³e&Meem$eeceO³es ©He ner
mebkeÀuHevee meeQo³ee&vegYeJee®³ee keWÀêmLeeveer ceeveuesueer nesleer. keÀueeke=Àleer®³ee ©Hee®ee efJe®eej cnCepes®e
Ieeìe®ee efJe®eej nes³e. Ieeì, DeekeÀej, Deeke=ÀefleyebOe ns Meyoner ©He ³ee Meyoeuee He³ee&³e cnCetve JeeHejues
peeleele. mebj®eveeJeeoe®ee mebyebOe ÒeecegK³eeves Yee<esMeer efveieef[le Deens. mebj®eveeJeeoe®ee Giece HesÀefo&vee o.
meesm³egj ³eeb®³ee `meeceev³e Yee<eeMeem$ee®ee DeY³eeme' (1915) ³ee ûebLeele Deens. mebj®eveeJeeoe®ee
efJe®eej ceeveJebMeMeem$eeleerue SkeÀ ®eUJeU cnCetve ÒeLecele: ³egjesHeYej Hemejuee. Yee<ee ner kesÀJeU
efueefnC³eeMeer DeLeJee yeesueC³eeMeer mebyebefOele vemetve leer meceepeeleerue ef®evn DeeefCe ef®evnerkeÀjCe ³eeb®³eeMeer
mebyebefOele Deens. mebj®eveeJeeoele Òel³eskeÀ iees<ì ner keÀesCel³ee lejer meeceeefpekeÀ mebkesÀleebveer yeveuesueer
Demeles. l³eeuee ef®evnerkeÀjCe Demes cnCeleele. ner ef®evns meceepeceev³e Demeleele. Yee<ee ner ef®evn He×leer
9
DeLeJee mebj®evee Demetve l³eeleuee Òel³eskeÀ IeìkeÀ Flej IeìkeÀeb®³ee meboYee&le DeLe&HetCe& þjle Demelees.
mebj®eves®³ee meboYee&le `Jee*dce³eerve meb%ee mebkeÀuHevee keÀesMe' ³ee ûebLeele Heg{erue efJeJes®eve kesÀues Deens, `meJe&
ÒekeÀej®³ee Jee*dce³eefveefce&leer®eer ©Hes DeeefCe DeLe& efve³ebef$ele keÀjCeejs `J³eekeÀjCe' le³eej keÀjCes DeeefCe
Yee<eeefJe%eeve p³eeÒeceeCes Yee<es®ee efJe®eej keÀjCeejs Meem$e Deens; lemes Jee*dce³ee®ee efJe®eej keÀjCeejs
keÀeJ³eMeem$e j®eCes ns mebj®eveeJeeoer meceer#es®es cegK³e GefÎ<ì Deens.' mebj®eves®³ee yejesyej®e DeeHeCeeme
©HeJeeoe®eener efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
cejeþer meeefnl³eele yee.meer. ce{xkeÀj ³eebveer ÒeLecele: ªHeJeeoer efJe®eej ceeb[uee. ªHe ne Meyo
HeÀe@ce& ³ee Meyoeuee He³ee&³e cnCetve JeeHejuee peelees. meeefnl³ee®ee efJe®eej ne DeefYeJ³ekeÌleer DeeefCe DeeMe³e ³ee
Deveg<ebieeves keÀjeJee ueeielees. meeefnl³eefveefce&leer Òeef¬eÀ³esle DeuebkeÀej, Òeeflecee-ÒeleerkesÀ, Je=Êe, ue³e, j®evee,
ns DeefYeJ³ekeÌleer®es (HeÀe@ce&) IeìkeÀ Demetve YeeJe, DeLe&, efJe®eej, keÀuHevee leÊJe, ¢ef<ìkeÀesCe ns DeeMe³ee®es
(keÀvìsvì) IeìkeÀ ceeveues peeleele. ³ee meboYee&le meb%ee-mebkeÀuHevee keÀesMeele Heg{erue GuuesKe Deeuesuee
Deens, `HeÀe@ce& cnCepes meeefnl³eke=Àleer®eer mebIeìvee keÀjCeeje ceO³eJeleea IeìkeÀ, cejeþerleuee ªHe ne DeeMe³e
DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer ³eeleu³ee ÜbÜe®ee efvejeme keÀjCeeje Demee Meyo Deens. DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer ³ee
oesve JesieJesieUîee iees<ìer veenerle; l³eeHewkeÀer keÀesCeleerner SkeÀ iees<ì ogmejerefMeJee³e DeefmlelJeele Demele
veener, l³ee oesvner SkeÀelce Demeleele. Demee efJe®eej ªHe ³ee mebkeÀuHevesceeies Deens. meeefnl³eke=Àleer ne SkeÀ
ªHeyebOe Deens Demes ceevetve efle®eer meceer#ee keÀjCeejer He×leer cnCepes `ªHeefve<þ meceer#eeHe×leer' Demes
mLetue ceeveeves cnCelee ³esles.' ns O³eeveer Iesleues lej DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esles keÀer, ªHe ³ee
mebkeÀuHeves®³ee DeeOeejs meeefnl³eke=Àleer®eer keÀueelcekeÀlee, meeefnl³eeleues meeefnl³eÊJe DeeefCe meeefnl³ee®es
meeQo³e& DeeefCe ns meeQo³e& efvecee&Ce keÀjCeejs IeìkeÀ ³eeb®ee MeesOe ³ee meceer#ee He×leerÜejs Iesleuee peelees.
keÀesCeleerner meeefnl³eke=Àleer ner HetCe&le: mJeleb$e (mJee³eÊe) Jemlet Demeles; efMeJee³e meeefnl³eke=Àleeruee meWefê³e
efkebÀJee SkeÀefpevemeer ªHeyebOe Demelees. ner oesve leÊJes ªHeefve<þ meceer#eeHe×leerle ie=nerle Oejueer peeleele.
³ee meceer#eeHe×leerle meeefnl³eke=Àleerleerue meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, SsefleneefmekeÀ ÒeYeeJeebkeÀ[s lemes®e Oece&,
veerleer ³eekeÀ[s ogue&#e kesÀues peeles DeeefCe meeefnl³eke=ÀleerJej®e DeefOekeÀ ue#e keWÀefêle kesÀues peeles. cnCetve
keÀueeke=Àleer®es DeLe&efveCe&³eve keÀjleevee meeefnl³eyee¿e meboYee&®ee DeeÞe³e Iesleuee peeT ve³es, lemes®e efle®³ee
meeQo³ee¥®es cetu³eceeHeve keÀjleevee meeefnl³eyee¿e efvekeÀ<eeb®ee, cetu³eeb®ee DeeOeejner Iesleuee peeT ve³es DeMeer
YetefcekeÀe ªHeyebOee®³ee meboYee¥le Ieslee ³esles. ce{xkeÀjebveer ³ee leÊJeebvee®e ùe³eleÊJes' Demes cnìues Deens.
efMeJee³e uesKekeÀe®³ee DeeefCe Jee®ekeÀeb®³ee cevee®³ee efJe®eejebHes#ee ³ee meceer#eeHe×leerle mebj®eves®ee JesOe
IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. efMeJee³e meeefnl³eke=Àleerleerue MeyoebJej ue#e keWÀefêle kesÀues peeles.
meeefnl³eeleerue efJeMes<ele: keÀefJelesleerue Meyo, DeLe&, veeoce³elee, ue³eye×lee, DeuebkeÀej, DeveskeÀeLe&lee
³eebvee ³ee meceer#eeHe×leercegUs DeefOekeÀ cenÊJe ³esle iesues. meeefnl³eke=Àleer ner SKeeÐee meWefê³e peerJeeÒeceeCes
keÀe³e& keÀjle Demeles, l³eecegUs uesKekeÀ DeeefCe l³ee®es ceve ³eeb®ee efJe®eej keÀueeke=Àleer®eer meceer#ee keÀjleevee
ve Heenlee peer meeefnl³eke=Àleer uesKekeÀeves efueefnuesueer Deens l³ee mebefnles®es met#ce Jee®eve keÀ©ve mebefnlesleu³ee
ueneve meneve IeìkeÀeb®eener efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀejCe keÀefJelesleerue efJeOeeveele, efle®³eeleerue
leeefke&ÀkeÀ yebOeele mebj®evee Demeles DeeefCe l³ee efJeefMe<ì DeMee mebj®evescegUs keÀefJelesuee Ieeì DeLeJee DeekeÀej
ÒeeHle nesle Demelees. keÀejCe keÀefJelesuee efle®eer mJele:®eer efJeefMe<ì DeMeer mebj®evee Demeles. keÀeJ³e
uesKeveeveblej keÀJeer®es keÀece mebHeles DeeefCe leer keÀefJelee meJee¥®eer nesleer. keÀefJelesleuee DevegYeJe Jee®ekeÀeb®ee
neslees. ³ee efJeefMe<ì Demee DevegYeJe p³eecegUs Deeuesuee Demelees l³ee®es cetU DeeHeCeeme ³ee mebj®evesle
meeHe[les. keÀefJelesuee yeebOeCeejs DeveskeÀ IeìkeÀ ns keÀesCel³eelejer DebleefjkeÀ IeìkeÀebveer yeebOeuesues Demeleele.
l³eecegUs iebieeOej Heeìerue ³ee meboYee&le cnCeleele, `meeefnl³eke=Àleer®ee meWefê³e ªHeyebOe ne efle®³ee
DeeMe³eeletve, keÀeJ³eeLee&letve, efle®³ee DebieYetle iegCeebletve menpeHeCes, GÓJelees, DeeefCe l³ee DeLee&vee
10
mebIeefìle keÀjerle Demelees.' DeMee mJeªHee®eer meceer#ee cejeþerle Del³euHe Deens. yee.meer. ce{xkeÀj, ceeOeJe
Dee®eJeue, ÒeYeekeÀj HeeO³es, iebieeOej Heeìerue, ce.meg. Heeìerue ³eebveer DeMeeÒekeÀej®eer meceer#ee kesÀueer Deens.
4) keÀuHekeÀles®es Debie : keÀesCel³eener meeefnl³eÒekeÀejeuee JeemleJee®ee YejYekeÌkeÀce DeeOeej Demeuee

lejerner meeefnl³ee®eer megbojlee peHeC³eemeeþer efle®³eeJej keÀuHeves®es keÀuece ns keÀjeJes®e ueeieles. l³eecegUs
meeefnl³ee®eer HeefjHetCe&lee keÀuHekeÀles®³ee DebieeefMeJee³e HetCe& nesT MekeÀle veener. meeefnl³eeleerue YeeJevesuee
l³ee pees[erves®e keÀuHekeÀlesuee DeLeJee keÀueelcekeÀlesuee DeveskeÀ meeefnl³eMeeñeJesl³eebveer cenÊJee®es mLeeve
efoues. Deens. meeefnl³ee®es peie ns SkeÀÒekeÀej®es keÀefuHele peie Demeles. ner mebkeÀuHevee leMeer Jeeoûemle
Deens. ³eeletve®e ceie keÀuesmeeþer keÀuee (vee.meer.HeÀ[kesÀ) DeeefCe peerJeveemeeþer keÀuee (efJe.me.Keeb[skeÀj)
Demee Jeeo efvecee&Ce Peeuee, DeeefCe meeefnl³e Jeleg&Uele lees ieepeueener. ³ee Jeeoeves ìeskeÀe®ee Deeûen Oejuee
neslee. ³ee®ee DeLe& Demee veener keÀer, meeefnl³eele kesÀJeU keÀuHeves®³ee YejeN³ee Demeleele. JeemleJe DeeefCe
keÀuHevee ³eeb®ee ieesHeÀ meeefnl³eele iegbHeÀuesuee Demelees. meceepee®es pemes®³ee lemes Òeefleefyebye keÀesCel³eener
meeefnl³eÒekeÀejele He[le vemeles; ns DeeHeCe O³eeveer Iesleues Heeefnpes. keÀejCe uesKekeÀ DeLeJee keÀJeer pees
DevegYeJe Ieslees l³ee®eer keÀueeke=Àleer®³ee DeeOeejs lees SkeÀ ÒekeÀej®eer HegvemLee&Hevee keÀjerle Demelees. DevegYeJe
Jemlet®³ee DeeOeejs l³eebves efveefce&uesueer me=<ìer mebHetCe&le: veJeer Demeles. leer l³ee®eer mJele:®eer lej Demeles®e;
HeCe leer meJee¥®eerner nesT MekeÀles. Goe. efvemeie&, ieJele, ieJeleeJejerue HetÀue meJee¥veer®e Heeefnuesues Demeles.
HeCe yeeuekeÀJeer ³ee efJe<e³eeJej `HegÀuejeCeer' ner keÀefJelee efueefnleele. DeeHeCe Deepener efkeÀl³eskeÀ Je<ee&veer l³ee
keÀefJeles®ee DeemJeeo Ieslees. l³eecegUs keÀueeke=Àleer SkeÀe®e JesUer efJeefMe<ì DeeefCe efJeMJeelcekeÀ Demeles. les ³ee
keÀuHekeÀles®³ee iegCeebcegUs Demesner DeeHeCe cnCet MekeÀlees. meeefnl³ee®³ee Òeebleeleerue DeMeer DeveskeÀ GoenjCes
DeeHeCe meebiet MekeÀlees. l³eecegUs DeeHeCeeme ³ee efJeJes®eveeJe©ve Demes cnCelee ³esles keÀer, uesKekeÀe®³ee þe³eer
Demeuesueer ÒeefleYeeMekeÌleer efkebÀJee keÀuHeveeMekeÌleer ³eecegUs uesKekeÀeves Iesleuesu³ee Òel³e#e peerJeveevegYeJee®es
JeemleJe DevegYeJeele ªHeeblej nesles DeeefCe lees DevegYeJe Meyoye× nesle Demeleevee ³ee DevegYeJeeJej keÀuHeves®es
keÀuece nesles. uesKekeÀeves Iesleuesu³ee JeemleJeHetCe& DevegYeJee®es keÀueevegYeJeele ªHeeblej nesles. ³eemeboYee&le
Òee. Jee.ue. kegÀuekeÀCeea ³eebveer HeÀej íeve oeKeuee efouee Deens; les cnCeleele, ’peerJeve DeeefCe meeefnl³ee®eer
me=<ìer ³eeb®³eeleerue mebyebOe ceelee DeeefCee efle®³ee Gojele Jee{Ceeje ieYe& ³eeb®³eele DemeCeeN³ee mebyebOeeÒeceeCes
Deens. ieYe& ceeles®³ee Gojele Jee{lees, l³ee Gojeletve ueeYeCeeN³ee peerJevejmeeJej l³ee®es Hees<eCe nesles ns
Kejs; HeCe l³ee ieYee&®es DeefmlelJe mJeleb$e Demeles, mJee³eÊe Demeles. ceeveJeer peerJeve ns ceelesÒeceeCes Demetve
meeefnl³ee®es efJeÍJe efle®³ee Gojele Jee{CeeN³ee ieYee&meejKes Deens. ³ee meeefnl³ee®es DeefmlelJe mJeleb$e
Deens, mJee³eÊe Deens; HeCe l³ee®es Hees<eCe cee$e peerJeveeletve ÒeeHle nesCeeN³ee DevegYeJeªHeer jmeeletve®e
nesles!“ Jejerue efJeJes®eveeJe©ve DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esles keÀer meeefnl³eele pemes JeemleJeeuee cenÊJe
Demeles lemes®e keÀuHekeÀles®³ee Debieeueener cenÊJe Demeles. meeefnl³ee®ee Òeeble keÀuHevesefMeJee³e HetCe& nesT
MekeÀle veener.
5) ÒekeÀejelcekeÀ Debie : uesKekeÀe®³ee ceveeleuee DeeMe³e DeveskeÀ ÒekeÀejebveer J³ekeÌle nesle Demelees. lees
keÀLee, keÀefJelee, keÀeobyejer, veeìkeÀ, ®eefj$e, Deelce®eefj$e, ÒeJeemeJeCe&ve, ueefuele DeMee DeveskeÀ Debieebveer
J³ekeÌle nesle Demelees. keÀJeer, keÀueeJeble ³eebveer Iesleuesu³ee DevegYeJeeletve®e lees DevegYeJe meeefnl³ee®³ee
SKeeÐee ÒekeÀejeceOetve DeeefJe<ke=Àle nesle Demelees. meeefnl³ee®es DeveskeÀ ÒekeÀej Demeues lejer keÀeJ³e,
keÀeobyejer Je veeìkeÀ ns meeefnl³ee®es þUkeÀ ÒekeÀej ceeveues peeleele. DeeefJe<keÀeje®³ee meboYee&le efJeÍJeelcekeÀ
cnCetve p³ee leerve He×leer meebefieleu³ee peeleele l³ee He×leeRMeer ns meeefnl³ee®es ÒekeÀej pees[ues iesuesues
Deensle. l³ee leerve He×leer Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue. 1) keÀeJ³eelce, 2) veeìîeelce DeeefCe 3)
keÀLeveelcekeÀ ³ee l³ee leerve He×leer efJe®eejele IesTve®e meeefnl³eke=ÀleeR®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. ³eekeÀefjlee
11
uesKekeÀe®es Jee®eve, ef®ebleve DeeefCe mebmkeÀej ³eeb®ee HeefjCeece ie=nerle Oejuee peelees. ns meejs efJe®eejele
IesTve DeeHeCeeme ÒekeÀejelcekeÀ Debiee®es mHe<ìerkeÀjCe keÀjlee ³esF&ue.
cejeþerle®e veJns lej peieYej DeveskeÀ Yee<eebceO³es DeefOekeÀebMeeves keÀeJ³euesKeve kesÀues peeles. ³ee
ÒekeÀejele®e DeveskeÀ GHeÒekeÀejner He[leele. pemes keÀer DeYebie, DeesJeer, Yee©[, Dee³ee&, ueeJeCeer, HeesJee[s,
ÍueeskeÀ, iePeue, cegkeÌleíbo DeMee DeveskeÀ ÒekeÀejeble keÀeJ³eefveefce&leer kesÀueer peeles. keÀeJ³ee®³ee meboYee&le
efJe®eej keÀ© peelee DeeHeCeeme YeeJevee ne IeìkeÀ ÒeeOeev³eeves ue#eele I³eeJee ueeielees. keÀeJ³e ne
YeeJeveeÒeOeeve meeefnl³e ÒekeÀej Deens. mebmke=Àleeleerue `jmekeÀuHevee' DeeefCe Fbûepeerle Èmotive
quality' ³ee meb%ee YeeJevesMeer®e mebyebefOele Deensle. keÀefJelesle YeeJeveeb®eer DeefYeJ³ekeÌleer Demeles.
YeeJevesmeesyele®e keÀJeer®ee DevegYeJe, l³ee®es J³eeqkeÌleceÊJe, keÀuHevee Fl³eeoeR®es Òeefleefyebye keÀefJelesle Gceìle
Demeles. leLeeefHe Flej Jee*dce³eÒekeÀejeb®³ee leguevesle Jee®³eeLee&Hes#ee keÀefJelesle J³ebieeLee&uee cnCepes®e
metef®eleeLee&uee DeefOekeÀ cenÊJe Demeles. keÀefJelesle ªHeeuee DeeefCe Yee<esueener cenÊJe Demeles. efMeJee³e Flej
meeefnl³e ÒekeÀejebÒeceeCes®e DeeMe³eeueener cenÊJe Demeles. keÀejCe meeefnl³e ner DeeMe³eJeeoer keÀuee Deens.
keÀJeer®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeuee keÀeJ³eele cenÊJee®es mLeeve Demeles. Flej Jee*dce³eÒekeÀejebHes#ee keÀJeer®³ee
ceveeleuee DevegYeJe keÀefJelesle®e DeefOekeÀ mece=×HeCes J³ekeÌle nesle Demelees. DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer®es
SkeÀªHelJe keÀefJelesle ÒeeOeev³eeves efomeles. ³eemeboYee&le Òee. DejefJebo Jeeceve kegÀuekeÀCeea ³eebveer keÀefJeles®³ee
meboYee&le vescekesÀ Yee<³e kesÀues Deens. les cnCeleele, ’DeeMe³eeefYeJ³ekeÌleer®³ee DeefYevvelJeecegUs keÀeJ³ee®es
MebYej ìkeÌkesÀ Yee<eeblej peJeU peJeU MekeÌ³e veener Demes cnCeC³eele ³esles. keÀeJ³eeyeeyele Demes efomeles, keÀer
keÀefJeleeb®es DeveskeÀ ÒekeÀej Demeu³eeves meJee¥vee meeceeJesue Demes met$e MeesOeCes Kejs®e keÀþerCe Deens. HeCe Demes
cnCelee ³esles keÀer, keÀeJ³eeletve meJe&meeOeejCeHeCes J³ekeÌle neslees lees keÀeJ³eevegYeJe. ³ee j®evesuee
keÀLeelcekeÀles®eer pees[ efceUeueer keÀer les keÀLeekeÀeJ³e nesles. j®eves®eer efJeefMe<ì efMemle ueeYeueer keÀer megveerle
efkebÀJee SKeeoe efJeefMe<ì jesKe efouee keÀer GÎsefMekeÀe efkebÀJee efJeueeefHekeÀe.“ DeeHeues yengleebMe Jee*dce³e ns
keÀeJ³eye× Deens. keÀejCe Òee®eerve keÀeUer cegêCekeÀuee Òeiele veJnleer. keÀefJeles®³ee leeueye×lee, ue³eye×lee
DeeefCe veeoce³elee ³ee iegCeebcegUs ceveeleuee DeeMe³e DeeþJeCeerle þsJeCes DeeefCe SkeÀe efHe{erkeÀ[tve lees ogmeN³ee
efHe{erkeÀ[s meesHeefJeCes MekeÌ³e nesle Demes. cegêCe keÀues®ee MeesOe ueeieu³eeveblej cee$e HeÐeeÒeceeCes®e ieÐeelcekeÀ
uesKevener ceesþîee ÒeceeCeele efueefnues peeT ueeieues.
veeìkeÀ ns pemes mebefnleelcekeÀ Demeles lemes®e leer SkeÀ meeojerkeÀjCee®eer keÀuee Deens. les SkeÀ
¢M³ekeÀeJ³e Deens. ne ÒekeÀejner DeeHeu³ee meeefnl³eHejbHejsle KetHe Òee®eerve keÀeUeHeemetve ®eeuele Deeuesuee
Deens. mebmke=Àle meeefnl³eelener Yejlecegveer, keÀeefueoeme Je Flej DeveskeÀ keÀJeeRveer veeìkeÀeJej DeeOeeefjle
DeeefCe veeìkeÀeb®esner efueKeeCe kesÀues Deens. cejeþer meeefnl³e HejbHejslener ieeWOeU, oMeeJeleej, leceeMee Deeoer
ueeskeÀHejbHejsle veeìkeÀe®es cetU MeesOeC³ee®ee Òe³elve Peeuee Deens. Fbûepeer Deeieceveeveblej ne keÀueeÒekeÀej
DeefOekeÀ ueeskeÀefÒe³e Peeu³ee®es efomeles. veeìkeÀeuee pemee meeefnl³ee®ee meboYe& Deens lemee®e lees Òe³eesiee®eener
Deens. l³eecegUs®e veeìkeÀ ne SkeÀ Òe³eesieefme× keÀueeÒekeÀej ceeveuee peelees. meeefnl³e, mebieerle, ve=l³e,
ef®e$e DeeefCe efMeuHe ³ee Hee®ener keÀueeb®ee Glke=À<þ efceueeHeÀ veeìkeÀebceO³es HeneJe³eeme efceUlees. keÀLee,
keÀeobyejer DeLeJee keÀeJ³e ne ÒekeÀej pemee SkeÀìîeeves DeemJeeo IesC³eepeesiee Demelees lemes veeìkeÀe®es
vemeles. veeìkeÀ ner keÀuee mecetneves mecetnemeeþer kesÀuesueer keÀuee Demeles. veeìkeÀe®³ee meeojerkeÀjCeeletve
pees veeìîeevegYeJe J³ekeÌle neslees Lesì Òes#ekeÀebmeceesj J³ekeÌle nesle Demelees. l³eecegUs veeìkeÀeuee efpeJeble
keÀuee Demesner cnìues peeles. ef®e$eHeìele DeeHeCe peer ¢M³es Heenlees l³ee ¢M³eeb®es ef®eef$ekeÀjCe HetJeea kesÀJne
lejer Peeuesues Demeles. DeeHeCe He[ÐeeJej Heenlees lees kesÀJeU DeeYeeme Demelees. veeìkeÀe®es cee$e lemes
vemeles. veeìkeÀ meeoj keÀjCeejer Òes#ekeÀebmeceesjerue ceeCemes KejerKegjer Demeleele.
12
veeìkeÀe®es keÀLeevekeÀ, Hee$emeb³eespeve, DebkeÀ, ÒeJesMe, mLeue, Òemebie, mebIe<e&, ÒeejbYe-ceO³e-
MesJeì Demes IeìkeÀ ceeveues peeleele. ³ee meJe& IeìkeÀeb®³ee megboj cesUeletve ®eebieues veeìkeÀ DeekeÀejeme ³esle
Demeles. veeìkeÀ DeeveboHe³e&Jemee³eer cnCepes megKeelce DeeefCe og:KeHe³e&Jemee³eer cnCepes og:Keelce Demeles.
ÒenmeveelcekeÀner veeìkesÀ meeoj keÀjC³eele Deeuesueer Deensle. ³ee meboYee&le yeyeve ÒeYet ³eeb®es veeJe ieewjJeeves
Iesleues peeles. veeìkeÀ ceveesjbpeveemeesyele®e ÒeyeesOevee®esner keÀece vesìkesÀHeCeeves keÀjles. ke=À<Ceepeer ÒeYeekeÀj
Kee[eruekeÀj, ceecee JejsjkeÀj, cees. ie. jebieCeskeÀj, efJepe³e leW[guekeÀj, meleerMe DeeUskeÀj, censMe
SuekegbÀ®eJeej, iees.Heg. osMeHeeb[s oÊee Yeiele, MeHeÀeDele Keeve, pe³eble HeJeej Deeoer DeveskeÀ veeìkeÀkeÀejebveer
ceveesjbpeveeyejesyej®e meceepee®es ÒeyeesOevener kesÀues Deens. Deepe®³ee keÀeueKeb[ele keÀener meceer#ekeÀebveer
veeìkeÀ ne meeefnl³eÒekeÀej ve ceevelee lees SkeÀ mJeleb$e keÀueeÒekeÀej ceeveeJee DeMeerner YetefcekeÀe Iesleuesueer
efomeles. keÀejCe veeìkeÀe®es cetueêJ³e kesÀJeU efveJesovee®eer Yee<ee vemetve `mebJeeo' Deens DeeefCe ceeO³ece
`mLeue keÀeuemeeHes#e DeefYeve³e' Deens Demesner meebieC³eele ³esles. veeìkeÀe®eer J³eeJemeeef³ekeÀ, Òee³eesefiekeÀ
DeMeerner Jeie&Jeejer keÀjC³eele ³esles. veeìkeÀeb®³ee meJe& mebkesÀleebvee Pegiee©ve osCeeje ve-veeìîe nener SkeÀ
veJee ÒekeÀej efJeMes<ele: 1980 veblej®³ee oMekeÀele meg© Peeu³ee®es efomeles. cee$e HeeÍ®eeÊ³e jbieYetceer®³ee
leguevesle ne ÒekeÀej cejeþerle efJeMes<e ª{ Peeu³ee®es efomele veener. veeìkeÀ, SkeÀebefkeÀkeÀe, oerIee¥keÀ,
veYeesveeìîe, veeìîeíìe Fl³eeoer ÒekeÀejebceO³es veeìîeuesKeve kesÀues peeles.
keÀeobyejer ne meeefnl³ee®ee ÒekeÀejner DeeOegefvekeÀ keÀeueKeb[ele yeje®e ueeskeÀefÒe³e Peeuee Deens.

[e@. efJe.vee. {JeUs ³eebveer keÀeobyejerefJe<e³eer `meeefnl³ee®es leÊJe%eeve' ³ee ûebLeele efJemle=le efJeJes®eve kesÀues
Deens. keÀeobyejer ne Flej Jee*dce³eÒekeÀejele meJee&le efJemle=le DeeefCe DeveskeÀ GHeÒekeÀej meeceeJeCeeje SkeÀ
cenÊJee®ee ÒekeÀej Deens. Fbûepeer Deeieceveeveblej ne meeefnl³eÒekeÀej DeeHeu³eekeÀ[s DeefOekeÀ ÒeceeCeele
efueefnuee peeT ueeieuee. lemes Heeefnues lej keÀeobyejeruee keÀesCeleener efJe<e³e Jepe& vemelees. keÀesCel³eener
efJe<e³eeJej keÀeobyejer uesKeve kesÀues peeles. cnCetve®e keÀesCeleener SkeÀ þjeefJekeÀ Deeke=ÀleeryebOe ³ee ÒekeÀejeuee
vemelees. peerJeveeleerue meJe&®e %eeveMeeKeebMeer ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®ee mebyebOe Demelees.
meeefnl³e ÒekeÀejebceOeerue keÀLee DeeefCe keÀeobyejeruee ueeskeÀefÒe³e meeefnl³e ÒekeÀej®ee opee&

efceUeuesuee Deens. keÀejCe Jee®ekeÀeb®eer keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer efpe%eemee ns ÒekeÀej MeceJet MekeÀleele.
uesKekeÀe®³ee ceveeleerue DeeMe³eeuee DeeefJe<ke=Àle keÀjC³eemeeþer SkeÀ ÒekeÀej®ee cegkeÌle DeJekeÀeMe keÀeobyejer
osle Demeles. Jee®ekeÀebvee DeeMe³ee®eer J³eeHleer keÀUeJeer DeeefCe l³eeb®eer Jee®evee®eer DeeJe[ner peesHeemeueer
peeJeer ³eemeeþer keÀeobyejer®ee uesKekeÀ vesnceer efveJesoveeJej efYemle þsJele Demelees. keÀLeevekeÀ, Hee$e ³eespevee,
JeeleeJejCe efveefce&leer, mebJeeo, mebIe<e&, Yee<eeMewueer ³ee IeìkeÀeb®ee meceHe&keÀ JeeHej ®eebieuee keÀeobyejerkeÀej
keÀjerle Demelees. keÀeobyejer uesKeve keÀjlee keÀjlee ®eebieuee uesKekeÀ SkeÀÒekeÀejs peerJeveeJej Yee<³e keÀjerle
Demelees.
6) keÀueelcekeÀ Debie : meeefnl³eke=Àleer®es ³eLee³eesi³e DeekeÀueve keÀje³e®es Peeues lej meeefnl³eke=Àleer®³ee

keÀueelcekeÀ DebieekeÀ[s ogue&#e keÀ©ve ®eeuele veener. l³eecegUs meeefnl³eke=Àleer®es meeefnl³eHejbHejsleerue mLeeve
efveefM®ele nesle Demeles. meeefnl³eke=Àleer®ee efJe®eej keÀjleevee meeefnl³ecetu³es DeeefCe peerJevecetu³es ³eeb®ee
efJe®eej keÀjeJee ueeielees. meeefnl³eke=ÀleeRceOetve DeefYeJ³ekeÌle nesCeeN³ee ³ee oesve iees<ìeRceO³es keÀueelcekeÀlee
DeefYeJ³ekeÌle nesle Demeles. meeefnl³eke=Àleer®ee DeLeJee keÀueeke=Àleer®ee DeemJeeo Iesle Demeleevee Jee®ekeÀ,
Òes#ekeÀ DeeefCe meceer#ekeÀ ³eebveer efJeefMe<ì DeMeer leìmLelee yeeUieCes DeefYeÒesle Demeles. ner leìmLelee®e
keÀueeke=Àleer®³ee keÀueelcekeÀ DebieekeÀ[s HeneJe³eeme efMekeÀefJeles. keÀueelcekeÀ leìmLe efkeÀleer DemeeJes ner iees<ì
keÀueeke=Àleer®e þjJele Demeles. meeefnl³eke=Àleer Meyo, Yee<eeMewueer, ÒeeflekesÀ DeeefCe Òeeflecee DeMee DeveskeÀ
13
Debieebveer efJekeÀefmele nesle Demeles. keÀueeke=ÀleerkeÀ[s Jee®ekeÀebveer efkeÀleer DeblejeJe©ve Hene³e®es ns l³ee
meeefnl³eke=Àleerletve®e þjsue DeMee ³egkeÌl³eeÒe³egkeÌl³eeb®eer ®eHeKeue ³eespevee uesKekeÀeves kesÀuesueer Demeles.
keÀueeke=Àleer®³ee keÀueelcekeÀ Debieeb®ee DeemJeeo Iesleevee DeLeJee meceer#ee keÀjleevee J³eeqkeÌleiele
DeeJe[erefveJe[er otj þsJeeJ³ee ueeieleele. DeMee leìmLelescegUs keÀueeke=Àleer®³ee keÀueelcekeÀles®ee DeveskeÀebieebveer
MeesOe ueeiele Demelees. keÀueeke=Àleer®³ee efJeefMe<ì DeMee HeefjCeecekeÀejleskeÀefjlee uesKekeÀeves DeeMe³e DeeefCe
DeeefJe<keÀej®³ee HeefjCeecekeÀejlesmeeþer vescekeÌ³ee keÀesCel³ee iees<ìeR®ee JeeHej kesÀuee Deens ns pej HeneJe³ee®es
Demesue lej kesÀJeU ceveesjbpevee®³ee DeLeJee J³eeqkeÌleiele DeeJe[erefveJe[er®³ee HeueerkeÀ[s peeTve
keÀueeke=Àleer®es cece& mecepetve IesC³ee®ee Òe³elve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³eecegUs keÀueeke=Àleer®³ee
keÀueelcekeÀles®ee Òel³e³e ³eslees. ³eemeboYee&le Jemeble HeeìCekeÀj ³eebveer `meeefnl³eMeem$e mJeªHe DeeefCe
mecem³ee' ³ee ûebLeele ceeb[uesues efJe®eej cenÊJee®es Jeeìleele les cnCeleele, ’meeefnl³eke=Àleerletve Ie[Ceejs
peerJeveoMe&ve, efle®³eeleerue J³eeqkeÌlejsKee, efJe®eej, peerJevecetu³es Fl³eeoer meJe& iees<ìer cnCepes efle®eer
êJ³emeeceûeer Jee DeeMe³eêJ³e Demeles. ³ee êJ³ee®es pes DeueewefkeÀkeÀ ªHe efme× nesles, l³eeJej
meeefnl³ekeÀ=leer®eer keÀueelcekeÀlee, ®eebieuesHeCe DeJeuebyetve Demeles. ner êJ³emeeceûeer efpelekeÀer efJeefJeOe,
meKeesue, DeveskeÀ Debies Demeuesueer Demesue l³ee ÒeceeCeele meeefnl³eke=Àleer®es ªHe DeefOekeÀ iegbleeiegbleer®es,
J³eeefceÞe, mece=× Demesue. cnCepes®e Ieeìe®eer, ªHee®eer J³eeefceÞelee, mece=×lee meeefnefl³ekeÀ Þes<þles®ee,
cenÊes®ee efvekeÀ<e þjlees.“ Jemeble HeeìCekeÀj cnCeleele lemes meeefnl³eke=Àleer®³ee Þes<þles®ee efJe®eej
keÀjeJe³ee®ee Demesue lej keÀueeke=Àleer®³ee meJe& IeìkeÀebkeÀ[s efJeue#eCe leìmLeslesves Heeefnues Heeefnpes. ner
leìmLelee®e DeeHeCeeme keÀueeke=Àleerletve J³ekeÌle nesCeeN³ee keÀueelcekeÀleskeÀ[s IesTve peeles. efMeJee³e Jee®ekeÀ
Òes#ekeÀeb®³ee DevegYeJee®³ee keÀ#ee DeMee keÀueelcekeÀlescegUs ©boeJele Demeleele.
³ee meboYee&le cegodoe mecepetve IesC³eekeÀefjlee DeeHeCeeme GoenjCeeoeKeue veeìkeÀ ³ee ÒekeÀeje®ee
Lees[keÌ³eele efJe®eej keÀjlee ³esF&ue. veeìkeÀe®ee DeY³eeme oesve HeeleUîeeJej keÀjlee ³eslees. veeìkeÀeuee
mebefnleecetu³e DeeefCe Òe³eesiecetu³e Demeles Demes cnìues peeles. veeìkeÀeleu³ee mebefnles®ee efJe®eej
keÀueelcekeÀlesves pemee keÀjlee ³eslees. lemee®e Òe³eesiecetu³eeb®ee efJe®eejner keÀueelcekeÀles®³ee Debieeves keÀjlee
³eslees. veeìkeÀe®eer meg©Jeele, ceO³e DeeefCe MesJeì veeìkeÀkeÀejeves keÀmee kesÀuee Deens. mebJeeoe®es mJeªHe
keÀmes Deens. veeìkeÀe®ee DeeMe³e keÀe³e Deens DeeefCe lees keÀMeeÒekeÀejs meebefieleuee Deens. Demee efJe®eej
veeìkeÀe®³ee mebefnles®³ee Debieeves keÀjlee ³eslees DeeefCe ³eelener keÀueelcekeÀles®ee efJe®eej veeìkeÀkeÀejeves kesÀuee
Deens keÀe ³ee®ee MeesOe Ieslee ³eslees. lemes®e veeìkeÀeleerue Hee$es, Hee$eeb®eer jbieYet<ee DeeefCe JesMeYet<ee, vesHeL³e,
HeeMJe&mebieerle, ÒekeÀeMe³eespevee ³ee Deveg<ebieevesner efJe®eej kesÀuee peelees. veeìkeÀe®³ee SketÀCe
HeefjCeecekeÀejleskeÀefjlee ³ee meJe& meeOeveeb®ee keÀe DeeefCe keÀmee GHe³eesie veeìîe uesKekeÀ DeeefCe
veeìîeefoioMe&keÀ ³eebveer kesÀuesuee Deens. ³ee®ee efJeefMe<ì DeMeer leìmLelee jeKetve DeY³eeme kesÀuee lej
keÀueelcekeÀles®eer efJeefJeOe Debies DeeHeCeeme peeCeJet ueeieleele. ns peeCeJeCes HeefjCeecekeÀejkeÀ Jne³e®es Demesue
lej DeeHeu³ee J³eeqkeÌleiele DeeJe[erefveJe[er otj keÀjeJ³ee ueeieleele.
7) meÊeeMeem$eer³e Debie : meceepeeleerue Òel³eskeÀ iees<ìeruee efle®es cnCetve mJele:®es Demes DeefmlelJe
Demeles. ³ee DemeC³ee®es mJeªHe cnCepes®e l³ee efJeefMe<ì DeMee iees<ìer®eer meÊee nes³e. meeefnl³eke=Àleer®esner
efle®es cnCetve SkeÀ ÒekeÀej®es meÊeeMeem$eer³e Debie Demeles - DeefmlelJe Demeles. leer meÊee meceepe ceveeJej
DeefOejep³ener ieepeJele Demeles. l³ee meÊes®es mHe<ìerkeÀjCe, meceer#ee DeLeJee ceerceebmee keÀjCeejs Meem$e
cnCepes meÊeeMeem$e nes³e. DeeefOeYeeweflekeÀ, J³eeJeneefjkeÀ DeeefCe ÒeefleYeeefmekeÀ DeMee leerve meÊee ÒeecegK³eeves
ceeveu³ee peeleele. ³ee meboYee&le `Jee*dce³eerve meb%ee mebkeÀuHevee keÀesMe' ³eeceO³es Heg{erue efJeJes®eve keÀjC³eele
Deeues Deens, `Huesìes®³ee celes Òel³eskeÀ Jemlet®³ee DeefmlelJeeceeies l³ee Jemlet®es kesÀJeU yegef×iec³e Demes melJe
14
Demeles. ³ee meÊJeecegUs l³ee Jemletuee leer efJeefMe<ì Jemlet cnCetve DeefmlelJe ueeYeles. ner DeeefOeYeeweflekeÀ
meÊee nes³e. Òel³e#eeleerue Jemlet, keÀeue Je DeJekeÀeMe ³eeb®³ee ®eewkeÀìerle Demeleele Je %eevesbefê³eebveer DeeHeCe
l³eeb®ee DevegYeJe IesT MekeÀlees. ner J³eeJeneefjkeÀ meÊee nes³e. keÀeue Je DeJekeÀeMe ³eeb®³eele mLeeve
vemeCeeN³ee, HeCe YeemeªHe HeeleUerJej DeefmlelJeele DemeCeeN³ee iees<ìer efkebÀJee ce=iepeUemeejKeer iees<ì ner
ÒeeefleYeeefmekeÀ meÊee nes³e. keÀueeke=Àleer®es ³ee leerveHewkeÀer keÀesCeles meÊeeMeem$eer³e mLeeve Deens? ne
meeQo³e&Meem$eeleerue SkeÀ ÒeMve Deens.' keÀesCel³eener keÀueeke=Àleer®³ee meboYee&le meÊeeMeem$eer³e mLeevee®ee
efJe®eej keÀjlee meJe&®e keÀueeke=ÀleeRvee SkeÀ®e SkeÀ meÊeemLeeve Demeles; ns cele mJeerkeÀejlee ³esle veener.
meeefnl³e, mebieerle, ve=l³e, ef®e$e, efMeuHe ³ee cetU Hee®e keÀuee Deensle. ³ee keÀueeke=ÀleeRceOetve
efvecee&Ce nesCeeN³ee mebJesovee DeeefCe l³eeb®ee DeemJeeo ³eeb®es mJeªHe JesieJesieUs Demeles. leepeceneue ner SkeÀ
DeefleMe³e megboj keÀueeke=Àleer Deens. ner keÀueeke=Àleer keÀeue DeeefCe DeJekeÀeMe ³eeb®³ee DeefmlelJeele Deens. HeCe
keÀeobyejer DeLeJee keÀLee ne meeefnl³eÒekeÀej Heenlee ³ee ÒekeÀejebvee keÀeue DeeefCe DeJekeÀeMee®es ieefCele
pemes®³ee lemes ueeJelee ³esle veener. keÀener keÀueeke=Àleerle JeemleJeoMeea ef®e$e jsKeeìC³ee®ee Òe³elve kesÀuesuee
Demelees. keÀesCeleerner ®eebieueer keÀueeke=Àleer ner ÒeefleYee DeeefCe JeemleJe, keÀuHevee DeMee iees<ìeR®³ee
J³eeefceÞelesves efvecee&Ce nesle Demeles. l³eecegUs keÀues®³ee yeeyeleerle keÀesCelesner SkeÀ®e SkeÀ meÊeeMeem$eer³e
GÊej MeesOeCes cnCetve®e MekeÌ³e vemeles. ¬eÀes®es ³ee ceerceebmekeÀeves `keÀueeke=Àleer ³ee ceeveefmekeÀ Demeleele.'
Demes cele ceeb[ues Deens. ¬eÀes®es ³eeb®es ns cele SKeeÐee meeefnl³eke=Àleeruee ueeiet He[les lesJe{s SKeeÐee
efMeuHeke=Àleeruee ueeiet He[sue®e ³ee®eer Kee$eer oslee ³esle veener. keÀueeke=Àleer®³ee ÒekeÀejevegmeej ceeO³ece
yeouele Demeles. mebieerlee®es ceeO³ece mJej DeLeJee metj ns Demeles. meeefnl³eke=Àleer®es ceeO³ece Meyo ns
Demeles. jbie, js<ee DeeefCe DeekeÀej ns ef®e$ekeÀues®es ceeO³ece Demeles. keÀueeke=ÀleeRceO³es kegÀþs mebJesovesuee
cenÊJe Demeles lej kegÀþs j®evesuee cenÊJe Demeles. l³eecegUs keÀueeke=Àleer®³ee meÊeemLeevee®³ee meboYee&le
DeveskeÀ ceerceebmekeÀebveer HejmHej efJejesOeer celes ceeb[uesueer Deensle. Jee@jsve Je JesueskeÀ ³eebveer, `keÀueeke=Àleer Je
keÀefJelee ner kesÀJeU ceeveefmekeÀ Ieìvee veener' Demes cnìues Deens. l³eeb®³ee celes keÀefJelee cnCepes DeeoMee¥®eer
mece<ìer efkebÀJee ÒeceeCekeÀeb®eer mebj®evee nes³e. ner ÒeceeCekesÀ meceepeceevemeele ªpeuesueer Demeleele; DeeefCe
leer®e meeefnl³eele DeJelejle Demeleele. ³ee®e ÒekeÀejs meer.Sce.pees[ ³eebveer `meeQo³e& ns Jemlegiele Deens' Demes
ceeveues lej Dee³e.S.efj®e[&me ³eebveer `keÀueeke=Àleer ner Jee®ekeÀeb®³ee ceveele DeefmlelJeele Demeles.' Demes
cnìues Deens. ³ee meJee¥Je©ve DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esles keÀer, meJe&®e keÀueeb®es meÊeeMeem$eer³e mLeeve
SkeÀe®e ÒekeÀej®es vemeles.
meeQo³e&ceerceebmee ³ee ûebLeele je. Yee. HeeìCekeÀj ³eebveer keÀueeke=Àleer®³ee meÊeeMeem$eer³e Debiee®³ee
meboYee&le efJemle=le efJeJes®eve kesÀues Deens. ³ee efJeJes®evee®ee DeeOeej IesTve DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esles keÀer,
keÀefJeles®³ee DeLeJee keÀesCel³eener meeefnl³eke=Àleer®³ee meeQo³ee&®³ee meboYee&le DeemJeeoe®³ee HeeleUerJej efJe®eej
keÀjlee keÀesCeleener SkeÀ®e SkeÀ efve³ece vemelees. lees Òel³eskeÀe®ee DeLee&le®e JesieJesieUe Demelees. SkeÀe®e
Ieìvee Òemebieeb®³ee meboYee&le Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®eer Òeefleef¬eÀ³ee peMeer JesieJesieUer Demeles; leMeer®e JesieJesieUer
Òeefleef¬eÀ³ee SkeÀe keÀefJeles®eerner Demet MekeÀles. GoenjCeeLe& yeeuekeÀJeeR®³ee Deewogbyej ³ee keÀefJeles®es GoenjCe
oslee ³esF&ue. ³ee SkeÀe®e keÀefJelesJej DemebK³e Òeefleef¬eÀ³ee efJe®eejJeble meceer#ekeÀebveer veeWoefJeuesu³ee Deensle.
cnCetve ’Jee*dce³eerve keÀueeke=Àleer ceeveJecevemeeHes#e þjles. efJeefMe<ì meebmke=ÀeflekeÀ ÒeJeenele®e efle®es
DeefmlelJe mebYeJeles Je l³ee Hegjles®e les ce³ee&efole Demeles.“ ns efJeOeeve meeLe& Jeeìles.
15
1.7 meeefnl³eke=ÀleeRceOeerue DevegYeJeeb®eer JewefMe<ìîes
meeefnl³eke=Àleer ner DevegYeJe IesC³ee®eer ke=Àleer Demeles. ³ee DevegYeJeeb®eer JewefMe<ìîes DeeHeu³eeuee
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) Deelceefve<þe : Deelceefve<þsuee DeelceHejlee Demesner cnCeleele. Meem$eer³e uesKeveele Jemlegefve<þlesuee

cenÊJe Demeu³eeves efleLes uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeuee mLeeve vemeles. l³eecegUs efleLes Deelceefve<þles®ee
ÒeMve efvecee&Ce nesle veener. ueefuele meeefnl³ee®³ee uesKeveele uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeuee cenÊJe Demeles.
Demes meeefnl³e pej ³eLeeLe& Jne³e®es Demesue lej cee$e Deelceefve<þlee ns JewefMe<ìîe cenÊJee®es þjles.
uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee þmee meeefnl³eke=Àleerletve Gceìle Demeu³eecegUs mebyebefOele uesKeve uesKekeÀeMeer
efveieef[le Demeles. cnCetve®e DeMee ÒekeÀej®³ee uesKeveeuee DeelceHej mJeªHee®es uesKeve Demes mebyeesOeues
peeles. meeefnl³e ÒekeÀejevegmeej DeelceHej uesKevee®es mJeªHener efYeVe ÒekeÀej®es Demeles. keÀefJeles®³ee Òeebleele
les DeefOekeÀ Demeles lej keÀeobyejermeejK³ee ÒekeÀejele les leguevesves keÀceer Demeles. leLeeefHe keÀesCel³eener
uesKekeÀeves DeeHeu³ee DeelceHej DevegYeJeeMeer leeoelc³e HeeJeCes, SkeÀ©He nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
mLetueceeveeves Deelceefve<þe cnCepes uesKekeÀe®es DeeHeu³ee DevegYeJeeMeer Demeuesues

ÒeeceeefCekeÀHeCee®es veeles nes³e. uesKekeÀe®³ee Deelceefve<þles®³ee meboYee&le yee.meer. ce{xkeÀj ³eebveer `Jee*dce³eerve
cenelcelee' ³ee efveyebOeele efJemleejeves efueefnues Deens. l³eebveer oesve ÒekeÀej®eer Deelceefve<þe ceeveueer Deens.
uesKeveHetJe& Deelceefve<þe DeeefCe uesKeveieYe& Deelceefve<þe ns les oesve ÒekeÀej Deensle. ce{xkeÀjeb®³ee celes,
meeefnl³eeleerue Deelceefve<þe ns SKeeos veweflekeÀ DeeOeejleÊJe vemetve leer SkeÀ ceeveefmekeÀ DeLeJee DeebleefjkeÀ
efmLeleer Deens. keÀesCeleener uesKekeÀ l³eeuee Deeuesues DevegYeJe, l³ee®³ee Dee³eg<³eele Ie[uesu³ee Ieìvee Òemebie
ner meeceûeer IesTve®e meeefnl³eefveefce&leer keÀjle Demelees. ³ee efveefce&leeruee GHekeÀejkeÀ þjsue DeMee
keÀuHeves®eerner ceole lees Iesle Demelees. ns meJe& keÀjleevee lees DeeHeu³ee DevegYeJeeMeer efkeÀleer ÒeeceeefCekeÀ
jenlees, ns cenÊJee®es Demeles. keÀueeJeble pej DeeHeu³ee DevegYeJeeMeer ÒeeceeefCekeÀ jeefnuee veener lej l³ee®eer
keÀueeke=Àleer ke=À$eerce þjC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. Jee®ekeÀe®³ee ceveeJej DeHesef#ele HeefjCeece GceìefJeC³eele
leer DeHe³eMeer þjC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. l³eecegUs meeefnl³eke=Àleer®³ee efveefce&leerle uesKekeÀeves DeeHeu³ee
DevegYeJeeMeer keÀueelcekeÀ leeoelc³e HeeJeC³ee®eer iejpe efvecee&Ce nesles. meeefnl³eefveefce&leer®³ee ³ee Òeef¬eÀ³esuee
DeeHeCe mLetueceeveeves uesKeveHetJe& Deelceefve<þlee Demes cnCet MekeÀlees. l³ee®e yejesyej uesKekeÀ, keÀJeer,
keÀueeJebleeves Iesleuesuee DevegYeJe keÀer p³ee DevegYeJeeves uesKekeÀeme efueefnC³eeme ÒeJe=Êe kesÀues Deens DeMee
DeeeflcekeÀ DevegYeJee®eer ceeb[Ceer keÀjleevee uesKekeÀeves efueKeeCeele l³ee DevegYeJeeMeer ÒeleejCee ve keÀjCes,
l³eecegUs p³ee DevegYeJee®eer ceeb[Ceer uesKekeÀeuee keÀjeJe³ee®eer Demeles; lees DevegYeJe®e cegUele mHe<ì DemeCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. DeeHeu³eeuee vescekesÀ keÀe³e ceeb[e³e®es Deens ³ee®es Hegjles Yeeve uesKekeÀeuee DemeCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. ns Yeeve®e pej DemHe<ì Demesue, uesKekeÀ®e pej DevegYeJee®eer ceeb[Ceer keÀjleevee
ieeWOeUuesuee Demesue, lej lees DevegYeJe ³eLeeLe&HeCes keÀueeke=Àleer®es ªHe IesT MekeÀle veener. l³eecegUs
uesKekeÀeves mJele:Meer lej ÒeeceeefCekeÀ Demeues®e Heeefnpes efMeJee³e Iesleuesu³ee DevegYeJee®eer ceeb[Ceer
keÀjleeveener l³eeves mJele:Meer Deelceefve<þ Demeues Heeefnpes. cnCetve®e ®eebieu³ee meeefnl³eke=Àleer®eer efveefce&leer
keÀjleevee efle®eer meg©Jeele peMeer Deelceefve<þsves JneJe³eeme nJeer lemee®e meeefnl³eke=Àleer®ee MesJeìner
Deelceefve<þsle®e nesCes DeHesef#ele Demeles. ³ee Deveg<ebieeves DeelceeefJe<keÀej DeeefCe Deelceefve<þlee ³eeleerue
HeÀjkeÀner O³eeveer ³esCes iejpes®es Deens. DeelceeefJe<keÀej cnCepes DevegYeJee®eer ceeb[Ceer DeLeJee meeojerkeÀjCe
16
Demes ceeveues lej Deelceefve<þlee cnCepes ceeb[Ceerleerue DeLeJee meeojerkeÀjCeeleerue cetU DevegYeJeeMeer
ÒeeceeefCekeÀlee Demes ceeveues Heeefnpes.
2) meWêer³e SkeÀelcelee : meeefnl³eeleerue meWefê³e SkeÀelcelee DeLeJee meWêer³elJe ³ee mebkeÀuHevesuee

Fbûepeerle Organic Unity Demes cnìues peeles. lemes Heeefnues lej meWêer³elJe ne Meyo ÒeeefCeMeem$eiele
Meyo Deens. leLeeefHe yueeefoceej JeeF[ues ³eebveer lees meeefnl³ee®³ee SkeÀmebIelJee®³ee meboYee&le JeeHejuee
Deens. meeefnl³ee®³ee meWêer³elJee®eer mebkeÀuHevee meJe&ÒeLece De@efjmìe@ìueves JeeHejueer. meeefnl³eke=Àleer®³ee
efveefce&leer Òeef¬eÀ³esle DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee menYeeie Demelees. pemes keÀer keÀLee, Hee$es, efveJesove, mebJeeo, mebIe<e&,
Yee<eeMewueer, lemes®e MeyoeuebkeÀej, DeLee&uebkeÀej Fl³eeoer IeìkeÀeb®³ee meg³eesi³e j®evescegUs keÀueeke=Àleerle
SkeÀefpevemeerHeCee ³esle Demelees. ceeveJeer Mejerje®³ee meboYee&le efJe®eej keÀjleevee pemes nele, Hee³e, veekeÀ,
[esUs, keÀeve Fl³eeoer DeveskeÀ DeJe³eJe ie=nerle Oejuesues Demeleele. ³ee meJee¥®ee efceUtve pemee ceeCetme le³eej
neslees. lemes®e meeefnl³eke=Àleer®³ee meboYee&lener Jejerue IeìkeÀ meeefnl³eke=Àleer®es meeefnl³elJe þjJele
Demeleele. l³eecegUs®e DeveskeÀlJeeletve nesCeejer SkeÀlJee®eer Òeleerleer Demes meWêer³e SkeÀelceles®es mJeªHe
Demeles. meeefnl³ee®³ee DevegYeJeele Demeuesu³ee efYeVe efYeVe IeìkeÀeb®ee SkeÀelce mebmkeÀej ³ee mebkeÀuHevesle
DeefYeÒesle Deens.
DeMee ÒekeÀej®³ee mebIeìvesleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀ cenÊJee®ee Demelees. meeefnl³eefveefce&leerle kesÀJeU

keÀLeevekeÀ DeLeJee Yee<eeMewueer Demee SKeeoe®e IeìkeÀ cenÊJee®ee vemelees. Òel³eskeÀ IeìkeÀe®es cenÊJe FLes
DeHesef#ele Demetve SkeÀ IeìkeÀ ogmeN³ee IeìkeÀeme keÀmee HetjkeÀ þjlees, les cenÊJee®es Demeles. ne
SkeÀmebIeHeCee efpelekeÀe HejmHejHetjkeÀ eflelekeÀer keÀueeke=Àleer ³eMemJeer Demes ceeveeJe³eeme njkeÀle veener.
keÀueeke=Àleer®eer meceer#ee keÀjleevee cnCetve®e keÀueeke=Àleer®³ee kesÀJeU SkeÀe®e Debiee®ee efJe®eej keÀ©ve ®eeuele
veener. lej keÀueeke=Àleer®³ee efveefce&leerleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀ keÀueeke=Àleer®³ee GÊece yeebOeCeermeeþer keÀmee
cenÊJee®ee þjlees Deens; Demee meceûeles®ee efJe®eej ³ee mebkeÀuHevesle DeefYeÒesle Deens. Organic ³ee
Meyoe®ee DeLe&ner DeeHeCeeme `megJ³eJeefmLele mebIeìvee' ns®e meg®eefJelees. cnCepes®e meeefnl³eke=Àleerle Òel³eskeÀ
IeìkeÀ cenÊJee®ee Demelees. Òel³eskeÀ IeìkeÀeuee SkeÀ ÒekeÀej®es mJe³ebHetCe& DeefmlelJe Demeles. DeMee DeveskeÀ
mJe³ebHetCe& Yeeiee®es efceUtve SkeÀ HetCe& nesle Demeles. keÀesCeleerner ®eebieueer keÀueeke=Àleer ner DeMeeÒekeÀejs SkeÀ HetCe&
Demeles. ³ee SkeÀe HetCee&le DeveskeÀ IeìkeÀeb®es mJe³ebHetCe&lJe meeceeJeuesues Demeles. keÀueeke=Àleer®³ee Jee®ekeÀeJej,
DeemJeeokeÀeJej DeLeJee veeìkeÀe®³ee meboYee&le efJe®eej keÀjlee Òes#ekeÀeJej ³ee HetCee&®ee SkeÀelce mebmkeÀej
nesle Demelees. ³ee SkeÀelce mebmkeÀejeuee®e meWêer³e SkeÀelcelee Demes cnìues peeles.
3) Yee<es®eer JewefMe<ìîeHetCe&lee : Yee<ee DeeefCe meeefnl³ee®es HejmHejHetjkeÀ Demes Deletì Demes veeles Deens.
DeeHeu³ee ceveeleerue efJe®eej, YeeJevee, keÀuHevee Flejebvee mecepeeJ³eele ³ee GÎsMeeves ceeCemeebveer Deeefoce
keÀeueKeb[eHeemetve keÀener ef®evneb®eer efveefce&leer kesÀueer. ³ee ef®evnebvee meceepeceev³elee efceUeueer DeeefCe Yee<es®ee
Giece Peeuee. peerYe, Deesþ, Iemee, ìeUt ³eeb®³ee meene³³eeves mJejebJej keÀceer DeefOekeÀ peesj osTve
efJeefMe<ì mJejeb®eer DeeefCe OJeveeR®eer efveefce&leer ceeCemeeves iejpesHeesìer kesÀueer. ³eeveblej ceeCemeeves efueHeer efvecee&Ce
kesÀueer. Yee<esyejesyej®e ceeCemee®eer efJe®eej keÀjC³ee®eer #eceleener efJekeÀefmele nesle iesueer DeeefCe Yee<es®³ee
DeeOeejeves keÀuee, meeefnl³e, Meem$e DeeoeR®eerner efveefce&leer nesle iesueer. Yee<es®es ÒeecegK³eeves leerve ÒekeÀej
He[leele. J³eJenejYee<ee, Meem$eer³e meeefnl³ee®eer Yee<ee DeeefCe ueefuele meeefnl³ee®eer Yee<ee ns les leerve
ÒekeÀej Deensle. DeeHeCe Lees[keÌ³eele ueefuele meeefnl³ee®³ee Yee<es®ee efJe®eej FLes keÀjCeej Deenesle.
17
keÀesCeleener uesKekeÀ l³eeuee Deeuesu³ee DevegYeJeebvee Yee<es®³ee ceeO³eceeletve DeeefJe<ke=Àle keÀjle
Demelees. l³eecegUs DevegYeJeebvee Meyo©He osCes ns ueefuele meeefnl³ee®³ee Yee<es®es cenÊJee®es GefÎ<ì Deens. ns
GefÎ<ì GÊece meeefnefl³ekeÀ DeefYeOee, ue#eCee DeeefCe J³ebpevee ³ee leerve MeyoMekeÌleeR®³eeÜejs ceeb[C³ee®ee
Òe³elve keÀjle Demelees. ³eemeboYee&le Jee.ue. kegÀuekeÀCeea ³eebveer vescekesÀ efveefj#eCe veeWoefJeues Deens. les
cnCeleele, ’jespe®³ee J³eJenejeleerue yeesueC³eele YeeJevee [eskeÀeJet ueeieueer keÀer efle®es mJeªHe yeoueles. leer
yeesueCeeN³ee®eer `mJele:®eer Yee<ee' yevet ueeieles, Deelceefve<þ nesles. l³eecegUs leer ueefueleJee*dce³ee®³ee
Yee<espeJeU peeles. HeCe ueefueleJee*dce³ee®³ee Yee<es®es GefÎ<ì kesÀJeU YeeJe J³ekeÌle keÀjCes vemetve YeeJeevegYeeJe
mee#eele keÀjCes ns Demeles. leer Yee<ee ef®e$ece³eer, efJeefJeOe mebJesoveemet®ekeÀ Demeles. Òel³eskeÀ YeeJeevegYeJeeuee
SkeÀ ue³e, SkeÀ leeue Demelees. leesner Yee<esÜeje iees®ej nesCes DeHesef#ele Demeles. l³eecegUs®e Òel³eskeÀ
meeefnl³eke=Àleer®eer Yee<ee JesieUer Demeles.“ Jee.ue. kegÀuekeÀCeea ³eebveer J³eJeneje®eer Yee<ee DeeefCe meeefnl³ee®eer
Yee<ee ³eeleerue HeÀjkeÀ ³ee ÒekeÀejs vescekeÀe mHe<ì keÀ©ve meebefieleuee Deens.
J³eJeneje®eer Yee<ee SkeÀ®e SkeÀ DeLe& metef®ele keÀjle Demeles. keÀejCe J³eJenej megueYelee ns ³ee
Yee<es®es cegK³e GefÎ<ì Demeles. efMeJee³e efJe®eej, mebkeÀuHevee, leke&À, Jemlegefve<þlee ³eebvee Meem$eer³e Yee<esle
cenÊJee®es mLeeve Demeles. keÀejCe Meem$eer³e Yee<esleerue mebkeÀuHevee Òe³eesieebJej DeeOeejuesu³ee Demeleele.
l³eecegUs SkeÀe HeeleUerJej l³eebvee efJeÍJeelcekeÀ ªHe ÒeeHle Peeuesues Demeles. leLeeefHe ueefuele meeefnl³ee®³ee
Yee<es®es lemes vemeles. ³ee Yee<esletve efJe®eej, keÀuHevee, YeeJevee, DeveskeÀeLe&lee, met®ekeÀlee, veeo, ue³e,
leeue, DeuebkeÀej, Òeeflecee, ÒeleerkesÀ ³eeb®eer me=<ìer keÀJeer efvecee&Ce keÀjle Demelees. keÀueeJebleeb®eer efveefce&leer ner
veJeefveefce&leer Demeles. ÒeefleYes®³ee peesjeJej meeefnefl³ekeÀ peCet keÀener veJeer me=<ìer®e efvecee&Ce keÀjerle Demelees.
meeefnefl³ekeÀe®³ee keÀuHeveeMekeÌleercegUs Yee<es®³ee ueJeef®ekeÀles®³ee iegCeecegUs Yee<es®³ee efmLej ªHeelener yeoue
Ie[le Demelees. ueefuele meeefnl³ee®eer Yee<ee SkeÀe®e JesUer J³eekeÀjCee®es yebOevener Pegieejle Demeles. l³eecegUs
ueefuele meeefnl³ee®eer Yee<ee ner efveefM®ele JesieUer Demeles. l³eecegUs J³ekeÌleer eflelekeÌ³ee Òeke=Àleer ³ee
efve³eceeÒeceeCes®e uesKekeÀ eflelekeÌ³ee l³ee®³ee Yee<ee-Mewueer Demes cnCelee ³esles. Jejerue ÒekeÀej®³ee keÀeJ³eelce
ef®evnebcegUs meeefnl³eele meeQo³e&efveefce&leer nesle Demeles.
4) efJeefMe<ìlee DeeefCe meeJe&ef$ekeÀlee : meeefnl³eeletve J³ekeÌle nesCeeje DevegYeJe SkeÀe®e JesUer efJeefMe<ì
Demelees DeeefCe l³ee®eJesUer lees meeJe&ef$ekeÀner Demelees. meeefnl³eeleerue ner meeJe&ef$ekeÀlee cnCepes®e
efJeÍJeelcekeÀlee nes³e. ueefuele meeefnl³eeletve J³ekeÌle nesCeeN³ee DevegYeJee®es ns oesve cenÊJee®es efJeMes<e Deensle
Demes cnìues Heeefnpes. Meem$eer³e meeefnl³eele meeJe&ef$ekeÀlee Demeles, cnCepes®e lees DevegYeJe meJee¥®ee®e
Demelees. Meem$eer³e efve³ece keÀesCel³eener keÀeUer keÀesCel³eener efþkeÀeCeer SkeÀmeejKes®e Demeleele. les yeouele
veenerle. Meem$eer³e meeefnl³eeleuee DevegYeJe keÀesCee SkeÀìîee®e Demele veener. keÀejCe Meem$eer³e MeesOe
ueeJeCeeN³ee ceeCemee®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee þmee l³ee MeesOeeJej vemelees. lemee DevegYeJe meJee&Lee&ves meJee¥®ee
Demelees. meeefnl³ee®es lemes vemeles. meeefnl³ee®ee DevegYeJe J³eeqkeÌlemeeHes#e Demelees. J³eeqkeÌleHejlJes lees
yeouele Demelees. l³eecegUs®e meeefnl³eeleerue DevegYeJeeuee efJeefMe<ìlee ueeYeuesueer Demeles. GoenjCeeoeKeue
kesÀMeJemegle ³eebveer efueefnuesu³ee legleejer ³ee keÀefJeles®es oslee ³esF&ue. ³ee keÀefJelesle keÀJeer cnCeleele, `SkeÀ
legleejer Ðee cepe DeeCetve HegbÀefkeÀve ceer efle mJe ÒeeCeeves' kesÀMeJemegleebveer SkeÀe legleejer®eer ceeieCeer mJele:meeþer
kesÀueer Deens; Demes JejkeÀjCeer efomeles DeeefCe l³eele JeeJeies Demesner keÀener veener. HeCe ³ee keÀefJeles®³ee
Deveg<ebieeves efJe®eej keÀjlee SJe{e®e mebkegÀef®ele DeLe& kesÀMeJemegle ³eebvee DeefYeÒesle vemeeJee Demesner Jeeìles.
cnCetve ne DevegYeJe kesÀMeJemegle ³eeb®ee J³eeqkeÌleiele Deens l³eecegUs®e lees efJeefMe<ì Demee Deens. HeCe ner
keÀefJelee efuentve HetCe& Peeueer, ÒekeÀeefMele Peeueer DeeefCe leer mecemle Jee®ekeÀeb®eer Peeueer. l³eebveener DeeefCe
DeeHeCeemener Dev³ee³ee®³ee efJejesOeele DeMeer legleejer nJeer Deens Demes Jeeìt ueeieues lej lees DevegYeJe kesÀJeU
18
kesÀMeJemegle ³eeb®ee SkeÀìîee®ee jenle veener; lej lees meJee¥®ee neslees. ueefuele meeefnl³ee®ee DevegYeJe pemee
J³eeqkeÌlemeeHes#e Demelees lemee®e lees J³eeqkeÌleefvejHes#ener Demelees. l³eecegUs kesÀMeJemegleeb®ee DevegYeJe
efJeÍJeelcekeÀ neslees. cnCepes®e keÀueeke=Àleer SkeÀe®e JesUer efJeefMe<ìner Demeles DeeefCe meeJe&ef$ekeÀner Demeles.
meeefnl³eeletve J³ekeÌle nesCeeje DevegYeJe keÀJeer®ee Keepeieer DeLeJee Jew³eeqkeÌlekeÀ Demelees. HeCe
meeefnl³eefveefce&leer Peeu³eeJej meeefnefl³ekeÀe®³ee DevegYeJeeleerue Jew³eeqkeÌlekeÀlee ieUtve He[le Demeles DeeefCe lees
DevegYeJe meJe&®e Jee®ekeÀeb®ee yevelees. veeìkeÀe®³ee meboYee&lener DeeHeCe ³ee cegÐee®ee efJe®eej mHe<ì keÀ©
MekeÀlees. veìmeceéì ns efJe.Jee. efMejJee[keÀj ³eeb®es ieepeuesues veeìkeÀ Deens. les SkeÀ Je=× Peeuesu³ee
veìe®³ee Dee³eg<³eeJej DeeOeeefjle Deens. HeCe ns veeìkeÀ Heenleevee ³ee veeìkeÀeleerue oenkeÀ Demee DevegYeJe
kesÀJeU SkeÀe veìe®ee Gjle veener; lej keÀesCel³eener osMeeleerue, keÀesCel³eener Òeebleeleerue Je=×e®³ee
Jeeìîeeuee Deeuesu³ee MeeskeÀelce DevegYeJeeMeer lees SkeÀ©He neslees. cnCetve lees DevegYeJe SkeÀe®e JesUer SkeÀe
veìe®ee lej Deens®e HeCe lees DeeHeu³ee®e Iejele DeHeceeefvele Peeuesu³ee mecemle Je=×eb®eener nesT MekeÀlees.
cnCetve®e lees DevegYeJe efJeefMe<ì DeeefCe meeJe&ef$ekeÀ cnCepes®e efJeÍJeelcekeÀner Deens. ueefueleslej meeefnl³ee®es
cee$e lemes vemeles. keÀejCe DeMee meeefnl³eeleerue DevegYeJe ns l³eeleerue Jew®eeefjkeÀ, lekeÀe&efOeef<þle
DevegYeJeecegUs meeJe&ef$ekeÀ Peeuesues Demeleele. ueefuele meeefnl³ee®ee DevegYeJe, l³ee®ee DeemJeeo Iesleevee cee$e
uesKekeÀ, keÀJeer®³ee J³ekeÌleer JewefMe<ìîee®³ee DeYeeJeerner DeeHeCeeme Ieslee ³eslees.
5) meeefnl³ee®es ceeO³ece DeeefCe meeOeve ³eeleerue HeÀjkeÀ : Yee<ee ns ueefuele meeefnl³ee®es ceeO³ece
Deens keÀer meeOeve Deens ³ee ÒeMveeJej yeje®e Keue Peeuesuee Deens. keÀener lep%e Yee<esuee meeefnl³ee®es
ceeO³ece ceeveleele lej keÀener efJeÜeve Yee<esuee meeefnl³ee®es meeOeve ceeveleele. Yeeue®ebê vescee[s
³eeb®³eemeejK³ee keÀener efJe®eejJebleebveer ne ÒeMve `Deveeþe³eer Deens' Demesner cele ceeb[uesues Deens.
keÀesCel³eener keÀues®eer efveefce&leer keÀjleevee l³eeuee DeeJeM³ekeÀ DeMeer meeceûeer ueeieles. pemes keÀer ueesneje®ee
IeCe, ef®e$ekeÀeje®ee ye´Me DeeefCe jbie, efMeuHekeÀeje®eer íVeer DeeefCe nelees[er. ³ee®eÒeceeCes meeefnl³ee®³ee
efveefce&leerkeÀefjleener meeceûeer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. meeefnl³eefveefce&leermeeþer DeeJeM³ekeÀ DeMeer meeceûeer
keÀesCeleer? lej Meyo, DeLe&, Òeeflecee, DeuebkeÀej Fl³eeoer meeceûeer®³ee ceoleerves keÀJeer, uesKekeÀ meeefnl³ee®eer
efveefce&leer keÀjerle Demeleele. meeefnl³ee®³ee meeceûeer®³ee meboYee&le efJe®eej keÀjlee, Flej keÀueeÒekeÀejebÒeceeCes
Goe. íVeer, nelees[e, jbie Fl³eeoeRÒeceeCes Yee<es®eer meeceûeer DeLeJee Yee<ee pe[ Jemlet veener. leer ceeCemeeb®eer
SkeÀ pevcepeele mJe³ebefveefce&leer Deens. l³eecegUs meeefnl³e ns ceeO³ece keÀer meeOeve ne ÒeMve efvecee&Ce neslees.
cnCetve®e JesueskedÀ Je Jee@jsve cnCeleele, ’Flej keÀueebntve meeefnl³ee®eer JesieUerkeÀ DeMeer keÀer,
meeefnl³ekeÀuesuee mJele:®es Demes Keeme ceeO³ece veener Je ³ee keÀues®eer DeveskeÀ efceÞe©Hes DeeefCe met#ce
meb¬eÀceCes efvemebMe³eHeCes DeefmlelJeele Demeleele.“ JesueskedÀ Je Jee@jsve ³eebveer keÀueeke=Àleerleerue efceÞeªHes DeeefCe
met#ce meb¬eÀceCes ³eebvee cenÊJe efoues Deens DeeefCe les jemlener Deens.
meeefnl³ee®³ee Yee<es®³ee Deveg<ebieeves efJe®eej keÀjlee meeefnl³ee®eer Yee<ee ner jespe®³ee

yeesueC³eeleerue J³eJenejeleerue Yee<ee vemeles. lej leer Yee<es®es meeQo³ee¥ves mebmkeÀeefjle Peeuesues SkeÀ ªHe
Demeles. keÀesCeleener keÀJeer, meeefnefl³ekeÀ l³eeuee Deeuesuee Decetle& Demee DevegYeJe Jee®ekeÀeb®³ee ceveele
meb¬eÀeble keÀjerle Demelees. ³ee DeLee&ves lees l³eeuee Deeuesuee DevegYeJe Yee<es®³ee ceeO³eceeletve ÒekeÀì keÀjerle
Demelees. l³eecegUs Yee<esuee ceeO³ece Demes cnìues iesues Deens. lemes®e pej keÀJeer®ee DevegYeJe vegmelee mecepetve
osC³ee®es keÀece Yee<esves kesÀues Demesue lej les DeLee&le®e meeOeve nesF&ue. GoenjCeeLe& efveyebOe ³ee Jee*dce³e
ÒekeÀejeceO³es mecepetve meebieC³eeuee cenÊJe Demeles. ³ee Deveg<ebieeves efJe®eej keÀjlee Yee<ee ns meeOeve þjles.
cnCetve®e Yee<ee ns SkeÀe®eJesUer meeefnl³ee®es meeOevener þjles DeeefCe ceeO³ecener þjles Demes DeeHeCe cnCet
19
MekeÀlees. Yee<ee ner meeOeve keÀer ceeO³ece ³ee meboYee&le Yeeue®ebê vescee[s ³eebveer ner mebkeÀuHevee mHe<ì
keÀjleevee cnìues Deens, ’Yee<ee ner DeLe&Jenvee®es keÀe³e& keÀjles. Yee<ee ³ee meeOevee®eer HeefjCeleer ceeO³eceele
nesles. J³eekeÀjCee®es efve³ece meebYeeUerle ns keÀe³e& peesJej Yee<ee keÀjles leesJej leer meeOeve Demeles DeeefCe pesJne
les keÀe³e& keÀ©ve Yee<ee DeeCeKeer keÀener DeLe& ÒekeÀì keÀ© ueeieles lesJne leer ceeO³ece yeveles. ³ee #eCeer leer
(vegmeleer DeLe&meeHes#e ve jenlee) IeeìmeeHes#e Jee ªHemeeHes#e nesT ueeieles.“ l³eecegUs®e meeOeve keÀer
ceeO³ece ne ÒeMve Yeeue®ebê vescee[s ³eebvee Deveeþe³eer Jeeìlees. YeeJekeÀefJelesle Yee<ee ceeO³ece cnCetve keÀece
keÀjles, lej veeìkeÀ DeeefCe efveyebOeele leer meeOeve cnCetve keÀece keÀjles DeeefCe keÀeobyejer meejK³ee ÒekeÀejele
Yee<ee meeOeve DeeefCe ceeO³ece oesvnerner Demeles.
Yee<ee ner ceeO³ece keÀer meeOeve ³ee Deveg<ebieeves efJe®eej keÀjlee, DeeHeCeeme Heg{s Demesner cnCelee
³esles keÀer, keÀLee, keÀefJelee, veeìkeÀ, keÀeobyejer, efveyebOe DeMee meeefnl³e ÒekeÀejele Yee<ee ner kesÀJeU Yee<ee
cnCetve DeJelejle veener, lej meeefnl³eefveefce&leer Òeef¬eÀ³esle Yee<es®es ÒeefleceeKeb[ele ªHeeblej nesles. keÀefJeles®³ee
yeeyeleerle lej les DeefOekeÀ®e nesles DeeefCe leer ceeO³ece mJe©Hee®eer nesles. l³eecegUs DeeHeCeeme Demes cnCelee
³esles keÀer, Yee<ee ns meeefnl³ee®es cetueêJ³e DeeefCe meeOeve®e Deens. leLeeefHe Yee<es®es Òeeflecee, ÒeeflekesÀ,
DeuebkeÀej Fl³eeoerle ©Heeblej Peeues keÀer l³eeuee meeefnl³ee®es ceeO³ece cnCelee ³esF&ue.
6) meeefnl³ee®ee Ieeì : Ieeì ³ee Meyoeuee ÒeefleMeyo cnCetve DeekeÀej Demes cnCeleele. Fbûepeerle ³ee
Meyoeuee form Demes cnCeleele. form ner meb%ee ÒekeÀej, j®evee, mebIeìvee, DeekeÀej, Deeke=ÀefleyebOe,
He×leer, leb$e, Mewueer, DeefYeJ³ekeÌleer, ªHe DeMee DeveskeÀ DeLee&ves JeeHejueer peeles. keÀueeke=Àleer®³ee Ieeìe®³ee
meboYee&le Jemeble HeeìCekeÀj cnCeleele, ’keÀueeke=Àleer Jee meeefnl³eke=Àleer ner efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee DeveskeÀ
IeìkeÀebveer yeveuesueer Demeles. ³ee DeveskeÀ IeìkeÀebvee yeebOeCeejs, mebIeefìle keÀjCeejs Jee SkeÀef$ele keÀjCeejs
efve³ece, leÊJe Jee leÊJes keÀesCeleer ³ee ÒeMvee®ee MeesOe DeeHeCe Iesle Demelees. ³ee leÊJeeuee®e principle
of form Demes cnìues peeles. meeefnl³ee®ee Ieeì Demes cnCeleevee DeeHeu³eeuee efle®es ªHe cnCepes®e
j®evee, mebIeìvee, DeekeÀej, Deeke=ÀefleyebOe, DeefYeJ³ekeÌleer Fl³eeoer DeefYeÒesle Demeles. Ieeì ner meb%ee
keÀueemeeefnl³ee®³ee #es$eele ³ee efJeefMe<ì DeLee&ves ³eespele Demelees.“ keÀueeke=Àleer®³ee Ieeìe®³ee meboYee&le
efJe®eej keÀjlee Jemeble HeeìCekeÀjeb®es ns efJeJes®eve cenÊJee®es Jeeìles. Ieeì ³ee Meyoele ÒeceeCeye×lee,
J³eJeefmLeleHeCee, yeebbOesmetoHeCee ne DeLe& meeceeJeuesuee Deens. yee.meer. ce{xkeÀjebveer l³eeb®³ee `meeQo³e& DeeefCe
meeefnl³e' ³ee ûebLeele ’keÀueeke=Àleer®es meeQo³e& ns l³eele DeeefJe<ke=Àle Peeuesu³ee HeÀe@ce&Jej, megmebIeìvesJej,
efle®³ee Ie[CeerJej, efkebÀJee IeeìeJej DeefOeef<þle Demeles. keÀesCel³eener keÀueeke=Àleer®ee Ieeì efkebÀJee ªHeyebOe
l³ee keÀueeke=Àleerle DebleYet&le Demeuesu³ee DevegYeJeeMeer efveieef[le Demelees.“ DeMee DeeMe³ee®es ÒeefleHeeove
kesÀues Deens.
keÀueeke=Àleer®³ee Ieeìe®³ee meboYee&le DeveskeÀ efJe®eejJebleebveer efJemleejeves Ìeeì' ³ee leÊJee®es

efJeJes®eve kesÀues Deens. De@efjmìe@ìueves Deeefo-ceO³e-Deblee®es leÊJe meebefieleues Deens. lemes®e keÀebìves
DeveskeÀlesle SkeÀlee, keÌueeFJn yesueves DeLe&HetCe& ªHeyebOe DeMee leÊJeeb®ee efJe®eej ceeb[uee Deens. efMeJee³e
keÀueeke=Àleer®³ee Debleie&le megmebieleer, meWefê³e SkeÀelcelee, DeeMe³e-DeefYeJ³ekeÌleer ³eeb®³eeleerue SkeÀpeerJelJe,
DeveskeÀeLe&lee, efJejesOeYeeme, leeCe Jee mebIe<e&, DeHeefjef®eleerkeÀjCe DeMeer DeveskeÀ leÊJesner Ieeìe®³ee meboYee&le
³eespeuesueer Deensle. HeewJee&l³e DeeefCe DeeOegefvekeÀ meeefnl³e meceer#eslener ³ee Deveg<ebieeves yeje®e efJe®eej
Peeuesuee efometve ³eslees. Je¬eÀeskeÌleer, OJeveer, Deewef®el³e efJe®eej lemes®e yee.meer. ce{xkeÀj ³eebveer ceeb[uesueer
mebJeeo, efJejesOe, meceleesue ner ue³eleÊJes DeMee leÊJeeb®ee keÀueeke=Àleer®³ee Ìeeìe'meboYee&le efJe®eej keÀjlee
³eslees.
20
³ee cegÐeeb®³ee Deveg<ebieeves JejerueHewkeÀer meJe&®e cegÐeeb®ee efJe®eej FLes keÀjCes MekeÌ³e veener. leLeeefHe
mHe<ìerkeÀjCeeoeKeue DeeHeCe De@efjmìe@ìueves efouesu³ee SkeÀe leÊJee®ee Lees[keÌ³eele efJe®eej keÀ©.
keÀesCeleerner ®eebieueer keÀueeke=Àleer ner SkeÀ mJe³ebHetCe& mece<ìer efkebÀJee HetCe& Demee³euee nJeer DeMeer De@efjmìe@ìue
³eeb®eer keÀueeke=ÀleerkeÀ[tve DeHes#ee Deens. keÀueeke=Àleer®³ee DeeìesHeMeerjHeCeeyeÎue l³eebveer efJemleejeves ®e®ee&
kesÀueer Deens. keÀueeke=Àleer®ee DeekeÀej DeeMe³eeveg©He DemeeJee. lees FlekeÀe ceesþe DeLeJee ueneve Demet ve³es
keÀer p³eecegUs keÀueekeÀleer®es DeekeÀueve nesC³eeme yeeOee efvecee&Ce JneJeer ³eemeeþer l³eebveer SkeÀ GoenjCe efoues
Deens. SkeÀe Oeev³ee®³ee keÀCeeJejerue ef®e$e Demees efkebÀJee efkeÀl³eskeÀ cewue ueebyeer®es ef®e$e Demees l³ee®es
DeekeÀueve ³ee DeMee DeekeÀejecegUs MekeÌ³e nesCeej veener. l³eecegUs keÀueeke=Àleer®ee DeekeÀej cenÊJee®ee
Demelees. Demes De@efjmìe@ìuee Jeeìles. ³ee®e yejesyej keÀueeke=Àleer®eer meg©Jeele, ceO³e DeeefCe keÀueeke=Àleer®³ee
MesJeìner Del³eble cenÊJee®ee DeeefCe SkeÀefpevemeer Demeuee Heeefnpes; DeMee DeLee&®es ÒeefleHeeovener l³eebveer
kesÀuesues Deens. lees GlkebÀþeJeOe&keÀ DeeefCe ®e{l³ee YeepeCeer®ee Demeuee Heeefnpes. veeìkeÀ ³ee
keÀueeÒekeÀejekeÀefjlee ne efJe®eej DeefOekeÀ cenÊJee®ee þjlees. veeìkeÀe®ee MesJeì pej GlkebÀþeJeOe&keÀ
Jne³e®ee Demesue lej veeìîeJemlet®eer iegbHeÀCe veeìkeÀkeÀejeuee efJe®eejHetJe&keÀ keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
veeìkeÀe®³ee MesJeì®ee Deboepe pej Heefnu³ee®e ÒeJesMeeme Deeuee lej Jee®ekeÀ Òes#ekeÀeb®eer efpe%eemee
veeìkeÀe®³ee DeKesjHe³e¥le jenCeej veener. lesJne DeeOeer keÀe³e DeeefCe keÀmes meebiee³e®es, ceO³eblej keÀOeer
keÀje³e®ee DeeefCe MesJeì keÀmee keÀje³e®ee ns veeìkeÀe®³ee Ieeìe®³ee meboYee&le pemes cenÊJee®es Deens lemes®e
les Flejner meeefnl³eke=Àleermeeþer ner iejpes®es Demeu³ee®es ÒeefleHeeove De@efjmìe@ìueves kesÀu³ee®es efometve ³esles.
keÀesCeleerner megjef®ele keÀLeeJemlet Jeeìsue efleLes meg© nesle vemeles DeeefCe Jeeìsue efleLes mebHelener vemeles.
keÀejCe leer Deeoer-ceO³e-Deble ³ee leÊJeevegmeej yeebOeuesueer Demeles. leelHe³e& keÀe³e lej Ieeì cnCepes
meeefnl³eke=Àleerleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®eer meg³eesi³e pegUCeer keÀjCeeje IeìkeÀ DeeefCe ³ee pegUCeer®es `ªHe'
nes³e. DeLee&le®e keÀesCel³eener ®eebieu³ee keÀueeke=Àleerle Ieeìeuee Devev³emeeOeejCe cenÊJe Demeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) ùeefuele' meeefnl³e cnCepes keÀe³e les meebiee?
1.8 meceejesHe
meeefnl³ee®³ee Òeke=Àleer®³ee Deveg<ebieeves efJe®eej keÀjlee DeeHeCeeme meeefnl³e ³ee ÒekeÀeje®³ee

mJeªHeeefJe<e³eer efkeÀleer KeesueJej efJe®eej keÀjeJee ueeielees les efometve ³esles. meeefnl³e ner meb%ee DeeHeCe
yejs®eoe Del³eble me{UHeCes JeeHejlees. HeCe ³ee meb%esle efkeÀleer IeìkeÀ DebleYet&le Demeleele, ns Heeefnues lej
LekeÌkeÀ Jne³euee nesles. keÀejCe Òee®eerve keÀeUeHeemetve ³ee meb%esefJe<e³eer®ee efJe®eej DeveskeÀ efJe®eejJeble
Hebef[leebveer kesÀuesuee Deens. ³ee meboYee&le HeewJee&l³e DeeefCe HeeÍ®eeÊ³e DeMee oesve HejbHeje DeeHeCeeme oeKeJelee
³esleele. ³ee oesvner HejbHejebveer DeeHeCeeme meeefnl³ee®³ee JewefMe<ìîeHetCe& Debieeb®ee Heefj®e³e keÀ©ve efouee Deens.
l³eebveer Meyo, DeLe&, YeeJevee, ue³eye×lee, DeveskeÀeLe&lee, met®ekeÀlee, peerJeveYee<³e DeMee DeveskeÀ
IeìkeÀeb®³ee efJeJes®eveeletve meeefnl³ee®eer JewefMe<ìîes meebieC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. ³ee meboYee&le l³eebveer
meeefnl³ee®³ee J³eeK³eener meebefieleuesu³ee Deensle.
21
meeefnl³eke=Àleer mecepetve, DeekeÀueve keÀ©ve IesC³eemeeþer, efle®eer meceer#ee keÀjC³eemeeþer
meeefnl³eke=ÀleeR®³ee efJeefJeOe Debieeb®ee Heefj®e³e DemeCes KetHe iejpes®es Demeles l³eecegUs meeefnl³eeleerue Yee<ee
vescekeÀer keÀmes keÀece keÀjle Demeles? DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer ³eele uesKekeÀ keÀmee megmebJeeo meeOele
Demeleele? keÀueeJebleeb®³ee keÀuHekeÀlesuee meeefnl³eke=Àleer keÀMeer cenÊJe osle Demeles? meeefnl³ee®es mJeªHe
Òe®eejelcekeÀ, ceveesjbpeveelcekeÀ DeeefCe ÒeyeesOeveelcekeÀ keÀmes Demeles? meeefnl³e keÀesCekeÀesCel³ee ÒekeÀejebceO³es
efueefnues peeles? Fl³eeoer yeeyeerner meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer mecepeeJetve Iesleevee DeLee&le®e cenÊJee®³ee
Demeleele. ³ee®eyejesyej meeefnl³eeletve peer DevegYeJe JewefMe<ìîes Òeleerle nesleele. ³ee Deveg<ebieevesner DeeHeCe
efJe®eej kesÀuee Deens. meeefnl³eefveefce&leer®³ee Òeebleele DeeHeu³ee DevegYeJeebMeer uesKekeÀeves DeJ³eefYe®eejer efve<þe
yeeUieueer Heeefnpes; lej®e meeefnl³e keÀmeoej nesle Demeles. DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer ³eele SkeÀelcelee
³esC³eemeeþer meeefnl³ee®³ee efJeefJeOe Debieeb®ee efJe®eej uesKekeÀe®³ee ¢ef<ìkeÀesCeeletve keÀmee iejpes®ee Demelees?
meeefnl³eeletve J³ekeÌle nesCeejs DevegYeJe SkeÀe®eJesUer efJeefMe<ì DeeefCe meeJe&ef$ekeÀ keÀmee Demelees? ceeO³ece
DeeefCe meeOeveebceO³es keÀMeer SkeÀ©Helee meeOeCes keÀueeJebleebmeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeles? Flej DeveskeÀ
iees<ìeRmeejKee®e meeefnl³eeueener keÀmee DeekeÀej Demelees - Ieeì Demelees? ³ee Deveg<ebieeves DeeHeCe
efJemleejeves ³ee ÒekeÀjCeele GneHeesn keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. leelHe³e& meeefnl³eke=Àleer®eer Òeke=Àleer
mecepeeJetve Iesleevee JejerueÒeceeCes efJe®eej keÀjCes DeefveJee³e& þjles.
1.9 meboYe& ûebLe
1. peesie, je.Þeer., `DeefYeveJe keÀeJ³eÒekeÀeMe' : Jnerveme ÒekeÀeMeve HegCes, 1997.

2. vescee[s, Yeeue®ebê, `meeefnl³ee®eer Yee<ee' : meekesÀle ÒekeÀeMeve, Deewjbieeyeeo, 1987
3. Heeìerue, iebieeOej, `meceer#es®eer veJeer ªHes' : ce@pesefmìkeÀ ÒekeÀeMeve, cegbyeF&. 1955
4. Heeìerue, iebieeOej, `meceer#eeceerceebmee' : ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF&. 1955
5. ieCeesjkeÀj, ÒeYee, mebHee., Jemeble Deeyeepeer [nekesÀ Je Flej, `Jee*dce³eerve meb%ee mebkeÀuHevee keÀesMe' :
ie.je. YeìkeÀU HeÀeGC[sMeve ÒekeÀeMeve, cegbyeF& 2001
HetjkeÀ ûebLe :
1. ceeueMes, efceefuebo, peesMeer, DeMeeskeÀ, `DeeOegefvekeÀ meceer#ee-efme×eble' : ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF&
2007
2. Dee®eJeue, ceeOeJe, èfkeÀce³ee' : ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF& 1961
3. iee[ieerU, iebieeOej, `Ke[keÀ DeeefCe HeeCeer' : Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cegbyeF& 1960
4. iees[mes, o.ie. `Heesle' : Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cegbyeF& 1963
5. jmeeU, megOeerj, `keÀefJelee DeeefCe Òeeflecee' : ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF& 2007
22
1.10 mejeJeemeeþer ÒeMve
De) oerIeexÊejer
1) meeefnl³ee®³ee efJeefJeOe J³eeK³eeb®³ee DeeOeejs meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer mHe<ì keÀje.
2) meeefnl³eke=ÀleeR®³ee efJeefJeOe Debieeb®ee HejeceMe& I³ee.
3) meeefnl³eke=ÀleeRceOetve J³ekeÌle nesCeejer JewefMe<ìîes GoenjCeebmen DeOeesjsefKele keÀje.
ye) ìerHee efuene.
1) meeefnl³eke=Àleer®³ee Yeeef<ekeÀ Debiee®ee Heefj®e³e keÀ©ve I³ee.
2) uesKeveHetJe& Deelceefve<þe DeeefCe uesKeveieYe& Deelceefve<þe ³eeb®es mJeªHe mHe<ì keÀje.
3) meeefnl³ee®ee Ieeì cnCepes keÀe³e?
4) meeefnl³ee®es ceeO³ece DeeefCe meeOeve ³eeleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.

23
IeìkeÀ - 2
meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³ee
IeìkeÀ j®evee :
2.1 GodosMe
2.2 ÒemleeJevee
2.3 meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³es®es mJeªHe
2.4 meeefnl³eefveefce&leer®³ee MekeÌleer
2.5 ÒeefleYeeJ³eeHeej DeeefCe mJeHveJ³eeHeej
2.6 meeefnefl³ekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe
2.7 Yeejleer³e HejbHejsleerue ÒeefleYeeMekeÌleer®ee efJe®eej
2.8 keÀuHeveeMekeÌleer meboYee&leerue Huesìes, keÀebì, keÀesueefjpe, ÖeÀe@F&[, ÒeYeekeÀj HeeO³es ³eeb®es efJe®eej
2.9 meceejesHe
2.10 meboYe& ûebLe
2.11 mJeeO³ee³e
2.2 GodosMe
1) meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³es®es mJeªHe ue#eele ³esF&ue.

2) meeefnl³eefveefce&leer®³ee p³ee efJeefJeOe MekeÌleer l³ee®eer DeesUKe nesF&ue.
3) Yeejleer³e HejbHejsleerue ÒeefleYeeMekeÌleer®ee ceeb[uesuee efJe®eej ue#eele ³esF&ue.
4) keÀuHeveeMekeÌleerefJe<e³eer efJeefJeOe DeY³eemekeÀebveer kesÀuesues efJeMues<eCe O³eeveele ³esF&ue
2.1 ÒemleeJevee
ceeveJeer peerJeme=<ìer DeveskeÀefJeOe Jemletbveer yeveuesueer Deens. DeMee Jemletb®es cegK³ele: oesve ÒekeÀej
He[leele. l³eeceO³es SkeÀ efvemeie&efveefce&le lej oesve ceeveJeefveefce&le Jemletb®ee meceeJesMe neslees. efvemeie&efveefce&le
Jemlet ³ee mJe³ebYet, efvenxletkeÀ, efve©ÎsMekeÀer³e Demeleele. cee$e ³eeGueì ceeveJeefveefce&le Jemletb®es Demeles. l³ee
nsletHetJe&keÀ efvecee&Ce kesÀu³ee peeleele. ceeveJeer peerJeveeuee meene³³eYetle þjCes, l³eeletve ceeCemee®eer iejpe
YeeieCes, ceeveJee®³ee peerJeveeme l³ee GHe³eesieer nesCes F. nslet l³eeb®³ee efveefce&leerceeies Demeleele. Demes Demeues
lejer ³eeletve MesJeìer ceeCemeeuee Deevebo efceUCes ns l³eeb®es Debeflece O³es³e Demeles. keÀueeefveefce&leer ner l³ee®e
Deeveboe®eer HeefjCeerleer Deens. meeefnl³e ner l³ee keÀueebHewkeÀer®e SkeÀ Deens. meeefnl³e ner ceeveJeefveefce&le keÀuee
Deens. ns met³e&mel³e keÀesCeerner veekeÀeª MekeÀCeej veener. ceeveJeeves kesÀuesueer meeefnl³ee®eer efveefce&leer ner
24
l³ee®³ee mepe&veMeerueles®ee DeeefJe<keÀej Deens. cee$e meJe&®e ceeCemes meeefnl³e efvecee&Ce keÀjle veenerle.
keÀener®e J³ekeÌleer uesKekeÀ Demeleele. l³ee®³eekeÀ[s®e uesKevee®eer ÒeefleYeeMekeÌleer Demeles. lees®e DeeHeues
peerJeveevegYeJe meeefnl³eeletve ceeb[lees. cee$e les DevegYeJe lees pemes®³ee lemes ve ceeb[lee l³eeuee pes YeeJeuesues
Demeles les mepe&MeerueHeCes Meyoye× keÀjlees. l³ee®eer ner efveefce&leer meeefnl³ee®es efJeMJe efJekeÀefmele keÀjle
Demeles. ³ee efveefce&leer®eer efJeefMe<ì Òeef¬eÀ³ee Deens. meeefnl³ee®³ee DeY³eemeele ner Òeef¬eÀ³ee Gueie[tve
oeKeefJeueer peeles. Òee®eerve keÀeUeHeemetve meeefnl³ee®ee HeewJee&Ê³e Je HeeM®eeÊ³e DeY³eemekeÀebveer ³ee
meeefnl³eefveefce&leer Òeef¬eÀ³esefJe<e³eer ef®ebleve ceeb[uesues Deens. ³ee®ee efJemle=le efJe®eej Òemlegle efþkeÀeCeer
keÀje³e®ee Deens.
2.3 meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³es®es mJeªHe
meeefnl³eefJe®eejele meeefnl³eefveefce&leer ne cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. uesKekeÀ meeefnl³e keÀe

efueefnlees? l³ee®³ee uesKevee®eer ÒesjCee keÀesCeleer Demeles? uesKekeÀ uesKeve keÀmes keÀjlees? Jeiewjs ÒeMve ³ee
IeìkeÀe®³ee ceeies o[uesues Demeleele. JeemleefJekeÀ meeefnl³eefveefce&leer ner uesKekeÀefve<þ Òeef¬eÀ³ee Deens.
uesKekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe, l³ee®eer pe[CeIe[Ce, l³ee®es peerJeve, l³ee®eer keÀewìgbefyekeÀ HeefjefmLeleer, l³ee®ee
meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJesMe, l³ee®ee YeJeleeue cnCepes l³ee®ee Heefjmej, YeewieesefuekeÀlee, JeeleeJejCe
F. iees<ìer ³ee Òeef¬eÀ³esle DebleYet&le Demeleele. ³ee meJee&®³ee SkeÀmebIe j®evesletve meeefnl³eefveefce&leer Ie[les.
³ee®eer SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Demeles. efleuee meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³ee Demes cnCeleele. Yeejleer³e
meeefnl³eefJe®eejele ³eeefJe<e³eer cetueYetle ef®ebleve kesÀuesues Deens. Òee®eerve ceerceebmekeÀebveer keÀeJ³eMeem$eele keÀJeer,
uesKekeÀ ³eeb®eer meJe&meeceev³e ceeCemeeMeer leguevee keÀjleevee lees l³eeb®³eemeejKee®e efomele Demeuee lejer
l³ee®³eekeÀ[s uesKevee®eer ÒesjkeÀ MekeÌleer Demeles. efleuee ÒeefleYeeMekeÌleer Demesner cnìues Deens.
meeefnl³eMeem$eeceO³es ³ee ÒeefleYes®ee efJe®eej cetueYetleHeCes kesÀuee Demetve lees efJe®eej Heg{erueÒeceeCes ue#eele
Ieslee ³esF&ue.
2.4 meeefnl³eefveefce&leer®³ee MekeÌleer
meeefnl³e Meem$eeceO³es Òee®eerve keÀeUeHeemetve meeefnl³ee®³ee efveefce&leerefJe<e³eer cetueYetle ef®ebleve

ceeb[uesues Deens. HeewJee&l³e DeLeJee HeeM®eeÊ³e DeY³eemekeÀebveer ³ee efveefce&leer®³ee keÀener MekeÌleer veceto kesÀuesu³ee
Deensle. l³eeceO³es ÒeefleYee, mHetÀleea, keÀuHeveeMekeÌleer DeeefCe GlÒes#eCeMekeÌleer, YeeJeveelcekeÀlee ³eeb®ee
meceeJesMe neslees.
ÒeefleYee :
ÒeefleYee ner meeefnl³e efveefce&leerceOeerue ÒecegKe MekeÌleer Deens. efkebÀyengvee efleuee meeefnl³eefveefce&leer®es
pevekeÀkeÀejCe Demesner cnìues peeles. HeewJee&l³e DeY³eemekeÀebveer ³eeefJe<e³eer efJeefJeOeebieer efJe®eej ceeb[uesues
Deensle. l³eeb®ee DeeHeCe Heg{s efJemleejeves efJe®eej keÀjCeej®e Deenesle. FLes kesÀJeU ÒeefleYes®eer mebkeÀuHevee
mecepetve I³eeJe³ee®eer Deens. ³eeefJe<e³eer DejefJebo kegÀuekeÀCeea efueefnleele, keÀJeer®³ee JeemleJe peerJeveeleerue
DevegYeJeebvee veJes ªHe, veJee DeLe& DeeefCe veJee meboYe& osCeeN³ee ÒeefleYes®es Deblejbie Gueie[Ces ner keÀþerCe
iees<ì Deens, HeCe met#ce meeQo³e&¢<ìer DeeefCe GppJeue keÀuHeveeMekeÌleer ns efle®es efJeMes<e ceeveC³eele ³esleele.
SkeÀ veJeerve, DeHetJe& efJeMJe efvecee&Ce keÀjC³ee®es efle®es meeceL³e& ue#eele ³esle Demeu³eeves DeeefCe l³ee®e JesU
efle®³ee mJeªHee®ee vescekeÀe Deboepe ueeiele vemeu³eecegUs efleuee oerIe&keÀeUHe³e¥le HejcesMJejer osCeieer
25
ceeveC³eele Deeues. ÒeefleYesuee DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer ceeveues iesues ³ee®es ÒecegKe keÀejCe efle®es efJejuelJe nes³e.
efle®es DeefmlelJe meJee¥®³ee efþkeÀeCeer vemetve HeÀej®e Lees[îeeb®³ee efþkeÀeCeer Demeles. meceepe ne DeveskeÀ
J³ekeÌleeR®ee mecetn Demelees, HeCe l³eeleues Lees[s ueeskeÀ keÀJeer DeLeJee uesKekeÀ Demeleele. ceevemeMeem$eele
ÒeefleYes®ee efJe®eej JesieUîee He×leerves kesÀuesuee Deens. ÒeefleYeeJeblee®³ee efþkeÀeCeer efveefce&leer#ecelesyejesyej®e SkeÀ
efJeef#eHleHeCee Dee{Ule Demelees. l³eecegUs ÒeefleYee DeeefCe ceeveefmekeÀ efJeke=Àleer ³eeb®es meen®e³e& ie=nerle Oe©ve
ÒeefleYee cnCepes SkeÀ ceeveefmekeÀ efJeke=Àleer®e ceeveues iesues Deens. Òeefme× Fìeefue³eve ceevemeMeem$e%e
ueeWyeésmees ³eebveer ÒeefleYesuee Jes[e®eer yenerCe cnìues Deens. cee$e les mel³e veener. keÀesueefjpe ³ee
DeY³eemekeÀe®³ee celes, efJeef#eHleHeCee ÒeefleYeeJeblee®³ee efþkeÀeCeer Demelees ns Kejs, HeCe l³eeuee ceeveefmekeÀ
efJeke=Àleer cnCelee ³esCeej veener. meJe&meeceev³e ceeCemee®³ee ceveesJ³eeHeejentve ÒeefleYeeJeblee®es ceveesJ³eeHeej
JesieUs Demeleele. l³eeuee DeHeJeeoelcekeÀlee Demes cnCelee ³esF&ue.
veJeefveefce&leer ns ÒeefleYes®es cenÊJee®es JewefMe<ìîe Deens. keÀJeer JeemleJee®es keÀOeer®e ³eLeeleL³e

ef®e$eCe keÀjerle veener. lej l³eeuee ÒeefleYes®eer pees[ osTve JeemleJee®es mepe&veMeerue DeeefJe<keÀjCe keÀjle
Demelees. SketÀCe®e keÀuesyeeyele®eer ÒeefleYee ner meeQo³ee&Oeeefjle Demeles. keÀueelcekeÀ mel³eeuee meeQo³e&¢<ìer®ee
mHeMe& ueeYeuesuee Demelees. ³ee ¢<ìer®³ee DeeOeejs®e keÀJeerkeÀ[tve DevegYeJeeb®eer efveJe[ nesles DeeefCe l³eebvee
DeekeÀ<e&keÀ ªHe ueeYeles. keÀueeefveefce&leermeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje DeefueHleHeCee DeeefCe J³eeqkeÌleiele
DevegYeJeeleerue efJeMJeelcekeÀ DeeMe³ee®ee MeesOe ³ee iees<ìerner ÒeefleYescegUs®e keÀJeeruee MekeÌ³e nesleele. l³eecegUs
ÒeefleYee ner meeefnl³eefveefce&leerceOeerue cenÊJee®eer MekeÌleer Deens.
mHetÀleea :
Òeefme× keÀJeer Je[&mJeLe& ³eebveer keÀeJ³ee®eer J³eeK³ee GlkeÀì YeeJeveeb®ee menpe, GlmHetÀle&
DeeefJe<keÀej DeMeer kesÀuesueer Deens. ³eeceO³es mHetÀleea ³ee meeefnl³eefveefce&leer®³ee MekeÌleer®es met$e Devegm³etle
Deens. ³eeefJe<e³eer DejefJebo kegÀuekeÀCeea efueefnleele, ’mHetÀleea ner SkeÀ DeefleMe³e GlkeÀì DeMeer ceeveefmekeÀ
DeJemLee Deens. ner efveefce&leer®³ee peeefCeJesves mebHetCe&HeCes Yeejuesueer keÀefJecevee®eer DeJemLee Demeles. keÀJeer®³ee
ceveele DevegYeJeeb®eer Peeuesueer Hegvej&®evee, l³eebvee ÒeeHle nesle Demeuesuee veJee meboYe& menpe GêskeÀeves yeensj
He[eJee ueeielees. l³eeuee vescekesÀ leeW[ HegÀìC³ee®³ee ¢<ìerves mHetÀleea®eer®e DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Demes
Demeues lejer mHetÀleea ner MekeÌleer ÒeefleYesmeejKeer vemeles. efle®³eele uenjerHeCee Demelees. leer ngkeÀceerHeCeeves
peeie=le nesT MekeÀle veener. keÀJeeruee vesnceer®e efle®³ee keÀueeves I³eeJes ueeieles. leer Òe³elvemeeO³e,
mLeuekeÀeuemeeHes#e vemeles. DeveskeÀoe ³ee mHetÀleea®³ee #eCeer keÀeJ³ej®eveener nesle veener. Ye©ve oeìtve
Deeuesu³ee DeJemLesle keÀJeeruee DeeefJe<keÀej pecelener veener, HeCe mHetÀleea megHle ÒeefleYesuee ®eeuevee cee$e
pe©j osles. l³eecegUs®e meeefnl³ee®³ee p³ee MekeÌleer meebefieleu³ee peeleele l³eeceO³es mHetÀleea®ee meceeJesMe
kesÀuee peelees.“
keÀuHeveeMekeÌleer DeeefCe GlÒes#eCeMekeÌleer :

keÀesueefjpe ³ee DeY³eemekeÀeves ³ee oesve meeefnl³e efveefce&leerleerue MekeÌleerefJe<e³eer cetueYetle ef®ebleve
ceeb[uesues Deens. l³eeb®³ee celes, ’keÀuHeveebMeer kesÀuesueer yejer®e Jew®eeefjkeÀ, ®ecelkeÀ=efleHetCe& ¬eÀer[e Demeles lej
keÀuHeveelcekeÀlesle ®ewlev³ee®ee efkebÀJee ceeveJeer Deble:keÀjCee®ee DeeefJe<keÀej Demelees. GlÒes#ee cnCepes®e
keÀuHeveeb®ee mJewj efJenej nes³e. cee$e keÀuHeveeMekeÌleer ner SkeÀ mebHetCe& veJeefveefce&leer meeOeCeejer MekeÌleer Deens.
les SkeÀ ÒeefleYes®es DeeOeejYetle Debie Demeles. keÀuHeveeMekeÌleer®³ee keÀe³ee&le OeejCeeMekeÌleer DeeefCe
mcejCeMekeÌleer ³eebveener cenÊJee®es mLeeve Deens. ceeveJeer ceveeJej vesnceer veeveeefJeOe mebmkeÀej nesle
Demeleele. les lemes efJemce=leerlener peele Demeleele. HeCe l³eeb®ee meb®e³e, l³ee®eer OeejCee keÀUle vekeÀUle
26
ceeveJeer ceveele nesle Demeles. mcejCeMekeÌleer®³ee peesjeJej l³eeleerue DeLe&HetCe& mebmkeÀeje®eer ceeCetme
Hegve:efveefce&leer keÀjerle Demelees. meeefnl³eefveefce&leerle l³ee pegv³ee mebmkeÀejebvee veJes ªHe, veJee meboYe& ueeYele
Demelees. ns keÀe³e& OeejCee DeeefCe mcejCe ³ee oesve MekeÌleeR®³ee meene³³eeves keÀuHeveeMekeÌleer keÀjles ne®e
keÀeJ³eJ³eeHeej Demelees.“
meeefnl³e efveefce&leerceO³es YeeJeveebvee cenÊJee®es mLeeve Demeles. efkebÀyengvee efJe®eejebHes#ee YeeJevesJej

peemle Yej Demelees. keÀuHeveeMekeÌleer®³ee DeeOeejeJej YeeJeevegYeJeeme iees®ej ªHe osCes ns®e efleLes meeO³e
Demeles. ³ee YeeJeveelcekeÀles®ee®e SkeÀ ÒekeÀej cnCepes menevegYeeJe nes³e. keÀJeer Deble:keÀjCeele SkeÀ efJeMeeue
menevegYetleer®es DeefmlelJe Demeles. efle®eer efJeMeeuelee, J³eeHekeÀlee DeeefCe meJe&mHeefMe&lJe ³eeJej DeJeuebyetve
Demeles. meeefnl³eele uesKekeÀ, keÀJeer®³ee J³eeqkeÌleiele DevegYetleer efJeMJeemeelcekeÀ JneJ³ee ueeieleele. l³ee
keÀuHeveeMekeÌleer DeeefCe J³eeHekeÀ menevegYeeJe ³eeb®³ee efceueeHeÀeves®e nesT MekeÀleele. ³ee®³ee peesjeJej®e
ceeveJeer ceve DeeefCe J³eJenej ³eele keÀJeer KeesueJej ÒeJesMe keÀ© MekeÀlees. SketÀCe®e ner YeeJeveelcekeÀlee
meeefnl³eefveefce&leerceO³es cenÊJee®eer Deens.
2.5 ÒeefleYeeJ³eeHeej DeeefCe mJeHveJ³eeHeej
meeefnl³e efJe®eejele ÒeefleYes®eer mebkeÀuHeveelcekeÀ ceeb[Ceer efJe®eejele Iesleu³eeveblej ÒeefleYeeJ³eeHeej

DeeefCe mJeHveJ³eeHeej ³ee oesneW®eer ®e®ee& cenÊJee®eer þjles. efJeefJeOe ceevemeMeem$eebveer ³ee J³eeHeejeefJe<e³eer
cetueYetle ef®ebleve kesÀuesues Deens. [e@. megOeerj jmeeU ³eebveer DeeHeu³ee `keÀefJelee DeeefCe Òeeflecee' ³ee ûebLeeceO³es
³eeefJe<e³eer efueefnuesues Deens keÀer, èfJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleeruee efmeiceb[ ÖeÀe@F&[ves DeeefCe Flej
ceveesefJeMues<eCe Meem$e%eebveer DeLe&yeesOe DeeefCe DeyeesOe ceveeb®³ee mJeªHee®ee MeesOe IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee
DeeefCe l³ee®eyejesyej mJeHveeb®es ³eMemJeer efJeMues<eCe keÀje³euee meg©Jeele kesÀueer. l³eecegUs ceevemeMeem$eele
lej ¬eÀebleer Peeueer®e, HeCe l³eeyejesyej meceer#ee Meem$eeueener DeeHeu³ee keÀener mebkeÀuHevee J³eJeefmLele
ceeb[lee Deeu³ee. mJeHveeb®es efJeMues<eCe keÀjleevee l³eebvee mJeHves Je keÀeJ³e ³eele efJeue#eCe meec³e Dee{Utve
Deeues. mJeHve ÒeleerkeÀeb®es yeveuesues, ÒeleerkesÀ GkeÀuetve cetU mJeHve nslet MeesOelee ³eslees. mJeHves cegK³ele:
Dele=Hle F®íeb®eer keÀefuHele le=Hleer efceUefJeC³eemeeþer He[leele. keÀefJeleener ÒeeflekeÀeb®eer yeveuesueer,
keÀeJ³eÒeleerkesÀner GkeÀuelee ³esT MekeÀleele Je l³eeceeieerue ceeveefmekeÀ ÒesjCee MeesOelee ³esT MekeÀleele. mJeHve
DeeefCe JeemleJe ³eeb®³ee ÒeceeCes®e keÀeJ³e Je JeemleJe ³eeb®³ee veel³ee®ee JesieUîee ÒekeÀejs DevJe³e ueeJeCes MekeÌ³e
Peeues. l³ee oesvner JeemleJee®³ee kesÀJeU Òeefleke=Àleer veenerle ns cele ceeb[ues peeT ueeieues. oesvnerle nesCeejer
ÒeeflekeÀeb®eer j®evee keÀeuHeefvekeÀ Demeles. efle®³eele keÀeìskeÀesj keÀe³e&keÀejCeYeeJe efkebÀJee leeefke&ÀkeÀlee MeesOelee
³esle veener. ceeCemeeb®eer mJeHves oesve ÒekeÀej®eer Demeleele. peeiesHeCeer®eer mJeHves DeeefCe je$eer PeesHesle He[Ceejer
mJeHves ³ee oesvner ÒekeÀejeb®es efJeMues<eCe ÖeÀe@F&[ ³eebveer kesÀuesues Deens.' ÒeefleYeeJ³eeHeej DeeefCe mJeHve J³eeHeej
³eeb®³eeleerue meec³eYesoeb®ee efJe®eej meeefnl³e efJe®eejele DeveskeÀebveer kesÀuesuee Deens. ³eeefJe<e³eer DejefJebo
kegÀuekeÀCeea ³eebveer `meeefnl³eefJe®eej' ³ee ûebLeele kesÀuesues efJeJes®eve cenÊJee®es Deens. Jejerue meJe& efJeJes®eveeletve
³ee®ee Òel³e³e ³eslees.
2.6 meeefnefl³ekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe
keÀesCeleener uesKekeÀ ne meJe&ÒeLece ceeCetme Demelees. meJe&meeceev³e ceeCemeemeejKee®e l³ee®eener

peerJeveJ³eJenej Demelees. cee$e lees®e meeefnl³ee®eer efveefce&leer keÀ© MekeÀlees. Flej ceeCemes keÀ© MekeÀle
27
veenerle. ³eeceeies uesKekeÀe®es JesieUs J³eeqkeÌleceÊJe Demeles. DejefJebo Jeeceve kegÀuekeÀCeea ³eebveer
`meeefnl³eefJe®eej' ³ee ûebLeeceO³es uesKekeÀe®eer iegCeJewefMe<ìîes meebefieleuesueer Deensle. l³eeceO³es
mebJesove#ecelee, MewMeJeJe=Êeer, DevegYeJemece=×er, efJeÜÊee, Jee*dce³eerve ¢ef<ìkeÀesve ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee
meJe& efJeMes<eeb®ee efJe®eej meeefnl³e efveefce&leerceO³es cenÊJee®ee þjlees. l³eeb®ee leHeMeerueJeej efJe®eej
Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
mebJesove#ecelee :
ceeCetme ne mebJesoveMeerue ÒeeCeer Deens. Òel³eskeÀ ceeCetme mebJesove#ece Demelees, HeCe mebJesoveMecelee
ns uesKekeÀe®es Keeme JewefMe<ìîes Demeles. mebJesove#ecelee cnCepes YeeJeefJeJeMelee efkebÀJee nUJesHeCee vemelees.
keÀesCel³eener DevegYeJeeleerue met#ceeeflemet#ce yeejkeÀeJes efìHeC³ee®eer #ecelee cnCepes mebJesove#ecelee nes³e.
meeefnl³eke=Àleerleerue YeeJeves®es Deejesn-DeJejesn Je HeefjHees<e ³ee #ecelescegUs®e meg³eesi³e Je HeefjCeecekeÀejkeÀ
Demeleele. %eeveWefê³eeb®³ee mebJesoveebefJe<e³eer®eer mee#eele Òeleerleer DeemJeeokeÀeuee Ie[Jetve osCes ³eecegUs®e
uesKekeÀ Je keÀJeeruee peceles. veJ³ee keÀeUele keÀeJ³ee®es mJeªHe JeiewjsyeÎue veJ³ee mebkeÀuHevee ceeb[u³ee
peeT ueeieu³ee. ³ee veJ³ee mebkeÀuHeveeefJe<e³eer DejefJebo kegÀuekeÀCeea efueefnleele, ’keÀJeer®³ee DeveskeÀefJeOe
peeefCeJee efceUtve l³ee®eer meceûe mebJesoveÒeke=Àleer efvecee&Ce nesle Demeles. l³ee®³eekeÀ[tve efueefnu³ee peeCeeN³ee
meJe& keÀeJ³eeuee leer Deble:mLeHeCes met$eªHeeves pees[erle Demeles. ³ee mebJesoveÒeke=ÀleercegUs®e efJeefMe<ì keÀJeer®eer
Òel³eskeÀ keÀefJelee SkeÀ mJeleb$e, HeefjHetCe& j®evee Demetvener leer l³ee®³ee Dev³e keÀefJeleebMeer pees[ueer peeles.
keÀJeer®eer mebJesoveÒeke=Àleer SkeÀoe efmLejeJeueer keÀer, l³ee®³ee uesKeveele keÀueelcekeÀlee Gjle veener. veJes veJes
DevegYeJe HetCe& ÒemLeeefHele Peeuesu³ee mebJesoveÒeke=Àleerle HeefjJele&ve Ie[Jeerveemes nesleele. J³ekeÌleer®³ee
mebJesoveÒeke=Àleer Jee mebJesove#ecelesyeÎue pemes Dee{Ules lemes®e SKeeÐee keÀeUelener SkeÀ meJe&meeOeejCe
mebJesoveÒeke=Àleer le³eej nesle Demeles. SkeÀe efJeefMe<ì leNnsves DevegYeJeeb®es efvejer#eCe, l³eeb®ee mJeerkeÀej DeeefCe
ceie l³eeb®eer ueeJeueer peeCeejer mebieleer ner keÀener keÀeUele meceeveHeCes meJe& keÀJeeR®³eele JeeJejleevee efomeles.“
MewMeJeJe=Êeer :
uesKekeÀe®³ee Debieer p³eeÒeceeCes mebJesove#ecelee cenÊJee®eer Deens leMeer®e l³ee®³ee
J³eeqkeÌleceÊJeeceO³es MewMeJeJe=Êeer cenÊJee®eer Demeles. l³eeuee yeeUHeCee®es mJeYeeJeefJeMes<e Demes cnCeleele.
Demee efJe®eej DeveskeÀ ceevemeMeem$e%eebveer ceeb[uesuee Deens. keÀefJelJeeme DeeJeM³ekeÀ Demee Je=Êeer®ee
leepesHeCee, mebJesove#ecelee, efvejeiemeHeCee Fl³eeoer efJeMes<e keÀJeer®³ee efþkeÀeCeer keÀe³ece jeefnues Heeefnpesle. ns
Je=ÊeerefJeMes<e ceeCemee®³ee efþkeÀeCeer yeeue Je³eele Demeleele. [e@. megOeerj jmeeU ³eebveer keÀefJelee DeeefCe
Òeeflecee ³ee ûebLeele ³eeefJe<e³eer ceeefce&keÀ Yee<³e kesÀues Deens. les efueefnleele, ’ceeCetme ceesþsHeCeer l³ee®eer
peerJeveHe×leer Je DeemLeeefJe<e³e vekeÌkeÀer Peeu³eecegUs l³eebvee®e Devegue#etCe DevegYeJe Iesle Demelees. cegueeb®³ee
yeeyeleerle efkebÀJee yeeueJe³eele Demes vemeles. ³ee Je³eele peerJeveHe×leer Je DeemLeeefJe<e³e vekeÌkeÀer Peeuesues
vemeleele. l³eecegUs Òel³eskeÀ DevegYeJe ne DevegYeJe cnCetve GHe³egkeÌleleeefvejHes#e yeg×erves mJeerkeÀejC³ee®eer SkeÀ
ef¬eÀ³ee ³ee Je³eele ceve keÀjerle Demeles. yeeuekeÀe®eer ner Je=Êeer ceesþsHeCeerner keÀJeerceO³es efìkeÀle Demeles. Flej
meJe&meeceev³e ceeCemes cee$e ceesþsHeCeer ª{ He×leerves®e DevegYeJe Iesle Demeleele.“ SketÀCe®e Òeew{eJemLeslener
MewMeJeJe=Êeer peHeCes cnCepes ner efJeefMe<ì keÀeJ³eesHe³eesieer ceeveefmekeÀlee peHeCes nes³e. Demes DejefJebo kegÀuekeÀCeea
³eebveer cnìuesues Deens.
DevegYeJe mece=×er :
meeefnefl³ekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeleerue efJeefJeOe Hewuetleerue ne cenÊJee®ee Hewuet Deens. ³ee®ee efJe®eej
mebJesoveMeeruelee DeeefCe MewMeJeJe=Êeer®³ee DeeOeejs®e kesÀuee peelees. ³eeefJe<e³eer DejefJebo kegÀuekeÀCeea efueefnleele,
28
#es$e Je Keesueer ³ee oesve ¢<ìeRveer DevegYeJeeb®eer mece=×er peesKeueer peeles. cnCepes Deveg¬eÀces mebK³eelcekeÀ
DeeefCe iegCeelcekeÀ ¢<ìerves. uesKekeÀeb®es DevegYeJe#es$e ce³ee&efole Deens keÀer J³eeHekeÀ, Demee SkeÀ efJe®eej kesÀuee
peelees. DevegYeJe#es$ee®³ee J³eeHekeÀlesHes#ee Keesueer®es Je GlkeÀìles®es Òel³e³ekeÀejkeÀ ef®e$eCe cenÊJee®es
ceeveCeeje ne SkeÀ He#e Deens. vegmeleer efJeefJeOelee efkebÀJee YeewieesefuekeÀ efJemleej meeefnl³eke=Àleer®³ee
Þes<þlJeeuee GHekeÀejkeÀ þjle veener. lees DevegYeJe efkeÀleer KeesueJej JesOe IesTve uesKekeÀ, keÀJeerves efìHeuesuee
Deens ns cenÊJee®es Deens. mebJesove#ecelee DeeefCe MewMeJeJe=Êeer ³ee oesve efJeMes<eebcegUs®e uesKekeÀ SKeeÐee
DevegYeJee®eer Gef®ele J³eJemLee ueeJeC³ee®³ee DeveskeÀ MekeÌ³elee He[leeUtve Heent MekeÀlees DeeefCe Gef®ele Demee
keÀueelcekeÀ ªHeyebOe efvecee&Ce keÀ© MekeÀlees. Deepe®eer veJeer meceer#ee lej uesKekeÀe®eer DevegYeJemece=×er ³ee®e
efvekeÀ<eeJej cnCepes MekeÌ³elee He[leeUC³ee®³ee meeceL³ee&Jej peesKeleevee efomeles. uesKeveele DeHeefjef®ele Je
efJeefJeOeleeHetCe& DeMee DevegYeJeeb®³ee kesÀJeU oMe&vee®eer DeHes#ee vemeles. Gueì DevegYeJeefJeMJee®es efpeJeble,
®ewlev³ece³e oMe&ve cenÊJee®es Demeles. ³ee oesvner efJeMes<eeb®ee efceueeHeÀ SKeeÐee meeefnl³eke=Àleerle Dee{Uuee,
lej otOeele meeKej ³ee v³ee³eeves l³ee ke=Àleer®ee opee& Gb®eeJelees, uesKekeÀeueener cenÊJe ÒeeHle nesles. Jejerue
efJeJes®eveeletve uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeleerue DevegYeJemece=×er ³ee Hewuet®es cenÊJe DeeHeu³ee ue#eele ³esles.
efJeÜÊee :
Òee®eerve mebmke=Àle ceerceebmekeÀebveer uesKekeÀ, keÀJeer®³ee Debieer DemeeJ³ee ueeieCeeN³ee p³ee cenÊJeHetCe&
iegCeeb®ee efJe®eej kesÀuesuee Deens l³eeceO³es efJeÜÊee ³ee®ee ÒeeOeev³eeves meceeJesMe neslees. keÀJeer %eeveer DemeeJee
Demes cele l³eeceO³es Devegm³etle Deens. efJeÜÊee, J³eglHevvelee, J³eemebie, Heebef[l³e ns meJe& Meyo lemes
meceeveeLe&keÀ Deensle. %eevemebHeVelee ne meeefnefl³ekeÀe®ee SkeÀ DeeJeM³ekeÀ efJeMes<e ceevelee ³esF&ue. cee$e Demes
Demeues lejer uesKekeÀe®³ee efþkeÀeCeer efJeÜÊee nJeer®e Demes veener. keÀejCe DeveskeÀ keÀJeer uesKekeÀ ns
efJeÜÊes®³ee HeeleUerJej Heesn®et MekeÀle vemeues lejer l³eeb®³ee uesKeveele Òe®eb[ ceesþer MekeÌleer Demeles. les
ÒeefleYeeJeble Demeleele.
Jee*dce³eerve ¢ef<ìkeÀesve :
uesKekeÀ DeLeJee keÀJeer ne SkeÀ ÒeefleYeeJeble, mepe&veMeerue J³ekeÌleer Demelees. l³ee®es J³eeqkeÌleceÊJe
FlejebHeemetve YeeweflekeÀ¢<ìîee JesieUs vemeues lejer l³eeb®eer ceveesYetleer, efJe®eejYetceer ner FlejebHes#ee
efveefM®eleHeCes JesieUer Demeles. ³eeceeies l³ee®es mJeefJe<e³eer, meceepeeefJe<e³eer, uesKeveeefJe<e³eer®es ¢ef<ìkeÀesve
o[uesues Demeleele. uesKekeÀeb®eer ner ¢<ìer l³ee®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee SkeÀ Hewuet Demelees. ³eeefJe<e³eer DejefJebo
kegÀuekeÀCeea efueefnleele, ’meeefnefl³ekeÀe®³ee yeeyeleerlener peerJeveefJe<e³ekeÀ DeeefCe meeefnl³eefJe<e³ekeÀ Demes oesve
¢ef<ìkeÀesve Demeleele. l³ee®es ns ¢ef<ìkeÀesve l³ee®³ee meeefnl³eefveefce&leerle menYeeieer nesleele. Goe.
nefjYeeT DeeHeìs ns megOeejCeeJeeoer uesKekeÀ nesles. l³eeb®ee ne ¢ef<ìkeÀesve l³eeb®³ee meeefnl³eelener
HejeJeefle&le Peeuesuee Deens. Demes®e keÀueeJeeo Je peerJeveJeeo ³ee oesve ¢ef<ìkeÀesveeefJe<e³eer cnCelee ³esF&ue.“
SketÀCe®e uesKekeÀe®es, meeefnefl³ekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe ne meeefnl³e efveefce&leerceOeerue cenÊJee®ee

IeìkeÀ Demelees. l³ee®es veeveeefJeOe Hewuet Demeleele. ns Hewuet l³ee®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeuee veeefJev³e ÒeeHle keÀ©ve
osleele.
2.7 Yeejleer³e HejbHejsleerue ÒeefleYeeMekeÌleer®ee efJe®eej
Yeejleer³e meeefnl³e efJe®eejele mebmke=Àle Je Òeeke=Àle DeY³eemekeÀeb®eer HejbHeje cenÊJee®eer Deens.

mebmke=Àle HejbHejsle meeefnl³ee®ee mew×ebeflekeÀ efJe®eej meJe&ÒeLece keÀjC³eele Deeu³ee®es efomeles. l³eeceO³es
29
oC[er, Jeeceve, cecceì, peieVeeLe, Yeìdì leewlee, nsce®ebê, DeefYeveJeiegHle, ©êì ³ee DeY³eemekeÀeb®es
³eesieoeve cenÊJee®es Deens. ³ee meJee¥veer meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³esleerue ÒeefleYeeMekeÌleer®ee cetueYetle efJe®eej
kesÀuesuee Deens, pees Yeejleer³e HejbHejsleerue meeefnl³e efJe®eejeuee Hee³eeYetle yewþkeÀ osCeeje Deens. l³eeb®es
ef®ebleve kesÀJeU Yeejleer³e®e veener lej peeieeflekeÀ HeeleUerJejerue meeefnl³e efJe®eejeuee ÒesjkeÀ þjuesues Deens.
l³eecegUs ³ee meJee¥®es ef®ebleve þUkeÀHeCes ue#eele IesCes Deiel³ee®es þjsue.
oC[er :
ÒeefleYesefJe<e³eer oC[er ³ee ceerceebmekeÀeves `vewmeefie&keÀer' DeeefCe `HetJe&Jeemevee iegCeevegyeefvOe' Demes Meyo
³eesefpeuesues Deensle. vewmeefie&keÀer cnCepes pevcepeele efceUeuesueer lej HetJe&Jeemevee iegCeevegyeefvOe cnCepes
HetJe&pevcee®³ee mebmkeÀeje®³ee HeefjCeeceeletve efceUeuesueer DeMeer ÒeefleYee Demeles Demes oC[er ³eebveer cnìuesues
Deens. oC[erves ÒeefleYes®es mJeªHe HetJe&pevceeceO³es ceveeJej Peeuesu³ee mebmkeÀejeletve efve<HeVe nesCeejs
Deble:mHetÀle& %eeve Demes meebefieleues Deens. l³eeb®³ee celes, ÒeefleYee ner Òe³elveebveer ÒeeHle nesle veener. Demes
Demeues lejer keÀeJ³emebHeoe ner Þegle DeeefCe DeefYe³eesie cnCepes J³eglHeVelee DeeefCe DeY³eeme ³eebveer ÒeeHle
nesCeejer Demeles Demesner les cnCeleele.
Jeeceve :
oC[erÒeceeCes®e Jeeceve ³ee ceerceebmekeÀebvesner ÒeefleYes®es veeles HetJe&pevcee®³ee mebmkeÀejebMeer pees[uesues
Deens. l³eeb®³ee celes, ÒeefleYee ner `pevceev$eiele mebmkeÀejefJeMes<e:' Deens. ³ee®ee DeLe& ÒeefleYeeve ne
HetJe&pevceebHeemetve ÒeeHle Peeuesuee SkeÀ efJeefMe<ì mebmkeÀej Demelees. l³ee mebmkeÀejeletve®e ÒeefleYes®eer efveefce&leer
nesles.
cecceì :
ÒeefleYes®eer J³eeK³ee keÀjleevee cecceì ³ee mebmke=Àle ceerceebmekeÀeves `MeeqkeÌle:keÀefJelJed yeerpeªHe
mebmkeÀejefJeMes<e:' Demes cnìuesues Deens. ³ee®ee DeLe& ÒeefleYee ner SkeÀ MekeÌleer Demetve efle®es yeerpeªHe
mebmkeÀejeletve cnCepes®e HetJe&pevcee®³ee mebef®eleeletve GlHeVe nesles DeMeer cecceìe®eer YetefcekeÀe nesleer. peer
oC[er Je Jeeceve ³ee ceerceemekeÀeb®³ee efJe®eejebMeer meceeblej Deens.
©êì :
©êì ³ee ceerceebmekeÀe®³ee celes, ³ee MekeÌleercegUs ceveesJe=Êeer leuueerve nesleele DeeefCe
JeC³e&efJe<e³eemebyebOeer mHetÀjCe nesTve DeeHeesDeeHe Gef®ele Meyo met®eleele. l³eebveer ÒeefleYes®es oesve ÒekeÀej
meebefieleues Deensle. SkeÀ menpe DeeefCe oesve GlHeeÐe ³eeb®ee l³eeceO³es meceeJesMe neslees. menpe ÒeefleYee ner
keÀJeeryejesyej®e pevce IesCeejer cnCepes pevcepeele Demeles. GlHeeÐe ÒeefleYee ner Meem$eeY³eeme efkebÀJee
ceefCeceb$ees<eOeeves ÒeeHle nesCeejer Òe³elvemeeO³e Deens.
DeefYeveJeiegHle :
ÒeefleYee ner `DeHetJe& Jemleg efvecee&Ce#ece Òe%ee' Deens Demes DeefYeveJe iegHle ³eebveer cnìuesues Deens.
HetJeea keÀOeerner vemeuesu³ee, veJeerve Jemletb®eer efveefce&leer keÀjC³ee®es meeceL³e& efpe®³eele Deens leer MekeÌleer
cnCepes®e ÒeefleYee nes³e. Demes l³eeb®es cnCeCes nesles. FLes ÒeefleYes®³ee meboYee&le JeeHejuesuee Òe%ee ne Meyo
cenÊJee®ee Deens. Òe%ee ner SkeÀ cevee®eer MekeÌleer Demeueer lejer leer mce=leer, yeg×er, leke&ÀMekeÌleer ³eeHes#ee
JesieUer Deens. mce=leer ner YetlekeÀeUeMeer efveieef[le Demeles, celeer ner YeefJe<³eeleerue iees<ìer Òel³e#eHeCes Heenles,
yeg×er ner lelkeÀeueeMeer cnCepes Jele&ceevekeÀeUeMeer mebyebefOele Demeles, lej Òe%ee ner YetleYeefJe<³e Jele&ceeve ³ee
eflevner keÀeUele JeeJejles. cnCepes Òe%ee ner pesJne SkeÀoe Iesleuesuee DevegYeJe mce©ve ogmeN³ee meboYee&le
³eespeles lesJne l³eeletve®e keÀeJ³eelce Òeeflecee efkebÀJee DeuebkeÀej pevceeuee ³esleele.
30
jepeMesKej :
`keÀeJ³eceerceebmee' ³ee ûebLeeceO³es jepeMesKej ³eebveer meeefnl³ee®eer me=<ìer ner ÒeefleYeemeefveyebOevee®³ee
mJeªHee®eer Demeles Demes cnìuesues Deens. Meem$eer³e JeCe&ve ³eebleerue Yeso oeKeJeC³eemeeþer l³eebveer mJeªHe
efveyebOeve DeeefCe ÒeefleYeemeefveyebOeve Demes oesve Meyo JeeHejues Deensle. ³ee efJeMJeeleerue Jemlet peMee Demeleele
lemes l³eeb®es JeCe&ve, l³eeb®³ee Jemlegefve<þ Oecee&®es JeCe&ve ns mJeªHe efveyebOeveve nes³e. ÒeefleYeemee®es mJeªHe
keÀJeer®³ee ÒeleerleerMeer efveieef[le Demeles. ÒeefleYeeme ne JemletceO³es vemetve lees HeenCeeN³ee®³ee ¢<ìerceO³es
Demelees. Demes jepeMesKej ³eeb®es cele nesles.
ceefnceYeÆ :
ceefnceYeÆ ³eebveer `J³eeqkeÌleefJeJeskeÀ' ³ee ûebLee®eer efveefce&leer kesÀueer Deens. l³eebveer ÒeefleYes®ee efJe®eej
keÀjleevee efle®eer J³eeK³ee efouesueer Deens. l³eeb®³ee celes, jmeesef®ele MeyoeLee&®es ef®ebleve keÀjleevee ceve
SkeÀeûe Peeues keÀer SkeÀe efJeefMe<ì #eCeele Jemlet®³ee ieeY³eeuee mHeMe& keÀ©ve Gefole Peeuesueer keÀJeer®eer Òe%ee
cnCepes ÒeefleYee nes³e. ceefnceYeÆ ³eebveer ÒeefleYes®ee efJe®eej keÀjleevee cevee®³ee SkeÀeûelesJej Yej efouesuee
Deens. efJeMes<ele: les ÒeefleYesuee eflemeN³ee [esUîee®eer GHecee osleele. ne [esUe Jemlet®³ee Deble:mJeªHeeMeer
efYe[lees. l³eeJesUer ueewefkeÀkeÀ ¢<ìeruee pes efomele veener les l³ee®³ee ³ee eflemeN³ee DeueewefkeÀkeÀ [esUîeeuee
efomeles. Demes ceefnceYeÆ ³eeb®es cele nesles.
JeeiYeì :
JeeiYeìeves ÒeefleYes®es ue#eCe, ÒemeVe Meyo, veJeerve DeLe&, l³eeb®ee meb³eesie DeeefCe mcejCe ³ee
iees<ìer ®eebieu³ee keÀJeer®³ee p³ee yeg×erle mHegÀjleele DeMeer meJe&leescegKeer yeg×er cnCepes ÒeefleYee Demes
meebefieleues Deens. ³ee J³eeK³esle efveefce&leerceO³es DeefYeÒesle Demeuesu³ee veJeerve DeLee&®ee cnCepes veJeerve
peeefCeJes®ee pemee GuuesKe Deens l³eeÒeceeCes ner efveefce&leer meeefnl³ee®eer Demeu³eecegUs leer MeyoªHe
Demeu³ee®esner meg®eJeuesues Deens. ³ee peeefCeJee menpe mHegÀjuesu³ee Demeu³eecegUs l³eeb®ee DeeefCe l³ee p³ee
ÒemeVe Meyo ªHeeceO³es ûebefLele nesleele. DeuebkeÀeje®eer efveefce&leer ner Òemlegle DeeefCe DeÒemlegle efkebÀJee GHeces³e
DeeefCe GHeceeve ³eeb®³ee veJ³ee meb³eesieebletve nesles. l³eeleerue DeÒemlegles efkebÀJee GHeceeves cnCepes kesÀJnelejer,
Òel³e#eHeCes Jee DeÒel³e#eHeCes Iesleuesues DevegYeJe Demeleele. l³eeb®es ÒecegKe DevegYeJee®³ee meboYee&le mcejCe
nesTve l³eeb®ee ÒemlegleeMeer meb³eesie meeOeCes ne ÒeefleYes®ee®e J³eeHeej ceeveuee peelees.
nsce®ebê :
nsce®ebê ³eebveer ÒeefleYes®eer J³eeK³ee `ÒeefleYee veJeveJeesvces<e Meeefueveer Òe%ee' DeMeer kesÀuesueer Deens.
³ee®ee DeLe& pegv³ee, Heefjef®ele efJe<e³eebvee veJeveJeerve ªHes osCeejer yeg×er cnCepes ÒeefleYee Demee meebefieleuee
peelees. FLes nsce®ebê ns Òe%ee ne DeefleMe³e cenÊJee®ee Meyo JeeHejleele.
peieVeeLe :
mebmke=Àle HejbHejsle HetJe&pevceeyejesyej ÒeefleYee ner owJeer MekeÌleer Deens Demee SkeÀ efJe®eej ceeb[uee
peelees. peieVeeLe ³ee ceerceebmekeÀeves ³ee®eer ®e®ee& meJe&ÒeLece kesÀueer Deens. l³eeb®³ee celes, ÒeefleYee ner osJelee,
ceneHeg©<e ³eeb®³ee ÒemeeoecegUs, DeeefMeJee&oecegUs Jee De¢<ìecegUs ÒeeHle nesle Demeles. meJe& mebmke=Àle
ceerceebmekeÀeÒeceeCes®e peieVeeLe nsmeg×e ÒeefleYes®ee efJe®eej HeejbHeefjkeÀ He×leerves®e ceeb[leele.
YeÆleewle :
mebmke=Àle HejbHejsle YeÆleewleeves kesÀuesues ÒeefleYes®es efJeJes®eve JewefMe<ìîeHetCe& Deens. l³eebveer oMe&ve Je
JeCe&ve DeMee oesve mebkeÀuHevee ceeb[u³ee Deensle. Jemeble HeeìCekeÀj ³eebveer ³eeefJe<e³eer cetueYetle ef®ebleve
31
ceeb[uesues Deens. les efueefnleele, oMe&ve cnCepes efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Jemletb®³ee Oecee&®³ee leÊJeeb®es %eeve nes³e.
ns %eeve p³eeuee nesles lees Meem$eevegmeej keÀJeer þjlees. cnCepes®e Meem$eevegmeej $eÝ<eeruee keÀJeer cnìues
Deens. Hejbleg ueeskeÀ J³eJenejeleerue keÀJeer ³ee®ee DeLe& p³ee®³ee þe³eer oMe&ve Je JeCe&ve ³ee oesvner iees<ìer
Demeleele Demee nes³e. JeCe&ve keÀjC³ee®eer keÀJeer®eer MekeÌleer cnCepes®e ÒeefleYee Deens Demes YeÆleewle
cnCeleele.
SketÀCe®e Yeejleer³e meeefnl³eefJe®eejeleerue Jejerue ÒeefleYeeefJeJes®eve cetueYetle mJeªHee®es Deens.
l³eele HetJe&pevce, mebmkeÀej, owJeJeeo efomele Demeuee lejer keÀeJ³eMeem$eeceO³es l³eeuee cenÊJee®es mLeeve
Deens. mebmke=Àle meeefnl³e ceerceebmekeÀebveer ÒeefleYee ner keÀeJ³eeceO³es veJ³ee veJ³ee Gvces<eeb®ee DeeefJe<keÀej
keÀjCeejer Demeles Demes cnìuesues Deens. efle®³eeletve uesKeveeuee DeHetJe&lee efceUles. meeefnl³eeleerue DeeMe³e,
j®evee, Meyo ³eebvee veJelee ÒeeHle nesles. Demee efJe®eej ceeb[uesuee Deens. mebmke=Àle meeefnl³e Meem$e%eebveer
efouesueer ner ÒeefleYes®eer ue#eCes Heeefnueer lej l³eeletve ÒeefleYes®eer JewefMe<ìîes peeCeJeleele. ce.meg. Heeìerue ³eebveer
³eeefJe<e³eer efueefnues Deens keÀer, `ÒeefleYee ner efveefce&leerMeer efveieef[le Demeuesueer cevee®eer MekeÌleer Deens. leer
pevceolle osCeieer Deens. efle®es mJeªHe DeueewefkeÀkeÀ Demeles. leer cevee®³ee SkeÀeûe DeJemLesle ef¬eÀ³eeMeerue
nesles. leer Jemlet®es Deble:mJeªHe Heent MekeÀles. ³ee MekeÌleercegUs meceesj vemeuesu³ee Jemletner keÀJeeruee
Òel³e#eeleerue JemletbmeejK³ee efomeleele. efle®³eecegUs veJes DeLe&, veJ³ee peeefCeJee efkebÀJee veJ³ee keÀuHevee
mHegÀjleele. DeHetJe& DeMee keÀLeevekeÀeb®eer efveefce&leer leer®e keÀjles. veJ³ee efkebÀJee DeHetJe& peeefCeJee efveye×
keÀjCeejs Meyo meg×e ÒeefleYescegUs meg®eleele. l³eecegUs ÒeefleYee ner ceeveJeer mepe&veMeerueles®eer MekeÌleer Deens.'
2.8 keÀuHeveeMekeÌleer meboYee&leerue Huesìes, keÀebì, keÀesueefjpe, ÖeÀeF&[, ÒeYeekeÀj

HeeO³es ³eeb®es efJe®eej
meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³esceO³es ÒeefleYes®ee efJe®eej pemee cenÊJee®ee Deens lemee®e keÀuHevee
MekeÌleer®ee efJe®eejner cenÊJeHetCe& Deens. efJeMes<ele: Òee®eerve meeefnl³e ef®eblekeÀebveer efpeuee ÒeefleYee cnìues
efleuee DeeOegefvekeÀ efJeMes<ele: HeeM®eeÊ³e DeY³eemekeÀebveer keÀuHeveeMekeÌleer Demes cnìuesues Deens. Òemlegle
efþkeÀeCeer DeeHeu³eeuee Huesìes, keÀebì, keÀesueefjpe, ÖeÀe@F&[ Je ÒeYeekeÀj HeeO³es ³eebveer keÀuHeveeMekeÌleer
meboYee&le ceeb[uesues efJe®eej ue#eele I³ee³e®es Deensle. cee$e lelHetJeea keÀuHeveeMekeÌleer mebkeÀuHevee mecepetve
IesCes ¬eÀceÒeeHle þjsue.
Jemeble HeeìCekeÀj ³eebveer `meeefnl³eMeem$e : mJeªHe DeeefCe mecem³ee' ³ee ûebLeeceO³es keÀuHevee ³ee
Meyoe®ee ceefleleeLe& Del³eble efJemle=leHeCes ceeb[uesuee Deens. les efueefnleele, keÀuHevee (Imegination)
ner meb%ee DeveskeÀeLeea Deens. ³ee meb%es®es MeyokeÀesMeele DeveskeÀ DeLe& efouesues Deensle. ceve:HeìueeJej ef®e$e
GceìefJeCeejer ceeveefmekeÀ MekeÌleer, ³egkeÌleer, efJe®eej, leke&À, ceveele kesÀuesueer ³eespevee, MebkeÀe, DeeYeeme,
lejbie, nslet, ie=nerle OejCes Fl³eeoer DeLe& Deensle. keÀuHevee ner meb%ee DeeHeCe pesJne vesnceer®³ee peerJeve
J³eJenejele JeeHejle Demelees, lesJne MeyokeÀesMeeleerue JejerueHewkeÀer keÀener DeLe& l³ee l³ee efJeefMe<ì meboYee&le
DeefYeÒesle Demeleele. cegK³ele: JeemleJeeuee efJejesOeer, Keesìs ³ee DeLee&ves nes³e. l³eecegUs keÀuHeveeMekeÌleer
³ee®ee vesnceer®³ee J³eJenejeleerue DeLe& JeemleJeeHeemetve otj nesCeejer, Keesìer, YeécekeÀ, DeeYeemece³e ef®e$es
efvecee&Ce keÀjCeejer Je l³eeÜejs cevee®es jbpeve keÀjCeejer MekeÌleer Deens. meeefnl³e DeLeJee keÀues®³ee #es$eele
keÀuHeveeMekeÌleer®ee DeLe& vesnceer®ee $eÝCecetu³emet®ekeÀ vemelees lej l³eeuee Òeefle<þe Demeles. veJeefveefce&leer
keÀjCeejer MekeÌleer Demee YeeJe l³eele DeefYeÒesle Demelees. meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³esle ³ee keÀuHeveeMekeÌleer®ee
32
efJe®eej cetueYetleHeCes kesÀuesuee Deens. efJeMes<ele: HeeM®eeÊ³e Je DeeOegefvekeÀ DeY³eemekeÀebveer ³eeJej Yee<³e
kesÀuesues Deens. l³eeleerue keÀener efveJe[keÀ ef®eblevee®ee DeeHeCe efJe®eej keÀjCeej Deenesle.
Huesìes ë-
Leesj ûeerkeÀ leÊJe%e Huesìes ns meeefnl³ee®es Glke=Àä peeCekeÀej nesles. l³eebveer meeefnl³ee®eer
cetueYetle ceerceebmee kesÀuesueer Deens. l³eeb®³ee celes, DeeoMe& jep³eHe×leer Ie[efJeC³eemeeþer efMe#eCe ns
cenÊJee®es Demetve l³ee®ee SkeÀ cenÊJeHetCe& Yeeie ne meeefnl³e Deens. meeefnl³eeoer keÀuee %eeveefJe<e³e
Demeleele. l³eeb®es veeles cevee®³ee DeJemLeebMeer Demeles. %eeveefJe<e³e Je cevee®³ee DeJemLee ³eeb®³eeleerue
HejmHejmebyebOe ceeb[leevee Huesìesves %eevee®³ee ®eej Hee³eN³ee meebefieleu³ee Deensle. l³eeceO³es meJee&le
Keeue®³ee Hee³ejerJej Òeeflecee Deens. efle®es veeles keÀuHevesMeer Demeles. leer keÀuHevee DeeYeemeelcekeÀ Je
YećeelcekeÀ Deens. Demes l³eeb®es cnCeCes Deens. Demes Demeues lejer %eeve Òeef¬eÀ³esle ner Hee³ejer cenÊJee®eer
Demetve efle®³eeJej®e Heg{s Jemlet, mebkeÀuHevee Je Hejcemel³e ³ee Hee³eN³ee GYeejuesu³ee Demeleele.
keÀuHevesveblej efJeMJeeme, mebkeÀuHeveelcekeÀ efJe®eej Je Hejce%eeve ÒeeHle nesles DeMeer YetefcekeÀe Huesìes ³eebveer
Iesleuesueer Deens. FLes Huesìesves kesÀuesuee keÀuHeves®ee efJe®eej ÒeefleYeelcekeÀ Demetve l³eeuee HeeM®eeÊ³e
meeefnl³eefJe®eejele cenÊJee®es mLeeve Deens.
keÀebì ë-
Òeefme× leÊJeJesÊee keÀebì ³eebveer keÀuHeveeMekeÌleer ner %eeveeuee keÀejCeerYetle nesCeeN³ee cevee®³ee p³ee
MekeÌleer Deensle l³eeHewkeÀer SkeÀ Deens Demes cnìuesues Deens. ³ee®ee DeLe& keÀuHeveeMekeÌleer ner SkeÀ ceeveefmekeÀ
MekeÌleer Deens Demes les ceeveleele. mebJesoveMekeÌleercegUs SKeeoîee JemletkeÀ[tve DeeHeCeeme efJeefMeä
mJeªHee®³ee mebJesovee ÒeeHle nesleele. l³eeHetJeea®³ee DeveskeÀ DevegYeJeebletve l³ee Jemlet®eer mebkeÀuHevee DeeHeu³ee
efþkeÀeCeer Demeuesu³ee mebkeÀuHeveeMekeÌleerves le³eej kesÀuesueer Demeles. leer meeceev³e Demeu³eecegUs leer efJeefMeä
mebJesoveebvee mejU mejU ueeJelee ³esle veener. cnCepes efJeefMeä meHee&keÀ[tve ³esCeeN³ee efJeefMeä mebJesovee
DeeefCe DeeHeu³ee [eskeÌ³eele Demeuesues meHe&lJe ³eeb®ee mejU meb³eesie nesle veener. l³eecegUs ne meHe& Deens ns
%eeve efve<HeVe nesle veener. lesJne efJeefMeä mebJesovee DeeefCe meeceev³e mebkeÀuHevee ³eeceO³es meb³eesie meeOeCeejer
peer MekeÌleer keÀebìves ceeveueer, leer keÀuHeveeMekeÌleer nes³e. keÀuHeveeMekeÌleer ns meb³eesie meeOeC³ee®es keÀe³e&
mebkeÀuHeveebJej DeeOeeefjle Demes keÀuHe le³eej keÀªve keÀjles. DeeefCe keÀuHeeb®³ee ceO³emLeerves mebkeÀuHevee
DeeefCe mebJesovee ³eeb®ee meb³eesie meeOeuee keÀer ne meHe& Deens ns %eeve efve<HeVe nesles.
keÀebì ³eebveer keÀuHeveeMekeÌleeruee efveefce&leer#ece keÀuHeveeMekeÌleer Demesner cnìuesues Deens. p³eeJesUer
SkeÀoe DevegYeJeuesues Fbefê³emebJesÐe IeìkeÀ kesÀJeU Hegvne DevegYeJeC³eemeeþer ceveele meeþJeC³ee®es keÀe³e&
keÀuHeveeMekeÌleer keÀjles lesJne efleuee keÀebì Hegvne Òel³e³ekeÀejer keÀuHeveeMekeÌleer ner mebJesoveeb®³ee meeceûeerle
mebkeÀuHeveeb®³ee ceoleerefMeJee³e J³eJemLeeHeve keÀjles. l³eeuee mebkeÀuHevee vemeleele Demes veener, HeCe
efveeqM®ele mJeªHee®³ee mebkeÀuHevee vemeleele. l³eecegUs DeMee DevegYeJeele mebJesoveMekeÌleer, mebkeÀuHeveeMekeÌleer
DeeefCe keÀuHeveeMekeÌleer ³eeb®es keÀesCel³eener efve³eceeefMeJee³e mJewj efceueve Ie[les. ne®e meeQo³ee&®ee DevegYeJe
nes³e. Demes keÀebì®³ee keÀuHeveeMekeÌleerefJe®eeje®es efJeJes®eve ce. meg. Heeìerue ³eebveer kesÀuesues Deens.
Sme. ìer. keÀesueefjpe ë-
keÀesueefjpe ³eeb®ee keÀuHeveeMekeÌleer®ee efJe®eej HeeM®eeÊ³e meeefnl³eceerceebmesle cenÊJeHetCe& Deens.
l³eebveer keÀuHeveeMekeÌleer®es oesve ÒekeÀej meebefieleues Deensle. l³eeceO³es SkeÀ ÒeLece ÞesCeer®eer Je oesve efÜefJeleer³e
ÞesCeer®eer keÀuHeveeMekeÌleer ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee keÀuHeveeMekeÌleer®³ee ÒekeÀejeb®³ee mJeªHe ³eeefJe<e³eer [e@.
je. Yee. HeeìCekeÀj efueefnleele, ÒeLece ÞesCeer®eer keÀuHeveeMekeÌleer meJe& meWefê³e %eeveele cenÊJee®eer keÀeceefiejer
33
yepeeJeles. ns keÀe³e& mebJesoveMekeÌleer Je mebkeÀuHeveeMekeÌleer ³eeb®es efceueve Ie[tve DeeCeCes nes³e. ³ee®ee DeLe& ner
keÀuHeveeMekeÌleer %eevee®eer efveefce&leer keÀjles. leer keÀuHe efvecee&Ce keÀªve %eevee®eer efve<HeÊeer keÀjCeeN³ee
keÀebì®³ee efveefce&leer#ece keÀuHeveeMekeÌleermeejKeer Deens. Hejbleg ner MekeÌleer meieÈîee ceeCemeebvee ueeYeuesueer
Demeles. leer keÀueeJebleebHegjleer ce³ee&efole veener. keÀueeJebleeb®ee mebyebOe efÜleer³e ÞesCeer®³ee keÀuHeveeMekeÌleerMeer
Deens. ner MekeÌleer SkeÀ efvejeUs®e efJeMJe efvecee&Ce keÀjles. leer mebJesoveMekeÌleerkeÀ[tve efceUuesueer meeceûeerHeCe
l³eeletve SkeÀ veJeer yebefoMe efvecee&Ce keÀjCes ne efÜleer³e ÞesCeer®³ee keÀuHeveeMekeÌleer®ee GÎsMe Demelees. ner
yeboerMe cnCepes®e keÀueeke==Àleer eEkeÀJee keÀueeJeblee®es efvejeUs®e Demes efJeMJe nes³e. Jejerue meJe& efJeJes®eveeJeªve
keÀesueefjpeves ceeb[uesu³ee keÀuHeveeMekeÌleer efJe®eeje®es mJeªHe mHeä nesles.
ÖeÀe@F&[ ë-
ÖeÀe@F&[ ns peieefJeK³eele ceevemeMeem$e%e nesles. l³eebveer ceeveJeer ceve Je keÀuHeveeMekeÌleer®ee
cetueieeceer efJe®eej kesÀuesuee Deens. l³eeb®³ee celes keÀues®ee Giece ne ceeveJeer cevee®³ee efJeefJeOe mlejebceOetve
neslees. ÖeÀe@F&[®³ee keÀuHeveeMekeÌleerefJe®eejeefJe<e³eer Jemeble HeeìCekeÀj efueefnleele, ÖeÀe@F&[ Je ÖeÀe@F&[Jeeoer
ceveesefJeMues<eCeMeem$e%eebveer keÀeJ³e Je mJeHve ³eeb®³ee legueves®³ee DeeOeejs keÀeJ³eefveefce&leerJej ÒekeÀeMe
ìekeÀC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. l³eeb®³ee celes ®eebieues keÀeJ³e ns mJeHveebÒeceeCes®e iegbleeiegbleer®es, Deleeefke&ÀkeÀ
Je ÒeleerkeÀelcekeÀ mJeªHee®es Demeles. DeeHeu³ee mJeHveeb®eer HeeUscegUs peMeer DeyeesOe Jee yeesOeHetJe& ceveele
Demeleele leMeer®e leer keÀeJ³eefveefce&leer®eerner Demeleele. mJeHveebcegUs peMeer F®íele=Hleer nesles, leMeer®e leer
keÀeJ³eecegUsner nesles. Òel³e#e keÀeJ³e uesKeveÒeef¬eÀ³ee ner peeefCeJes®³ee HeeleUerJej nesle Demeles. l³eecegUs
peeefCeJes®³ee HeeleUerJejerue IeìkeÀeb®eener keÀeJ³eele MekeÌ³e lesJe{e GHe³eesie nesle Demelees. Hejbleg keÀJeerueener
De%eele DemeCeeN³ee l³ee®³ee ceveesefJeMJeele keÀeJ³ee®eer HeeUscegUs Demeleele. keÀeJ³eeleerue Òeeflecee, ÒeleerkesÀ,
SketÀCe®e DeeMe³e Je ªHeefJeMes<e Deeefo IeìkeÀeb®es mJeªHe efJeefMeä ÒekeÀej®es keÀe Deens, ³ee®ee Gueie[e
DeyeesOe ceveeleerue Òeef¬eÀ³eeb®es mJeªHe keÀUu³eeJej nesle Demelees. SkeÀe DeLee&ves keÀuHeveeMekeÌleer ner
mJeHveebceO³es efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Òeeflecee Ie[Jele Demeles, efleLes efle®ee cegkeÌle efJenej ®eeueuesuee Demelees.
l³eeÒeceeCes keÀeJ³eefveefce&leerlener keÀuHeveeMekeÌleer Òeeflecee Ie[Jeles, cegkeÌle, efve³ecejefnle efJenej keÀjles. ÖeÀe@F&[
³eeb®³ee efJe®eejeletve l³eeb®³ee HegjmkeÀejkeÀl³ee¥veer keÀuHeveeMekeÌleer®es cetU ceeveJeer vesefCeJesle MeesOeuesues Deens.
mJeHveeb®es meeJe&YeewcelJe ceev³e keÀªve Deefve³ebef$ele keÀuHeveeMekeÌleer®ee HegjmkeÀej kesÀuee Deens.
ÒeYeekeÀj HeeO³es ë-
cejeþer meeefnl³eefJe®eejele ÒeYeekeÀj HeeO³es ³eebveer meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³esefJe<e³eer cetueYetle
efJe®eej ceeb[uesues Deensle. l³eebveer meb%ee, yeesOevee Je ÒeefleYee DeMee leerve cenÊJeHetCe& mebkeÀuHevee ceeb[u³ee.
meJe& efJeMJe cnCepes Gpee& Deens. ceeveJee®eer meb%eeMekeÌleer ner JeweféekeÀ Gpex®es®e SkeÀ ªHe Deens. ³ee JeweféekeÀ
Gpexletve®e, meb%es®ee Giece Peeuee Deens. DeeHeu³ee meJe& meb%eeJ³eeHeeje®³ee cegUeMeer yeesOevee Demeles.
ceeveJee®³ee Oe[He[erceeies l³ee®eer peerJeve peieC³ee®eer peyejomle F®íe, peerJevele=<Cee Demeles. ³ee
peerJevele=<Cesletve®e yeesOeves®eer efveefce&leer Je efJekeÀeme Peeuee Deens. ceeveJee®ee yengleebMe peerJeveJ³eJenej
peerJevele=<Cesves®e ûeemeuesuee Demelees. l³eebveer ÒeefleYes®eer mebkeÀuHevee ceeveJeer peerJevee®³ee J³eeJeneefjkeÀ,
Jew®eeefjkeÀ DeeefCe keÀueelcekeÀ DeMee meJe& Debieebvee J³eeHeCeejer Deens. les ÒeefleYes®es ye× ÒeefleYee DeeefCe cegkeÌle
ÒeefleYee Demes oesve ÒekeÀej ceeveleele. l³eeleerue ye× ÒeefleYee ner l³eeb®³ee celes yeesOevesMeer l³ee®eÒeceeCes
keÀejeefiejer, leb$e%eeve, mebmLeelcekeÀ Dee®eejOece&, J³eeJeneefjkeÀ veerleer Jeiewjs peerJevee®³ee J³eeJeneefjkeÀ
DebieebMeer efveieef[le Deens. ³eeGueì cegkeÌle ÒeefleYee ner veJeefveefce&leerMeer mebyebefOele Demeu³ee®es les meebieleele.
leer ner veJeefveefce&leer keÀuee, efJe%eeve, leÊJe%eeve, G®®e Oece&, efJeMeg× mvesn, ¬eÀer[e, Meg× veerleer Fl³eeoer
#es$eebceO³es mJejbpeveelcekeÀ Je=Êeerves keÀjles. veJeefvecee&Ce#ecelee ne efle®ee Oece& Deens. keÀues®³ee efJeMJeele leer
34
veJeveJeerve mebkeÀuHeveeb®ee GHe³eesie keÀjles DeeefCe l³ee ªHeyebOeele ®ewlev³e DeesleC³eemeeþer YeeJeveeefveefce&leer®ee
GHe³eesie keÀjles.

1) ÒeefleYeeJ³eeHeej DeeefCe mJeHveJ³eeHeej cnCepes keÀe³e les meebiee?
2.9 meceejesHe
meeefnl³eefJe®eejele meeefnl³eefveefce&leer ne cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. meeefnl³eMeem$eele HeewJee&l³e

DeeefCe HeeM®eeÊ³e ceerceebmekeÀebveer ³ee®eer efJeefMeä leÊJes efJeMeo keÀªve meeefnl³eefveefce&leer®eer Òeef¬eÀ³ee
meefJemlejHeCes meebefieleueer Deens. ³eeceO³es ÒeefleYee ne keWÀêJeleer& IeìkeÀ Demetve l³ee®eer cetueYetle ef®eefkeÀlmee
Jejerue efJeJes®eveeletve DeeHeu³ee ue#eele Deeuesueer Deens. l³eeuee pees[tve®e keÀuHeveeMekeÌleer efJe<e³eer
HeeM®eeÊ³e DeY³eemekeÀeb®es ef®eblevener cenÊJee®es Deens. pes DeeOegefvekeÀ He×leer®es Demetve l³eeletve meeefnl³ee®ee
veJee DevJe³eeLe& ¢iiees®ej Peeuesuee Deens.
2.10 meboYe& ûebLe
1. `meeefnl³eMeem$e ë Godiece DeeefCe efJekeÀeme' ë Heeb[gjbie Jeeceve keÀeCes

2. `meeefnl³eefJe®eej' ë [e@. DejeEJeo Jeeceve kegÀuekeÀCeea
3. `meeefnl³eefJe®eej' ë mebHeeokeÀ [e@. oÊee$e³e Hegb[s, [e@. mvesnue leeJejs
4. `Yeejleer³e meeefnl³eMeem$e' ë ie. $³edb, osMeHeeb[s
5. `HeeM®eeÊ³e meeefnl³eMeem$e' ë efme×eble DeeefCe mebkeÀuHevee ë [e@. megjsMe Oee³eieg[s
6. `DeeOegefvekeÀ meeefnl³e efme×eble' ë efceefuebo ceeueMes, DeMeeskeÀ peesMeer
2.11 mJeeO³ee³e
1. meeefnl³eefveefce&leerÒeef¬eÀ³es®es mJeªHe mHeä keÀje.

2. meeefnl³eefveefce&leer®³ee MekeÌleer efJeMeo keÀje.
3. ÒeefleYeeJ³eeHeej DeeefCe mJeHveJ³eeHeej ³eeefJe<e³eer DeY³eemekeÀebveer ceeb[uesu³ee efJeefJeOe celeeb®ee Dee{eJee
I³ee.
4. meeefnefl³ekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeleerue efkeefJeOe Hewuet mHeä keÀje.
5. Yeejleer³e HejbHejsleerue ÒeefleYeeMekeÌleer®ee efJe®eej efJeMeo keÀje.
6. keÀuHeveeMekeÌleermeboYee&le ÒeYeekeÀj HeeO³es ³eeb®es efJe®eej mHeä keÀje.

35
IeìkeÀ - 2.1
meeefnl³ee®eer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee
IeìkeÀ j®evee :
2.1.0 GefÎ<ìîes
2.1.1. ÒemleeJevee
2.1.2. DeemJeeo cnCepes keÀe³e?
2.1.3. meeefnl³ee®eer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee
2.1.4. DeemJeeokeÀe®es iegCeOece&
2.1.5. meeefnl³eevegYeJee®es meJe&meeOeejCe mJeªHe
2.1.6. Jee®eveÒeef¬eÀ³ee, keÀeueefOeefÿle, mebÒes<eCe-efJeMues<eCe Òeef¬eÀ³ee
2.1.7. meeefnefl³ekeÀ %eeve#ecelee – peesveeLeve keÀuej
2.1.8. meceejesHe
2.1.9. meboYe& ûebLe
2.1.0 GefÎ<ìîes
1) meeefnl³ee®eer DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee mecepeC³eeme ceole nesF&ue.

3) meeefnl³e DeemJeeokeÀe®³ee efþkeÀeCeer DemeCeejs iegCeOece& ue#eele ³esleerue.
3) meeefnl³eevegYeeJee®es meJe&meeOeejCe mJeªHe keÀe³e Deens ns ue#eele ³esF&ue.
4) Jee®eve Òeef¬eÀ³ee Je keÀeueeefOe<þerle mebÒes<eCe - efJeMues<eCe Òeef¬eÀ³ee mecepesue.
2.1.1. ÒemleeJevee ë
meeefnl³eefJe®eejeleerue cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes DeemJeeo nes³e. uesKekeÀ keÀueeke=Àleer®es uesKeve

keÀjle Demelees. leer keÀueeke=Àleer Jee®ekeÀeHe³e¥le peeles lesJne l³ee keÀueeke=Àleer®eer Kejer keÀmeesìer Demeles.
Jee®ekeÀeuee keÀueeke=ÀleerceOetve keÀesCelee peerJeveeMe³e efceUlees. leer keÀueeke=Àleer Jee®ekeÀeuee, jefmekeÀeuee
keÀesCelee peerJeveevegYeJe osles ³eeJej l³ee keÀueeke=Àleer®es ÞesÿlJe DeJeuebyetve Demeles. keÀueeke=Àleer®³ee ³ee
Òeef¬eÀ³esle Jee®ekeÀ ne IeìkeÀ cenÊJee®ee Demetve DeemJeeove Òeef¬eÀ³esceOeerue lees cenÊJee®ee Yeeie Demelees.
l³eecegUs ³ee DeemJeeoÒeef¬eÀ³es®ee efJe®eej keÀjCes Deiel³ee®es þjles. meeefnl³eefJe®eejele ³eeefJe<e³eer Òee®eerve
keÀeUeHeemetve cetueYetle ef®ebleve ceeb[uesues Deens. efJeMes<eleë HeewJee&l³e DeeefCe HeeM®eeÊ³e DeY³eemekeÀeb®es
DeemJeeoÒeef¬eÀ³esmeboYee&le kesÀuesues efJeJes®eve cenÊJeHetCe& Deens. ³eeceO³es DeemJeeo ³ee MeyoeLee&Heemetve
36
l³eeleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®eer mebkeÀuHevee efJemleejeves ceeb[uesueer Deens. ³ee®ee leHeMeerueJeej efJe®eej
Heg{erueÒeceeCes ue#eele Ieslee ³esF&ue.
2.1.2. DeemJeeo cnCepes keÀe³e?
DeemJeeo ne Meyo HeekeÀMeem$eeletve Deeuesuee Deens. mebmke=ÀleceOeerue l³ee®ee DeLe& ®eJe, ®eJe
IesCes, KeeTve HeenCes Demee Deens. Fbûepeerle l³eeuee ìsmì (Test) Demes cnCeleele. SKeeoîee HeoeLee&®eer
®eJe keÀMeer Peeuesueer Deens. lees ®eebieuee Peeuee Deens keÀer veener ³ee®eer HeejKe DeemJeeoeletve ue#eele ³esles.
cee$e ne Meyo DeveskeÀ meboYee&le efJeefJeOeeLee&ves JeeHejuee peelees. meeceev³eHeCes DeemJeeo ne Meyo SKeeÐee
iees<ìercegUs nesCeeje Deevebo, megKe, meceeOeeve Jeiewjs oMe&efJelees. meeefnl³eMeem$eele DeemJeeo ner mebkeÀuHevee
HeekeÀMeem$eeletve Deeuesueer Deens. Òee®eerve Yee<eeefJeMeejo YejlecegveeRveer veeìîeMeem$eele DeemJeeo ner meb%ee
meJe&ÒeLece JeeHejueer. DeemJeeo³eefvle megcevemedë Òes#ekeÀeë Demes l³eebveer cnìuesues Deens. meeefnl³eefJe®eejele
DeemJeeo cnCepes jmeûenCe, DeekeÀueve DeemJeeoele cees[les. Fbûepeerle l³eeuee Test Demes cnìues peeles.
³ee®ee DeLe& to value properly eEkeÀJee Sympathetic recognition of excellence
Demee Deens. cnCepes meeefnl³eke=Àleerleerue vescekeÌ³ee meeQo³ee¥®eer menevegYetefleHetJe&keÀ Iesleuesueer oKeue DeeefCe
l³eeÜeje kesÀuessues ³eesi³e cetu³eceeHeve DeemJeeo ³ee mebkeÀuHevesle DebleYet&le Demeles.
2.1.3. meeefnl³ee®eer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee ë
keÀesCel³eener meeefnl³eke=Àleer®es meeQo³e& ns keÀueeke=Àleer®³ee Deblejbie Je yeefnjbie ³ee oesneslener

DebleYet&le Demeles. DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer ³ee oesve mlejeJeªve meeefnl³eeleerue meeQo³ee&®ee MeesOe
Iesleuee peelees. ³ee oesneW®³ee GYeejCeerleerue keÀewMeu³ee®eer oKeue DeemJeeoÒeef¬eÀ³esle ³esles. ³ee
Òeef¬eÀ³esefJe<e³eer DejeEJeo kegÀuekeÀCeea efueefnleele, meeefnl³ekeÀues®es cetueêJ³e Jee meeOeve Meyo Deens. les
vegmeles®e ceeveJeefveefce&le vemetve ceeveJeMejerjebleie&lener Deens. efueefKele Meyo eEkeÀJee Yee<ee ³ee meeOevee®³ee
DeeOeejs uesKekeÀe®es Decetle& ceveesiele, DevegYeJe cetle& Jee iees®ej nesle Demelees. ³ee J³eJenejele jefmekeÀe®ee
mebyebOe uesKekeÀe®ee DevegYeJe keÀueeke=Àleer®³ee ªHeeves iees®ej Peeu³eeveblej ³eslees. jefmekeÀceveeMeer meb³eesie
HeeJelees lees MeyoªHe Peeuesuee uesKekeÀe®ee DevegYeJe. ner meb³eesieÒeef¬eÀ³ee cnCepes®e `DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee' nes³e.
meeefnl³ee®eer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee efJeefJeOe IeìkeÀebveer yebefomle Demeles. uesKekeÀ, meeefnl³eke=Àleer

DeeefCe jefmekeÀ Demee uesKevee®ee efJe®eej keÀjleevee vesnceer®e SkeÀ ef$ekeÀesCe keÀefuHele kesÀuee peelees.
DeemJeeoÒeef¬eÀ³es®ee efJe®eej keÀjleevee ³eeHewkeÀer jefmekeÀ eEkeÀJee DeemJeeokeÀ ³ee eflemeN³ee keÀesvee®ee®e efJe®eej
cenÊJee®ee þjle Demelees. keÀejCe uesKekeÀ ne efvecee&lee, meeefnl³eke=Àleer ner efveefce&leer Demes oesve keÀesve
þjleele. DeemJeeokeÀ ne ³ee efveefce&leer®eer vescekeÀer oKeue IesT HeenCeeje eflemeje keÀesve nes³e.
l³ee®³eekeÀjJeer®e DeemJeeovee®eer ef¬eÀ³ee Ie[les. ³eemeeþer lees p³ee MekeÌleer®ee DeeOeej Ieslees leer MekeÌleer
cnCepes jefmekeÀlee, meeQo³e&#ecelee ner nes³e. meeefnl³eekeÀ[s HeenC³ee®eer ¢<ìer keÀesCeleerner Demees, l³eeletve
mebYeJeCeeN³ee HeÀefuelee®es mJeªHe keÀmesner Demees, HeCe DeemJeeovee®eer cnìueer peeCeejer ef¬eÀ³ee SkeÀ®e nesle
Demeles. DeemJeeokeÀ keÀesCel³eener mebÒeoe³eeleerue Demeuee lejer l³ee®ee Òe³elve meeefnl³eke=Àleerleerue cecee&®es,
meeQo³ee&®es, jmee®es ûenCe keÀjCes ne®e Demelees. lesJne DeemJeeokeÀebvee DeefYeÒesle DemeCeejs ceeie& efYeVe
Demeleele. HeCe l³ee®es meeO³e SkeÀ®e Demeles les cnCepes meeQo³e&Meem$ee®eer SkeÀ MeeKee Deens Demes cnìuesues
Deens.
37
DeemJeeoÒeef¬eÀ³esefJe<e³eer DejeEJeo kegÀuekeÀCeea efueefnleele, uesKekeÀ l³eeuee efJeMes<ekeÀªve
peeCeJeuesues DevegYeJe Meyoeb®³ee DeeOeejs efJeefMeä ©Heele meekeÀej keÀjerle Demelees, leer®e meeefnl³eke=Àleer
nes³e. Meyo ns®e efle®es cetueêJ³e Je meeOeve Demeles. Jee®ekeÀ l³ee Meyoeb®ee DeeOeej IesTve®e l³eeceeieerue
uesKekeÀe®ee DevegYeJe nsª Heenle Demelees. l³ee®eer ner ke=Àleer cnCepes keÀeJ³eemJeeo nes³e. DeMee DeemJeeoele
l³ee®³ee ceveeJej meeefnl³eke=Àleer®ee SkeÀ SkeÀelce mebmkeÀej nesle Demelees. ³ee mebmkeÀejele DeeMe³e DeeefCe
DeefYeJ³ekeÌleer ³eeb®es SskeÌ³e meeceeJeuesues Demeles. DeMee mebmkeÀej mJeerkeÀeje®³ee Üeje®e lees meeefnl³eke=Àleer®³ee
Deblejbiee®es Je yeefnjbiee®es efJeMes<e DeeHeu³ee DevegYeJeefJeMJeele meeceeJetve Iesle Demelees. lesJne keÀeJ³eemJeeo
cnCepes meJee&Lee&ves jefmekeÀe®³ee ceveeves keÀueeke=Àleerle kesÀuesues DeeJeieenve nes³e. ns DeeJeieenve ne ÒeJesMe
efpelekesÀ met#ce, Glke=Àä Je ®eesKeboU eflelekeÀe DeemJeeo Jej®³ee ÞesCeer®ee DeeefCe l³eeleerue Deeveboner
ceesþe, Jej®ee ÞesCeer®ee ceeveuee peelees.
meeefnl³eke=ÀleerkeÀ[s HeenC³ee®es DeveskeÀ efJeÐeceeve ¢efäkeÀesve Deensle. l³eecegUs efYeVe efYeVe

meceer#eeHe×leer DeefmlelJeele Deeuesu³ee Deensle. DeMee He×leeRHewkeÀer DeemJeeomeceer#ee ner mejUmejU
jmeemJeeoeJej®e Yej osTve DeefmlelJeele Deeuesueer He×leer Deens. HeCe ®eefj$eelcekeÀ, SsefleneefmekeÀ,
meceepeMeem$eer³e, ceekeÌme&Jeeoer, ceevemeMeem$eer³e Jeiewjs p³ee Flej He×leer efomeleele l³eeb®³eeyeeyeleerlener
DeemJeeo ne Hee³eeYetle IeìkeÀ Deens. ¢äer keÀesCeleerner Demees, leer keÀueeJeeoer Demees Jee peerJeveJeeoer,
keÀueeke=Àleer®ee DeemJeeo ner meJe&ÒeLece DeeJeM³ekeÀ yeeye Deens. SketÀCe®e DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee ner DeefleMe³e
cenÊJee®eer iees<ì Deens. keÀueeJ³eJenejele efleuee cenÊJee®es mLeeve Demeles. l³eeceO³es efJeefJeOe IeìkeÀ
DebleYet&le Demetve l³eeb®eer mebieleer ue#eele IesCes Deiel³ee®es Demeles.
2.1.4. DeemJeeokeÀe®es iegCeOece& ë
meeefnl³ee®³ee DeemJeeoÒeef¬eÀ³esle Jee®ekeÀe®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles. lees jefmekeÀ,

DeemJeeokeÀ ³ee YetefcekesÀletve meeefnl³ee®ee DeemJeeo Ieslees. keÀeJ³eemJeeo ne ³eesi³e jerleerves Peeu³eeefMeJee³e
keÀeJ³emeeQo³ee&®eer peeCeerJe nesCes MekeÌ³e nesle veener. l³eecegUs ³ee DeemJeeoÒeef¬eÀ³esle DeemJeeokeÀ ne
cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. l³ee®³ee ceeO³eceeletve ner meJe& Òeef¬eÀ³ee Ie[le Demeles. ®eebieuee DeemJeeokeÀ
nesC³eemeeþer l³ee®³ee Debieer keÀener iegCeOece& DemeeJes ueeieleele. DejeEJeo Jeeceve kegÀuekeÀCeea ³eebveer
meeefnl³eefJe®eej ³ee ûebLeeceO³es DeemJeeokeÀe®es iegCeOece& meebefieleuesues Deensle. l³eeceO³es 1. ceeveefmekeÀ
mJeemL³e, 2. meeQo³e&¢äer, 3. jefmekeÀlee, 4. mebJesove#ecelee, 5. keÀueeMeem$ee®es DeO³e³eve,
6. efpe%eemee, 7. cevee®eer efvece&uelee, 8. keÀueeke=ÀleerMeer leêtHe nesC³ee®eer #ecelee, 9. meeefnl³e DeeefCe
meeefnl³eÒekeÀej ³eeb®es %eeve, 10. keÀueelcekeÀ DeefueHlelee, 11. ÒeefleYee ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee meJe&
DeemJeeokeÀ iegCeefJeMes<eeb®ee efJe®eej Heg{erueÒeceeCes ue#eele Ieslee ³esF&ue.
1. ceeveefmekeÀ mJeemL³e ë
DeemJeeoÒeef¬eÀ³esle ceeveefmekeÀ mJeemL³e cenÊJee®es Demeles. keÀueemJeeo ner SkeÀ ceeveefmekeÀ iejpe
Demeu³eecegUs Òel³eskeÀ J³ekeÌleerpeJeU leer keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee mJeªHeele Demeles®e Demeles. ieeC³ee®eer
©®eer vemeuesuee ceeCetme efJejU®e Demelees. HeCe meJee¥peJeU DemeCeejer ner jefmekeÀlee mebmkeÀeefjle vemeles,
leer kesÀJeU ÒeeLeefcekeÀ DeeJe[er®³ee mJeªHee®eer Demeles.
38
2. meeQo³e&¢äer ë
meeefnl³eefJe®eejele meeQo³e& ns cetueleÊJe ceeveuesues Deens. uesKekeÀ DeLeJee Jee®ekeÀ ³ee oesneW®³ee
HeeleUerJej meeQo³e&¢äer DeefleMe³e cenÊJee®eer Deens. DeemJeeokeÀeb®³ee Debieer ner meeQo³e&¢äer DemeCes
iejpes®es Demeles. keÀesCeleer keÀueeke=Àleer ®eebieueer Deens. ³ee®eer ¢äer Jee®eve, ef®ebleve Je DeY³eemeeletve Ie[les.
Jee®ekeÀe®es Jee®eve pesJe{s ®eebieues lesJe{s Jee®ekeÀe®es ef®ebleve DeefOekeÀ ÒeieuYe Demeles. ³eeletve®e l³ee®eer
meeQo³e&¢äer efJekeÀefmele nesles Demes DeY³eemekeÀeb®es cnCeCes Deens.
3. jefmekeÀlee ë
keÀueemJeeo ner SkeÀ ceeveefmekeÀ iejpe Demeu³eecegUs Òel³eskeÀ J³ekeÌleerkeÀ[s leer keÀesCel³ee vee
keÀesCel³ee mJeªHeele Demeles®e. cee$e meeceev³e Jee®ekeÀ DeeefCe jefmekeÀ ³eeb®³eele HeÀjkeÀ Demelees. ®eesKeboU
Je=Êeer, met#ce efvejer#eCe DeeefCe ®eebieu³ee Jee*dce³eerve mebmkeÀejeletve meeceev³e J³ekeÌleer jefmekeÀ yevelees.
DejeEJeo kegÀuekeÀCeea ³eebveer jefmekeÀlesefJe<e³eer ceeefce&keÀ efJeJes®eve kesÀuesues Deens. les efueefnleele, jefmekeÀlee ner
mebmkeÀejebveer le³eej nesles. HeCe leer efMekeÀJetve ³esle veener. leMeer®e Òe³elvemeeO³ener veener. leer cegUele peMeer
Demesue leMeer®e cee$e MesJeìHe³e¥le jenle veener. efJekeÀmeveMeeruelee ne efle®ee efJeMes<e cnCeeJee ueeiesue.
DeefOekeÀeefOekeÀ Jee®eveecegUs®e Jee®eveeleerue ®eebieu³ee JeeF&ìe®eer meerceejs<ee mHeä nesle peeleele.
keÀueeceerceebmekeÀeb®³ee ceeie&oMe&veecegUs cetu³eceeHevee®es efvekeÀ<ener l³ee®³ee neleer ³esT MekeÀleele. SkeÀoe
DeeJe[erves Jee®euesues HegmlekeÀ one HebOeje Je<ee¥veer Hegvne Jee®ee³euee Iesleues keÀer l³eele veJeveJeerve
meeQo³e&mLeUeb®es oMe&ve nesle peeles. les kesÀJeU efJekeÀefmele Peeuesu³ee jefmekeÀlescegUs. jefmekeÀlesle jefmekeÀe®³ee
mebmkeÀeje®ee Jeeìe ceesþe Demelees. Òel³eskeÀ jefmekeÀ ne keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee meceepeele Je mebmke=Àleerle
Jee{uesuee Demelees. l³ee®³ee cevee®³ee Ie[Ceerle DeeefCe SketÀCe ¢efäkeÀesveele l³ee®³ee mebmke=Àleer®es
iegCeefJeMes<e cegjuesues Demeleele. l³ee®³ee DeeJe[er efveJe[er, Dee®eej, ®eeueerjerleer, peerJeveefJe<e³ekeÀ
¢efäkeÀesve, SketÀCe®e peieC³ee®eer He×le ³ee meeN³eebJej l³ee®³ee mebmke=Àleer®eer meeJeueer He[uesueer Demeles.
cnCetve®e mebmke=Àleer®es met$e jefmekeÀles®³ee Ie[Ceerle cenÊJee®es Demeles.
4. mebJesove#ecelee ë
meeefnl³eke=Àleer ner mecepeC³eemeeþer vemetve DevegYeJeC³eemeeþer Demeles Demes cnìues peeles.
³eeuee®e Òee. iees. efJe. keÀjboerkeÀj ³eebveer `keÀefJelee YeesieCes' Demes cnìues Deens. ns DevegYeJeCes eEkeÀJee YeesieCes
jefmekeÀ-DeemJeeokeÀ l³eeb®³ee mebJesove#eceles®³ee peesjeJej keÀª MekeÀlees leer efpelekeÀer GlkeÀì, leerJe´,
De®etkeÀ, met#ce, meJe&mHeMeea eflelekeÀe meeefnl³eke=Àleer®ee DevegYeJe efkebÀJee (GHe) Yeesiener GlkeÀì, leerJe´,
De®etkeÀ, met#ce, meJe&mHeMeea neslees. DeMee mebJesove#eceles®³ee DeYeeJeer Jee®ekeÀ HeÀkeÌle l³ee l³ee
meeefnl³eke=Àleer®ee oMe&veer DeLe& ueeJet MekeÀlees. l³ee ke=Àleerle o[uesues meeQo³e& nsª MekeÀle veener.
mebJesove#ecelee pevcepeele Demeles. leer SKeeoîee meceepee®eer Jee mebmke=Àleer®eer efcejemeoejer vemeles. DejeEJeo
kegÀuekeÀCeea ³eebveer mebJesove#ecelesefJe<e³eer kesÀuesues Jejerue efJeJes®eve cenÊJeHetCe& Deens.
5. keÀueeMeem$ee®es DeO³e³eve ë
keÀesCel³eener iees<ìer®es %eeve ns leer ieesä mecepetve IesC³eemeeþer GHekeÀejkeÀ þjles. keÀues®³ee
#es$eele keÀueeMeem$ee®es DeO³e³eve ns cenÊJee®es Demetve keÀueemJeeoemeeþer les GHekeÀejkeÀ Deens. Demes
DeO³e³eve keÀuee eEkeÀJee meeefnl³eeleerue ®eebieues JeeF&ì mecepeC³eeme, l³ee ¢äerves meeefnl³eke=Àleer®eer efveJe[
Je Jeie&Jeejer keÀjC³eeme DeeefCe cegK³eleë l³ee®ee meeQo³ee&lcekeÀ meboYe& ue#eele IesC³eeme ceole keÀjles.
SKeeoer meeefnl³eke=Àleer keÀMeecegUs ®eebieueer Glejueer Deens eEkeÀJee keÀMeecegUs megceej Glejueer Deens ³ee®es
%eeve keÀueeMeem$ee®es DeO³e³eve osles. cegUele Jee®evee®es Jes[ Demeuesuee ceeCetme pemepemes DeeefOekeÀeefOekeÀ
39
Jee®eve keÀjerle peelees lemelemes l³ee®es Jee®eve DeefOekeÀ [esUme, peemle ÒeieuYe Je Òeew{ nesles. Jee®evee®ee
Demee J³eemebie®e l³ee J³ekeÌleeruee SkeÀ ¢äer oslees. Jee®evee®es Jes[ ner cegUele®e DeeJeM³ekeÀ ieesä Demetve
l³eeefMeJee³e efle®es J³eemebieele ªHeeblej nesCes DeMekeÌ³e Deens.
6. efpe%eemee ë
ceeveJeer peerJeveefJekeÀemeele efpe%eemee ner DeefleMe³e cenÊJee®eer yeeye þjuesueer Deens. eEkeÀyengvee
ceeCemee®³ee mepe&veMeerueles®ee lees SkeÀ iegCeefJeMes<e Demelees. DejeEJeo kegÀuekeÀCeea ³eebveer DeemJeeoeuee
DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee iegCeebceO³es efle®ee meceeJesMe kesÀuesuee Deens. ³eeefJe<e³eer les efueefnleele, ceeveJeer ceve
DeeefCe ceeveJeer peerJeve ³eeleerue J³eJenej, l³eeleerue iegbleeiegble, l³eeleerue me¢M³e, De¢M³e oeueves
Fl³eeoeRyeÎue®es ceeCemee®³ee ceveeuee SkeÀ Keesue kegÀletnue Demeles. meeefnl³eke=Àleerleerue DeeMe³e DeeefCe
DeeefJe<keÀejeyeÎue®es Demes®e Keesue kegÀletnue ceveeuee l³ee ke=ÀleerJej SkeÀeûe keÀjles. l³ee ke=ÀleerÜeje pes pes
meceesj ³esles l³ee®ee mJeerkeÀej ³ee efpe%eemesHeesìer Jne³euee ueeielees. efle®³eeHeesìer®e iees®ej nesCeeN³ee
DevegYeJeefJeMJee®eer mebieleerner ueeJeueer peeles. SketÀCe®e efpe%eemee ne DeemJeeoeleerue cenÊJee®ee iegCeefJeMes<e
Deens.
7. cevee®eer efvece&uelee ë
pegv³ee mebmke=Àle ceerceebmekeÀebveer DeemJeeokeÀe®es ceve oHe&CeJele nJes Demes meebefieleuess Deens. oHe&Ce
cnCepes Deejmee nes³e. Deejmee mJe®í DemeeJee ueeielees, lej®e lees ³eesi³e Demes ÒeefleeEyeye oMe&Jet MekeÀlees,
l³ee®³eeJej vescekeÌ³ee DeeefCe vesìkeÌ³ee mJeªHeele ÒeefleeEyeye Gceìt MekeÀles. ³eesi³e DeemJeeoveemeeþer
meeefnl³eke=Àleer®es ³eLee³eesi³e Demes ÒeefleeEyeye ie{tU nesC³ee®ee mebYeJe Demelees. ns ceve pej HetJe&ûenotef<ele
Demesue lej ÒeefleeEyeye ie{tU nesC³ee®ee mebYeJe Demelees. mecepee, veJekeÀeJ³eeyeodoue DeeHeu³ee ceveele, les
JeeF&ì Deens Demee HetJe&ûen ¢{ Peeuee Deens Demes Peeues lej DeeHeCe veJekeÀeJ³ee®ee DeemJeeo ³ee
HetJe&ûeneletve®e IesT ueeielees Je l³eeceOeerue HeÀkeÌle GCeerJeeb®ee®e efJe®eej DeefOekeÀlesves ceeb[t ueeielees. cnCetve
HetJe&ûenefJejefnle mJe®í ceve ne ³eessi³e DeemJeeoemeeþer®ee SkeÀ Del³eeJeM³ekeÀ efJeMes<e þjlees.
8. keÀueeke=ÀleerMeer leê=He nesC³ee®eer #ecelee ë

DeemJeeo Òeef¬eÀ³esleerue cenÊJee®ee IeìkeÀ ne DeemJeeokeÀ Demelees. l³ee®³ee cevee®eer DeJemLee
DeemJeeoveemeeþer cenÊJee®eer Demetve keÀueeke=Àleer®³ee DeemJeeoveele keÀueeke=ÀleerMeer leê=He nesCes Deiel³ee®es
Demeles. l³eeefJe<e³eer DejeEJeo kegÀuekeÀCeea efueefnleele, DeemJeeokeÀepeJeU keÀueeke=Àleer DeeefCe efle®ee uesKekeÀ
³eeb®³eeMeer leê=He nesC³ee®eer #ecelee nJeer. leer Demeu³eeefMeJee³e keÀueeke=Àleerle meeceeJeuesues Devle&yee¿e efJeMJe
DeeefCe l³eeceeie®es uesKekeÀe®es ceve lees KeN³ee DeLee&ves DevegYeJet MekeÀCeej veener ns ue#eele þsJeues Heeefnpes.
jefmekeÀceve ner meg×e SkeÀ meefJekeÀuHe meceeOeer®eer DeJemLee Deens ns ue#eele þsJeues Heeefnpes. jefmekeÀceve
DeMee DeemJeeokeÀeUer leuueerve Peeuesues Demeles. l³ee #eCeer l³eeuee l³ee meeefnl³eke=ÀleerefMeJee³e Flej
keÀesCel³ee®e ieesäeR®es Yeeve vemeles. DeMeer keÀueeke=Àleerce³e DeJemLee DeemJeeokeÀeUer ÒeeHle Peeueer keÀer,
ceie®e l³ee meeefnl³eke=Àleerleerue meeQo³ee&®ee mee#eelkeÀej jefmekeÀ ceveeuee nesT MekeÀlees.
9. meeefnl³e DeeefCe meeefnl³eÒekeÀej ³eeb®es %eeve ë

keÀeJ³eemJeeoele %eeveeuee %eeve cnCetve mLeeve vemeles lej keÀeJ³eiele %eeve cnCetve les ue#eele
Iesleues peeles. ³eeceO³es meeefnl³e DeeefCe meeefnl³ee®es ÒekeÀej ns cenÊJee®es Demeleele. l³eeb®es DeekeÀueve
keÀªve IesCes, l³eeb®ee DeY³eeme DemeCes, l³eeb®es %eeve DeJeiele DemeCes ³ee ieesäer DeemJeeo Òeef¬eÀ³esle
40
cenÊJee®³ee þjleele. l³eecegUs DeemJeeokeÀekeÀ[s ³ee ÒekeÀej®es %eeve ns iejpes®es Demeles. keÀejCe ns %eeve®e
l³eeuee meeefnl³ee®ee DeemJeeo Iesleevee ceeie&oMe&keÀ, ÒesjkeÀ þjles. ³eeefJe<e³eer DejeEJeo kegÀuekeÀCeea
efueefnleele, meeefnl³eke=Àleer vescekeÀer keÀesCel³ee ÒekeÀejele cees[Ceejer Deens ns ue#eele IesCes efle®³ee
cece&ûenCee®³ee ¢äerves ceeie&oMe&keÀ þjCeejs Demeles. l³ee l³ee meeefnl³e ÒekeÀeje®³ee Deveg<ebieeves
peerJeveoMe&veeyeeyele®³ee DeHes#ee mebkeÀes®ele Demeleele eEkeÀJee ªboeJele Demeleele. DeuHekeÀeUe®es HeefjceeCe
DemeCeejer keÀLee DeeefCe ÒeoerIe& keÀeUe®es HeefjceeCe DemeCeejer keÀeobyejer ³eeleerue efJeJeskeÀ DeemJeeokeÀeuee
ceole keÀjerle Demelees. lees lees meeefnl³eÒekeÀej neleeUC³eeleerue uesKekeÀe®ee keÀ®®esHeCee, veJeefMekesÀHeCee
eEkeÀJee mejeF&leHeCee DeMee %eevee®³ee peesjeJej®e jefmekeÀ DeemJeeokeÀeUer lee[t MekeÀles. SKeeoe uesKekeÀ
®eekeÀesjerye× uesKeve keÀjCeeje Deens keÀer veJee ceeie& efvecee&Ce keÀjCeeje yeb[Keesj Deens ³ee®es efveoeve DeMee
%eevee®³ee DeeOeejs®es jefmekeÀ keÀ© MekeÀlees. SketÀCe®e Jejerue efJeJes®eveeJe©ve DeemJeeo Òeef¬eÀ³esleerue
meeefnl³ee®es %eeve Del³eble cenÊJee®es Deens ns DeeHeu³ee ue#eele ³esles.
10. keÀueelcekeÀ DeefueHlelee ë

HeeM®eeÊ³e DeY³eemekeÀ yeguees ³eebveer meeQo³e&Meem$ee®ee efJe®eej keÀjle Demeleevee meceer#es®es ªHe
cnCetve DeefueHleles®eer mebkeÀuHevee ceeb[uesueer Deens. meeefnl³ee®³ee DeemJeeoveeceO³es keÀueelcekeÀ DeefueHlelee
pe©jer Demeles. p³eeÒeceeCes keÀueemJeeoele leê=Helee DeeJeM³ekeÀ Deens l³ee®eÒeceeCes DeefueHlelee ner meg×e
iejpes®eer iees<ì Demeles. l³eeefMeJee³e efveKeU Deevebo Ieslee ³esle veener. cnCetve meeefnl³e efJe®eejele ³ee
oesvner iees<ìer SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet Demetve les veeCes ns DeemJeeoe®es Deens Demes DejefJebo kegÀuekeÀCeea
³eebveer cnìuesues Deens. les Heg{s efueefnleele, meeefnl³eke=Àleerletve DeeefJe<ke=Àle nesCeeN³ee efJeMJeeMeer DeeHeCe
SkeÀ©He Jee leê=He Peeuees veener, lej l³ee efJeMJeeleerue leHeefMeuee®eer, l³eeÜejs efme× nesCeeN³ee J³etne®eer
DeeefCe l³ee J³etne®³ee vescekeÌ³ee jesKee®eer DeeHeCeeme keÀuHevee ³esCeej veener. l³eeleerue yeejkeÀeJes, l³eeb®eer
iegbleeiegble DeeefCe mees[JeCetkeÀ, meeefnl³e ke=Àleerleerue DeeMe³e Je DeeefJe<keÀej ³eeb®es ³eLeeLe& DeefmlelJe
Fl³eeoeR®ee Leebie ueeieCeej veener, HeCe ³ee yejesyej®e ³ee meJe& iees<ìeRceO³es DeeHeCe HetCe&HeCes yeg[tve iesuees lej
³eeb®eer mebieleer ueeJeCes, ³eeb®eer JeerCe leHeemeCes, ³eeb®ee keÀueelcekeÀ meboYe& ueeJeCes, MesJeìer cetu³eceeHeve keÀjCes
Fl³eeoer iees<ìeR®ee Leebie ueeJeCes DeMekeÌ³e nesF&ue. l³eemeeþer DeefueHlelee nJeer. DeMeer DeefueHlelee DeemJeeo
Òeef¬eÀ³esle cegUele®e Demesue lej DeemJeeove efJe<e³ee®es vescekesÀ keÀueelcekeÀ DeekeÀueve MekeÌ³e nesT MekeÀles.
SketÀCe®e Jejerue efJeJes®eveeJe©ve DeemJeeokeÀemeeþer keÀueelcekeÀ DeefueHlelee cenÊJee®eer Demeles. ns ue#eele
³esles.
11. ÒeefleYee ë
DeemJeeokeÀe®³ee Debieer DemeeJ³ee ueeieCeeN³ee efJeefJeOe iegCeefJeMes<eebceO³es MesJeìer ÒeefleYee efJeMes<eeb®ee
efveoxMe kesÀuee peelees. JeemleefJekeÀ ÒeefleYee ner meeefnl³e efveefce&leerceOeerue keWÀêJeleea IeìkeÀ Deens. uesKekeÀe®³ee
Debieer ³ee ÒeefleYes®ee pemee DebleYee&Je DemeeJee ueeielees leMee®e ÒekeÀejs Jee®ekeÀ, jefmekeÀ, DeemJeeokeÀe®³ee
Debieer meg×e ÒeefleYes®eer iejpe Demeles. ³ee®eer ceeb[Ceer Òee®eerve keÀeUeHeemetve ceerceebmekeÀebveer kesÀuesueer Deens.
DeefYeveJe iegHle ³ee mebmke=Àle keÀeJ³e ceerceebmekeÀebves DeeoMe& jefmekeÀeb®es JeCe&ve keÀjleevee `DeeefOekeÀejer®ee$e
efJeceue ÒeefleYeeveMeeueer meËo³e' DeMeer l³ee®³ee yeÎue®eer DeHes#ee J³ekeÌle kesÀueer Deens. ³eeleerue meËo³e ne
Meyo HeÀej DeLe&HetCe& Deens. jefmekeÀ meËo³e nJee. cnCepes uesKekeÀ Je meeefnl³eke=Àleer ³eeb®³ee yeÎue®³ee
l³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesveele ³ee YetefcekesÀle cegUele®e menevegYeeJe nJee. ÒeefleYesves ³egkeÌle Demee meÛo³e DeefOekeÀejer
Demee®e l³ee®ee DeLe& Deens. FLes DeYeefveJe iegHleeves pees meËo³e DeefOekeÀejer Demee GuuesKe kesÀuesuee Deens
lees cnCepes meeefnl³eeleerue peeCekeÀej, ceeefnleieej, %eeveer Demeuee Heeefnpes. HeCe lees vegmelee®e %eeveer Jee
ceeefnleieej Demelee GHe³eesiee®ee veener, lej leesner ÒeefleYeeJeble Demeuee Heeefnpes. vegmelee uesKekeÀ®e
41
ÒeefleYeeMeeueer Demetve Yeeiele veener, lej jefmekeÀner ÒeefleYeeMeeueer nJee. cnCetve DeemJeeoemeeþer DeefleMe³e
cenÊJee®ee iegCe cnCepes DeemJeeokeÀe®³ee Debieer ÒeefleYee DemeCes ne nes³e. efle®³ee DeeOeejs®e jefmekeÀ
meeefnl³e ke=Àleerleerue meJe& met®ekeÀ mLeUs peeCet MekeÀlees.
[e@. DejefJebo kegÀuekeÀCeea ³eebveer kesÀuesues Jejerue DeemJeeokeÀe®³ee iegCe efJeMes<eeb®es efJeJes®eve
cenÊJeHetCe& Deens. DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee mecepetve IesC³eemeeþer ³ee meJe& efJeMes<eeb®ee DebleYee&Je cenÊJee®ee þjlees.
GÊece DeemJeeokeÀ®e meeefnl³ee®ee Deevebo IesT MekeÀles. l³eeletve meeefnl³ee®ee J³eJenej ieefleceeve nesle
Demelees.
2.1.5 meeefnl³eevegYeJee®es meJe&meeOeejCe mJeªHe
meeefnl³e ner peerJeveefve<þ keÀuee Deens. ceeveJe DeeHeu³ee peerJeve peeefCeJee meeefnl³eeletve Meyoye×
keÀjle Demelees. ³ee DeeefJe<keÀejeceeies l³ee®³ee peerJeveevegYeJeeb®eer mebieleer Demeles. ceeveJeer peerJeveeleerue
DevegYeJe efJeefJeOeebieer mJeªHee®es Demeleele. keÀueevegYeJe ne ³eeleerue SkeÀ cenÊJee®ee DevegYeJe Deens.
meeefnl³e efJe®eejele ³ee DevegYeJeeefJe<e³eer cetueYetle ef®ebleve ceeb[uesues Deens. ³eeefJe<e³eer DejefJebo kegÀuekeÀCeea
efueefnleele, `DevegYeJe ³ee mebkeÀuHevesle leerve IeìkeÀ meeceeJeuesues efomeleele. mebJesovee, efJe®eej DeeefCe
YeeJevee ns les leerve IeìkeÀ nesle. [esUs, veekeÀ, keÀeve, peerYe, lJe®ee ³ee Hee®e %eeveWefê³eebceeHe&Àle ceeCemee®es
yeenîe me=<ìerMeer ef¬eÀ³ee Òeefleef¬eÀ³eelcekeÀ J³eJenej ®eeuet Demeleele. ³eeHewkeÀer keÀesCel³eener Fbefê³eeÜeje yeenîe
me=<ìer®ee ueeYeCeeje mebosMe, l³eeuee cesbotkeÀjJeer efoues peeCeejs Òel³egÊej DeeefCe l³ee®es ceeCemee®³ee efþkeÀeCeer
mebYeJeCeejs HeefjCeece ner meJe& Òeef¬eÀ³ee Heent peelee yeenîe iees<ìeR®³ee meb³eesieeletve Heefnu³eeboe mebYeJeles leer
SWefê³e mebJesovee ns ue#eele ³esles. ³ee mebJesovee®ee DeLe& ueeJeuee iesu³eeveblej efJe®eej Je YeeJevee ³ee iees<ìer
³esleele. ³ee eflevneR®³ee SkeÀ$eerkeÀjCeeletve®e SkeÀ efJeefMe<ì DeLe& Je jesKe ÒeeHle Peeuesueer peeCeerJe mebHetCe&
peeCeerJe mebYeJeles. efleuee DevegYeJe cnCelee ³esF&ue. meeefnl³eevegYeJeeefJe<e³eermeg×e ³ee®e IeìkeÀeb®ee DeeOeej
Demelees.' DejefJebo kegÀuekeÀCeea ³eebveer DeeHeu³ee meeefnl³eefJe®eej ³ee ûebLeeble meeefnl³eevegYeJee®es efJeMes<e
meebefieleuesues Deensle. l³eeceO³es 1. mebJesoveelcekeÀlee, 2. YeeJeveelcekeÀlee, 3. Jew®eeefjkeÀlee, 4.
met®ekeÀlee, 5. efJeefMe<ìlee DeeefCe efJeMJeelcekeÀlee, 6. meWefê³elJe ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee meJee¥ceOetve
DevegYeJee®es meJe&meeOeejCe mJeªHe ¢iiees®ej nesles. ³ee meJe& efJeMes<eeb®ee efJemle=leHeCes efJe®eej Heg{erueÒeceeCes
keÀjlee ³esF&ue.
1. mebJesoveelcekeÀlee :
ceeveJeer J³eeqkeÌlelJee®ee SkeÀ efJeMes<e ne mebJesoveMeeruelee Demelees. ³ee mebJesovesletve®e l³ee®eer
mepe&veMeeruelee efJekeÀefmele nesles. SWefê³e mebJesoveelcekeÀlee ne keÀueelcekeÀ DevegYeJeeleerue DeeÐe IeìkeÀ
Deens. keÀesCel³eener keÀueeJeblee®³ee efþkeÀeCeer leerJe´ mebJesoveMeeruelee DemeeJeer®e ueeieles. l³eeefMeJee³e lees
peerJeveevegYeJeebvee keÀueelcekeÀ ªHe osT MekeÀle veener. ³ee®eer ®e®ee& meeefnl³eMeem$eele meeQo³e& efJe®eej
ef®ebleveeletve efJekeÀefmele Peeuesueer Deens. ³eeefJe<e³eer DejefJebo kegÀuekeÀCeea efueefnleele, yee. meer. ce{xkeÀjebveer
mebJesovee peeie=leerJej DeeOeeefjle Demee keÀuesefJe<e³eer keÀeJ³eeefJe<e³eer pees ue³eefme×eble ceeb[uee Deens, l³ee®³ee
mHe<ìerkeÀjCeemeeþer les HeÀkeÌle yeeuekeÀJeeR®es GoenjCe osleele. ce{xkeÀjebveer mebJesoveeb®es mebJeeo DeeefCe efJejesOe
Demes oesve iegCeelcekeÀ DeeefCe meceleesue Demee SkeÀ mebK³eelcekeÀ efceUtve leerve ieì keÀeJ³eele efvecee&Ce nesleele
DeeefCe l³eeletve meeQo³e& Òeleerleer keÀMeer ³esles ³ee®es efJemle=le efJeJes®eve kesÀues Deens. SketÀCe®e ner
mebJesoveelcekeÀlee uesKekeÀe®³ee DevegYeJe efJeMJee®ee cenÊJeHetCe& Yeeie Demeles ns DeeHeu³ee ue#eele ³esles.
42
2. YeeJeveelcekeÀlee :
meeefnl³eevegYeJeeleerue mebJesoves®³ee veblej®ee cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes YeeJeveelcekeÀlee nes³e.
keÀueevegYeJee®es ns efJeMes<e Deens. meeefnl³ee®eer J³eeK³ee keÀjleevee YeeJeveeb®ee GlkeÀì DeeefJe<keÀej DeMeer
kesÀueer peeles. FLes YeeJevee ner ceeveJeer mebJesovee®e Demeles. HeeM®eeÊ³e meeefnl³eceerceebmesle ³ee®ee efJemleejeves
efJe®eej kesÀuesuee Deens. ³eeefJe<e³eer DejefJebo kegÀuekeÀCeea efueefnleele, ueefuele meeefnl³ee®³ee mebmeeje®ee
DeeOeejmlebYe cnCepes YeeJevee efJeueeme nes³e. l³eecegUs ³ee DevegYeJeele DemeCeeje YeeJeves®ee mHeMe&
JewefMe<ìîeHetCe& þjlees. l³eecegUs®e ne DevegYeJe keÀener efJeefMe<ì YeeJeveeb®eer peeie=leer DeeefCe HeefjHees<e keÀ©
MekeÀlees. yeesPeefkeÀì ³ee meeQo³e& Meem$e%ee®³ee celes meeQo³ee&vegYeJeele SkeÀ megKeo YeeJevee Demeles. ueefuele
meeefnl³ee®ee keÀesCeleener ÒekeÀej Iesleuee lejer l³eeleerue YeeJeoMe&ve vesnceer®e cenÊJee®es ceeveues peeles.
mebmke=Àle ceerceebmekeÀebveer kesÀuesueer jme®e®ee& ner ³eeJej DeeOeeefjle Deens. jme cnCepes YeeJeves®eer®e SkeÀ
efJeefMe<ì DeJemLee nes³e. HeeM®eeÊ³e meceer#eslener YeeJeveevegyebOeer IeìkeÀ meebefieleuesues Deensle. lesJne
keÀeJ³eele DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje YeeJeveelcekeÀlee ne efJeMes<e l³eeceeieerue DevegYeJeeyeeyele DeeJeM³ekeÀ
Demelees. Jejerue efJeJes®eveeletve meeefnl³eevegYeJeeleerue YeeJeveelcekeÀles®es cenÊJe DeOeesjsefKele nesles.
3. Jew®eeefjkeÀlee
meeefnl³ee®es ueefuele Je ueefueleslej meeefnl³e Demes efJeYeepeve kesÀues peeles. l³eeleerue ueefuele
meeefnl³e ns pemes YeeJeefvekeÀ Demeles. l³ee®eÒeceeCes ueefueleslej meeefnl³e ns Jew®eeefjkeÀ Demeles Demes cnìues
peeles. l³eecegUs Jew®eeefjkeÀlee ns meeefnl³eeleerue DevegYeJee®es SkeÀ efJeMes<e þjles. ³eeefJe<e³eer DejefJebo
kegÀuekeÀCeea efueefnleele, ueefueleslej efkebÀJee Meem$eer³e meeefnl³e ns %eeveeMeer mebyebefOele Demeu³eecegUs
yegef×ceeiee&Meer efveieef[le ceeveues peeles, HeCe ueefuele meeefnl³eeueener efJe®eejeb®es JeeJe[s vemeles / vemeeJes.
FLes HeL³e FlekesÀ®e HeeUues iesues Heeefnpes keÀer, les ueeefuel³ee®³ee Debieeves efJekeÀefmele Peeues Heeefnpes.
Meem$eer³e Jee ueefueleslej meeefnl³eele lees HeÀkeÌle efJe®eej cnCetve veebole Demelees. keÀueeke=Àleer keÀener SkeÀ
efveefM®ele efJe®eej, Jew®eeefjkeÀ ¢ef<ìkeÀesCe DeeHeu³eeuee osleele. l³eeb®es meeefnl³e Deevebo osles®e, HeCe Deeveboe
yejesyej efJe®eejner osles. ³ee®es keÀejCe SkeÀ®e l³eeceeieerue DevegYeJeele Demeuesuee efJe®eej yeue$e IeìkeÀ nes³e.
efleLes efJe®eej ne vegmelee Jew®eeefjkeÀ HeeleUerJej jenle veener, lej lees keÀues®³ee HeeleUerJej ®e{efJeuesuee
efomelees. efJe®eejebcegUs meeefnl³eke=Àleeruee DeeHeesDeeHe SkeÀ YeejoemleHeCee ÒeeHle nesle Demelees. ³ee
IeìkeÀecegUs®e l³ee l³ee meeefnl³eke=Àleerle SkeÀ JesieUs meeceL³e& efvecee&Ce nesle Demeles. SketÀCe®e Jew®eeefjkeÀlee
ns meeefnl³eevegYeeJee®ee cenÊJee®ee Hewuet Deens.
4. met®ekeÀlee
keÀueelcekeÀ DevegYeJeeyeÎue mebJesovee, YeeJevee Je efJe®eej ³ee IeìkeÀebvee cenÊJee®es mLeeve Deens.
³eeyejesyej®e Flejner keÀener IeìkeÀ l³eele cenÊJee®es Demeleele. met®ekeÀlee ne l³eeHewkeÀer SkeÀ cenÊJee®ee
efJeMes<e nes³e. met®ekeÀlescegUs keÀueelcekeÀ DevegYeJee®³ee efþkeÀeCeer JemeCeeN³ee ueJeef®ekeÀles®eer keÀuHevee ³esT
MekeÀles. ueefuele meeefnl³eke=Àleer®es pes DevekesÀ DeLe& mebYeJet MekeÀleele les l³eeceeieerue DevegYeJee®³ee efþkeÀeCeer
yemeCeeN³ee met®ekeÀlee ³ee efJeMes<eecegUs®e Ie[les. ueefueleslej meeefnl³eeletve J³ekeÌle nesCeeN³ee DevegYeJeele pej
DeMeer ueJeef®ekeÀlee Deeueer efkebÀJee DeveskeÀeLe&lee Deeueer lej DeveLe& mebYeJesue ns JesieUs meebiee³euee vekeÀes.
efleLes efveefM®eleeLe& nJee. met®ekeÀlescegUs ueefuele meeefnl³eevegYeJeele ®ecelke=Àleer peeCeJeles DeeefCe leer l³ee
DevegYeJeeuee DeekeÀ<e&keÀ yeveefJeles. SkeÀ keÀefJelee DeveskeÀebkeÀ[tve DeveskeÀeLee¥veer Jee®eueer peeles, efkebÀJee SkeÀe®e
J³ekeÌleeruee leer DeveskeÀoe Jee®eleevee DeveskeÀ DeLee&®eer peeCeerJe nesle peeles, ³eeceieeerue keÀejCe l³eeleerue
met®ekeÀles®es meeceL³e& ns®e nes³e Demes DejefJebo kegÀuekeÀCeea ³eebveer cnìuesues Deens.
43
5. efJeefMe<ìlee DeeefCe efJeMJeelcekeÀlee
ueefuele meeefnl³eeletve J³ekeÌle nesCeeN³ee DevegYeJee®es ns oesve efJeMes<e cenÊJee®es Deensle. cegK³ele:
ueefueleslej meeefnl³eeceeieerue DevegYeJeele HeÀkeÌle efJeMJeelcekeÀlee ne efJeMes<e Demelees Demes cnCelee ³esF&ue.
keÀejCe l³eeJej lees MeesOeCeeN³ee, p³ee®ee lees Deens l³ee®³ee efJeefMe<ìlJee®ee þmee Gceìuesuee vemelees. lees
DevegYeJe meJee&Lee&ves meJee¥®ee Demelees. pemee v³etìve®ee ieg©lJeekeÀ<e&Cee®ee efme×eble Deens. ³eeefJe<e³eer
DejefJebo kegÀuekeÀCeea efueefnleele, keÀJeer®ee efJeefMe<ì DevegYeJe pesJne keÀeJ³eeletve J³ekeÌle neslees lesJne lees
SkeÀe®e JesUer l³ee keÀJeer®ee jentve meJee¥®ee nesle Demelees. HeCe keÀeJ³eeletve J³ekeÌle nesle Demeleevee®e
l³eeleerue KeemeieerHeCee efkebÀJee Jew³eeqkeÌlekeÀlee ieUtve He[le Demeles. lemelemee SkeÀe®e JesUer lees DevegYeJe
keÀJeer®ee Demelees lemee®e leceece Jee®ekeÀeb®eener yevelees. cnCepes®e efJeefMe<ìlJe DeyeeefOele þsJetvener lees
efJeMJeelcekeÀ yevelees. les meJe&®e ueefuele meeefnl³eke=Àleerceeieerue efJeefMe<ìlJe efvejHes#e Peeuesues Demeleele.
HeÀkeÌle efJeMJeelcekeÀ Peeuesues Demeleele. l³eeb®³eeJej l³eeb®³ee efvecee&l³ee®es þmes vemeleele. cnCetve
Meem$eeleerue efueefKele Òe³eesieevegYeJe HeÀkeÌle meeN³ee peiee®es nesle peeleele. HeCe ueefuele
meeefnl³eke=Àleerceeieerue DevegYeJeeb®ee DeemJeeo l³eeb®³ee efvecee&l³ee®³ee J³ekeÌleer JewefMe<ìîeeb®³ee peeefCeJesefMeJee³e
DeMekeÌ³e Demelees. Jejerue meJe& efJeJes®eveeletve meeefnl³eeleerue DevegYeJee®es DemeCeejs efJeMes<e efJeefMe<ìlee DeeefCe
efJeMJeelcekeÀlee ns DeefleMe³e cenÊJee®es Deensle. l³eeletve J³ekeÌle nesCeeje DevegYeJe JesieUîee mJeªHee®ee
Demelees. ³ee®eer Òeef®eleer Deeu³eeefMeJee³e jenle veener.
6. meWefê³elJe
meeefnl³eevegYeJeeleerue Keeme efJeMes<eebHewkeÀer meWefê³elJe ne efJeMes<e Deens. meJe&ÒeLece De@efjmìe@ìue
³eebveer keÀueeke=Àleer®³ee meWefê³elJee®eer mebkeÀuHevee ceeb[ueer. mepeerJe MejerjeÒeceeCes keÀueeke=Àleer®eer j®evee nJeer,
Demes l³eeb®es cele efomeles. nsiesue ³eebveer meeQo³ee&vegYeJee®³ee yeeyeleerle ³ee®eer ceeb[Ceer kesÀueer Deens.
DeveskeÀlJeeletve nesCeejer SkeÀlJee®eer Òeleerleer Demes efle®es mJe©He ³esLes ceeb[uesues Deens. meeefnl³eevegYeJeele
efkebÀJee keÀueevegYeJeele JemeCeeN³ee efYeVe efYeVe IeìkeÀeb®ee SkeÀelce mebmkeÀej ³eele DeefYeÒesle Deens. ³eeefJe<e³eer
DejefJebo kegÀuekeÀCeea efueefnleele, veekeÀ, keÀeve, nele, Hee³e Fl³eeoer DeveskeÀefJeOe DeJe³eJeeb®³ee Jee
IeìkeÀeb®³ee ®ewlev³ece³e SkeÀ$eerkeÀjCeeletve ceeveJeer Mejerje®eer mebIeìvee peMeer mebYeJeles leMeer®e DeveskeÀefJeOe
IeìkeÀeb®³ee DeeOeejs meeOeueer peeCeejer SkeÀelce Yeeef<ekeÀ mebIeìvee cnCepes keÀueeke=Àleer Jee meeefnl³eke=Àleer
DeeefCe l³eeceeieerue DevegYeJe nes³e. DeMee mebIeìvesleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀe®eer DeHeefjne³e& DeeJeM³ekeÀlee
cenÊJee®eer Deens. pemee ceeveJeer Mejerje®ee Mejerj cnCetve SkeÀ®e SkeÀ mebmkeÀej neslees. nele, Hee³e, leeW[
F. IeìkeÀeb®es JesieJesieUs mebmkeÀej mJeleb$eHeCes peeCeJele veener. DeMeer®e SkeÀelcelee keÀueevegYeJeeyeeyele®e
mebYeJeles. cnCepes ueefuele meeefnl³eeletve J³ekeÌle nesCeeje DevegYeJe efpeJeble nJee, mJeleb$e nJee, ®ewlev³ece³e
nJee DeeefCe cegK³e cnCepes Debleyee&nîe megmebIeefìle nJee, SkeÀelce nJee ne meWêer³eles®ee ³ee meboYee&le DeLe&
Deens.
SketÀCe®e ceeveJeer peerJeveeleerue efJeefJeOe DevegYeJe DeeefCe keÀueevegYeJe ³eeb®ee HejmHejmebyebOe Ieefve<þ
mJeªHee®ee Demelees. lejermeg×e keÀueevegYeJee®es JesieUsHeCe l³ee®³ee meJe&meeOeejCe mJeªHeele®e o[uesues
Deens. FLes mebJesovee, YeeJevee DeeefCe efJe®eejeyejesyej®e Jejerue meJe& IeìkeÀ cenÊJee®es Deensle. ³eeletve
meeefnl³eevegYeJee®es mebef®ele le³eej nesles.
44
2.1.6 Jee®eve Òeef¬eÀ³ee, keÀeueeefOeef<þle mebÒes<eCe-efJeMues<eCe Òeef¬eÀ³ee
meeefnl³e J³eJenejele DeemJeeo, DeekeÀueve, cetu³eceeHeve ³ee efJeefJeOe Òeef¬eÀ³ee Deensle. keÀesCeleerner
keÀueeke=Àleer mecepetve IesC³eemeeþer ³ee®e Hee³eN³eebveer peeJes ueeieles. meeefnl³e efJe®eejele peer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee
meebefieleueer peeles l³eeceO³es Jee®eve Òeef¬eÀ³ee ³ee IeìkeÀeb®ee DebleYee&Je kesÀuee peelees. Jee®eve ne
meeefnl³eemJeeoeleerue cenÊJee®ee Yeeie Deens. efkebÀyengvee lees DeeÐe IeìkeÀ þjlees. ³eeefJe<e³eer efJe.vee. {JeUs
efueefnleele, meeefnl³eke=Àleer ue#eHetJe&keÀ Jee®eu³eeefMeJee³e DeemJeeo MekeÌ³e veener. meeefnl³eke=Àleer HetCe&
Jee®eu³eeJej®e efle®³eecegUs DeeHeu³eeuee Deevebo Jeeìuee keÀer veener, efle®³eecegUs DeeHeu³ee YeeJevee Je yeg×er
³eebJej keÀe³e HeefjCeece Peeuee Jeiewjs iees<ìeryeÎue yeesuelee ³esF&ue. Deieoer ueneve keÀefJelee efkebÀJee efveyebOe
³eeb®ee DeemJeeo DeeefCe oerIe& keÀueeke=Àleer®ee DeemJeeo ³eeble DeeHeesDeeHe®e HeÀjkeÀ He[lees. SKeeos meesHes
YeeJeieerle SkeÀoe SskeÀues lejer DeeHeCeeuee Deevebo Jeeìt MekesÀue Je leeye[leesye JeenJee Demee Godieej
keÀe{Ceejs Þeesles meJe&$e Dee{Uleele. HeCe oerIe&keÀeJ³e, keÀeobyejer Fl³eeoeR®ee vegmelee DeemJeeo
IesC³eekeÀefjlee meg×e Heg<keÀU®e peemle JesU ÐeeJee ueeielees. jmeemJeeoeuee DeefOekeÀ®e JesU ueeielees.
³ee meJe& Òeef¬eÀ³esle keÀeUe®es Yeeve efJemejlee ³esle veener. ÒeLecele: ³esCeeje DevegYeJe ne keÀceer
keÀeueeJeOeer®ee Demeu³eecegUs l³ee®ee DeemJeeoner ce³ee&efole þ© MekeÀlees. cee$e SKeeoer keÀueeke=Àleer SkeÀoe
Jee®etve Peeu³eeveblej keÀener keÀeU peeT efouee Demelee Hejle Jee®eueer lej l³eeleerue DevegYeJe JesieUe þ©
MekeÀlees. efle®es DeekeÀueve JesieUs þjles. l³eecegUs meeefnl³eemJeeoele keÀeueeefOeef<þlelee Demeles Demes cnCelee
³esles.
DeemJeeokeÀ keÀueeke=Àleer®es Jee®eve keÀjlees. efle®ee DeemJeeo Ieslees l³eeveblej peer cenÊJee®eer
Hee³ejer ³esles leer cnCepes l³ee keÀueeke=Àleer®es efJeMues<eCe keÀjCes nes³e. meeefnl³e J³eJenejele ³eemeeþer meceer#ee
ner MeeKee cenÊJee®eer þjles. meceer#esceO³es keÀueeke=Àleer®ee kesÀJeU DeemJeeo Iesleuee peele veener lej efle®es
³eessi³e cetu³eceeHevener kesÀues peeles. meceer#ekeÀ DeeHeu³ee ef®ebleveeletve keÀueeke=ÀleerceOeerue DeeMe³e mebÒesef<ele
keÀjlees.
2.1.7 meeefnefl³ekeÀ %eeve#ecelee - peesveeLeve keÀuej
meeefnl³ee®³ee DeemJeeoefJe<e³eer HeewJee&l³e DeeefCe HeeM®eeÊ³e DeY³eemekeÀebveer efJeefJeOe mebkeÀuHevee,

efme×eble ceeb[uesues Deensle. l³eeceO³es meeefnefl³ekeÀ %eeve#ecelee ner peesveeLeve keÀuej ³eebveer ceeb[uesueer
mebkeÀuHevee cenÊJee®eer Deens.
³eeefJe<e³eer Jemeble HeeìCekeÀj ³eebveer DeefleMe³e ceeefce&keÀ efJeJes®eve kesÀues Deens. les efueefnleele,
keÀuejves ner mebkeÀuHevee veesce ®ee@cmkeÀer ³ee Yee<eeJew%eeefvekeÀe®³ee Yeeef<ekeÀ #ecelee ³ee mebkeÀuHeves®³ee DeeOeejs
ceeb[uesueer Deens. ®ee@cmkeÀer®³ee celes Òel³eskeÀ DeJ³ebie ceeCemeeuee l³ee®eer efvepeYee<ee DeJeiele Demeles. l³ee
efJeefMe<ì Yee<es®³ee GHe³eesieeceO³es, efle®³eeleerue mebosMevee®es mebÒes<eCe Je ûenCe ³eeceeies Yeeef<ekeÀ efve³eceeb®eer
SkeÀ J³eJemLee GYeer Demeles. ³ee Yeeef<ekeÀ efve³ece J³eJemLes®³ee %eeveecegUs®e keÀesCel³eener J³ekeÌleeruee
DemebK³e DeMeer DeLe&HetCe& JeekeÌ³es efvecee&Ce keÀjCes Je Flejebveer efvecee&Ce kesÀuesu³ee DeMee JeekeÌ³eeb®ee DeLe& ûenCe
keÀjCes MekeÌ³e nesles. ³ee %eeveeuee®e ®ee@cmkeÀer `Yeeef<ekeÀ #ecelee Demes cnCelees. ³ee Yeeef<ekeÀ #eceles®³ee
mebkeÀuHevesuee Devegme©ve keÀuej ³eebveer DeeHeueer meeefnefl³ekeÀ #eceles®eer mebkeÀuHevee ceeb[uesueer Deens.'
45
peesveeLeve keÀuej ³eebveer meeefnefl³ekeÀ #ecelesceO³es leerve ÒekeÀej®³ee %eevee®ee meceeJesMe kesÀuesuee
Deens. l³eeceO³es 1. Yeeef<ekeÀ mebkesÀleeb®es %eeve, 2. meeefnefl³ekeÀ mebkesÀleeb®es %eeve, 3. meebmke=ÀeflekeÀ
mebkesÀleeb®es %eeve ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³eeb®ee efJemleejHetJe&keÀ efJe®eej Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
1. Yeeef<ekeÀ mebkesÀleeb®es %eeve :

keÀuej ³eeb®³ee celes, keÀesCel³eener Yee<esleerue meeefnl³eke=Àleer®es Jee®eve keÀjC³eemeeþer DeeHeu³eeuee
l³ee Yee<es®es J³eekeÀjCe, efle®eer SketÀCe efJeefJeOe mlejebJejerue efve³ece J³eJemLee, mebkesÀle ³eeb®es %eeve Demee³euee
nJes. ner Yeeef<ekeÀ #ecelee vemesue lej DeeHeu³eeuee meeefnl³eke=Àleer®es Jee®eve®e keÀjlee ³esCeej veener. Hejbleg
Yeeef<ekeÀ #ecelee Deens cnCetve kesÀJeU l³ee®ecegUs DeeHeu³eeuee meeefnl³eke=Àleer ner meeefnl³eke=Àleer cnCetve
Jee®elee ³esF&ue Demes veener. DeeHeCe ³ee #eceles®³ee DeeOeejs meeefnl³eke=Àleer®es kesÀJeU SkeÀ Yeeef<ekeÀ ke=Àleer
cnCetve Jee®eve keÀ© MekeÀlees.
2. meeefnefl³ekeÀ mebkesÀleeb®es %eeve :

Òel³eskeÀ meeefnefl³ekeÀ HejbHejsle efJeefJeOe meeefnefl³ekeÀ mebkesÀle Demeleele. ns mebkesÀle meeefnl³e
ÒekeÀej Je meeefnl³ee®eer leb$es, Mewueer, Òeeflecee, ÒeleerkesÀ, J³eeqkeÌlejsKee Demes IeìkeÀ F. efJe<e³eer®es Demeleele.
keÀLeelce meeefnl³ee®³ee Jee®evee®es mebkesÀle Je keÀefJeles®³ee Jee®evee®es mebkesÀle SkeÀe®e ÒekeÀej®es Demele
veenerle. keÀLeelce meeefnl³eelener JeemleJeoMeea meeefnl³ee®es mebkesÀle, lesLeerue DeHes#ee SkeÀ ÒekeÀej®³ee
Demeleele. meejebMe, meeefnl³e ns meeefnl³e cnCetve Jee®eC³eemeeþer DeMee efJeefJeOe meeefnefl³ekeÀ mebkesÀleeb®es
%eeve DeeJeM³ekeÀ Deens. SKeeÐee meeefnl³eHejbHejsJej Dev³e meeefnl³eHejbHejs®ee ÒeYeeJe, mebmkeÀej He[uesuee
Demeuee lej meeefnefl³ekeÀ mebkesÀleeb®es #es$e efJemleejles.
3. meebmke=ÀeflekeÀ mebkesÀleeb®es %eeve :

yengleebMe meeefnl³eke=Àleerle Yeeef<ekeÀ Je meeefnefl³ekeÀ mebkesÀleebyejesyej®e meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e,
Oeeefce&keÀ Fl³eeoer meebmke=ÀeflekeÀ J³eJemLeebceOeerue mebkesÀleeb®eener DeeefJe<keÀej Peeuesuee Demelees. ³ee
meebmke=ÀeflekeÀ efJe®eej ÒeCeeueer®ee, cetu³eeb®ee mJeerkeÀej-DemJeerkeÀej meeefnl³eke=Àleerletve nesle Demelees.
l³eecegUs meeefnl³eke=Àleer®es ³eLeeLe& DeekeÀueve nesC³eemeeþer DeeHeu³eeuee ³ee efJeefJeOe meebmke=ÀeflekeÀ mebkesÀleeb®es
%eevener DeeJeM³ekeÀ þjles. Goe. njer veeje³eCe DeeHeìs ³eeb®³ee meeceeefpekeÀ keÀeobyeN³eebleerue peerJeve
oMe&vee®es ³eLeeLe& DeekeÀueve Jne³e®es Demesue lej SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀeleerue efJeefMe<ì Jeiee&leerue peerJeve
He×leer®³ee mebkesÀleeb®es, HejbHejeb®es %eeve DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eeKesjerpe l³ee meeefnl³ee®es cece&
DeeHeu³eeuee Gueie[t MekeÀCeej veener.
peesveeLeve keÀuej ³eeb®³ee meeefnefl³ekeÀ %eeve#ecelee ³ee mebkeÀuHevesefJe<e³eer Jemeble HeeìCekeÀj ³eebveer
kesÀuesues Jejerue efJeJes®eve cenÊJeHetCe& Deens. ³ee leervener mebkesÀleeb®es %eeve uesKekeÀeuee DeefOekeÀ ÒeieuYe
yeveJeles. efkebÀyengvee l³ee®eer keÀueemJeeo #ecelee efJekeÀefmele nesles. l³eecegUs keÀuej ³eeb®eer meeefnefl³ekeÀ
%eeve#ecelee ner mebkeÀuHevee DeefleMe³e cenÊJee®eer þjles.
46
1) DeemJeeo cnCepes keÀe³e les meebiee?
2.1.8 meceejesHe
meeefnl³e efJe®eejele DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee DeefleMe³e cenÊJee®eer Deens. uesKekeÀ, meeefnl³eke=Àleer

DeeefCe Jee®ekeÀ ³eeb®³eeleerue ne SkeÀ mepe&veMeerue J³eJenej Deens. efJeMes<ele: Jee®ekeÀe®³ee peerJeveeleerue ne
keÀueelcekeÀ Deevebo osCeeje IeìkeÀ Demelees. iees. ce. kegÀuekeÀCeea ³eebveer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee cnCepes SkeÀ
Ëo³emebJeeo Deens Demes cnìuesues Deens. ³eeletve meeefnl³e J³eJenejeleerue DeemJeeoe®es cenÊJe DeOeesjsefKele
nesles.
2.1.9 meboYe& ûebLe
1) `meeefnl³e efJe®eej' : DejefJebo Jeeceve kegÀuekeÀCeea

2) `meeefnl³eMeem$e : mJe©He DeeefCe mecem³ee' : Jemeble HeeìCekeÀj
3) `meeefnl³e efJe®eej' : mebHeeokeÀ [e@. oÊee$e³e Hegb[s, [e@. mvesnue leeJejs
4) `Yeejleer³e meeefnl³eMeem$e' : ie. $³eb. osMeHeeb[s
5) `HeeM®eeÊ³e meeefnl³eMeem$e' : efme×eble DeeefCe mebkeÀuHevee : [e@. megjsMe Oee³eieg[s
6) `DeeOegefvekeÀ meeefnl³e efme×eble' : efceefuebo ceeueMes, DeMeeskeÀ peesMeer
2.1.10 mJeeO³ee³e
1) DeemJeeo ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.

2) meeefnl³ee®eer DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee meefJemlej efJeMeo keÀje.
3) DeemJeeokeÀe®es iegCeOece& efuene.
4) meeefnl³eevegYeJee®es meJe&meeOeejCe mJeªHe GoenjCeebmen efJeMeo keÀje.
5) peesveeLeve keÀuej ³eeb®eer meeefnefl³ekeÀ %eeve#ecelee ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.


47
IeìkeÀ-3.1
meeefnl³e Òe³eespeve
IeìkeÀ j®evee :
3.1.1 GÎsMe
3.1.2 ÒemleeJevee
3.1.3 ueewefkeÀkeÀleeJeeoer YetefcekeÀe
3.1.4 mel³e
3.1.5 %eeve
3.1.6 veerleer
3.1.7 yeebefOeuekeÀer
3.1.8 meceejesHe
3.1.9 meboYe&ûebLe
3.1.10 mJeeO³ee³e
3.1.1 GÎsMe
1) meeefnl³ee®es Òe³eespeve mecepeeJetve IesCes.

2) meeefnl³eefveefce&leerle meeefnefl³ekeÀe®eer DeueewefkeÀkeÀleeJeeoer YetefcekeÀe mecepeeJetve IesCes.
3) meeefnl³eeletve Òeefleefyebefyele nesCeeN³ee mel³ee®es mJeªHe peeCetve IesCes.
4) meeefnl³e DeeefCe veerleer®ee mebyebOe DeY³eemeCes.
5) meeefnl³eefveefce&leerletve efceUCeeN³ee J³eJenej %eevee®ee MeesOe IesCes.
6) Òe³eespeve efJe®eejeleerue cenÊJee®es Demeuesu³ee yeebefOeuekeÀer®es mLeeve mecepeeJetve IesCes.
meeefnl³eÒe³eespeve ne efJe®eej Yeejleele YejleeHeemetve cnCepes®e (F.me. HetJe& 200) He³e¥le kesÀuee
iesuee Deens, DeeefCe lees Deepeleeiee³ele ®eeuet®e Deens. ³eeceO³es efJeMes<e cnCepes ne Òe³eespeveefJe®eej uesKekeÀ
DeeefCe Jee®ekeÀ ³ee oesIeeb®³eener ¢ef<ìkeÀesveeletve ÒeejbYeeHeemetve kesÀuee iesuee Deens. efkeÀl³eskeÀ JesUe
meeefnl³ee®es Òe³eespeve cnCepes meeefnl³eefveefce&leerceeieerue nslet Je meeefnl³e, Jee®evee®ee HeefjCeece ne efJe®eej
SkeÀ$e®e Peeu³eecegUs keÀenermee Jew®eeefjkeÀ ieeWOeUner efveceeCe& Peeuesuee Deens.
meeefnl³eÒe³eespevee®ee efJe®eej keÀjleevee efkebÀJee meeefnl³eefveefce&leer nesleevee meeefnefl³ekeÀe®es GefÎ<ì

lej leHeemeues peeles Hejbleg Jee®ekeÀe®ee GÎsMe keÀe³e? ³ee®eener efJe®eej nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. DeeHeu³ee
uesKevee®ee Jee®ekeÀeJej HeefjCeece JneJee, Demesner meeefnefl³ekeÀeuee Jeeìle vemeles. meeefnefl³ekeÀ
48
meeefnl³eke=Àleer meeefnl³e efvecee&Ce keÀ©ve peelees. l³eeveblej l³ee meeefnl³eeJej efJeefJeOe Debieeves l³ee®eer
ceerceebmee nesle Demeles. ³eeletve®e DeveskeÀ celeceleeblejs Je DeY³eemeveer³e efJe®eej Heg{s ³esleele.
meeefnl³eefveefce&leer®³ee Òe³eespevee®ee GodosMe keÀe³e? meeefnl³eÒe³eespevee®ee efJe®eej keÀjC³eeDeieesoj
Jee®ekeÀebvee meeefnl³eefveefce&leerletve peeCeJeuesu³ee DevegYeJeeb®ee DeeHeu³ee owvebefove peerJeveeMeer mebyebOe Deens
keÀe? Demee Jee®ekeÀ efJe®eej keÀjlees. uesKekeÀ DeeefCe Jee®ekeÀe®³ee ¢ef<ìkeÀesCeeletve meeefnl³ee®es Òe³eespeve
keÀe³e? les keÀesCelee DeLe& Òeeflele keÀjles ns yeIeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3.1.2 ÒemleeJevee
meeefnl³ee®es Òe³eespeve cnCepes meeefnl³e efueefnC³ee®ee efkebÀJee Jee®eC³ee®ee nslet, GefÎ<ì nes³e.
Òe³eespevee®ee DeLe& nslet efkebÀJee GefÎ<ì Demes cnCelee ³esF&ue. keÀesCel³eener Jemlet®³ee mJeªHee®ee efle®³ee
Òe³eespeveeMeer Deieoer peJeU®ee mebyebOe Demelees. Goe. keÀeHe[ ner SkeÀ Jemlet Deens. ceie l³ee®eer efveefce&leer
Meì&, keÀesì, ©ceeue, melejbpeer DeMee JesieJesieUîee keÀejCeemeeþer nesT MekeÀles. uesKekeÀ keÀueeke=Àleer®³ee
mJeªHee®ee efJe®eej keÀ©ve l³ee®eer Òe³eespeves þjefJele Demelees. YeeJevee ®esleJeC³eekeÀefjlee, efJeefMe<ì celee®ee
Òe®eej keÀjC³eekeÀefjlee, G®®elej keÀueelcekeÀ Deevebo efceUefJeC³eekeÀefjlee meeefnl³ee®eer efveefce&leer nesle
Demeles l³eebvee®e DeeHeCe Òe³eespeve Demes cnCelees.
Òel³eskeÀ ke=Àleeruee DeLeJee Ieìvesuee keÀenerlejer keÀejCe Demeles, nslet Demelees. l³eeefMeJee³e efle®eer
efveefce&leer nesle vemeles. meeefnefl³ekeÀeves ÒeefleYes®³ee yeUeJej efvecee&Ce kesÀuesueer meeefnl³eke=Àleer efvecee&Ce
Peeu³eeveblej leer meeefnl³eke=Àleer Jee®ekeÀebmener lesJe{îee®e ÒeceeCeeJej DeeHeueerMeer Jeeìtve peeles. l³eeletve lees
Deevebo IesC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. Hejbleg meeefnl³eke=Àleer®eer efveefce&leer nesle Demeleevee l³ee®es vescekesÀ Òe³eespeve
keÀe³e? ne ÒeMve efvecee&Ce Peeu³eeme l³eele JeeJeies JeeìC³ee®es keÀener keÀejCe veener. keÀejCe efveefce&leerveblej
Òel³eskeÀpeCe l³ee®ee nslet, GÎsMe leHeemeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle®e Demelees. ³ee efveefce&leer meboYee&le cnCepes®e
meeefnl³eke=Àleer efveefce&leer®³ee DeLee&le meeefnl³ee®ee Òe³eespevee®ee efJe®eej HeÀej HetJeeaHeemetve DeveskeÀ meeefnl³e
ceerceebmekeÀebveer ceeb[uee Deens. l³eeceO³es Yejle, Yeecen, ob[er, ©êì, Jeeceve, kegbÀlekeÀ, Yeespe, cecceì
³eebveer meeefnl³ee®³ee Òe³eespevee®ee efJe®eej ÒekeÀ<ee&ves ceeb[uee Deens. meeefnl³eeuee ceeveJeer peerJeveele HeÀej
Þes<þ mLeeve osC³eele Deeues Deens. Lees[îeeMee efvejer#eCeeJe©ve osKeerue ns menpe ue#eele ³esle. meJe&
osMeeble Mew#eefCekeÀ DeY³eeme¬eÀceele keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee mJeªHeele meeefnl³ee®ee efveefM®eleHeCes meceeJesMe
kesÀuesuee Deens. efJeÐeeHeerþebceO³es efJeefJeOe Yee<eebceOeerue Jee*dce³ee®es DeO³e³eve, DeO³eeHeve keÀjCeejs efJeYeeie
Demeleele. les keÀjerle Demeuesu³ee meeefnl³eefJe<e³ekeÀ mebMeesOeveeuee meceepee®eer ceesþer ceev³elee efceUles.
efve³elekeÀeefuekeÀebceOetve, Je=ÊeHe$eebceOetve meeefnl³eeyeÎue efJeMes<ele: veJeerve meeefnl³eeefJe<e³eer ®e®ee& nesle
Demeles. meceepeeleerue DeveskeÀ meeefnl³eÒesceer, J³ekeÌleer, mebmLee ³ee efJe<e³eele jme Iesleevee efomeleele.
DeekeÀeMeJeeCeer, otjoMe&ve F. ceeO³ecesner ³eeuee DeHeJeeo veener.
meeefnl³eeleerue veJ³ee, pegv³ee efJe®eejÒeJeeneb®eer Je melele yeoueCeeN³ee Òe³eesieeb®eer veeWo Iesleueer

peeles. meceepeele meeefnefl³ekeÀebvee ceesþe ceeve-mevceeve Demelees. DeveskeÀ Keepeieer meeceeefpekeÀ mebmLee
DeLeJee Meemeve ³eb$eCeener l³eebvee JesieJesieUs HegjmkeÀej osle Demeleele. meeefnefl³ekeÀeb®ee ieewjJe keÀjC³ee®eer
ÒeLee HeÀej Òee®eerve keÀeUeHeemetve ®eeuele Deeueer Deens. ns meJe& Heeefnu³eeJej meenefpekeÀ®e Demee efJe®eej
ceveele ³eslees keÀer, meeefnl³eeuee FlekesÀ cenÊJe keÀMeemeeþer? meeefnl³e Demes keÀesCeles keÀe³e& keÀjles keÀer,
p³ee®³eecegUs l³eeuee SJe{s ceesþs mLeeve ÒeeHle Peeues Deens? Lees[keÌ³eele cnCepes meeefnl³ee®es Òe³eespeve
49
keÀe³e? p³ee keÀejCeemeeþer SKeeÐee Jemlet®eer efveefce&leer keÀjC³eele ³esles. les keÀejCe cnCepes l³ee Jemlet®es
Òe³eespeve nes³e. èfueefnCes' ns ùesKeCeer' ³ee Jemlet®es Òe³eespeve Deens. DeeHeCe owvebefove peerJeveele JeeJejleevee
l³ee Òel³eskeÀ Jemlet®es keÀenerlejer Òe³eespeve Demeles. ne efve³ece meeefnl³eeueener ueeiet Deens. HeÀjkeÀ SJe{e®e
Deens keÀer, J³eJenejeleerue SKeeÐee Jemlet®es Òe³eespeve DeeHeCe leeye[leesye meebiet MekeÀlees. l³ee®e lelHejlesves
meeefnl³ee®es Òe³eespeve meebieCes meesHes vemeles. uesKekeÀ keÀe efueefnlees?, Jee®ekeÀ, jefmekeÀ keÀe Jee®elees? ns
ÒeMve meeefnl³ee®ee DeY³eeme keÀjleevee DeeHeCeeHeg{s ³eeJesle, ns mJeeYeeefJekeÀ Deens. meeefnl³eefveefce&leerceeies
meeefnefl³ekeÀe®ee keÀener GÎsMe Demelees keÀe? ne ÒeMve efpelekeÀe ue#eCeer³e Deens, eflelekeÀe®e Jee®ekeÀe®ee
mebyebOe meeefnl³eeMeer Demeu³eecegUs Jee®ekeÀe®³ee ¢<ìervesner ne cenÊJee®ee Deens. efkeÀl³eskeÀJesUe meeefnl³ee®ee
DeY³eeme keÀjleevee meeefnefl³ekeÀeHes#ee Jee®ekeÀeuee, jefmekeÀeuee cenÊJe ÒeeHle nesles. keÀejCe uesKekeÀeves,
meeefnefl³ekeÀeves efueefnuesues meeefnl³e Jee®ekeÀeves Jee®eu³eeefMeJee³e l³ee meeefnl³ee®ee yejs-JeeF&ìHeCee, l³ee®eer
Þes<þ-keÀefve<þlee keÀMeer DeepeceeJelee ³esCeej? ns osKeerue cenÊJee®es Deens. meeefnl³ee®es cetu³eceeHeve
keÀjleevee, Jee®ekeÀekeÀ[tve Jee®eve nesle Demeleevee lees Jee®ekeÀ kesÀJeU cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer Jee®ele
vemesue lej lees keÀesCel³ee vee keÀesCel³eelejer keÀejCeemeeþer®e Jee®ele Demelees nsner mebYeJeveer³e Deens.
keÀesCelesner GefÎ<ì meceesj þsJetve Jee®ekeÀ Jee®eve keÀjlees. lemes®e meeefnefl³ekeÀ keÀenerlejer GÎsMe meceesj
þsJetve meeefnl³eefveefce&leer keÀjlees Demes cnCeCes Oee[mee®es þjCeej Deens.
uesKekeÀ efueefnlees, DeeHeueer keÀueeke=Àleer efuentve ceeskeÀUe neslee. leer efveefce&leer HeÀkeÌle l³eeves
mJele:meeþer®e kesÀuesueer Demeles Demes l³eeuee JeeìCes ns meenefpekeÀ®e Deens. Hejbleg, l³ee efveefce&leerceOetve
l³eeuee HeÀkeÌle meceeOeeve efceUCes ne®e GÎsMe Heg{s ³esF&ue. keÀejCe efvecee&Ce kesÀuesues meeefnl³e DeeHeu³ee®e
oHeÌlejele He[tve jentve l³ee®ee GHe³eesie keÀe³e? l³eecegUs kesÀJeU mJele:meeþer meeefnefl³ekeÀ efueefnlees Demes
cnCeCesner meb³egeqkeÌlekeÀ keeìle veener. efvemeiee&le efvecee&Ce Peeuesu³ee DeveskeÀ yeeyeer Deensle l³ee keÀe efvecee&Ce
Peeu³ee? keÀMee efvecee&Ce Peeu³ee? ³ee efJe<e³eer®es ÒeMve megìCeej veenerle. Hejbleg meeefnefl³ekeÀeves efvecee&Ce
kesÀuesueer meeefnl³eke=Àleer keÀe efvecee&Ce kesÀueer ³ee®es GÊej meeefnefl³ekeÀ lej osF&ue®e. HeCe Jee®ekeÀ osKeerue
³ee®es Gllej DeY³eemeebleer osJet MekesÀue.
meeefnl³eefveefce&leer ceeie®³ee Òe³eespeveemeboYee&le DeveskeÀ DeY³eemekeÀebveer, mebMeesOekeÀebveer DeeHeeHeueer

celeceleeblejs ceeb[ueer Je l³eeceOetve efveIeeuesu³ee efve<keÀ<ee&ceOetve þesme Demes SkeÀ®e SkeÀ cenÊJee®es Je
efveCe&³eelcekeÀ meeefnl³ee®es Òe³eespeve Deens, Demes cnCeCesner ³eesi³e JeeìC³eepeesies veener. ³ee
celeceleeblejeceOetve®e keÀener Òe³eespeves Jee®ekeÀefve<þ Deensle. lej keÀener meeefnefl³ekeÀ ³ee Òe³eespevee®ee
efJe®eej keÀjleevee meeefnl³eefveefce&leer®ee GÎsMe keÀe³e Demet MekeÀlees? nsner HeenCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3.1.3 ueewefkeÀkeÀleeJeeoer YetefcekeÀe
meeefnl³eefveefce&leer keÀjC³eeceeie®ee meeefnefl³ekeÀe®ee nslet, GÎsMe, Òe³eespeve ³ee Debieeves efJe®eej

keÀjerle Demeleevee meeefnl³e uesKekeÀeuee ueewefkeÀkeÀ efceUJetve oslees. l³ee®ee DeveskeÀ Jee®ekeÀebceO³es yeesueyeeuee
Peeuesuee Demelees. yengleskeÀ meeefnefl³ekeÀ l³eeb®eer mlegleer JneJeer, ÒeMebmee JneJeer ³eemeeþer efueefnlees. Demes
Demetve osKeerue uesKeve keÀjCeeN³ee DeveskeÀ meeefnefl³ekeÀebvee ³eMe efceUsue®e Demes veener. l³eecegUs `Òeefme×er'
ueewefkeÀkeÀ efceUJeC³eemeeþer efueefnCeeje meeefnefl³ekeÀ keÀOeer®e Þes<þ þjle veener. ne nslet þsJeCes cnCepes
meeefnl³euesKevee®³ee yeeyeleerle yeeueerMeHeCee®es þjsue. l³eecegUs Kejs meeefnefl³ekeÀ Òeefme×er®³ee,
50
ueewefkeÀkeÀe®³ee ceeies keÀOeerner OeeJele veenerle. les DeeHeues meeefnl³euesKevee®es keÀe³e& efvejblej keÀjle jenleele.
cnCetve®e DeMee meeefnefl³ekeÀebvee Òeefme×er DeeHeesDeeHe efceUles, l³eeb®ee ueewefkeÀkeÀ neslees.
meble %eevesMJejebveer efueefnuesueer `%eevesMJejer' ner DeeHeu³eeuee ueewefkeÀkeÀ efceUeJee, DeeHeu³eeuee

Òeefme×er efceUeJeer cnCetve efueefnuesueer veener. lemes®e meble %eevesMJejebÒeceeCes Flej meble keÀJeeRveer osKeerue
efvecee&Ce kesÀuesu³ee meeefnl³eke=Àleer, uesKeve ns ueewefkeÀkeÀ efceUefJeC³eemeeþer Peeuesues veener. Meenerjer keÀJeer,
kesÀMeJemegle, iees.Je. osJeue, ke=À.Hee. Keeef[uekeÀj, jece ieCesMe ie[keÀjer ³eeb®es meeefnl³eefveefce&leer ceeie®es
GÎsMe ns ueewefkeÀkeÀ efceUJeC³eemeeþer le³eej Peeuesues veenerle. cee$e l³eebvee ³eMemJeer meeefnefl³ekeÀ cnCetve
Heg{erue keÀeUele meceepeceev³elee efceUeuesueer Deens. meeefnl³eke=Àleeruee efJeefJeOe ÒeebleebceO³es efceUeuesues DeveskeÀ
HegjmkeÀej, nesCeejer meceer#ee, mebMeesOeve, l³eeb®³ee meeefnl³eke=Àleer®ee ueewefkeÀkeÀ Peeu³eeveblej l³ee®eer ®e®ee&
nesle Demeles Je l³eeletve®e l³eeuee Depetve uesKeveeme Òeeslmeenve efceUle jenles Je lees uesKeve keÀjle
Demelees. Hejbleg opexoej uesKeve keÀjCeejs meeefnefl³ekeÀ keÀmeu³eener ÒekeÀej®eer DeHes#ee ve þsJelee uesKeve
keÀjerle Demeleele.
meeefnefl³ekeÀeves efvecee&Ce kesÀuesueer meeefnl³eke=Àleer ner efle®³ee Jee®eveeveblej Jee®ekeÀ efveCe&³e osle
Demeleevee l³ee®eer Je=Êeer ner efvejbkegÀMe mJe®í Demeles. ueewefkeÀkeÀ efceUeJee cnCetve Jee®ekeÀ Jee®eve keÀjlees,
Demes keÀOeerner nesle veener. meeefnefl³ekeÀ meeefnl³e efveefce&leer keÀjleevee DeeHeu³ee mJele:®³ee Deblece&veeletve
efueefnC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. ueewefkeÀkeÀ efceUefJeC³ee®ee HebÀoele He[Ceejs meeefnefl³ekeÀ leelHegjl³ee
keÀeueKeb[ele l³eebvee Jee®ekeÀ veeJeepeleerue Hejbleg l³eeb®³ee meeefnl³eke=ÀleerceOetve cetu³eebkeÀvee®³eeÜejs
p³eeJesUer meeefnl³eeke=Àleerleerue meeceeefpekeÀ, Jee*dce³eerve cetu³eeb®ee efJe®eej keÀjleevee meceer#ekeÀ, mebMeesOekeÀ
l³ee meeefnl³eke=Àleer®ee opee& leHeemele Demelees. meeefnefl³ekeÀ DeeHeu³ee ÒeefleYee meeceL³ee&ves pejer meeefnl³e
efvecee&Ce keÀjerle Demeuee lejer l³ee®³ee Meyo meeceL³ee&uee HeÀej cenÊJe Deens. efJe. me. Keeb[skeÀjeb®³ee
`³e³eeleer' keÀeobyejerme %eeveHeerþ HegjmkeÀej efceUeu³eeveblej l³eeb®ee veeJeueewefkeÀkeÀ Peeuee. keÀejCe, l³eeb®³ee
Meyo meeceL³ee&ves keÀeobyejeruee meeceL³e& ÒeeHle Peeues Deens.
meeefnefl³ekeÀ uesKeve keÀjle Demelees, Hejbleg meeefnl³e ns ceeveJeer DeHel³e Deens, Demes les
cnCeleele. les ³eecegUs®e keÀer, l³eeb®eer leer keÀueeke=Àleer l³eeves efvecee&Ce kesÀu³eeveblej efle®³eele ceeveJeer
peerJevee®es Òeefleefyebye He[uesues Demeles. Hejblet l³eeleerue uesKevee®eer Mewueer, yeepe, MeyomeeceL³e& ns®e
meeefnl³eke=Àleeruee G®®e opee&He³e¥le IesTve peele Demeles. meeefnl³eke=Àleeruee veeJe efceUefJeC³eemeeþer Keeme
DeMeer keÀewMeu³ee HetJe&keÀ ³eespevee keÀjeJeer ueeieles, Demes veener. pes meeefnefl³ekeÀ peeCeerJeHetJe&keÀ
veeJeueewefkeÀkeÀ, Òeefme×er efceUefJeC³eemeeþer uesKeve keÀjleele les keÀOeer®e ³eMemJeer nesle vemeleele Je l³eebvee
Òeefme×erner efceUle vemeles. keÀejCe ke=Àef$ece He×leerves uesKeve keÀjCeejs Je Dees{eleeCe keÀ©ve uesKeve
keÀjCeejs uesKekeÀ ³eMemJeer Peeuesues veenerle Je l³eebvee Òeefme×erner efceUle veener ns JeemleJe Deens.
HetJeea®³ee keÀeUer Yeespe, Yet<eCe, keÀeefueoeme, keÀJeer jIegveeLe Hebef[le ³eemeejK³eebvee jepeeÞe³e
efceUtve keÀeJ³eeHeemetve DeLe&ÒeeHleer Peeueer. HesMeJeeF&le Meenerj keÀJeeRvee Demee ceeve efceUeuee. DeepeosKeerue
Yee.je. leebyes, ³eMeJeble, ®ebêMesKej ³eebvee DeeHeCe jepekeÀJeer cnCetve DeesUKelees. HeCe ne jepeeÞe³e
efceUefJeC³eeHetJeea& ³ee keÀJeeRveer DeeHeuee ueewefkeÀkeÀ JneJee, Demee ¢ef<ìkeÀesve þsJeuee®e Demesue Demes veener.
ueewefkeÀkeÀleeJeeoer DeeHeu³ee uesKeveemeeþer meeefnefl³ekeÀ ueewefkeÀkeÀ efceUeJee ³ee¢<ìerves pejer efJe®eej keÀjle
Demeues lejer ueewefkeÀkeÀ efceUefJeC³eemeeþer peeCeerJeHetJe&keÀ Òe³elve keÀjCes ns ³eesi³e JeeìC³eemeejKes veener Je
leeefke&ÀkeÀ HeeleUerJej les HeìC³eemeejKes veener.
51
meeefnl³eke=Àleer efuenerle Demeleevee uesKekeÀ SKeeoer keÀueeke=Àleer efueefnlees. leer Jee®ekeÀeuee YegjU
Ieeueles. Jee®ekeÀ leuueerve nesTve leer keÀueeke=Àleer Jee®ele Demelees. uesKeve keÀjC³eemeeþer meeefnefl³ekeÀe®³ee
DevegYeJee®ee, keÀuHeveeMekeÌleer®ee, ÒeefleYes®ee JeeHej neslees. efJeveesoer meeefnl³eeves Heg.ue. osMeHeeb[s ³eebvee
ueewefkeÀkeÀ efceUeuee cnCetve Heg.ue. osMeHeeb[s peeCeerJeHetJe&keÀ ueewefkeÀkeÀ efceUJeC³eemeeþer uesKeve keÀjle jeefnues
Demes veener. meeefnl³eeletve ceeveJeer peerJeve peieC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee ceeveJeer peerJevecetu³eeb®ee
DebleYee&Je nesle Demesue lej les meeefnl³e meJee¥ieeves cenÊJeHetCe& Demeles.
meeefnefl³ekeÀ keÀeobyejerkeÀej efMeJeepeer meeJeble ³eebveer `ce=l³egbpe³e' meejKeer G®®elece opee&®eer
meeefnl³eke=Àleer efueefnueer. l³eebvee l³ee meeefnl³eke=Àleerves G®®eHeeleUerJej®ee ueewefkeÀkeÀ efceUJetve efouee. Hejbleg
meeefnl³eke=Àleer efueefnleevee ueewefkeÀkeÀ efceUJeC³eemeeþer meeefnefl³ekeÀeves peeCeerJeHetJe&keÀ Òe³elve kesÀuesuee veener.
ueewefkeÀkeÀleeJeeoer ¢<ìerkeÀesveeletve meeefnl³ee®³ee Òe³eespevee®ee efJe®eej keÀjle Demeleevee Jejerue cegÐeeb®ee
HejeceMe& DeeHeCe Iesleuee.
3.1.4 mel³e
mel³e Jee®ekeÀebmeceesj ceeb[C³eemeeþer, meebieC³eemeeþer meeefnl³e efveefce&leer nesles Demes pejer

Òe³eespeve meebieC³eele ³esle Demeues lejer osKeerue GHejeskeÌle Òe³eespevee®eer ceerceebmee keÀjlee meeefnl³eÒeebleele
meeefnl³eÒekeÀejeb®ee efJe<e³e ®eef®e&le Demelee keÀLee, keÀeobyeN³ee Jee®eleevee peeCeJeles keÀer, l³eeceOeerue peie
DeeHeu³ee meYeesJeleeue®³ee peieemeejKes®e Deens. meeefnefl³ekeÀeuee Deeuesu³ee DevegYeJeeletve meeefnl³eke=Àleer®eer
efveefce&leer nesles. DeeHeu³ee keÀuHeves®³ee meene³³eeves meeefnefl³ekeÀ l³eeceO³es DeefOekeÀ Yej Ieeuetve SkeÀ veJes
peie efvecee&Ce keÀjlees. Hejbleg ns peie mel³e cegUer®e vemeles. ef®e$ekeÀej pemes íe³eeef®e$e jsKeeìlees leMee
ÒekeÀej®eer leer efveefce&leer Demeles.
meeefnl³e ne ceeveJeer peerJevee®ee Deejmee Deens, Demes cnCeleele. Hejbleg DeejMeeceOeerue Òeefleefyebye
efkebÀJee íe³eeef®e$e ³eeceO³es SkeÀ ÒekeÀej®eer efmLejlee Demeles. HeCe meeefnl³e ns SkeÀe meeefnefl³ekeÀ
keÀueeJebleeves kesÀuesueer efveefce&leer Demeu³eeves l³eeceO³es mepeerJeHeCee meenefpekeÀ®e ÒekeÀ<ee&ves peeCeJelees. mel³e
Jee Demel³e ³eeb®ee efJe®eej kesÀu³eeme DeJeemleJener cnCelee ³esCes ³eesi³e veener. Hejbleg mel³ee®ee Hejece<e&
IesC³ee®ee Òe³elve kesÀu³eeme meJe&®e pemes®³ee lemes mel³e IeìveebJej, DevegYeJeeJej DeeOeejuesues cegUer®e
vemeles. meeefnefl³ekeÀeuee peeCeJeuesu³ee mel³eeuee SkeÀ JesieUs meeQo³e&ªHe meeefnefl³ekeÀ oslees. mel³ee®ee
Hejece<e& Heenleevee yeeuekeÀJeeR®³ee keÀefJelesleerue HegÀuejeCeer ns efveefceÊe Deens. mel³e JeemleJeeMeer l³ee®ee
keÀe[ercee$ener yebOe vemelees. les HegÀue keÀMeeÒekeÀej®es, keÀmeues Deens, jbie, iebOe Demee keÀmeueener mebyebOe
vemeleevee SkeÀ mebgoj ¢M³e keÀJeer Jee®ekeÀebmeceesj GYes keÀjlees. ³ee®ee Kejs mel³e DemeCeeN³ee efJeMJeeMeer
keÀener osKeerue mebyebOe veener. lejerosKeerue DeeHeu³ee ceveeuee les ¢M³e mel³e Jeeìtve peeles. ner keÀueeJebleeb®eer
SkeÀ peeogF& efveefce&leer cnCeeJeer ueeieles.
³ee®eÒeceeCes iees. ye. osJeueeb®³ee Meejoe veeìkeÀele JeemleJeeceO³es SkeÀe DeuHeJe³eerve cegueer®es ueive
SkeÀe Je=× J³ekeÌleerMeer þjles, ner yeeleceer meeefnefl³ekeÀe®³ee keÀeveer He[u³eeJej l³ee®eer mebJesove#ecelee peeie=le
nesTve lees uesKeveeme ÒeJe=Êe neslees Je Meejoe veeìkeÀ le³eej nesles. ³ee veeìkeÀeleerue efJe<e³e meceepeeleu³ee
mel³e IeìveebMeer SkeÀªHe Deens. lees mel³e Deens, Hejbleg veeìkeÀeleerue Hee$eeb®ee ³ee mel³eeMeer mebyebOe
Demesue®e Demes veener. `HeCe ue#eele keÀesCe Ieslees?', `veìmeceéì' ³ee meeefnl³eeke=Àleerleerue mel³elee ner
meceepeeleerue JeemleJe Demeu³eeves®e l³ee®es Òeefleefyebye meeefnl³eele He[ues. DeeHeu³eeuee meeefnl³eeleerue
52
FmeeHeveerleerceOeerue ÒeeC³eebvee yeesuelee ³esles ns peie mel³e vemeles les DeMekeÌ³eÒee³e: DemeCeeN³ee efJe<e³eebvee
mHeMe& keÀjCeejs Demes Demeu³eeves l³eeJej Lees[e JesU efJeMJeeme yemesue HeCe les keÀefuHele Demeu³ee®es
peeCeJesue. mel³ee®³ee Yetceerletve Hees<eCe nesTve Demel³e keÀefuHele mJele:®es ªHe Ie[Jeerle Demeles.
DeMeeJesUer l³eeuee mJeleb$e Demes J³eeqkeÌlecelJe oeKeJele Demeles. mel³e Je Demel³e Demes ³ee®es SkeÀ veeles
Demeles. DeÓgle keÀLee, veJeue keÀLee ³eeceOeerue peie JejJej Heenlee mel³eeHes#ee JesieUs Jeeìles. HeCe l³ee
meJe& efþkeÀeCeer J³ekeÌle nesCeeje ceeveJeer mJeYeeJe JeemleJe ceeveJeer mJeYeeJeeMeer meceeblej®e Demelees.
GHejeskeÌle Òe³eespevee®ee efJe®eej ne Jee®ekeÀefve<ì Òe³eespevee®³ee ¢<ìerves keÀjCes ¬eÀceÒeeHle þjsue.
3.1.5 %eeve
meeefnl³eeuee efMe#eCeele mLeeve osC³eele Deeues Deens. ns DeeHeCe ceeies Heeefnues Deens. efMe#eCee®es
cegK³e Òe³eespeve %eeve osCes ns Deens. l³eecegUs meeefnl³ee®es Òe³eespevener %eeve osCes ns DemeeJes Demes JeeìCes,
mJeeYeeefJekeÀ Deens. Òee®eerve keÀeUeHeemetve Jee*dce³e ns %eeve Deens. Demee ¢ef<ìkeÀesve DeveskeÀ Þes<þ
efJe®eejJebleebveer kesÀuesuee efometve ³eslees. YejlecegveeRveer DeeHeu³ee `veeìîeMeem$e' ³ee ûebLeele veeìkeÀeuee Heb®ece
Jeso Demes cnìues Deens. lej jepeMesKej ³eebveer DeeHeu³ee `keÀeJ³eceerceebmee' ³ee ûebLeele JesoefJeÐee,
leke&ÀMeeUe, JeeefCep³e, DeLe&Meem$e, Oece&MeeUe ³eeb®³eeyejesyej®e Heb®eceer meeefnl³eefJeÐee cnCetve meeefnl³ee®ee
ieewjJe kesÀuee Deens cecceìeves pes Òe³eespeve meebefieleues Deens l³ee Òe³eespeveeceO³es J³eJenej %eeve ns Òe³eespeve
meebefieleues Deens.
HeeM®eeÊ³e meeefnl³e efJe®eejeceO³esner ne ¢ef<ìkeÀesve þUkeÀHeCes efometve ³eslees. HeeM®eeÊ³e
meeefnl³e Meem$ee®ee pevekeÀ `De@efjmìe@ìue' ³eeves DeeHeu³ee `HeesSìerkeÌme' ³ee ûebLeele Jee*dce³eeletve Deevebo
efceUlees. l³ee®ee mebyebOe %eeveÒeeHleermeeþer Deens. meeefnl³eeletve pes %eeve efceUles, l³ee®ee opee&
FeflenemeeHes#ee Þes<þ Demelees. meeefnl³e ns %eeve Deens Je %eeve osCes ns l³ee®es Òe³eespeve Deens Demes
meebefieleues Deens. ns JeekeÌ³e pemes®³ee lemes mJeerkeÀejCes pejer keÀþerCe Demesue lejer Fefleneme, Yetieesue,
veerefleMeem$e, leÊJe%eeve Fl³eeoer DeLee&ves efJe<e³e%eeveMeeKee Deensle. l³ee DeLee&ves®e Jee*dce³eeuee
%eeveMeeKee cnCelee ³esCeej veener. ³ee %eeveMeeKeebceO³es p³ee He×leer®ee DeJeuebye keÀ©ve efJe<e³e neleeUuee
peelees. l³ee He×leer meeefnl³eele efomele veenerle. DeMee keÀesCel³eener efJe<e³ee®es %eeve osCes ne meeefnl³ee®ee
nslet, GÎsMe vemelees. keÀesCeerner Jee®ekeÀ SkeÀe efJeefMe<ì efJe<e³ee®es %eeve efceUefJeC³eemeeþer meeefnl³eekeÀ[s
JeUle veener. keÀjceCetkeÀ, DeeveboÒeeHleer ne osKeerue meeefnl³ee®ee nslet Demelees. p³ee uesKeveeletve
Jee®ekeÀeuee Deeveboe®ee, ceveesjbpevee®ee DevegYeJe ³esle veener. l³ee®³ee ef®elleJe=ÊeeRvee leuueerve keÀjC³ee®es
p³ee®³eele meeceL³e& veener, Demes uesKeve efkeÀleerner %eeveoe³eer Demeues lejer l³eebveer efvecee&Ce kesÀuesu³ee
meeefnl³eeuee keÀesCeerner meeefnl³e cnCet MekeÀCeej veener. meeefnl³eeÜejs®e ceeCemeeuee %eeve ÒeeHle nesles Demes
cnCeC³eele DeLe& veener. Meem$eer³e Jee*dce³eeleerue %eeve ns cenÊJee®es Deens. les keÀesCeer meebefieleues, keÀmes
meebefieleues les cenÊJee®es vemeles. cnCetve®e ns %eeve efpelekeÌ³ee Jemlegefve<þ, leke&Àmebiele He×leerves meebielee
³esF&ue lesJe{s DeeJeM³ekeÀ þjles. Jemlegefve<ìlee ne Meem$eer³e Jee*dce³ee®ee cenÊJee®ee efJeMes<e Deens. ner
Jemlegefve<þlee leke&Àmebiele jerleerves yeg×eruee Heìsue DeMee leNnsves ¬eÀceJeej ceeb[Ces ³eeuee Meem$eer³e
Jee*dce³eele cenÊJee®es mLeeve Deens. ef$ekeÀesCee®³ee leerve keÀesveeb®eer yesjerpe keÀeìkeÀesve Demeles. ns efme×
keÀjC³eemeeþer p³ee ÒeceeCes ¬eÀceJeej efJe®eej kesÀuee peelees. l³ee efJe®eejeleerue ¬eÀceJ³eJemLee leke&ÀMeg×
DemeeJeer ueeieles. ³ee efme×ebleeHe³e¥le DeeCeCeeN³ee Hee³eN³ee Jew®eeefjkeÀ Demeleele. l³ee yeg×eruee HeìCeeN³ee
DemeeJ³ee ueeieleele. l³eeHewkeÀer SKeeoer Hee³ejer pejer leke&Àmebiele vemeueer lejer lees efme×eble Keesìe efkebÀJee
53
DeHegje He[lees. HeCe DeMeer leke&ÀefOe<ìerlelee meeefnl³eele DeHesef#ele vemeles. keÀejCe l³ee®ee nslet JesieUe
Demelees.
meeefnl³e ner SkeÀ keÀuee Deens Je keÀesCel³eener keÀues®ee nslet pemee meeQo³ee&lcekeÀ DeeefJe<keÀej ne
Demelees. lees meeefnl³ee®ee nslet Demelees. Meem$eer³e meeefnl³eele uesKekeÀ %eevee®ee MeesOe IesC³eele iegbleuee
peelees. ne %eevee®ee MeesOe p³ee Yee<esÜejs lees Ieslees leer Yee<ee efleLes kesÀJeU meeOeve cnCetve Deeuesueer Demeles.
meble %eevesMJejeb®³ee %eevesMJejer uesKeveeceOetve %eevee®ee Peje Jeenle jenlees. keÀejCe les meeefnl³e
peeCeerJeHetJe&keÀ, GHeosMeelcekeÀ Demeu³eecegUs efleLes %eeve osC³ee®es keÀe³e& meceesj ³esles. ceesjesHebleeb®es
Dee³ee&Yeejle GHeosMe keÀjC³ee®es®e keÀe³e& keÀjles. l³eeletve Jee®ekeÀebvee %eeveepe&ve nesC³eeme ceole nesles.
SKeeÐee keÀJeerves megboj keÀefJelee efueefnueer. leer keÀefJelee %eeve osC³eemeeþer l³eeves efveefM®ele®e efueefnuesueer
vemeles.
meeefnl³eeletve peeCeJeCeejer mebJesoveelcekeÀlee Flej keÀueebceOeerue mebJesoveelcekeÀlesHes#ee DeeCeKeer

JesieUer Demeles. Òel³eskeÀ keÀuesceOetve %eevee®ee efJe<e³e meceesj ³esF&ue Demes veener. megboj ef®e$eebceO³es
efomeCeeje Deevebo JesieUe Demelees. DeeHeu³ee Heb®eWefê³eeb®³ee meene³³eeves JeemleJe peieele uesKekeÀeuee pees
DevegYeJe ³esle Demelees, peerJeve J³eJeneje®es pes DeeIeele l³ee®³ee ceveeJej Òeefleefyebefyele nesle Demeleele l³eeves
ÒeeHle Peeuesues DeekeÀueve MeyoebceOetve lees J³ekeÌle keÀjle Demelees. cnCetve®e uesKekeÀ Demees, Meem$e%e Demees
efkebÀJee meJe&meeceev³e ceveg<³e Demees JeemleJe peiee®es %eeve keÀ©ve osC³ee®ee Heb®eWefê³eebHes#ee JesieUe ceeie&
l³ee®³eepeJeU vemelees. l³ee®³ee DeeOeejs®e DeeHeu³eeuee peiee®eer DeesUKe nesle Demeles. uesKekeÀeuee
nesCeejer ner DeesUKe ÒeecegK³eeves YeeJeefvekeÀ HeeleUerJej®eer Demeles. %eevee®³ee HeeleUerJej®eer vemeles. efle®ee
mebyebOe %eevee®³ee meeQo³e& mebJesovee peeie=le keÀjC³eemeeþer Demelees. Jemeble $eÝletceO³es Pee[ebvee HeesHeìer
jbiee®eer HeeueJeer HegÀìles. ³esLeerue jbiee®eer peeCeerJe, %eeve Je ceeefnleer osC³eemeeþer Deens. HeCe ns efnjJesefnjJes
ieej ieeueer®es ³ee jbiee®eer peeCeerJe DeMee ÒekeÀej®es %eeve osC³eemeeþer vemetve l³ee jbiemebJesoves®³ee DeeOeejs
ceveeleerue YeeJe peeie=le keÀjCeejs Demeles. l³eecegUs meeefnl³ee®es Òe³eespeve %eeve osC³eemeeþer Demeles. Demes
cnCeCes Oee[mee®es þjsue.
3.1.6 veerleer
veerleer ns SkeÀ peerJeveJeeoer Òe³eespeve cnCetve l³ee®³eekeÀ[s Heenlee ³esF&ue. ³esLes SkeÀe cenÊJee®³ee
DeeefCe iegbleeiegbleer®³ee mecem³es®ee efJe®eej keÀjCes ³eesi³e nesF&ue. meeefnl³ee®ee ceeveJeer peerJeveeMeer keÀesCelee
mebyebOe ³eslees. ³eeJej veerleer®ee mebyebOe keÀe³e? ns ceeveCes Gef®ele þjsue. ’veerleer ner cetuele: meeceeefpekeÀ
Ieìvee Deens.“ meceepee®³ee megJ³eJeefmLele OeejCesmeeþer efJeefOeefve<esOeelcekeÀ Demes pes efve³ece Deiej yebOeves
meceepeekeÀ[tve efvecee&Ce kesÀues peeleele. l³eebvee meeceev³eHeCes efveleercetu³es Demes cnCeeJe³eeme njkeÀle veener.
jece®ebê iee[ieerU ³eebveer ceeb[uesu³ee ³ee celee®ee HejeceMe& Iesleu³eeme veerleer®ee efJe®eej meceepee®³ee
megJ³eJeefmLele OeejCesmeeþer®es efve³ece yebOeves Demee efJe®eej keÀjCes meeefnefl³ekeÀ ¢<ìerves les ³eesi³e osKeerue
þjsue. Hejbleg veerleeruee SkeÀ JewefMJekeÀ ªHe ÒeeHle Peeu³eeves osMe keÀeueHejlJes leer yeoueles. Òel³eskeÀ osMeele
veerleer®es mJeªHe JesieUs Deens. veerleer®ee kesÀJeU meeceeefpekeÀ peerJeveeMeer mebyebOe vemetve veerleer ne efJeMJee®³ee
cegUeMeer Demeuesu³ee ®ewlev³e MekeÌleer®ee DeeefJe<keÀej Deens. Demesner Deeûeneves ÒeefleHeeove keÀjCeejs
DeelceJeeoer efJe®eejJeble Deensle. Oece&peerJeveeefMeJee³e veerleer efpeJeble jent MekeÀle veener, Demes ³eeb®es efveefM®ele
cele Deens.
54
meeefnl³ee®³ee Deiej keÀues®³ee ¢<ìerves efJe®eej keÀjleevee DeeHeCeeme kesÀJeU meeceeefpekeÀ
efveleercetu³eeb®ee®e efJe®eej keÀjeJee ueeiesue. Jej veceto kesÀu³eeÒeceeCes Dee®eej ÒeOeeve, keÀce&keÀeb[elcekeÀ
veerleerefve³ece osMekeÀeueceeveeves yeoueleele. HeCe ³ee efve³eceeb®³ee cegUebMeer MeeÍJele DeMeer cetu³es Demeleele.
mel³e, Òesce, Deefnbmee, l³eeie ner efveleercetu³es Deensle. meeefnefl³ekeÀ meeefnl³eke=Àleer efueefnlees. l³ee®eJesUer l³ee
meeefnl³eke=Àleerle J³ekeÌle Peeuesu³ee YeeJeYeeJeveeb®³eeÜejs meeefnefl³ekeÀe®eer meeefnl³eke=Àleer veweflekeÀles®es [esme
vekeÀUle Heepele Demeles. keÀueeJebleeves meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer DeesUKetve DeeHeu³ee keÀues®ee DeeefJe<keÀej
keÀje³euee nJee. meeefnl³e Jee®eve keÀjle Demeleevee Jee®ekeÀ l³eele jceceeCe nesle Demelees. keÀJeeR®³ee,
uesKekeÀe®³ee YetefcekesÀMeer lees mecejme Peeuesuee Demelees. ³ee YetefcekesÀJe©ve J³eeJeneefjkeÀ peerJeveele Hejle
³esleevee l³ee®es J³eeqkeÌlelJe mebHeVe Peeuesues Dee{Ules. l³ee®³ee YeeJevee GoeÊe yeveleele. l³eeuee DeJeCe&veer³e
Demee Deevebo Peeuesuee Demelees. ³ee Ieìvesuee GÎsMetve J³eJeneje®³ee HeeleUerJej DeeHeCe cee$e cnCelees keÀer,
meeefnl³e Jee®evee®es %eeve efceUles. Deevebo ÒeeHle neslees. veerleer®³ee yeeyeleerle Depetve SkeÀ efJe®eej Heg{s ³eslees.
megjsMe Oee³eieg[W®³ee celes ’veerleerlJee®es Oe[s osCes ns meeefnl³ee®es keÀece veener. meeefnl³ee®³ee DevegYetleerletve
Jee®ekeÀeuee DeeHeesDeeHe®e keÀener veerleerle peeCeJeues Je meeefnl³eke=Àleer®ee SkeÀ keÀueeke=Àleer cnCetve lees l³ee
peeCeerJesletve efJe®eej keÀª ueeieuee, lej les GodyeesOeve meeLe& Peeues Demes cnCelee ³esF&ue. Jee®ekeÀe®³ee
cevee®ee ÒeJeeme ³eeyeeyeleerle keÀmee neslees ns HeenCes cenÊJee®es Deens. meeefnl³eeletve veerleerleÊJeekeÀ[s Je
veerleerleÊJeekeÀ[tve Hegvne meeefnl³eeke=ÀleerkeÀ[s Demee ne oesve efyebotceOeerue ognsjer ÒeJeeme Deens.“ GHejeskeÌle
cele efJe®eejele Iesleu³eeme efueefnCeeje meeefnefl³ekeÀ DeeefCe Jee®eCeeje Jee®ekeÀ oesneW®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve
veweflekeÀles®ee efJe<e³e Heg{s ³eslees. ceeveJeer peerJeve megmebmkeÀeefjle Je veerleercetu³eeb®ee efJe®eej keÀ©ve peieleevee
megJ³eJeefmLele peieC³ee®eer MeeMJeleer osCeejs meeefnl³e veweflekeÀles®³ee peJeUHeeme peeCeejs meeefnl³e Demeles,
Demes cnCelee ³esF&ue. Demee veweflekeÀles®ee meJee¥ieerCe ¢<ìerves efJe®eej keÀjleevee Oeeefce&keÀ, Jeieea³e DeeefCe
JewefMJekeÀ HeeleUerJej efle®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. Hejbleg DeeHeCeebme meeefnl³eeleerue veweflekeÀles®ee efJe®eej
keÀjeJe³ee®ee Demeu³eeme veweflekeÀlee oesvner HeeleUerJej Demeles Demes cnCeeJes ueeiesue. veerleer ns Òe³eespeve
uesKekeÀefve<þ Deens Demes cnCeCes Oee[mee®es þjsue.
3.1.7 yeebefOeuekeÀer
meeefnl³eefveefce&leer®³ee Òeef¬eÀ³esle meeefnefl³ekeÀ meeefnl³eke=Àleer le³eej keÀjlees. ner meeefnl³eke=Àleer

efvecee&Ce Peeu³eeveblej Jee®ekeÀeves leer Jee®eueer Deiej ve Jee®eueer lejer uesKekeÀe®ee GÎsMe meeceeefpekeÀ
yeebefOeuekeÀer®ee Demelees. DeeHeCe p³ee meceepeele jenlees, yemelees, Gþlees, JeeJejlees, DeeHeCe l³ee
meceepee®es keÀenerlejer osCes ueeielees, l³ee meceepee®es DeeHeu³eeJej Deveble GHekeÀej Deensle. l³ee
meceepeecegUs DeeHeCe Ie[uees l³ee meceepeeefJe<e³eer uesKekeÀe®³ee ceveeceO³es SkeÀ ÒekeÀej®ee Deeoj Je
menevegYetleer Demeles.
meeefnl³e uesKeveeceO³es meeefnl³ekeÀej DeeHeu³eeuee YeeJeuesu³ee DevegYeJeefJeMJee®ee efJe<e³e

meeefnl³eele jsKeeìC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. DeeHeu³ee meceepeeleerue HejbHejsvegmeej ®eeuele Deeuesu³ee
efJeIeelekeÀ ®eeueerjerleer Demeesle Jee meceepe efJeIeelekeÀ DemebK³e efJe<e³e Demeesle l³eeb®ee efyecees[
keÀjC³eemeeþer Je meceepe ³eesi³e l³ee efoMesuee ³esC³eemeeþer DeeefCe meceepe HeefjJele&ve nesC³eemeeþer pes uesKeve
kesÀues peeles les SkeÀe peyeeyeoejerves Je DeeHeCe meceepee®es keÀenerlejer osCes ueeielees cnCetve yeebefOeuekeÀer ceevetve
yejs®e meeefnefl³ekeÀ meeefnl³e uesKeve keÀjerle Demeleele. Yee. je. leebyes SkeÀe keÀefJelesle cnCeleele,
55
peveHeUYej cnCeleerue
ne³e ne³e
ceer Deelee jenerue keÀe³e& keÀe³e
keÀJeeruee keÀefJeles®³ee ceeO³eceeletve DeeHeCe ³ee meceepee®es keÀenerlejer osCes ueeielees ns oMe&Jee³e®es
Deens. ceeCetme ce=le Peeu³eeveblej l³ee®³ee ceeies l³ee®es keÀe³e& jenCes DeeJeM³ekeÀ Deens. lees l³ee meceepeeMeer
yeebOeerue jenCes Hemeble keÀjlees. meeefnl³eeceO³es 1945 veblej Go³eeuee Deeuesues DeveskeÀ meeefnl³eÒeJeen
p³eele ieebOeerJeeo, ceekeÌme&Jeeo, veJeje<ìêr³e, peve, m$eerJeeo, ûeeceerCe, oefuele, DeeefoJeemeer Deeoer Deensle
l³eeb®ee GÎsMe meceepeeleerue JeemleJeeJej DeeOeeefjle meeefnl³e uesKeve nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens ne Deens.
pes meeefnl³e ceveesjbpeveemeeþer efueefnuesues Demeles l³ee®ee meeceeefpekeÀ cetu³eebMeer keÀe[ercee$e

mebyebOe vemelees. l³eecegUs meeefnl³e uesKeve keÀjleevee 1960 veblej KeN³ee DeLee&ves yeebefOeuekeÀer®³ee
GÎsMeeves meeefnefl³ekeÀ uesKeve keÀ© ueeieuee, Demes cnCelee ³esF&ue. keÀJeer veeceosJe {meeU `mJeeleb$³e' ³ee
DeeHeu³ee keÀefJelesle cnCeleele,
`HebOeje Dee@iemì SkeÀ mebMe³eemHeo cenekeÀeJ³e Yeiees<þ

mJeeleb$³e kegÀþu³ee iee{Jeer®eb veeJe Deens
jecejep³ee®³ee efkeÀleJ³ee Iejele DeeHeCe -ne-leesle
GÃiece efJekeÀeme Gb®eer mebmkeÀej mebmke=Àleer
kebÀ®ee cetueYetle DeLe& mJeeleb$³ee®ee'2
mJeeleb$³e efceUtve SJe{er Je<ex HetCe& Peeueer lejer Depetve Heejleb$³eele Demeu³eeves keÀJeerves Lesì ÒeMve
efJe®eejuee Deens. ns DeelceYeeve Deeues Deens. Hejbleg ns ÒeMve JeejbJeej efvecee&Ce nesleele. ns Kejs Demeues lejer
les ÒeMve DeeHeCe efJe®eejCes DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀejCe efpeLes DeeHeCe pevceuees, efleLeu³ee meceepeeMeer DeeHeCe
yeebOeerue DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Demes®e ÒeMve {meeUebveer efveiejieÆ DeMee ÒemLeeefHele meceepeJ³eJemLesuee
efJe®eejues Deensle. SkeÀe DeLee&ves ner l³eeb®eer meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer®e Deens. oefuele, ûeeceerCe DeeefCe
ñeerJeeoer meeefnl³eeves ³ee yeebefOeuekeÀerletve®e ceeCemee®³ee meeefnefl³ekeÀeuee Kejer DeesUKe efceUJetve efoueer.
l³eebvee uesKeveemeeþer efJeefJeOe HeeleUîeebJej®es HegjmkeÀej efceUeues®e Hejbleg JeemleJee®ee HejeceMe& IesCeejs
meeefnl³e cnCetve ns meeefnl³e Òeefme×er HeeJeues ns osKeerue Kejs Deens. ne peerJeveefJe<e³ekeÀ ¢ef<ìkeÀesve ceeveJeer
peerJeveele mecelee, mJeeleb$³e, v³ee³e DeeefCe yebOeglee ³eeb®ee HegjmkeÀej keÀjCeeN³ee DeeefCe l³ee Dee[ ³esCeeN³ee
meJe& J³eJemLesuee vekeÀej osCeeje Deens. ne ¢ef<ìkeÀesve J³ekeÌleerJ³ekeÌleeRleerue meewneo& peHeCeeje DeeefCe
J³eJemLee G×Jemle keÀjCeeje Deens. cnCetve®e oefuele meeefnl³eele meg[e®es ef®e$eCe HeÀejmes ÒeYeeJeerHeCes ³esle
veener. l³eeSsJepeer og:Ke Yeesiee®es DeeefCe Jesoves®es ef®e$eCe leerJe´ GlkeÀì ªHeele ³esles. ceeCemeeleu³ee
yeg×erÒeeceeC³eeJej oefuele meeefnl³e efJeMJeeme þsJeles. yeebefOeuekeÀer ³ee Heoe®ee oefuele meeefnl³ee®³ee meboYee&le
oesve He×leerves efJe®eej keÀjlee ³eslees. pees oe©Ce DevegYeJe uesKekeÀeves Iesleuee l³ee®³ee ÒekeÀjCeele
DeefYe©®eer mebkesÀle, veweflekeÀ mebkeÀuHevee ³eeb®ee De[mej ³eslees. ne De[mej Pegiee©ve ÒeeceeefCekeÀHeCes
DevegYeJe J³ekeÌle keÀjC³ee®es Oee[me oeKeefJeCes Demee yeebefOeuekeÀer ³ee Heoe®ee DeLe& Deens. ³ee yeebefOeuekeÀer®ee
mebyebOe DeeefJe<keÀej mJeeleb$³eeMeerner ueeJelee ³esF&ue.
keÀJeer kegÀmegceeûepeebveer yeebefOeuekeÀer SsJepeer meeefceuekeÀer Demee Meyo JeeHejuee Deens. yeebefOeuekeÀer
mJeerkeÀejCeejs les uesKekeÀ DeeefCe ve mJeerkeÀejCeejs les meeefnefl³ekeÀ DeMeer Jeie&Jeejer J³ebkeÀìsMe cee[iegUkeÀj
56
keÀjleele. Hejbleg yeebefOeuekeÀer®³ee leÊJee®es cetU GiecemLeeve ceekeÌme&Jeeoele Deens. meeceeefpekeÀ Jele&veeMeer
yeebefOeuekeÀer HelkeÀjCes ner SkeÀ SsefleneefmekeÀ iejpe Deens. ogmeN³ee cene³eg×eveblej DeeHeu³ee osMeele
PeHeeìîeeves DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe Peeues. l³eeves Menjs DeeefCe Kes[er ³eeleerue Deblej peJeUpeJeU mebHeg<ìele
Deeues. Gueì pes DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ®eeuet Deens. l³eecegUs DeeefLe&keÀ efJe<eceles®ee leesue Jee{lees Deens DeeefCe
Kes[îeeb®³ee peerJeeJej ®ebieUJeeoer mebmke=Àleer HeÀesHeÀeJeles Deens. ³ee ®ebieUJeeoer mebmke=Àleeruee HeefjJele&veeMeer
yeebefOeuekeÀer HejJe[Ceej veener. Mees<eCe ne ûeeceerCe peerJeveeuee ûeemeCeeje MeeHe Deens. l³eeefJe©× ue{e
ûeeceerCe meeefnl³eeletve DeeefJe<ke=Àle Peeuee Heeefnpes.
cenelcee HegÀues ³eebveer efJeÐee ne HeefjJele&vee®ee DeeOeej Deens, ns peeCeues nesles. efJe%eeveefve<þsves
ûeeceerCe peerJevee®es ªHe yeoueCeej Deens. Mesleer DeeefCe MeslekeÀN³ee®ebs Je Meslecepegjeb®es Þece uegìtve
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe keÀjCeejer meceepeJ³eJemLee yeoueueer Heeefnpes. DeMeer YetefcekeÀe ûeeceerCe meeefnl³eeves
Iesleueer. HeefjJele&vee®eer veeboer meeefnefl³ekeÀeves GjeMeer yeeUietve uesKeve kesÀu³eeme ûeeceerCe uesKekeÀebvee
yeebefOeuekeÀer mJeerkeÀe©ve keÀ© efoues lej®e ¬eÀebleer nesF&ue. ns osKeerue lesJe{s®e Kejs Deens. FLes meJee&le
cenÊJee®eer yeeye cnCepes yeebefOeuekeÀer ns Òe³eespeve HetCe&le: uesKekeÀefve<þ Òe³eespeve Deens. Demes cnCelee
³esF&ue.

1) ueefuele meeefnl³ee®es Òe³eespeve mHe<ì keÀje.
3.1.8 meceejesHe
meeefnl³ee®³ee Òe³eespevee®ee Oeeb[esUe Iesle Demelee ueewefkeÀkeÀ efceUefJeC³eemeeþer uesKekeÀ

meeefnl³eefveefce&leer keÀjleevee®ee meeefnl³eele ³esCeejer mel³elee He[leeUCeer keÀjC³eemeeþer mel³e, %eeve,
veerleer, yeebefOeuekeÀer ³ee Òe³eespeveeb®ee efJe®eej JejerueÒeceeCes keÀjlee ³eslees. mel³e, %eeve ns Jee®ekeÀefve<þ
Òe³eespeve Deens. lej veerleer ns uesKekeÀefve<þ Òe³eespeve Deens. yeebefOeuekeÀer ns osKeerue uesKekeÀefve<þ Òe³eespeve
Deens.
3.1.9 meboYe&
1) iee[ieerU, jece®ebê meoeefMeJe : `keÀeJ³eMeem$eoerHe' eflemejs cegêCe peevesJeejer 1979, He=. 35

2) Oee³eieg[s, megjsMe : `meeefnl³e efJe®eej', mvesnJeOe&ve ÒekeÀeMeve, HegCes, le=leer³eeJe=Êeer - 26 Dee@keÌìesyej,
2001, He=. 33.
57
3.10 mJeeO³ee³e
1) Òe³eespeve cnCepes keÀe³e les meefJemlej efuene.

2) meeefnl³ee®³ee Òe³eespeve efJe®eejeleerue %eeve DeeefCe veerleer ³ee mebkeÀuHevee GoenjCeemen efJeMeo keÀje.
3) Òe³eespeve efJe®eejele `yeebefOeuekeÀer' ®es mLeeve cenÊJeHetCe& keÀmes Demes les meebiee.
4) meeefnl³ee®³ee Òe³eespeve efJe®eejeleerue ueewefkeÀkeÀleeJeeoer YetefcekesÀ®es efJeMues<eCe legce®³ee Meyoeble keÀje.
5) meeefnl³eeletve Òeefleefyebefyele nesCeeN³ee `mel³ee®es' mJeªHe vescekesÀ keÀmes Demeles les meesoenjCe efuene.

58
IeìkeÀ 3.2
meeefnl³ee®es Òe³eespeve
IeìkeÀ j®evee :
3.2.1 ÒemleeJevee
3.2.2 GefÎ<ìîes
3.2.3 meeefnl³ee®es Òe³eespeve cnCepes keÀe³e?
3.2.4 ueewefkeÀkeÀleeJeeo / peerJeveJeeo
3.2.5 mJee³eÊeleeJeeoer YetefcekeÀe
3.2.6 cejeþerleerue mJee³eÊeleeJeeoer Òe³eespeveefJe®eej
3.2.7 meeQo³e&efveefce&leerleerue keÀuesmeeþer keÀuee ner YetefcekeÀe
3.2.8 meceejesHe
3.2.9 meboYe&ûebLe
3.2.10 mJeeO³ee³e
3.2.1 ÒemleeJevee ë
ceeieerue IeìkeÀele DeeHeCe meeefnl³ee®es Òe³eespeve cnCepes keÀe³e ³ee®ee efJemle=le Dee{eJee Iesleuee
Deens. ne Dee{eJee Iesle Demeleebvee uesKekeÀ keÀe efueefnlees nsner efJeMeo keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. mel³e,
%eeve, veerleer, yeebefOeuekeÀer ³ee Òe³eespeveeb®ee meeefnl³eefveefce&leer®³ee Debieeves efJe®eej keÀjerle Demeleebvee l³eeb®es
cenÊJener DeOeesjsefKele kesÀues Deens. Òemlegle ÒekeÀjCeele DeeHeCe Òe³eespeveefJe®eejeb®³ee Deveg<ebieeves DeeCeKeer
keÀener cenÊJee®³ee mebkeÀuHeveeb®ee Oeeb[esUe IesCeej Deenesle. cejeþer Yee<esleerue®e veJns lej SketÀCe meieÈ³ee
Yee<eebceOeerue meeefnl³eJ³eJeneje®³ee ¢<ìerves ³ee mebkeÀuHevee keÀMee cenÊJee®³ee Deensle ³ee®ee meefJemlej
efJe®eej DeeHeu³eeuee ³esLes keÀje³e®ee Deens.
`Òe³eespeve' ³ee meb%esuee He³ee&³eer cnCetve `nslet', `GefÎä', `meeO³e' DeMee meb%ee JeeHeju³ee
peeleele. ’keÀeJ³e efveefce&leer®³ee JesUer pees nslet meeefneql³ekeÀeves eEkeÀJee keÀJeerves ceveele Oejuesuee Demelees
l³eeuee®e meJe&meeOeejCeHeCes `Òe³eespeve' Demes cnCeleele.“ DeLee&le, `Òe³eespeve' Je `keÀe³e&' Jee `HeefjCeece'
³ee meb%eeb®ee DeveskeÀoe SkeÀ$e GHe³eesie kesÀuee peele Demeuee lejer l³ee oesneWceO³es SkeÀ Yeso Deens. lees
cnCepes Òe³eespeve ns keÀe³ee&®³ee leeefke&ÀkeÀ¢äîee DeeOeer Demeles DeeefCe keÀe³e& ns Òe³eespevee®³ee veblej Demeles.
ceeveJee®³ee meJe&®e ÒeJe=Êeer (ke=Àleer) keÀener vee keÀener lejer Òe³eespeve [esÈ³eebmeceesj þsJetve kesÀu³ee peeleele.
meeefnl³e J³eJenejner ³eeuee DeHeJeeo veener. keÀejCe meeefnl³e J³eJeneje®³ee ÒeejbYeer DeeefCe Debefleceleë
ceeCetme®e Demelees. DeMee ³ee Òe³eespevee®ee efJe®eej DeeHeu³eeuee uesKekeÀe®³ee DeeefCe Jee®ekeÀe®³ee Debieeves
keÀjlee ³eslees. ³ee efJe<e³eer [e@. ³eMeJeble ceveesnj cnCeleele l³eeÒeceeCes, ’meeefneql³ekeÀ meeefnl³eefveefce&leer keÀe
59
keÀjlees DeeefCe Jee®ekeÀ Jee DeemJeeokeÀ ³ee meeefnl³ee®ee DeemJeeo keÀe Ieslees? cnCepes uesKekeÀiele Òe³eespeve
DeeefCe Jee®ekeÀiele Òe³eespeve ³eener mJeªHeele Òe³eespeveefJe®eej keÀjeJee ueeielees.“
Òe³eespeveeyeodoue DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce nesle Demeleele. SKeeoîee Jemlet®es SkeÀ®e SkeÀ Òe³eespeve
Demeles keÀer efle®eer SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ Òe³eespeves Demeleele? Jemlet®es SkeÀ ÒecegKe Òe³eespeve Je Dev³e og³³ece
Òe³eespeves Demes Demeles keÀe? Jemlet®es Òe³eespeve meboYee&ÒeceeCes, keÀeUeÒeceeCes yeoueles keÀer yeouele veener?
Fl³eeoer meeefnl³ee®³ee Òe³eespeveemeboYee&lener Demes keÀener ÒeMve GHeefmLele nesle Demeleele. meeefnl³ee®es
Òe³eespeve SkeÀ®e SkeÀ DemeeJes Demes DeeHeu³eeuee Jeeìle Demeues lejer meeefnl³e p³ee ceeCemeebveer efvecee&Ce
kesÀuesues Demeles l³eeb®³ee Òel³e#e peerJeve peiele Demeleebvee JesieJesieÈ³ee YetefcekeÀe DeeefCe peerJeve ¢ef<ìkeÀesve
Demeleele. ³ee YetefcekeÀe®e l³eeb®³ee uesKevee®³ee Òe³eespeve þjle Demeleele. l³eecegUs meeefnl³ee®eer JesieJesieUer
Òe³eespeves meebefieleueer peeleele.
3.2.2 GÎsMe
1) meeefnl³eeleerue Òe³eespeve efJe®eejeleerue peerJeveJeeoer YetefcekeÀe mecepeeJetve IesCes.

2) Òe³eespeve efJe®eejeleerue mJee³eÊeleeJeeoer mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
3) meeQo³ee&efveefce&leerleerue keÀuesmeeþer keÀuee ner YetefcekeÀe mecepeeJetve IesCes.
3.2.3 meeefnl³ee®es Òe³eespeve cnCepes keÀe³e?
keÀueeefveefce&leer, keÀuee Je keÀueevegYeJe ³eeb®³ee mJeªHee®ee MeesOe Iesleevee pes JesieJesieUs efJe®eej Jee
Jeeo efvecee&Ce nesleele. ³ee meJee&ceO³es SkeÀ meceeve Debleëmeg$e efomeles. ns Deble:met$e keÀues®es mJeªHe,
Òe³eespeve Jee keÀe³e& ³eeb®³eeMeer Òel³e#eHeCes Jee DeÒel³e#eHeCes efveieef[le Demeles. keÀues®es mJeeleb$³e, keÀues®eer
yeebefOeuekeÀer Jee keÀues®eer HeÀueÞegleer Demee keÀesCeleener ÒeMve Demeuee lejerner ³ee meJe& ÒekeÀej®³ee keÀues®ee,
keÀueeke=Àleer®ee nsleg keÀesCelee Demelees. ne ÒeMve Devegm³etle Demelees. GoenjCeeLe&, keÀuee HetCe&HeCes mJeleb$e
Demeles, DeMeer YetefcekeÀe Iesleueer lej keÀues®es Òe³eespeve meeQo³e&efveefce&leer keÀjCes, meeQo³e&mebJeOe&ve keÀjCes ns®e
Deens, Demes cnCeeJes ueeieles.
keÀues®ee/meeefnl³ee®ee nslet Jee Òe³eespeve Demes cnCeleevee DeeHeu³eeuee vescekesÀ keÀe³e DeefYeÒesle
Demeles? keÀueeJeblee®es efveefce&leerÒe³eespeve, jefmekeÀeb®es keÀueevegYeJee®es Òe³eespeve Je keÀueeke=Àleer®es Òe³eespeve
³eebleerue vescekesÀ keÀesCeles Òe³eespeve DeeHeu³eeuee DeefYeÒesle Demeles? keÀues®es Òe³eespeve cnCeleevee DeeHeu³eeuee
keÀueeke=Àleer®es Òe³eespeve DeefYeÒesle Deens. efle®³ee yeensj peeTve DeeHeu³eeuee keÀues®³ee, meeefnl³ee®³ee
Òe³eespeve-keÀe³ee&®ee efJe®eej keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee veener.
keÀues®³ee eEkeÀJee meeefnl³ee®³ee Òe³eespeveeyeeyele oesve J³eeHekeÀ ¢efäekeÀesCe, mew×eefvlekeÀ YetefcekeÀe

HeeneJe³eeme efceUleele. ³ee YetefcekeÀe ueewefkeÀkeÀleeJeeo Jee peerJeveJeeo DeeefCe mJee³eÊeleeJeeo Jee keÀueeJeeo
Jee DeueewefkeÀkeÀleeJeeo cnCetve DeesUKeu³ee peeleele. DeeHeu³ee SketÀCe peerJeveeceO³es, DevegYeJeebceO³es
meeQo³ee&®es / keÀues®es, He³ee&³eeves meeQo³ee&vegYeJee®es / keÀueevegYeJee®es Òe³eespeve keÀe³e, mLeeve keÀe³e, cnCepes®e
ne DevegYeJe DeeHeCe keÀe Ieslees ne ÒeMve ueewefkeÀkeÀleeJeeo Je mJee³eÊeleeJeeo ³ee oesve J³etneb®³ee keWÀêmLeeveer
Deens. JesieÈ³ee ÒekeÀejs meebiee³e®es lej meceûe ceeveJeer peerJeveele keÀues®es Òe³eespeve keÀe³e ³ee keWÀêJeleea
60
ÒeMveeJej p³ee oesve HejmHejefJejesOeer YetefcekeÀe Iesleu³ee peeleele. l³eeletve®e ns oesve mebkeÀuHeveeJ³etn efvecee&Ce
Peeues Deensle. ³ee oesvner mebkeÀuHeveeJ³etneb®es mJeªHe keÀe³e Deens, les DeeHeCe ¬eÀceMeë mecepeeJetve IesT³ee.
HeeM®eeÊ³e HejbHejsle ceeveJeer peerJevee®eer leerve ÒecegKe Debies ceeveueer peeleele. %eeve, veerleer Je
meeQo³e& ner leer leerve Debies nesle. [veerleer Je J³eJenej ³ee oesvneR®ee efveoxMe J³eJenejelcekeÀlesle
(practical) kesÀuee peelees. ³eeKesjerpe DeeeqlcekeÀ mJeªHee®es vemeuesues kesÀJeU Fbefê³eeb®³ee HeeleUerJejerue
DevegYeJener ceeveJeer peerJeveele Demeleele. ³eeuee mebJesoveemegKe Demes cnCelee ³esF&ue.] ceeveJeer peerJevee®³ee
³ee eflevner Debieeb®ee, #es$eeb®ee SkeÀceskeÀebMeer mebbyebOe Deens keÀe, Demeu³eeme lees keÀesCel³ee ÒekeÀej®ee mebyebOe
Deens, Demee ÒeMve efvecee&Ce neslees. ³eebHewkeÀer keÀesCelesner #es$e mJee³eÊe Deens Demes cnCee³e®es Demeues lej
ogmeN³ee oesve #es$eebMeer l³ee®ee mebbyebOe veener. l³ee #es$eebleerue mebkeÀuHevee ³ee efJeefMeä #es$eele DeÒemlegle
Deensle, DeMeer YetefcekeÀe I³eeJeer ueeieles. cnCepes®e meeQo³ee&®es #es$e mJee³eÊe Deens, DeMeer YetefcekeÀe I³ee³e®eer
Demesue lej DeLee&le %eevee®³ee veerleer®³ee #es$eebleerue mebkeÀuHevee cetu³eb ³ee #es$eele DeÒemlegle Deensle, DeMeer
YetefcekeÀe I³eeJeer ueeieles. ns®e %eeve DeeefCe veerleer ³ee #es$eeb®eer mJee³eÊelee ÒemLeeefHele keÀjleevee keÀjeJes
ueeieles.
3.2.4 ueewefkeÀkeÀleeJeeo / peerJeveJeeo ë
DeeHeu³eemeceesjerue ÒeMve meeefnl³ee®es Òe³eespeve keÀe³e Deens? keÀe³e DemeeJes? ne Deens.

ueewefkeÀkeÀleeJeeoer YetefcekeÀe IesCeejs Demes ceeveleele keÀer %eeve, veerleer ³ee peerJevee®³ee meeQo³ee&Kesjerpe Dev³e
#es$eebleerue cetu³emebkeÀuHevee keÀues®³ee, meeQo³ee&®³ee #es$eele Òemlegle Deensle. kesÀJeU meeQo³e& efveefce&leer keÀjCes
ne keÀues®ee nslet vemetve peerJevemebJeOe&ve keÀjCes nsner efle®es SkeÀ ÒecegKe Òe³eespeve Deens. l³eecegUs®e keÀuee
mJee³eÊelee Demeles leer ce³ee&efole Demeles. keÀueeke=Àleer®eer pe[CeIe[Ce, efle®eer yeebOeCeer keÀuee #es$eeleerue
efve³eceebyejesyejerves®e %eeveelcekeÀ, veweflekeÀ cnCepes DeeMe³eelcekeÀ efve³eceebveer, leÊJeebveerner nesle Demeles.
meeefnl³eemeejK³ee DeeMe³e³egkeÌle keÀues®³ee meboYee&le ns efJeMes<e efometve ³esles. keÀues®ee DevegYeJener
DeueewefkeÀkeÀ mJeªHee®ee®e Demelees Demes veener. efJeMes<eleë DeeMe³e³egkeÌle keÀueebyeeyele ne DevegYeJe ³eslees keÀer
keÀueevegYeJe DeeefCe peerJeveevegYeJe ³eeble iegCeelcekeÀ Yeso vemetve lees mebK³eelcekeÀ mJeªHee®ee Yeso Deens.
cnCepes®e keÀueevegYeJe ne DeefOekeÀ leerJe´, DeefOekeÀ GlkeÀì, DeefOekeÀ mebIeefìle mJeªHee®ee DevegYeJe
Demelees. meeefnl³e ns kesÀJeU meeQo³e&efveefce&leer keÀjle veener, les kesÀJeU efJeefMeä ÒekeÀej®ee Deevebo osle veener
lej les peerJevemebJeOe&vener keÀjles, Demes cnCeleevee ueewefkeÀkeÀleeJeeoîeebvee vescekesÀ keÀe³e DeefYeÒesle Demeles?
heejbHeeefjkeÀ Òe³eespeve efJe®eejele meeefnl³e `yeesOe' osles Demes ceeveues Deens. `yeesOe' ³ee HeejbHeefjkeÀ meb%esle
%eeve Je veerleer ³ee oesneW®ee meceeJesMe keÀjlee ³eslees. `yeesOe' ³ee meb%escegUs DeeHeCe yeesOeJeeoer (didactic)
YetefcekeÀe Ieslees Deenesle, Demes DeveskeÀ meceer#ekeÀebvee Jeeìles. l³eecegUs DeeHeCe meeefnl³e ns SkeÀ veJeer ¢äer
osles, Demes cnCet ³ee. ner ¢<ìer %eeveelcekeÀ Demesue eEkeÀJee veweflekeÀ Demesue.
%eeve osCes ns meeefnl³ee®es SkeÀ Òe³eespeve Deens. ner YetefcekeÀe DeveskeÀ meeefnl³eceerceebmekeÀebveer
Iesleueer Deens. meeefnl³eke=ÀleercegUs %eeve efceUles Demes cnCeleebvee efle®³eecegUs ceeefnleer ueeYeles. Jee®ekeÀ
yengÞegle neslees. l³eeue J³eJenej%eeve ueeYeles. DeejMeeleerue ÒeefleeEbyeyeeÒeceeCes l³eeuee meceepee®es %eeve
ueeYeles. peerJevee®ee HegveëÒel³e³e ³eslees. Demee ce³ee&efole DeLe& DeveskeÀebvee DeefYeÒesle Demelees. Hejbleg DeveskeÀ
meceer#ekeÀebveer met#ce mJeªHeelener ³ee YetefcekesÀ®eer ceeb[Ceer kesÀueer Deens. meeefnl³eeves %eeve oîeeJes. cnCepes®e
mel³ee®es, JeemleJee®es, peerJevee®es oMe&ve Ie[JeeJes Demes ³ee YetefcekesÀle meebefieleues peeles. meeefnl³e %eeve osles
61
³ee®ee meJe&meeOeejCe keÀesCelee DeLe& DeeHeu³eeuee DeefYeÒesle Demelees? meeefnl³e ns DeeHeu³eeuee ceeveJeer
cevee®es, mJeYeeJee®es, DeveskeÀefJeOe ceeveJeer mebyebOeeb®es, ceeveJeer meceepee®es, mebmke=Àleer®es Demes DeveskeÀ Je
efJeefJeOe mlejebJejerue peerJevee®es oMe&ve Ie[Jeles. efJeefMeä mLeuekeÀeueeleerue ceeCemeeb®es peerJeve, l³eeb®³ee
peieC³ee®eer ue³e, l³eeb®³ee F®íe-DeekeÀeb#ee, Je=efÊe-ÒeJe==efÊe, Oe[He[ ³eeb®ee Òel³e³e osles. meeefnl³eecegUs
DeeHeu³eeuee ceeveJeer peerJevee®³ee DeebleefjkeÀ Je yee¿e JeemleJee®eer, meceûe peerJevee®eer Òeef®eleer ³esles.
peerJeveeleerue efJeefMeälee Je meeJe&ef$ekeÀlee ³ee oesvnesb®ee Òel³e³e efceUlees. meeefnl³e SketÀCe®e ceeveJeer
peerJeveeJej ÒekeÀeMe ìekeÀles. l³eecegUs DeeHeu³eeuee peerJeveeleerue cenÊJeHetCe&, cetueYetle ÒeMveeb®eer peeCe ³esles.
veJeer cece&¢äer ueeYeles. DeeHeu³ee DevegYeJee®³ee keÀ#ee efJemleejleele. DevegYeJe mece=× neslees. DeeHeu³eeuee
SkeÀ JesieUer peerJeve¢äer ueeYeles. meeefnl³ee®ee Demee Òel³e³e ³esCes cnCepes®e l³eeletve efJeefMeä ÒekeÀej®es
%eeve ueeYeCes nes³e. Demes %eeve osCes ns l³ee®es Òe³eespeve-keÀe³e& Deens. DeeefCe ns %eeve efkeÀleer J³eeHekeÀ Je
met#ce mJeªHee®es Demeles, ³eeJej meeefnl³ee®es cetu³ener DeJeuebyetve Deens.
meeefnl³eletve pes efJeefJeOe mJeªHee®es %eeve efceUles. les mejUHeCes ceeefnleer®³ee mJeªHeele efceUle
Demeles. meeefnl³eke=Àleerle J³ekeÌle nesCeeN³ee peerJeveevegYeJeeble peerJeveÒemebieele, peerJevejerleerle les Demeles.
cnCepes ns cetle& mJeªHeeleerue %eeve Demeles. efJeefJeOe meeefnl³eÒekeÀejebletve les JesieUîee mJeªHeebletve J³ekeÌle
nesle Demeles. keÀener meeefnl³eke=Àleerletve les JeemleJeJeeoer He×leerves, lej keÀeneRceOetve les ÒeleerkeÀelcekeÀ
He×leerves k³ekeÌle nesle Demeles. DeLee&le, meJe&®e ÒekeÀejebleerue meeefnl³eke=ÀleerkeÀ[tve %eevee®eer mejmekeÀì
DeHes#ee yeeUielee ³esle veener.
meeefnl³e p³ee ÒekeÀeje®es %eeve ossles DeeefCe l³eeJej meeefnl³ee®es cetu³e DeJeuebyetve Demeles, DeMeer
YetefcekeÀe IesCes cnCepes meeefnl³e Je mel³e ³eeb®³eele efJeefMeä ÒekeÀej®ee mebyebOe Demelees, ns ceev³e keÀjCes
nes³e.
meeefnl³eeves veerleeryeesOe keÀjeJee. les DeeveboeodJeejs, ceveejbpeveeodJeejs veerefleyeesOe keÀjles. les l³ee®es
Òe³eespeve-keÀe³e& Deens. ner YetefcekeÀe keÀeUeHeemetve ®eeuele Deeuesueer efomeles. ner yeesOeJeeoer eEkeÀJee Òel³e#e
veweflekeÀJeeoer YetefcekeÀe Deens. ogmejer YetefcekeÀe Demes ceeveles keÀer meeefnl³e meeQo³e&efveefce&leer keÀjleevee
Jee®ekeÀebJej p³ee ÒekeÀej®ee mebmkeÀej keÀjles. lees DeÒel³e#eHeCes veweflekeÀlesuee Hees<ekeÀ Demelees. ³eeuee
DeÒel³e#e veerefleJeeoer YetefcekeÀe cnCelee ³esF&ue. meeefnl³ee®ee veweflekeÀ mebmkeÀej ne JesieJesieÈ³ee ÒekeÀejs nesle
Demelees DeeefCe lees otjieeceer, meJee¥ieerCe mJeªHee®ee Demelees. uesKekeÀe®ee veweflekeÀ ¢efäkeÀesCe ne
meeefnl³eke=Àleer®³ee efJeefJeOe IeìkeÀebletve Òel³e#eeÒel³e#eHeCes J³ekeÌle nesle Demelees. meeefnl³eke=Àleer®es ªHener
³ee veweflekeÀ ¢efäkeÀesCeebves efve³ele nesles. meceepeeleerue HeejbHeefjkeÀ veereflecetu³eeb®eer, veweflekeÀ ¢ef<ìkeÀesCeeb®eer
cees[lees[, HesÀjceeb[Ceer ®eebieuee uesKekeÀ keÀjle Demelees. ³eeceOetve Jee®ekeÀeuee lees SkeÀ veJeer veweflekeÀ ¢äer
osle Demelees. DeeHeu³ee veweflekeÀ keÀuHeveeb®ee HesÀjefJe®eej keÀje³euee ueeJele Demelees. DeMee ÒekeÀej®eer #ecelee
p³ee uesKeveeceO³es Demeles, les uesKeve cetu³e¢äîee DeefOekeÀ mekeÀme Deens, Demes DeeHeCe cnCele Demelees.
meejebMe, uesKekeÀe®eer veweflekeÀlee, l³ee®eer cetu³e¢<ìer ne meeefnl³eke=Àleer®es cetu³e efveef½ele keÀjCeeje SkeÀ
cenÊJee®ee efvekeÀ<e Deens.
DeJee&®eerve cejeþer meeefnl³eefJe®eejele pees Òe³eespeveefJe®eej ceeb[uee iesuee l³eele efJeefMeä

jepekeÀer³e, meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleercegUs ueewefkeÀkeÀleeJeeoer J³etn ÒeyeU DemeCes mJeeYeeefJekeÀ nesles.
SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le `yeesOe' Je `ceveesjbpeve' ner meeefnl³eÒe³eespeves þUkeÀHeCes efometve
³esleele. ³ee ÒeejbYeer®³ee ìHH³eeJej `yeesOe' ³ee®ee DeLe& meeceev³eleë mejU veerleerHeosMe, GodyeesOeve, ceeefnleer
Demee Deens. `yeesOe' cnCepes keÀeneR®³ee ¢äerves meveeleve veerefleleÊJeeb®ee, DeeO³eeeqlcekeÀ mJeªHee®ee
62
yeesOe Deenss lej keÀener®³ee ¢äerves lees veJ³ee cetu³eeb®ee yeesOe Deens. cnCepes®e meveeleveer, megOeejkeÀ,
jeä^Jeeoer ³ee meJee¥vee DeefYeÒesle Demeuesuee `yeesOe' ³ee mebkeÀuHeves®ee DeLe& JesieJesieUe Deens. l³eecegUs®e
meeefnl³eeves ueeskeÀefMe#eCe keÀjeJes, ueeskeÀceleeme JeUCe ueeJeeJes. ueeskeÀpeeie=leer keÀjeJeer, mJeosMeefveleer
Jee{JeeJeer DeMee DeHes#ee ³ee keÀeUele J³ekeÌle kesÀu³ee iesu³ee Deensle. `ceveesjbpeve' Jee `Deevebo' ³ee meb%eeb®ee
DeLe&ner jbpekeÀlesuee, jes®ekeÀlesuee, megKeJeeoeuee HetjkeÀ Demee ce³ee&efole Deens. cejeþerle mebmke=Àle Je
HeeM®eeÊ³e meeefnl³eMeem$eeb®ee DeY³eeme ne pemepemee DeefOekeÀeefOekeÀ nesle iesuee. lemelemee
Òe³eespeveefJe®eej met#ce Je efJekeÀefmele Peeuesuee efometve ³eslees.
³ee YetefcekesÀ®eer®e keÀenerMeer efJekeÀefmele ªHes DeeHeu³eeuee keÀener meceer#ekeÀebceO³es HeeneJe³eeme

efceUleele. n. vee. DeeHeìs ns l³eebleerue SkeÀ meceer#ekeÀ nesle. l³eebveer èfJeoiOe Jee*dce³ee'®es efMe#eCe Je
Deevebo Demes efÜefJeOe nslet meebefieleues Deensle. l³eeb®³ee celes meeefnl³e ns Jee®ekeÀeuee meodmeodefJeJeskeÀyeg×er
peeie=le þsJetve mevceeiee&uee vesles. l³ee®³ee efJeefJeOe ceveesJe=Êeer®ee efJekeÀeme keÀªve l³eeuee Meg× Deevebo osles.
meeefnl³ee®³ee ³ee Òel³e#e nsletyejesyejerves®e l³eebveer l³ee®ee SkeÀ DeÒel³e#e nsletner meebefieleuee Deens. l³eeb®³ee
celes meeefnl³e ns mel³eoMe&ve Ie[Jeles. cee$e ns mel³ee®es oMe&ve les mel³eeYeemee Je=le Ie[Jele Demeles.
mel³eoMe&ve cnCele Demeleevee l³eebvee mebmeeje®es ef®e$e, mebmeejeleerue cecex ³eeb®es oMe&ve DeefYeÒesle Deens.
efJe. keÀe. jepeJee[s, [e@. kesÀlekeÀj ³eebmeejK³ee meceer#ekeÀebveers meeefnl³eÒe³eespeveele keÀener
efJeefMe<ì ieesäerJej Yej efouee Deens. jepeJee[îeebveer meeefnl³e ns efvenxlegkeÀ vemeles, DeMeer YetefcekeÀe Iesleueer
Deens. l³eeb®³ee celes uesKekeÀeves keÀeobyeN³eebÜejs meceepee®³ee DeeMee-DeekeÀeb#ee-YeeJevee J³ekeÌle keÀjeJ³eele.
meceepee®es iegCeoes<e JeefJele, celmeceej keÀjeJee. meceepeele Glke=À<ì efJe®eejeb®ee Je Heg©<eeLee&®³ee
keÀuHeveeb®ee Òemeej keÀjC³eeme keÀeobyejermeejKes ogmejs meeshes meeOeve veener. [e@. kesÀlekeÀjebveerner jeäêsVeleer,
meceepees×ej, GoeÊe iegCeeb®eer peesHeemevee keÀjCes ner meeefnl³ee®eer Òe³eespeves ceeveueer Deensle.
ieebOeerJeeoer Je ceekeÌme&Jeeoer meceer#ekeÀebveer DeeHeCe mJeerkeÀejuesu³ee efJe®eejÒeCeeueervegmeej
meeefnl³ee®eer Òe³eespeves meebefieleueer Deensle. o. Jee. keÀeuesuekeÀj, Dee®ee³e& peeJe[skeÀj, meeves iegªpeer
ÒeYetleer ieebOeerJeeoîeebveer meeefnl³eeves GoeÊelee, meJe&cebieue keÀu³eeCee®eer YeeJevee ³eeb®ee HegjmkeÀej keÀjeJee.
peerJeve mece=×, J³eeHekeÀ Je iebYeerj keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjeJee. peerJeveMeg×er, DeelceesVeleer keÀjeJeer,
Heg©<eeLe& lemes®e Goejlee, ceebieu³e, MegYeJe=Êeew, mee®eej Fl³eeoer iegCe efvecee&Ce keÀjeJesle, mel³e, Deefnbmee,
l³eeie, mesJee Fl³eeoerMeer mebyebefOele O³es³eJeeo efvecee&Ce keÀjeJee, DeMee DeHes#ee yeeUieu³ee Deensle. ueeuepeer
HeW[mes, Yee. efJe. JejsjkeÀj, Deveble keÀeCeskeÀj ÒeYetleer ceekeÌme&Jeeoîeebveer meeefnl³ee®eer meeceeefpekeÀ
GHe³egkeÌlelee cenÊJee®eer ceeveueer Deens. l³eeb®³ee celes meeefnl³eeves ÒeieleerHej, Hegjesieeceer, ¬eÀebefleÒeJeCe
DemeeJes. ÞecepeerJeer®³ee efJekeÀemeeuee neleYeej ueeJeeJee. l³eeb®³ee v³ee³e-nkeÌkeÀemeeþer ue{e oîeeJee.
ÞeefcekeÀeb®³ee peerJevee®eer, l³eeb®³ee mebIe<ee&®eer ef®e$es jsKeeìeJeerle. cejeþer meeefnl³eefJe®eejele
Òe³eespeveemebyebOeer ceeb[uesu³ee ³ee YetefcekeÀe keÀceer-DeefOekeÀ HeÀjkeÀeves Òel³e#e veerleerJeeoer Je mLetue
peveelcekeÀleeJeeoer YetefcekesÀMeer veeles meebieCeeN³ee Deensle. Hejbleg mJeeleb$³eHetJe& keÀeUele keÀener meceer#ekeÀebveer
DeÒel³e#e veweflekeÀleeJeeoer Je met#ce %eeveelcekeÀleeJeeoer YetefcekeÀeb®eerner ceeb[Ceer kesÀuesueer Deens. Jee. ce.
peesMeer Je efJe. me. Keeb[skeÀj ns DeMee meceer#ekeÀebHewkeÀer nesle. l³eebveer `keÀuesmeeþer keÀuee' ns Òe³eespeve
meeceev³eleë ceev³e kesÀueb Demeues lejer Òel³e#eele meeefnl³ee®³ee veweflekeÀ Je %eeveelcekeÀ Òe³eespeveebJejner Yej
efouee Deens. `keÀejCeeveeb DeveskeÀlee' ns l³eeb®³ee SketÀCe YetefcekesÀ®es ceO³eJeleea met$e Deens. l³eeb®³ee celes
mel³e, MeerJe Je meeQo³e& ns Dev³eesv³emeeHes#e, Dev³eesv³eeÞe³eer Je Dev³eesv³emebmkeÀejkeÀ Deensle. DeelceesVeleer,
meceepeesVeleer ns meeefnl³ee®es keÀe³e& Deens. meeefnl³eecegUs DevegYeJe mece=× neslee. peerJeveefJe<e³eer cece&¢äer
ueeYeles. keÀueevebo ne meeefÊJekeÀ DemeeJee Demee Deeûenner l³eebveer Oejuee Deens. l³eeb®³ee celes keÀuee ns
63
G®®elece peerJevee®es SkeÀ Debie Deens. efJe. me. Keeb[skeÀj ³eebveerner DeMee®e ÒekeÀej®eer YetefcekeÀe Iesleueer
Deens. l³eeb®³ee celes meeQo³e& ns mel³ece³e Demeles DeeefCe l³eecegUs l³ee®ee J³eeHekeÀ veerleerMeer efJejesOe Demele
veener. meeefnl³eJee®eveecegUs Jee®ekeÀ vekeÀUleHeCes®e mel³e, v³ee³e Je meeQo³e& ³eeb®³ee yeepet®ee neslees.
kegÀmegceeJeleer osMeHeeb[s ³eebveerner DeveskeÀ efvekeÀ<eeb®ee mJeerkeÀej kesÀuee Deens. l³eeb®³ee celes mel³e,
efMeJe Je meeQo³e& ner peerJevee®eer ef$eiegCeelcekeÀ Debies Deensle. leer peerJevemeeHes#e Deensle. meeefnl³eevegYeJe ne
ceeveJeer DevegYetleer®es ef#eeflepe efJemleejlees, ceveg<³elJee®³ee ieeY³eeuee DeeJeenve keÀjlees. meeefnl³e ns
jefmekeÀe®³ee DebleëkeÀjCeeJej mebmkeÀej keÀªve l³ee®³ee DevegYeJee®eer HeeleUer Gb®eeJeles. meeefnl³ee®³ee
Òe³eespeve-keÀe³ee&efJe<e³eer®eer osMeHeeb[s ³eeb®eer ner keÀuHevee DeÒel³e#e veerefleJeeoer YetefcekesÀuee HetjkeÀ DeMeer®e
Deens.
je. Yee. HeeìCekeÀj ns DeueerkeÀ[®³ee ueewefkeÀkeÀleeJeeoer meceer#ekeÀebHewkeÀer SkeÀ cenÊJeHetCe&

meceer#ekeÀ nesle. `keÀuee' ner mebkeÀuHevee efÜOe´gJeelcekeÀ Demeles ne efme×evle ceeb[tve meeefnl³e ner keÀuee
ueewefkeÀkeÀles®³ee Oe´gJeekeÀ[s DeefOekeÀ PegkeÀuesueer Demeles. Demes ÒeefleHeeove l³eebveer kesÀues Deens. l³eebveer
cejeþerle ÒeLece®e DeveskeÀ efvekeÀ<eles®ee efJe®eej leeefÊJekeÀ DeefOeÿeveemen keÀeìskeÀesjHeCes ceeb[uee. l³eeb®³ee
celes meeefnl³eemeejK³ee keÀuesceO³es keÀueeke=Àleer®eer Ie[Ce kesÀJeU meeQo³ee&lcekeÀ®e veJns lej %eeveelcekeÀ Je
veweflekeÀ leÊJeevegmeejner nesle Demeu³eecegUs DeemJeeokeÀele mJeeYeeefJekeÀHeCes %eeveelcekeÀ Je J³eJenejelcekeÀ /
veweflekeÀ YetefcekeÀe peeie=le nesleele. meeefnl³e Òel³e#eHeCes Jee DeÒel³e#eHeCes veweflekeÀlesj / HeefjHees<e keÀMee
ÒekeÀejs keÀjles. lemes®e les keÀesCel³ee ÒekeÀejs %eeve osles, ns l³eebveer oeKeJeues Deens. DeLee&le, l³eeb®eer YetefcekeÀe
ner meeOeveJeeoer vemetve leer meeefnl³eeuee meeO³e ceeveCeejer Deens. l³eeb®³ee celes meeefnl³e ns mece=×
peerJevee®es meeOeve veJns, lej les mJeleë®e cetu³e³egkeÌle meeO³e Deens.
ueewefkeÀkeÀleeJeeoîeeb®³ee celes keÀues®es, meeefnl³ee®es #es$e HetCe&HeCes mJee³eÊe veener. %eeve, veerleer ³ee
#es$eebleerue cetu³emebkeÀuHevee meeefnl³ee®³ee #es$eele Òemlegle þjleele, DeeefCe meeefnl³ee®es cetu³e ³ee
meeQo³exlej cetu³emebkeÀuHeveebveerner efveeqM®ele nesle Demeles.
3.2.5 mJee³eÊeleeJeeoer YetefcekeÀe ë
mJee³eÊeleeJeeoîeeb®³ee celes %eeve, veerleer, mebJesoveemegKe ³ee peerJevee®³ee Flej Debieebmeeþer

meeQo³e&, keÀuee meeOeve cnCetve JeeHejues peeT MekesÀue, lemes les peelesner; Hejbleg meeQo³ee&®³ee meboYee&le les
cenÊJee®es veener. keÀesCelesner meebmke=ÀeflekeÀ, meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, Oeeefce&keÀ, J³eeJeneefjkeÀ GefÎä meeO³e
keÀjCes ns keÀues®es Òe³eespevekeÀe³e& vemeles. keÀuee ner J³eJenejesHe³eesieer ieesä veJns eEkeÀJee leer ceveesjbpevee®esner
meeOeve veJns. ³ee Flej GefÎäebkeÀefjlee, cnCepes meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e eEkeÀJee ceveesjbpeve ³eebkeÀefjlee,
keÀuee jeyeefJeueer iesueer lejer efle®es keÀuee cnCetve Demeuesues cetu³e ¿eeJej DeJeuebyetve veener. meeQo³e&, keÀuee
ner mJe³ebYet, mJee³eÊe, meeO³eelcekeÀ cetu³es Deensle. leer HejeÞe³eer cetu³es veenerle. meeQo³e&efveefce&leer keÀjCes,
jefmekeÀeuee DeueewefkeÀkeÀ Demee Deevebo osCes, ns®e keÀues®es SkeÀcesJe Òe³eespeve Deens. keÀuee ner %eeveelcekeÀ,
veweflekeÀ Òe³eespeveebHeemetve cegkeÌle Demeu³eecegUs®e leer mJeleb$e þjles. cejeþerceO³es ner YetefcekeÀe keÀuesmeeþer
keÀuee cnCetve DeesUKeueer peeles.
64
Yeejleer³e HejbHejs®³ee meboYee&le yeesuee³e®es lej mebmke=Àle HejbHejsle DeueewefkeÀkeÀleeJeeo /
mJee³eÊeleeJeeo þeMeerJeHeCes DeefmlelJeele Deens. Hejbleg l³ee®eyejesyejerves ueewefkeÀkeÀleeJeeoer mebkeÀuHeveeJ³etnner
DeefmleÊJeele Demeuesuee efomelees. ceO³e³egieerve cejeþer meeefnl³eHejbHejsle ueewefkeÀkeÀleeJeeoe®³ee leguevesves
mJee³eÊeleeJeeoe®es DeefmlelJe #eerCe mJeªHeele Deens. Hee½eel³e meboYee&le De@efjmìe@ìueHeemetve les DeþjeJ³ee
MelekeÀe®³ee DeKesjHe³e¥le ns oesvneR mebkeÀuHeveeJ³etn DeefmleÊJeele Demeuesues oeKeJelee ³esleele. cee$e ³ee
meJe& meeefnl³eHejbHejebceO³es ³ee oesvneR mebkeÀuHeveeJ³etnebceO³es ìeskeÀe®ee efJejesOe, leeCe Demeu³ee®es DeþjeJ³ee-
SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀeHe³e¥le efomele veener. ³ee HejbHejebceO³es ³ee J³etnebceOeerue veeles cegK³eleë ieewCe-
ÒeOeeveYeeJee®es Demeuesues HeeneJe³eeme efceUles.
3.2.6 cejeþerleerue mJee³eÊeleeJeeoer Òe³eespeveefJe®eej ë
cejeþer meeefnl³eefJe®eejele mJee³eÊeleeJeeoer Jee keÀueeJeeoer efJe®eejeb®eer yeerpes efJe<CegMeem$eer

ef®eHeUtCekeÀjeb®³ee uesKeveele efomele Demeueer lejerner l³ee®eer mHe<ì ceeb[Ceer keÀjC³ee®es Þes³e Þeer. ke=À.
keÀesunìkeÀjebvee ÐeeJe³eeme nJes. (ef®eHeUtCekeÀjebveer megboj JesM³es®ee oeKeuee osTve cnìues Deens keÀer,
efle®³ee ªHee®ee®e efJe®eej keÀjeJe³ee®ee Demesue, lej efle®³ee ®eeefj$³ee®ee efJe®eej keÀªve GHe³eesie veener.)
keÀesunìkeÀjeb®³ee YetefcekesÀle Deevebo ns Òe³eespeve-keÀe³e& keWÀêmLeeveer Deens. l³eeb®³ee celes ueefuele meeefnl³e
ns jefmekeÀeuee Deevebo osC³ee®³ee nsletves efvecee&Ce nesles DeeefCe ne Deevebo peerJeveeleerue Dev³e Deeveboentve
efYeVe Demelees. meeefnl³eeves yeesOe neslees. les GHe³egkeÌle Demeles ner YetefcekeÀe keÀesunìkeÀjebveer þeceHeCes
veekeÀejueer Deens. keÀesunìkeÀjebveblej®³ee keÀener meceer#ekeÀebveer Deevebo ns meeefnl³ee®es cegK³e Òe³eespeve-
keÀe³e& ceeveues Demeues lejer l³eebvee DeefYeÒesle Demeuesuee Deevebo ne mJee³eÊeleeJeeoer HejbHejsleerue veener.
GoenjCeeLe& ve. ef®e. kesÀUkeÀj ³eebveer Deevebo ns keÀues®es cegK³e Òe³eespeve ceeveues Demeues lejerner
DeefOekeÀeefOekeÀ HeÀue ³ee v³ee³eeves DeÒel³e#e veerefleyeesOe nsner Òe³eespeve ceev³e kesÀues Deens. lej vee. meer.
HeÀ[kesÀ ³eebveer Deeveboefveefce&leer ne®e keÀues®ee cegK³e nslet Deens. leer GHe³eesieefvejHes#e Demeles Demes cnìues
Demeues lejer l³eeb®eer Deeveboe®eer keÀuHevee ner jbpeveJeeoer Deens.
cejeþerceO³es mJee³eÊeleeJeeoer YetefcekesÀ®eer Del³eble keÀeìskeÀesj, leeefke&ÀkeÀ efMemleerves ceeb[Ceer

Heefnu³eeboe yee. meer. ce{xkeÀj ³eebveer kesÀueer. l³eebveer keÀues®eer meebmke=ÀeflekeÀ HeÀueÞegleer keÀe[erFlekeÀerner veener
ns DeeJepet&ve meebefieleues. ce{xkeÀjeb®ee mJee³eÊeleeJeeoe®eer GYeejCeer, j®evee, ªHe (form) keWÀêmLeeveer
þsJetve Peeueer Deens. l³eeb®³ee celes keÀuee, keÀueevegYeJe meeO³eªHe Demelees. GHe³egkeÌle j®eves®ee nslet
efle®³eeyeenssj Demelees. leeefke&ÀkeÀ j®eves®ee nsleg efle®³eele®e DebleYet&le Demeuee lejer leer leke&Àefve³eceebveer efme×
Peeuesueer Demeles. ³ee oesvner j®eveeb®es meeQo³ee&lce j®evee cetueleë JesieUer þjles. keÀejCe meeQo³ee&lce j®eves®ee
nslet ne efle®³eele®e Demelees Je leer mebJeeo efJejesOe, meceleesue Jee ue³eefve³eceebveer efme× Peeuesueer Demeles.
meeQo³ee&lce j®eves®ee nslet ne Dev³e keÀesCel³eener ieesäer®es meeOeve nesCes ne vemelees. DeeHeuee DevegYeJe
meeQo³e&¢äîee mece=× nesCes ³eeKesjerpe Dev³e nslet efleuee vemelees.
Heg. efMe. jsies ³eebveerner mJee³eÊeleeJeeoer YetefcekeÀe Iesleueer Deens. l³eeb®³ee celes, keÀuesves kesÀJeU
keÀuesmeeþer DemeeJes. meeceeefpekeÀ efnle, yeesOe, GHe³egkeÌle %eeve ³ee ieesäer osCes ns keÀues®es Òe³eespeve veener.
cee$e keÀuee ner GHe³egkeÌleles®³ee HeueerkeÀ[s peeTve mel³eoMe&ve Ie[Jeles. DeMeerner YetefcekeÀe l³eebveer Iesleueer
Deens. DeMeer®e efÜOee Je=Êeer Jee. ue. kegÀuekeÀCeea Je iebieeOej iee[ieerU ³eeb®³ee YetefcekeÀebceO³es HeeneJe³eeme
efceUles. kegÀuekeÀCeea®³ee celes uesKekeÀeuee Peeuesuee SkeÀ DeLe&HetCe& YeeJeevegYeJe mee#eele keÀjCes Je l³eebÜeje
65
Deevebo osCes ns keÀues®es Òe³eespeve nes³e. Hejbleg Deeveboeyejesyejerves®e l³eebveer peerJeveoMe&ve Ie[JeCes,
peerJeveevegYetleer®ee Òel³e³e osCe nsner meeefnl³eÒe³eespeve ceeveues Deens. iee[ieerUeb®³ee celes meeefnl³ee®es
Òe³eespeve YeeJevee Jee efJe®eej veJns. lej DevegYeJe J³ekeÌle keÀjCes, cnCepes®e DevegYeJee®eer mebieleer, Deeke=Àleer
efvecee&Ce keÀjCes ns Deens. veweflekeÀ GHeosMe keÀjCes, meceepemegOeejCee keÀjCes. meceepeeyeÎue efme×evle ceeb[Ces
ns meeefnl³ee®es Òe³eespeve veJns. Hejbleg ³ee®eyejesyejerves les Demesner cnCeleele keÀer, meeefnl³eeletve keÀueeJeble
efJeefMe<ì YeeJemel³e meebiele Demelees. l³ee YeeJemel³ee®³ee ÒeleerleerHeemetve Je meeQo³ee&Heemetve nesCeeje Deevebo
Jee®ekeÀeuee osCes meeQo³e&Òeleerleerves Jee®ekeÀe®es DevegYetefleefJeMJe mece=× keÀjCes. l³ee®eer peeCeerJe ÒeieuYe keÀjCes
ns meeefnl³ee®es Òe³eespeve Deens. ÒeYeekeÀj HeeO³es ³eebveer ceveesefJe%eevee®³ee DeeOeejs DeeHeueer mJee³eÊeleeJeeoer
YetefcekeÀe ceeb[ueer Deens.
l³eeb®³ee celes kesÀJeueemJeeo Jee mJejjbpeveelcekeÀlee ns®e keÀues®ess Òe³eespeve Deens. ³ee
mJejjbpeveelcekeÀlesuee les ceWot®³ee j®evesle DeeOeej MeesOeleele. DevegYeJeele mJejjbpeveelcekeÀ Je=Êeerves jcetve
iesu³eecegUs meeQo³ee&vegYeJe efvecee&Ce neslees. ³esLes keÀesCeleerner J³eeJeneefjkeÀ ke=Àleer DeefYeÒesle veener. %eeveelcekeÀ,
veweflekeÀ ieesäeRHeemetve l³eebveer keÀuesuee HetCe&HeCes JesieUs kesÀues Deens. keÀuee, keÀueevegYeJe ne®e meeO³eªHe
Deens. ner l³eeb®eer YetefcekeÀe Deens. cejeþerle ³eeKesjerpe DeveskeÀ meceer#ekeÀebveer mJee³eÊeleeJeeoer YetefcekeÀe
IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.
3.2.7 meeQo³e&efveefce&leerleerue keÀuesmeeþer keÀuee ner YetefcekeÀe ë
ef®e$e, efMeuHe, mebieerle F. ueefuelekeÀueebÒeceeCes meeefnl³e ner osKeerue SkeÀ ueefuelekeÀuee ceeveueer
iesueer Deens. jefmekeÀebvee meeQo³e&Òeleerleer®ee Deevebo osCes ns meJe& ueefuelekeÀueeb®es SkeÀcesJe Òe³eespeve ceeveues
iesues Demeues lejer meeefnl³ekeÀues®ee cee$e DeveskeÀ DeY³eemekeÀebveer ³eeyeeyeleerle DeHeJeeo kesÀuee Deens. Flej
ueefuelekeÀueeb®³ee leguevesle meeefnl³ekeÀues®eer DemeCeejer DeeMe³eÒeOeevelee peerJeveoMe&veelcekeÀlee ue#eele
Ieslee kesÀJeU Deevebo osCes SJe{s®e efle®es SkeÀcesJe Òe³eespeve ceeveCes DeveskeÀebvee ceev³e Demeu³ee®es efomele
veener. meeefnl³ekeÀues®ee peerJeveeMeer DemeCeeje DevegyebOe cenÊJee®ee ceeveCeejer ner YetefcekeÀe peerJeveJeeoer
YetefcekeÀe cnCetve DeesUKeueer peeles. keÀues®es efJeMJe ns ueewefkeÀkeÀ efJeMJeentve JesieUs Demeles. J³eeJeneefjkeÀ
GefÎäHetleeameeþer veJns lej DeueewefkeÀkeÀ mJeªHee®ee Deevebo osC³eemeeþer®e efle®eer efveefce&leer nesle Demeles
Demes ceeveCeejer YetefcekeÀe ner keÀueeJeeoer YetefcekeÀe cnCetve DeesUKeueer peeles.
Òee. vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eebveer `keÀuesmeeþer keÀuee' ³ee leÊJee®ee ÒeecegK³eeves DeeHeu³ee meeefnl³eele
DeJeuebye keÀ©ve uesKeve kesÀues Deens. meeefnl³e ne uesKekeÀe®³ee DevegYeJeeb®ee DeeefJe<keÀej Demelees.
uesKeveeleerue DevegYeJe efuenerle Demeleevee uesKekeÀeuee kesÀJeU Deevebo®e DevegYeJee³euee efceUle Demelees. ns
uesKeve keÀjerle Demeleevee uesKekeÀ meceepeeuee yeesOe nesle Deens keÀer veener, jefmekeÀeuee Deevebo, DeeJe[-
efveJe[, %eeve, nesle Deens keÀer veener ³ee®ee keÀesCeleener efJe®eej uesKekeÀe®³ee ceveele ³esle veener. efvejeieme
Deevebo osCeejer leer efveefce&leer Demeles. keÀesCel³eener nslet®ee efJe®eej nesle vemelees. ceeveJee®³ee efveefce&leerMeerue,
mepe&veMeerue ÒeJe=Êeer®ee lees menpe DeeefJe<keÀej Demelees. keÀuee meJee¥Lee&ves %eeveoMeea Demeueer Heeefnpes.
%eeveelcekeÀ keÀuee®e keÀues®eer efve peerJevee®eer Je=×er keÀjerle Demeles. ’keÀuee ner keÀuesmeeþer®e Demeles,
keÀuesletve Jee®ekeÀebvee meeQo³e&oMe&ve Ie[efJeCes Je Deeuneo osCes ns®e meeefnl³eke=Àleer®es ÒecegKe keÀe³e& Deens.“
Demes vee.meer. HeÀ[keWÀ®es keÀuesyeÎue®es efJe®eej Deensle.
66
keÀueeJeeÐeeb®³ee celeevegmeej, keÀues®es efJeMJe ns mJeleb$e, mJee³eÊe, Je Devev³emeeOeejCe
Demeu³eecegUs efle®³eekeÀ[tve keÀueeyeenîe DeHes#ee kesÀu³ee peeT ve³es Demes l³eebvee Jeeìles. keÀuesves kesÀJeU
keÀues®es efve³ece HeeUeJesle. keÀueeke=ÀleerHeemetve efceUCeeje Deevebo efpelekeÀe Jew³eeqkeÌlekeÀ eflelekeÀe®e lees
meeJe&ef$ekeÀ Demelees. keÀueeke=Àleer cnCepes veJeerve me=<ìer efvecee&Ce keÀjCeejer SkeÀ Hegve&efve&efceleer Demeles. keÀuee
ner %eeveelcekeÀ, veweflekeÀ Òe³eespeveebHeemetve cegkeÌle Demeu³eecegUs®e leer mJeleb$e þjles. cnCetve meeQo³e&efveefce&leer
ner YetefcekeÀe keÀuesmeeþer keÀuee cnCetve DeesUKeueer peeles.

1) Òee. vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eeb®es `keÀuesmeeþer keÀuee' efJe<e³ekeÀ efJe®eej mHe<ì keÀje.
3.2.8 meceejseHe ë
meeefnl³eÒe³eespeveeyeeyele ueewefkeÀkeÀleeJeeo Je mJee³eÊeleeJeeo ns oesve HejmHejefJejesOeer, J³eeHekeÀ

Demes mebkeÀuHeveeJ³etn oeKeJelee ³esleele. ueewefkeÀkeÀleeJeeoîeeb®³ee celes meeQo³e&Òel³e³eeyejesyejerves®e peerJevee®es
mebJeOe&ve keÀjCes. cnCepes®e %eeveelcekeÀ Je/ Jee veweflekeÀ ¢äer osCes ns meeefnl³ee®es SkeÀ cegK³e Òe³eespeve
Deens. ³eeGueì mJee³eÊeleeJeeoîeeb®³ee celes peerJevemebJeOe&ve keÀjCes ns meeefnl³ee®es Òe³eespeve vemetve kesÀJeU
meeQo³e&efveefce&leer keÀjCes, meeQo³ee&vebo osCes ns®e meeefnl³ee®es Òe³eespeve Deens. meeefnl³e ns %eeveelcekeÀ, veweflekeÀ
Òe³eespeveebmeeþer vemetve les ³eebHeemetve cegkeÌle, mJeleb$e Demeles. Òee®eerve Je ceO³e³egieerve mebmke=Àle lemes®e
HeeM®eeÊ³e meeefnl³eHejbHejsle ueewefkeÀkeÀleeJeeo Je mJee³eÊeleeJeeo ns oesvner mebkeÀuHeveeJ³etn DeefmlelJeele
Demeues lejer l³eebceO³es leeCee®es, efJejesOee®es veeles veener. Òee®eerve mebmke=Àle HejbHejsle ueewefkeÀkeÀleeJeeoe®³ee
leguevesle mJee³eÊeleeJeeo DeefOekeÀ þeMeerJe mJeªHeele Deens. lej Òee®eerve HeeM®eeÊ³e HejbHejsle lees leguevesves
#eerCe mJeªHeele Deens. meeefnl³eÒe³eespeveeyeeyele `yeesOe' Je `Deevebo' ns met$e oesvner HejbHejebceO³es efomeles.
DeeOegefvekeÀ keÀeUele ueewefkeÀkeÀleeJeeoer Je mJee³eÊeleeJeeoer ³eeb®³eele leeCee®es, mebIe<ee&®es veeles

Deens. ³ee keÀeUele ueewefkeÀkeÀleeJeeoer J³etne®eer JesieJesieÈ³ee mebkeÀuHeveeb®³ee DeeOeejs ceeb[Ceer keÀjC³eele
Deeueer Deens. efJeefJeOe %eeveelcekeÀ Je veweflekeÀ mebkeÀuHevee Òe³eespevee®³ee meboYee&le ceeb[C³eele Deeu³ee
Deensle. yeebefOeuekeÀer ner l³eebleerue SkeÀ cenÊJee®eer mebkeÀuHevee Deens. ner efJeefJeOe ueewefkeÀkeÀleeJeeoer Òe³eespeves
Heeefnueer keÀer leer SkeÀ vemetve DeveskeÀ Deensle, DeeefCe leer MeeMJele vemetve meceepe-mebmke=ÀeflemeeHes#e Deensle,
Demes cnCeeJes ueeieles. DeeOegefvekeÀ keÀeUele mJee³eÊeleeJeeoe®eer Del³eble keÀeìskeÀesj, leke&ÀMeg× ceeb[Ceer
kesÀueer iesueer Deens. DeMeer ceeb[Ceer ÒeLece keÀebìves kesÀueer. mJee³eÊeleeJeeoele, DeeveboJeeoer, DeeefJe<keÀejJeeoer
Je ªHeJeeoer Demes Yeso oeKeJelee Deeues lejer ³ee Jeeoe®es meeefnl³eÒe³eespeve cetueleë MeeMJele Je SkeÀ®e
Demeles, Demes ceeveC³eekeÀ[s keÀue Deens.
67
3.2.9 meboYe&ûebLe ë
1) [e@. ³eMeJeble ceveesnj, `veJes meeefnl³eMeem$e', ³egiemee#eer ÒekeÀeMeve, veeieHetj

2) [e@. Jemeble HeeìCekeÀj, `meeefnl³eMeem$e : mJeªHe DeeefCe mecem³ee', HeëiebOee ÒekeÀeMeve, HegCes
3) [e@. Oeveepeer iegjJe, `meeefnl³eMeem$e DeeefCe meeefnl³emeceer#ee', cejeþer DeY³eeme Heef$ekeÀe ¬eÀ. 5,
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
3.2.10 mJeeO³ee³e ë
1. Òe³eespeve cnCepes keÀe³e les meefJemlej efuene.

2. meeefnl³ee®³ee Òe³eespeve efJe®eejeleerue ueewefkeÀkeÀleeJeeoer YetefcekeÀe meefJemlej efJeMeo keÀje.
3. Òe³eespeve efJe®eejeleerue mJee³eÊeleeJeeoer mebkeÀuHeves®ee HejeceMe& I³ee.
4. `keÀuesmeeþer keÀuee' ³ee leÊJee®ee Heefj®e³e cejeþer meeefnl³ee®³ee meboYee&le keÀªve oîee.
5) Òe³eespeve cnCepes keÀe³e? les meebietve ueewefkeÀkeÀleeJeeo DeeefCe peerJeveJeeo ³ee mebkeÀuHevee meesoenjCe
mHeä keÀje.






















68
Sce.S. - 1, me$e - 1
cejeþer DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. - 1
meeefnl³eMeem$e
Hejer#ee mJeªHe

Dee)me$eeble Hejer#ee - 60 iegCe
vecegvee ÒeMveHeef$ekeÀe (SketÀCe iegCe : 60)
met®evee : 1) meJe& ÒeMve mees[efJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

2) Debleie&le He³ee&³e ue#eele I³eeJesle.
3) ÒeMveebmeceesjerue DebkeÀ iegCe oMe&efJeleele.
Òe. 1 De) meeefnl³eefveefce&leerÒeef¬eÀ³es®es mJeªHe mHe<ì keÀje. (15)
efkebÀJee
Dee) meeefnl³ee®eer DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee mHe<ì keÀje.
Òe. 2 De) meeefnl³ee®³ee Deveg<ebieeves keÀuHeveeMekeÌleer meboYee&leerue Huesìes®es efJe®eej meefJemlej efuene.
(15)
efkebÀJee
Dee) meeefnl³ee®es meJe&meeOeejCe mJeªHe mHe<ì keÀje.
Òe. 3 De) meeefnl³ee®eer Òe³eespeve keÀesCeleer leer meebietve meeefnl³eeleerue %eeve, efveleer ner Òe³eespeves
meefJemlej efuene. (15)
efkebÀJee
Dee) meeefnl³e ner `keÀuesmeeþer keÀuee' keÀer `peerJeveemeeþer keÀuee' ³ee ¢ef<ìkeÀesCeeletve meefJemlej
efJeJes®eve keÀje.
Òe. 4 efìHee efuene. (keÀesCel³eener oesve) (15)
De) meeefnl³eke=Àleer®es Yeeef<ekeÀ Debie
efkebÀJee
Yeejleer³e HejbHejsleerue ÒeefleYeeMekeÌleer
ye) DeemJeeokeÀe®es iegCeOece&
efkebÀJee
meeefnefl³ekeÀ %eeve#ecelee - peesveeOeve keÀuej
keÀ) yeebefOeuekeÀer Òe³eespeve
efkebÀJee
mJee³eÊeleeJeeoer YetefcekeÀe


MA Marathi Paper 1 साहित्याचे स्वरूप आणि आस्वाद प्रक्रिया

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

MA Marathi Paper 1 साहित्याचे स्वरूप आणि आस्वाद प्रक्रिया

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sce.S.

cejeþer DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ - I

efJe<e³e keÀes[ : 73418

ÒeeO³eeHekeÀ megneme Hes[CeskeÀj

He´keÀuHe mecevJe³ekeÀ : Deefveue yevekeÀj

uesKekeÀ ë Òee. [e@. jcesMe meeUgbKes

: Òee. [e@. meejerHeg$e legHesjs

cee®e& 2021, cegêCe - 1, ISBN- 978-93-91735-61-6

1. meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer - Òee. [e@. jcesMe meeUgbKes 01

2. meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³ee - Òee. [e@. meejerHeg$e legHesjs 23

Sce.S. Yeeie - 1 cejeþer

IeìkeÀ 1 : meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer :

IeìkeÀ 2 : meeefnl³eefveefce&leer Òeef¬eÀ³ee DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee / DevegYeJeef¬eÀ³ee :

IeìkeÀ 3 : meeefnl³ee®es Òe³eespeve :

De) Debleie&le ®ee®eCeer Hejer#ee - 40 iegCe

Dee) me$eeble Hejer#ee - 60 iegCe

23) Daiches, David : Critical Approaches to Literature, Longmans,

1) efJeÐeeL³ee¥vee ueefuele meeefnl³e cnCepes keÀe³e ns mecepesue.

meeefnl³e ne ceeCemee®³ee Dee³eg<³eeleerue DeefJeYeep³e IeìkeÀ Deens. Òee®eerve keÀeUeHeemetve

1.3 ueefuele meeefnl³e DeeefCe ueefueleslej meeefnl³e

1.4 meeefnl³ee®³ee J³eeK³ee

Òee®eerve Yeejleer³e keÀeJ³e ceerceebmekeÀebveer keÀeJ³ee®³ee cnCepes®e He³ee&³eeves meeefnl³ee®³ee J³eeK³ee

6) kegbÀlekeÀ : Deeuneooe³ekeÀ HeoyebOeeuee kegbÀlekeÀeves meeefnl³ee®³ee efveefce&leerle cenÊJee®es mLeeve efoues

9) efJeÍJeveeLe Hebef[le : efJeÍJeveeLe Hebef[le ³ee mebmke=Àle ceerceemebkeÀeves keÀeJ³ee®³ee mJeªHee®³ee

meeefnl³ee®³ee Òeke=Àleer®³ee meboYee&le efJe®eej keÀjlee Jejerue J³eeK³eeb®³ee DeeOeejs DeeHeCeeme

1.5 HeeÍ®eeÊ³eeb®ee keÀeJ³eefJe<e³ekeÀ efJe®eej

meeefnl³ee®³ee mJeªHeeefJe<e³eer HeeÍ®eeÊ³eeb®³ee efJe®eejeb®eener DeeHeCeeme ceeieesJee IesCes DeeJeM³ekeÀ

1. The language of the imagination and the passions - n@peefueì

1.6 meeefnl³eke=ÀleeR®eer efJeefJeOe Debies :

meeefnl³ee®eer J³eeK³ee mecepetve Iesleu³eeveblej DeeHeu³eeuee meeefnl³eke=Àleer®³ee efJeefJeOe Debieeb®eer

meeefnl³ee®³ee Yeeef<ekeÀ Debiee®ee efJe®eej keÀjleevee DeeHeCeeme Yee<es®es DeveskeÀeLe&lJe ne IeìkeÀner

2) DeeMe³eelcekeÀ Debie : meeefnl³ee®³ee SketÀCe®e mJeªHee®ee efJe®eej keÀ© peelee meeefnl³eke=Àleer®es

je.Yee. HeeìCekeÀj ³eebveer l³eeb®³ee `meeQo³e&ceerceebmee' ³ee ûebLeele DeueewefkeÀkeÀleeJeeo DeeefCe

3) ©HeyebOeelcekeÀ / mebj®eveelcekeÀ Debie : meeefnl³ee®³ee mJe©Hee®ee efJe®eej keÀjleevee meeefnl³ee®es

4) keÀuHekeÀles®es Debie : keÀesCel³eener meeefnl³eÒekeÀejeuee JeemleJee®ee YejYekeÌkeÀce DeeOeej Demeuee

keÀeobyejer ne meeefnl³ee®ee ÒekeÀejner DeeOegefvekeÀ keÀeueKeb[ele yeje®e ueeskeÀefÒe³e Peeuee Deens.

meeefnl³e ÒekeÀejebceOeerue keÀLee DeeefCe keÀeobyejeruee ueeskeÀefÒe³e meeefnl³e ÒekeÀej®ee opee&

6) keÀueelcekeÀ Debie : meeefnl³eke=Àleer®es ³eLee³eesi³e DeekeÀueve keÀje³e®es Peeues lej meeefnl³eke=Àleer®³ee

1.7 meeefnl³eke=ÀleeRceOeerue DevegYeJeeb®eer JewefMe<ìîes

1) Deelceefve<þe : Deelceefve<þsuee DeelceHejlee Demesner cnCeleele. Meem$eer³e uesKeveele Jemlegefve<þlesuee

mLetueceeveeves Deelceefve<þe cnCepes uesKekeÀe®es DeeHeu³ee DevegYeJeeMeer Demeuesues

2) meWêer³e SkeÀelcelee : meeefnl³eeleerue meWefê³e SkeÀelcelee DeLeJee meWêer³elJe ³ee mebkeÀuHevesuee

DeMee ÒekeÀej®³ee mebIeìvesleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀ cenÊJee®ee Demelees. meeefnl³eefveefce&leerle kesÀJeU

meeefnl³ee®³ee Yee<es®³ee Deveg<ebieeves efJe®eej keÀjlee meeefnl³ee®eer Yee<ee ner jespe®³ee

keÀueeke=Àleer®³ee Ieeìe®³ee meboYee&le DeveskeÀ efJe®eejJebleebveer efJemleejeves `Ieeì' ³ee leÊJee®es

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

meeefnl³ee®³ee Òeke=Àleer®³ee Deveg<ebieeves efJe®eej keÀjlee DeeHeCeeme meeefnl³e ³ee ÒekeÀeje®³ee

1.9 meboYe& ûebLe

1. peesie, je.Þeer., `DeefYeveJe keÀeJ³eÒekeÀeMe' : Jnerveme ÒekeÀeMeve HegCes, 1997.

1.10 mejeJeemeeþer ÒeMve

1) meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³es®es mJeªHe ue#eele ³esF&ue.

2.3 meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³es®es mJeªHe

meeefnl³eefJe®eejele meeefnl³eefveefce&leer ne cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. uesKekeÀ meeefnl³e keÀe

2.4 meeefnl³eefveefce&leer®³ee MekeÌleer

meeefnl³e Meem$eeceO³es Òee®eerve keÀeUeHeemetve meeefnl³ee®³ee efveefce&leerefJe<e³eer cetueYetle ef®ebleve

veJeefveefce&leer ns ÒeefleYes®es cenÊJee®es JewefMe<ìîe Deens. keÀJeer JeemleJee®es keÀOeer®e ³eLeeleL³e

keÀuHeveeMekeÌleer DeeefCe GlÒes#eCeMekeÌleer :

meeefnl³e efveefce&leerceO³es YeeJeveebvee cenÊJee®es mLeeve Demeles. efkebÀyengvee efJe®eejebHes#ee YeeJevesJej

2.5 ÒeefleYeeJ³eeHeej DeeefCe mJeHveJ³eeHeej

meeefnl³e efJe®eejele ÒeefleYes®eer mebkeÀuHeveelcekeÀ ceeb[Ceer efJe®eejele Iesleu³eeveblej ÒeefleYeeJ³eeHeej

2.6 meeefnefl³ekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe

keÀesCeleener uesKekeÀ ne meJe&ÒeLece ceeCetme Demelees. meJe&meeceev³e ceeCemeemeejKee®e l³ee®eener

SketÀCe®e uesKekeÀe®es, meeefnefl³ekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe ne meeefnl³e efveefce&leerceOeerue cenÊJee®ee