See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/284686809

An ethnobotanical study around Arat Mountain and its surroundings (Birecik,

Sanliurfa)

Article · January 2008

CITATIONS READS

46 4,296

3 authors, including:

Hasan Akan Mehmet Maruf Balos

Harran University Provincial Directorate of National Education, Şanlıurfa, Turkey
77 PUBLICATIONS 939 CITATIONS 49 PUBLICATIONS 221 CITATIONS

SEE PROFILE SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Mehmet Maruf Balos on 14 December 2017.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi Science and Eng. J of Fırat Univ.
20 (1), 67-81, 2008 20 (1), 67-81, 2008

Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir

Araştırma

Hasan AKAN, Mehmet Mustafa KORKUT ve Mehmet Maruf BALOS

Harran Üniversitesi, Fen Ed. Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Osmanbey Kampusü, Şanlıurfa,
Şanlıurfa Balıklıgöl Devlet Hastanesi, Ecza Deposu, Şanlıurfa
Yenice İlköğretim Okulu, Eyüpkent, Şanlıurfa
hakan@harran.edu.tr

(Geliş/Received: 01.08.2007; Kabul/Accepted: 26.03.2008)

Özet: Bu çalışma, 2002–2004 yılları arasında, Arat Dağı ve çevresinin (Birecik-Şanlıurfa) etnobotanik
özelliklerini tespit etmek amacıyla yapılmıştır. Çalışma alanından 49 familya ve 193 cinse ait 299 taksonun
170’sının etnobotanik özelliğinin olduğu tespit edilmiştir. Bunlardan 59’u yem, 33’ü yiyecek, 19’u yakacak,
17’si tıbbi amaçlı, 13’ü zararlı, 8’i süpürge yapımında, 5’i süs bitkisi, 5’i boya, 3’ü oyun amaçlı (çocuklar için)
ve 11’i de diğer amaçlarla kullanılmaktadır. Yöre halkı tarafından 33 bitkiye sadece isim verilmiş olup, bu
bitkilerin herhangi bir kullanımı bulunmadığı tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Arat Dağı, Birecik, Etnobotanik, Şanlıurfa

An Ethnobotanical Study Around Arat Mountain and its surroundings

(Birecik, Şanlıurfa)
Abstract: This investigation was carried out between the years 2002 and 2004 to determine the ethnobotany of
Arat Mountain and its surroundings, located in Birecik, town of Şanlıurfa. In the region, 299 taxa, of which 170
have an ethnobotanical pecularities, belonging to 49 families and 193 genera were determined. It is determined
that 59 as a fodder plants, 33 of these plants were used as food, 19 for fuel, 17 for medicinal purposes, 8 in
producing broom, 13 of these plants were determined to have harmful effects on animals, 5 as ornamental plants,
5 in dying, 3 in children’s games and 11 in other to use. Moreover, 33 taxa had only local names by settlements
of the region. and usefulness of these plants weren’t reported.
Keywords: Arat Mountain, Birecik, Ethnobotany, Şanlıurfa
 H.Akan, M. M.Korkut ve M. M. Balos
1. Giriş
İlkçağlardan günümüze değin insanoğlu
kendi yöresinde bulunan bitkilerden farklı
amaçlarla, çeşitli şekillerde yararlanmıştır.
Önceleri doğadan topladıkları yabani bitkileri
kullanmış, sonraları en çok kullandıklarının
tarımını yapmışlardır.
Halkın özellikle hastalıkların tedavisinde
kullandığı bitkileri ele alan araştırmalar çok
büyük önem taşımaktadır. Halk ilaçları, uzun
yıllardan beri etkileri insanlar üzerinde
denenerek günümüze ulaşmıştır. Pek çoğu da
bilimsel yönden araştırılmayı beklemektedir.
Herhangi bir kullanılışı tespit edilmemiş
bitkilerde etken madde aramak yerine, öncelikle
yüzlerce yıldan beri halkın yararlı olduğuna
inanarak ısrarla kullandığı bitkiler üzerinde
çalışmak daha çok verim sağlayacaktır. Bu
sayede hem eldeki veriler bilimsel olarak
ispatlanır, hem de zaman ve maddi bakımdan
kısıtlı imkânlara sahip araştırıcıların bu tarz
kayıpları önlenir [1].
Dünyada ilk tarımın yapıldığı bölge olan
Güneydoğu Anadolu'da, bugün halk arasında ilaç
yapımında kullanılan anason, nane, arpa, meyan
kökü gibi bitkisel drogların tedavide kullanıldığı
bilinmektedir [2].
Güneydoğu Anadolu Bölgesi, etnobotanik
özellikleri açısından araştırılması gereken
bölgelerden biridir. Bölge halkının çoğunluğu,
kırsal alanlarda yaşamaları nedeniyle yabani
bitkilerle yakından ilgilidir.
Araştırma alanı ile ilgili etnobotanik bir
çalışma yapılmamıştır. Yaptığımız literatür
taramaları sonucunda, bölgede yapılan ilk
etnobotanik çalışmalar arasında; Urfa’da Doğum
Gelenek ve Görenekleri [3], Urfa Folklorik
Tıbbından Örnekler ve Modern Tıp Açısından
İncelenmesi [4], Urfa’ya özgü İlaçlar [5],
Urfa’da Hastalıkların Tedavi Şekilleri [6],
Kanser Hastalığında Tedavi Amacıyla Kullanılan
Yöresel Bitkiler [7], Güneydoğu Anadolu
Bölgesi Tıbbi ve Aromatik Bitkileri [8], Sindirim
Sistemi Rahatsızlıklarında Kullanılan Yöresel
Bitkiler [9], İnancın Vatanı Şanlıurfa [10], GAP
Yöresindeki Tıbbi ve Endemik Bitkiler [11],
GAP Yöresinde Kapari’nin Etnobotaniği [12],
Şanlıurfa Semt Pazarlarında Satılan Doğal
Bitkilerin Etnobotaniği [13], Mardin Sepetleri
[14], Şanlıurfa İsotunun Tarihçesi ve
68
Etnobotanik Özellikleri [15], Şanlıurfa Müzikal
Enstrümanları [16], Kalecik Dağı’nın
Etnobotanik Özellikleri [17], GAP Yöresindeki
Tıbbi ve Aromatik Bitkiler [18] ve Zeytinbahçe
ile Akarçay arasında kalan bölgenin florası ve
etnobotanik özellikleri [19] adlı çalışmalar
gösterilebilir.
Türkiye’de farklı alanlarda yapılan birçok
etnobotanik çalışma da bulunmaktadır.
Bunlardan bazıları; Türkiye’nin Tıbbi ve Zehirli
Bitkileri [20], Türkiye’de Bitkilerle Tedavi:
Geçmişte ve Bugün [21], Yurdumuzun Zehirli
Bitkileri [22], Türkçe Bitki Adları Sözlüğü [23],
Örenlerin bitkisi Üzerlik (Peganum harmala L.)
[24], An Ethnobotanical Study in Central
Anatolia (Turkey) [25], Uslusuyla Delisiyle
Kenker [26], Etnobotanik Çalışmaları ve
Türkiye’de Yeni Açılımlar [27], Bodrum
Yöresinde Halk Tıbbında Yararlanılan Bitkiler
[28], Etnobotanik ve Türk Etnobotaniği [29],
Bodrum’da Bitkiler ve Yaşam [30] bunlara örnek
olarak gösterilebilir.
2. Materyal ve Metot
Vejetasyon döneminin başından sonuna
kadar, iki yıllık sürede belirli aralıklarla
araştırma alanına gidilmiş ve bitki örnekleri
toplanmıştır. Toplanan bu bitki örnekleri
lokaliteleri ile birlikte gerekli arazi kayıtları
yazılarak numaralandıktan sonra herbaryum
tekniğine uygun olarak preslenip kurutulmuştur.
Bu bitkilerin teşhisinde temel kaynak olarak
Türkiye Florası’ndan [31], [32], [33]
yararlanılmıştır. Bitki örnekleri, Harran
Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi
Herbaryumu’nda muhafaza edilmektedir.
Etnobotanik çalışma yapılırken, öncelikli
olarak alandan toplanarak herbaryum örneği
haline getirilen bitki örnekleri kullanılmıştır.
Toplayıcı numaraları etnobotanik kullanımlardan
sonra verilmiştir. Etnobotanik veriler için 4 ayrı
yerleşim yeri (Arat Köyü, Yukarı Almaşar Köyü,
Bulutlu Köyü, Güllü Köyü) belirlenerek yöre
halkı ile birebir görüşülmüştür. Görüşme
sırasında sorulan belli başlı sorular şunlardır:
- Yakın çevrede toplanan ve kullanımı olan
bitkilerin neler olduğu.
- Bitkiye verilen yöresel isimler.
 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma
- Bitkiden yararlanma yolları ve kullanım
biçimi.
- Bitkinin toplanma şekli ve bitkinin hangi
kısımlarının toplandığı.
- Bitkinin toplanan kısımlarından araziden ne
kadar toplandığı.
Uygun vejetasyon dönemlerinde birebir
görüşülen kişilerle birlikte çalışma alanı
gezilerek veriler toplanmıştır. Arazi gezileri
yanında, toplanan ve kartonlara yapıştırılarak
hazırlanan kuru bitki örnekleri halka gösterilerek
bunlardan yararlanıp yararlanmadıkları ve yerel
isimleri de sorulmuştur. Birebir görüşülen
kişiler; kadınlar, erkekler ve çocuklar olmak
üzere üç gruptan oluşmaktadır. Etnobotanik
çalışma yapılan yerleşim yerlerindeki bilgi
edinilen 74 kişinin (33 kadın, 21 erkek ve 20
çocuk olmak üzere 74 kişi) en önemlileri, en çok
bilgi alınanlarının isimleri ve yaşları aşağıda
verilmiştir:
Arat Köyü; Mustafa Demir (36),
Ramazan Demir(33), Fatma Demir (60), Hacı
Halil Demir (65), İsmet Aydın(38), Abdullah
Aydın (65), Eyüp Çelikoğlu (34), Engin
Çelikoğlu (12), Yılmaz Çelikoğlu (18),
Nizamettin Ateş (22), Yukarı Almaşar Köyü;
Müslüm Yıldırım (42), Adle Yıldırım (70), Ali
Yıldırım (50), İbrahim Yıldırım (17), Hüseyin
Yıldırım (14), Bulutlu Köyü; Osman Sabır (55),
Mehmet Sabır(47), Ali Koç (32), Mehmet
Çakmak (42), Sabri Korkmaz (50), İsmail
Korkmaz (18), Mikail Korkmaz (15), Sultan
Korkmaz (48), Güllü Köyü; Sofi Ahmet
69
Üstündağ (51), Şeh Muhammed Üstündağ (50),
Zeliha Üstündağ (45), Ali Üstündağ (9).
Etnobotanik çalışma yapılan yerleşim
birimlerindeki insanlar genellikle Türkçe, Arapça
ve Kürtçe konuşmaktadır. Bitkilere verilen
yöresel adlar, halk arasında kullanılan yöresel
diller ile yakından ilgilidir. Türkçe bilmeyen
özellikle yaşlı kadınların verdikleri yerel
isimlerin aslına dokunulmamış ancak anlatılan
kullanım biçimleri yöredeki insanların yaptığı
çevirilerle, Türkçe olarak verilmiştir. Bu
çalışmada, halkın çeşitli amaçlarla yararlandığı
bitkilerle ilgili bilgiler tamamen kendi
araştırmalarımıza ve derlemelerimize
dayanmaktadır.
Alanın Coğrafi Konumu: Arat dağı, Birecik’in
15 kilometre doğusunda, Şanlıurfa-Birecik
Karayolunun 73–76. kilometreleri arasında yer
alan, kuzeyden güneye doğru yaklaşık 7
kilometre uzanan kuzeyde 920 m ve güneyde
870 m yüksekliğinde iki tepe ve bunları ayıran
bir vadiden oluşmaktadır. Arat Dağı’nın batı
girişinde dağdan ismini alan Arat Köyü,
kuzeydoğusunda Günışığı Köyü, kuzeybatısında
Yukarı Almaşar Köyü, batısında ise Güllü ve
Bulutlu köyleri bulunur (Şekil 1). Alanın 920 m
olan en yüksek yerinde Arat Radyolink İstasyonu
bulunmaktadır. Araştırma alnının konumu 38º
08' doğu boylamları, 37º 03' kuzey paralelleri
arasındadır [34]. Bitki coğrafyası açısından
değerlendirirsek araştırma alanı İran-Turan
floristik bölgesine girer. Davis’in kareleme
sistemine göre ise araştırılan alan C7 karesine
dahildir.
 H.Akan, M. M.Korkut ve M. M. Balos

Şekil 1. Araştırma Alanının Coğrafi Haritası

70
 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma
3. Bulgular
Araştırma Alanının Etnobotanik
Özellikleri
Bitki listesi alfabetik familya sırasına göre
verilmiştir.
AMARANTHACEAE
Amaranthus blitoides S. Wats.
‘Gihaye sıpırge’, ‘bostanbozan’. Topraküstü
kısımları süpürge yapımında kullanılır. Ayrıca
bostanların ve bağların gelişmesini engellediği
söylenmektedir, Korkut 270 &Akan.
Amaranthus retroflexus L.
Bostanlara zarar verdiğinden dolayı
‘bostanbozan’ olarak adlandırılan bir bitkidir,
Korkut 290 &Akan.
AMARYLLYDACEAE
Sternbergia clusiana (Ker-Gawl.) Ker-Gawl. ex
Spreng.
‘Dağ Soğanı’ diye adlandırılır, kullanımı
saptanamamıştır, Korkut 84 &Akan.
ANACARDIACEAE
Pistacia khinjuk Stocks
‘Bıttım’ ismiyle anılır. Sakızı mide ülserine iyi
geldiği gibi çiğnendiği zaman diş ağrısına da iyi
gelir. Balmumu zeytinyağı ve fıstık sakızı
karıştırılarak merhem yapılır. Zeytinyağı ve
balmumu aynı oranda fıstık sakızı bunların yarısı
kadar kullanılır. Yaralara ve romatizma ağrısı
çeken kişilere dışardan uygulanır. Ayrıca fıstık
ağacının dalları yakacak olarak kullanılır, Korkut
260 &Akan.
APIACEAE(UMBELLIFERAE)
Eryngium creticum Lam.
‘Çistok’ diye adlandırılır. Henüz dikeni
oluşmadan daha tazeyken yenir. Soyulduktan
sonra gövdesi ayrıca yaprakları yenir. Yakacak
olarak ta kullanılır. Evlerin ve samanların
çevresine hayvanlar gelmesin diye konulur,
Korkut 254 &Akan.
Pimpinella eriocarpa Banks et Sol.
‘Meyane’ olarak adlandırılır. Güzel kokusu
nedeniyle toplanmaktadır, Korkut 597 &Akan.
Echinophora tenuifolia L. subsp. sibthorpiana
(Guss.) Tutin
‘Meylemok’ veya ‘çortik’ olarak adlandırılır.
Pekmez yaparken güzel koku vermesi için
pekmezin içine daldırılarak karıştırılır, Korkut
666 &Akan.
Turgenia latifolia (L.) Hoffm.
71
‘Çiçege gevr’ ya da ‘Karaheci’ olarak
adalandırılmaktadır, kullanımı bilinmemektedir,
Korkut 214 &Akan.
ARACEAE
Eminium rauwolffii (Blume) Schott var.
rauwolffii
‘Zillike Eraba’ olarak adlandırılır. Zehirli bir
bitkidir. Çiçeği dile değerse zarar verir. Koyunlar
başka sürülere karışmasın diye, çiçeği,
koyunların sırtına sürülerek çıkan boya
işaretleme amacıyla kullanılır, Korkut 8 &Akan.
Eminium spiculatum (Blume) Schott var.
spiculatum Schott
‘Zillike Eraba’ olarak adlandırılır. Zehirli bir
bitkidir. Çiçeği dile değerse zarar verir. Koyunlar
başka sürülere karışmasın diye, çiçeği,
koyunların sırtına sürülerek çıkan boya
işaretleme amacıyla kullanılır, Korkut 387
&Akan.
Biarum carduchorum (Schott) Engler
‘Zillike Eraba’ Fıse pire, kurt kulağı olarak
adlandırılır, Mayasıl tedavisinde kullanılır.
Bunun için yumrusu toz haline getirilerek kuru
olarak yara üzerine sürülür. Yumrusu tilki ve
kargalar tarafından besin olarak tüketilir, Korkut
302.
ARISTOLOCHIACEAE
Aristolochia bottae Jaub. et Spach
‘Sıçan Kulağı’ ve “goye deve” olarak
adlandırılır. Meyveleri döğülür, suda iyice
kaynatılır, ayaklar bu suyun içine 20 dakika
batırılır ve dinlendirilir. Daha çok ayak
yaralarında, şişkinliklerinde ve su toplamalarında
kullanılır. Korkut 428 &Akan.
ASTERACEAE (COMPOSITAE)
Achillea aleppica DC. subsp. aleppica
‘Yılan pungu’. Bu bitkiye yılanın yaklaşmadığı
iddia edilmektedir, Korkut 110 &Akan.
Achillea biebersteinii Afan.
‘Yılan pungu’. Bu bitkiye yılanın yaklaşmadığı
iddia edilmektedir, Korkut 260 &Akan.
Anthemis hyalina DC.
‘Beyaz yoğurt çiçeği’. Çayı yapılıp içilir, Korkut
1 &Akan.
Carduus nutans L. subsp. leiophyllus (Petr.)
Stoj. et Stef.
‘Kerbeş’ olarak adlandırılır. Bitki tazeyken,
gövde kısmı dikenlerden sıyrılarak yendiği gibi,
çiçek tablası (baş kısmı)’nın içi de yenir. Hayvan
 H.Akan, M. M.Korkut ve M. M. Balos
yemi ve yakacak olarak da kullanılır, Korkut 108
&Akan.
Carlina lanata L.
‘Keygana’ olarak adlandırılır. Tohumu yakılır.
Buğusunun, solunursa dişteki ve ağızdaki
yaralara iyi geldiği söylenmektedir, Korkut 262
&Akan.
Centaurea hyalolepis Boiss.
‘Kulindor’ olarak adlandırılır. Çiçeğinin iç
kısmı yenilir, Korkut 531 &Akan.
Centaurea iberica Trev. ex Spreng.
‘Çakırdikeni’ olarak adlandırılır. Tazeyken
gövdesi yenilir, Korkut 436 &Akan.
Centaurea solstitialis L. subsp. solstitialis
‘Keygana dikeni’ olarak adlandırılır. Ekinlere
zararlı bir bitkidir, Korkut 239 &Akan.
Centaurea virgata Lam.
‘Tehli süpürgesi’ olarak adlandırılır. Toprak
üstü kısımları süpürge yapımında kullanılır,
Korkut 283 &Akan.
Cirsium vulgare (Savi) Ten.
‘Kefik’ ya da ‘İstiriy Mişk’ olarak adlandırılır.
Toprak üstü kısımları yakacak olarak kullanılır,
Korkut 197 &Akan.
Crepis foetida L. subsp. rhoeadifolia (Bieb.)
Celak.
‘Şirok’ olarak adlandırılır, kullanımı
saptanamamıştır, Korkut 499 &Akan.
Filago pyramidata L.
‘Peşi’, ‘Dağ Pamuğu’ ya da ‘Ateş Pamuğu’
olarak adlandırılır. Kuru çiçeği, ateş yakmak için
iki çakmak taşı arasında konularak kıvılcımla
tutuşturulur, Korkut 179 &Akan.
Gundelia tournefortii L. var. armata Freyn et
Sint.
‘Kenger’ ya da ‘kereng’ olarak adlandırılır.
Kökü takip eden on santimetrelik gövde kısmı
soyularak yemek yapılır. Ayrıca sakızı yapılır.
Kökü güneşte bekletilir,saatte bir budama yapılır.
Kökünden çıkan süt sakıza dönüşür. Kuruduktan
sonra yakacak olarak kullanılır, Korkut 155
&Akan.
Lactuca undulata Ledeb.
‘Eşek marulu’ olarak adlandırılır. Hayvan yemi,
Korkut 615 &Akan.
Matricaria aurea (L.) Schultz Bip.
‘Çiçege zer’ olarak adlandırılır. Romatizmal
ağrılarda çiçekli dalların üst kısımlarının lapası
yapılır ve ağrıyan bölgenin üzerine konur.Korkut
193 &Akan.
72
Tragopogon buphthalmoides (DC.) Boiss. var.
buphthalmoides.
‘Ağu’ olarak adlandırılır. Çiçek vermeden,
tazeyken kaynatılarak yenir, Korkut 477 &Akan.
Tragopogon pusillus Bieb.
‘Çarik’ ya da ‘porim’ olarak adlandırılır.
Meyvesi tazeyken yenilir, Korkut 358 &Akan.
Scorzonera laciniata L. subsp. laciniata
‘Parım’ ya da ‘tulu’ olarak adlandırılır. Hayvan
yemi, Korkut 527 &Akan.
Senecio racemosus (Bieb.) DC.
‘Şiro’ olarak adlandırılır, kullanımı
saptanamamıştır, Korkut 44 &Akan.
Xanthium spinosum L.
‘Devedikeni’. Bu bitki eskiden deve yemi olarak
kullanılırmış, Korkut 293 &Akan.
Xanthium strumarium L. subsp. cavanillesii
(Schouw) d. Löve et P. Dansereau
‘Pıtrak’ olarak adlandırılır. Yaprakları idrar
artırıcı olarak kullanılır., Korkut 647 &Akan.
Xeranthemum annuum L.
‘Tarak çiçeği’ olarak adlandırılır. Çocuklar
kafalarına takıp oyun oynarlar, Korkut 103
&Akan.
BORAGINACEAE
Anchusa azurea Miller var. azurea
‘Guriz’ ya da ‘Dağ Darısı’ olarak adlandırılır.
Hayvanlar tarafından yenmektedir. Çiçekleri tatlı
olur. Çocuklar tarafından çiçekleri emilmektedir,
Korkut 225 &Akan.
Anchusa azurea Miller var. kurdica (Guşul.)
Chamb.
‘Guriz’ ya da ‘Dağ Darısı’ olarak adlandırılır.
Hayvanlar tarafından yenmektedir. Çiçekleri tatlı
olur. Çocuklar tarafından çiçekleri emilmektedir,
Korkut 69 &Akan.
Anchusa strigosa Labill.
‘Guriz’ ya da ‘Dağ Darısı’ olarak adlandırılır.
Hayvanlar tarafından yenmektedir. Çiçekleri tatlı
olur. Çocuklar tarafından çiçekleri emilmektedir,
Korkut 206 &Akan.
Heliotropium europaeum L.
‘Sütgen’ olarak adlandırılır. Koyun-keçi yemi
olarak kullanılır, Korkut 262 &Akan.
Onosma molle DC.
‘Divankoşk’ olarak adlandırılır. Meyvesi yenir.
Çiçekleri toplanıp emilir. Tatlı bir kıvamı vardır,
Korkut 111 &Akan.
BRASSICACEAE (CRUCIFERAE)
Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.
 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma

Bitki beyaz çiçeklerinden dolayı ‘çiçege gevr’ Bu bitkiye ‘belalı ot’ denilmektedir. Ekinlerin
olarak adlandırılmaktadır. Bitkinin yaprak ve gelişmesini engellediği söylenmektedir. Yakacak
tohumlarından yararlanılır. Hayvan yemi olarak olarak ta kullanılır, Korkut 291 &Akan.
kullanılır. Ayrıca, taze yaprakları salata olarak CISTACEAE
taze olarak tüketildiği gibi, yemek yapılarak da Helianthemum salicifolium (L.) Miller
tüketilir. Bunun için; yıkanır, doğranır, suda Bitkiye ‘gihaye kimiya’ ismi verilmiştir.
haşlanarak suyu süzülür, salça, biber ve soğanla Bulunduğu yerde ‘keme’(toprakaltında yetişen
kavrularak yemeği yapılır. Ayrıca, toprak üstü bir çeşit mantar- Terfezia boudieri Chatin)’nin
kısımları, doğrandıktan sonra, salatalık yerine, varlığına işaret eder. İndikatör bir bitkidir,
cacığa katılır, Korkut 58 &Akan. Korkut 397 &Akan.
Peltaria angustifolia DC. CONVOLVULACEAE
Bitkiye ‘gihaye perçif’ denilmektedir. Halkın Convolvulus arvensis L.
verdiği bilgiye göre bu bitkiyi sığırlar yerse ‘Sarmaşık’. Hayvan yemi, Korkut 481 &Akan.
sindirim bozukluğuna yol açar, Korkut 128 Convolvulus holosericeus Bieb. subsp.
&Akan. holosericeus
Sinapis alba L. ‘Tehli süpürgesi’ olarak adlandırılır. Bitkinin
‘Herdal’, ‘hardal’. Yeşil yaprakları yenilir. topraküstü kısımları ince ve tel gibi olduğundan
Özellikle çiğköftenin yanında yenilir. Kadınlar “tel” anlamına gelen bir isimle yöresel olarak
toplarlar, Korkut 45 &Akan. “tehli” olarak adlandırılır ve süpürge yapımında
Sinapis arvensis L. kullanılır, Korkut 218 &Akan.
‘Herdal’, ‘hardal’. Yeşil yaprakları yenilir, CYPERACEAE
Korkut 53 &Akan. Carex divisa Hudson
CAPPARACEAE ‘Zevzir çimeni’, ‘At çimeni’ olarak adlandırılır.
Capparis ovata Desf. var. palaestina Zoh. Herhangi bir kullanımı yoktur, Korkut 327
‘Keber’. Çiçek tomurcukları toplanıp satılır. &Akan.
Ekonomik değeri olan bir bitkidir. Çiçek DIPSACACEAE
tomurcukları yendiği zaman cinsel gücü Cephalaria setosa Boıss. et Hohen.
arttırdığına inanılmaktadır. Bitkinin kökleri ve ‘Zivan’ olarak adlandırılır, kullanımı
dalları yakacak olarak ta kullanılır, Korkut 272 saptanamamıştır, Korkut 215 &Akan.
&Akan. Scabiosa argentea L.
Capparis spinosa L. var. spinosa ‘Zivan’, ‘sipirgeye zer’. Toprak üstü kısımları
‘Keber’. Çiçek tomurcukları toplanıp satılır. süpürge yapımında kullanılır, Korkut 231
Ekonomik değeri olan bir bitkidir. Çiçek &Akan.
tomurcukları yendiği zaman cinsel gücü Scabiosa calocephala Boiss.
arttırdığına inanılmaktadır. Kök ve dalları ‘Zivan’ olarak adlandırılır, kullanımı
kuruduğunda yakacak olarak ta kullanılır, Korkut saptanamamıştır, Korkut 188 &Akan.
673 &Akan. Scabiosa persica Boiss.
CARYOPHYLLACEAE ‘Zivan’ olarak adlandırılır, kullanımı
Dianthus strictus Banks et Sol. var. strictus saptanamamıştır, Korkut 533 &Akan.
‘Dimisok’ ismi ile bilinir. Çiçeğini, tatlı olduğu Scabiosa rotata Bieb.
için emilir, Korkut 216 &Akan. ‘Zivan’. Tadı acıdır, yenmez, tohumları?
Vaccaria pyramidata Medık. var. pyramidata buğdaya karışırsa ekmeği acı yapar, Korkut 583
‘Hişhişiko, Pekpeko’. Meyvenin taşıdığı &Akan.
tohumlar kuruduğunda ses çıkardığı için EUPHORBIACEAE
hişhişiko denir, Korkut 613 &Akan. Chrozophora tinctoria (L.) Rafin.
CHENOPODIACEAE ‘Bistanbozan’ olarak adlandırılır. Tarladaki
Kochia scoparia (L.) Schrad. bitkinin olgunlaşmasını engeller. Tazeyken
‘Süpürge otu’. Toprak üstü kısımları süpürge yolunursa hayvan yemi olarak kullanılır, Korkut
yapımında kullanılır, Korkut 212 &Akan. 273 &Akan.
Salsola tragus L. Euphorbia aleppica L.

73
 H.Akan, M. M.Korkut ve M. M. Balos
‘Haşul’ olarak adlandırılır. Gövdesi kırılıp çıkan
süt küçük göletlere konulursa suyun
bulanıklığını giderir. Genellikle dağdan su içmek
isteyen çobanlar bu yöntemi kullanırlar, Korkut
614 &Akan.
Euphorbia falcata L. subsp. falcata. var.
falcata
‘Haşul’ olarak adlandırılır.Gövdesi kırılıp çıkan
süt küçük göletlere konulursa suyun
bulanıklığını giderir, Korkut 256 &Akan.
Euphorbia macroclada Boiss.
‘Haşule deva’ olarak adlandırılır. Develer bu
bitkiyi çok severlermiş. 20 yıl öncesine kadar, bu
bölgede ekinler develer tarafından sürülürmüş.
Gövdesi kırılıp çıkan süt küçük göletlere
konulursa suyun bulanıklığını giderir, Korkut
164 &Akan.
Euphorbia macrostegia Boiss.
‘Haşul’ olarak adlandırılır. Bitki, yeşilken
kökünden çekilir. 10 kök bitki bağ (demet)
yapılır. Pekmez kaynadığı zaman bitkinin toprak
üstü kısmı pekmeze daldırılır. Yarım saat
pekmezin içinde pekmezi devamlı karıştırmak
suretiyle gezdirilirse pekmeze tat verir, köpüğü
yok eder, taşmasını engeller ve pekmezin
bulanıklığını giderir. Ayrıca bal arıları bu bitkiyi
çok severler. Gövdesi kırılıp çıkan süt küçük
göletlere konulursa suyun bulanıklığını giderir,
Korkut 301 &Akan.
Euphorbia petiolata Banks et Sol.
‘Haşul’ olarak adlandırılır. Gövdesi kırılıp çıkan
süt küçük göletlere konulursa suyun
bulanıklığını giderir, Korkut 543 &Akan.
FABACEAE(LEGUMINOSAE)
Alhagi pseudoalhagi (Bieb.) Desv.
‘Hurnif’, ‘Çeti’. Meyvesi ezilerek yendiği
zaman ishali keser. Birecik belediyesindeki
çöpçülerin kullandığı süpürgelerin çoğu bu
bitkinin toprak üstü kısımlarından yapılmaktadır,
Korkut 660 &Akan.
Argyrolobium crotalarioides Jaub. et Spach
‘Collik’ adıyla anılan bitkidir. Bitkinin
meyvesinin içindeki taneler (tohumlar) tazeyken
yenir, Korkut 540 &Akan.
Astragalus asterias Stev. ex Ledeb.
‘İstiriy belan’ adı verilmiş bir bitkidir. Fıstık
bahçelerine zararlıdır. Fıstık ağaçlarının
gelişmesini engeller, Korkut 633 &Akan.
Astragalus aduncus Willd.
74
Bitki halk tarafından ‘gihaye şin’ olarak
adlandırılmaktadır. Toprak üstü kısımları
yakacak olarak kullanılır, Korkut 131 &Akan.
Astragalus gaziantepicus Chamb. et Matthews
‘Guni’ olarak adlandırılmıştır. Toprak üstü
kısımları yakacak olarak kullanılır. Bağ
bitkilerinin gelişmesini engeller, Korkut 294
&Akan.
Astragalus hamosus L.
‘Guni’ olarak adlandırılmıştır. Bitkinin toprak
üstü kısımları hayvan yemi olarak kullanılır,
Korkut 183 &Akan.
Astragalus lamarckii Boiss.
‘Guni’ olarak adlandırılmıştır. Yaklaşık 25 yıl
önce bölgede kıtlık olmuş ve bu bitkinin kökleri
hayvan yemi olarak kullanılmış. Kökler çekiçle
ezilerek ineklere yem olarak verilmiş, Korkut
205 &Akan.
Astragalus russelii Banks et Sol.
‘Guni’ olarak adlandırılmıştır. Kökleri hayvan
yemi olarak kullanılır. Toprak üstü kısmı
yakacak olarak kullanılır, Korkut 205 &Akan.
Cicer echinospermum P. H. Davis
‘Yonca’. Hayvan yemi olarak kullanılır. Bu
familyada yem olarak kullanılan bitkilerin
tamamına halk tarafından ‘yonca’ denmektedir,
Korkut 586 &Akan.
Coronilla scorpioides (L.) Koch
‘Colban’. Hayvan yemi. Ayrıca taze tohumları
çocuklar tarafından yenir, Korkut 123 &Akan.
Glycyrrhiza glabra L. var. glabra
‘Meyan’,‘biyan’,‘sus’. Yörede kullanımı
oldukça eskilere dayanır. Özellikle mide
rahatsızlıklarında ve böbrek rahatsızlıklarında
yoğun kullanımı vardır. Bitkinin köklerinden
elde edilen özsu tedavide kullanılır. Özsu
(şerbet) elde edilirken önce bir buz kabı alınır.
Buz kabının içinden buz çıkartılır. Temizlenmiş
kökler buz kabının içine yerleştirilir. Daha sonra
buz ezilmiş kök yumağının üzerine yerleştirilir.
Buz, köklerin üzerinde yavaş yavaş erir. Buz
eridikten sonra elde edilen karışım temiz bir
tülbentten süzülür. Dipte biriken kum tanecikleri
ayrıştırılır. Daha sonra sabah aç karna bir su
bardağı içilmek suretiyle böbrek ve mide
rahatsızlıklarında (ülser, gastrit) kullanılır,
Korkut 659 &Akan.
Hedysarum syriacum Boiss.
‘Deveçökerten’ olarak adlandırılmaktadır.
Develerin bir zamanlar yörede yaygın olduğu ve
bu bitkinin yaprakları ile meyveleri hayvan yemi
 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma
olarak kullanıldığı belirtilmektedir. Korkut 619
&Akan.
Hippocrepis unisiliquosa L. subsp.
unisiliquosa
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 497 &Akan.
Lathyrus cicera L.
‘Collik’, ‘colban’. Bitkinin meyvesinin içindeki
taneler (tohumlar) tazeyken yenir. Hem çiğ hem
de pişirilerek yenir. Pişirilirken tuzlanır. Taze
yenirken tuzlanmaz, Korkut 153 &Akan.
Lathyrus sativus L.
‘Colkey mara’olarak adlandırılmaktadır, hayvan
yemi olarak kullanılır, Korkut 549 &Akan.
Lotus aegaeus (Gris.) Boiss.
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 608 &Akan.
Medicago lupulina L.
‘Sıtri’, ‘asıl yonca’. Hayvan yemi, Korkut 118
&Akan.
Medicago minima (L.) Bart. var. minima
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 569 &Akan.
Medicago noeana Boiss.
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 415 &Akan.
Medicago orbicularis (L.) Bart.
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 495 &Akan.
Medicago radiata L.
‘Sıtri’, ‘asıl yonca’. Hayvan yemi, Korkut 189
&Akan.
Medicago rigidula (L.) All. var. rigidula
‘Sıtri’, ‘asıl yonca’. Hayvan yemi, Korkut 404
&Akan.
Onorbrychis kotschyana Fenzl.
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 211 &Akan.
Pisum sativum L. subsp. elatius (Bieb.)
Aschers. et Graebn. var. pumilio Meikle
‘Collıkey hatuna’. Bitki güzel görünümlü
olduğundan hatunlara atfen bu isim verilmiştir.
Tohumları tazeyken yenir, Korkut 404.
Scorpiurus muricatus L. var. subvillosus (L.)
Fiori
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 168 &Akan.
Trifolium angustifolium L. var. angustifolium
‘Gihaye reş’. Hayvan yemi, Korkut 431
&Akan.
Trifolium boissieri Guss. ex Boiss.
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 512 &Akan.
Trifolium bullatum Boiss. et Hausskn.
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 535 &Akan.
Trifolium leucanthum Bieb.
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 556 &Akan.
Trifolium pilulare Boiss.
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 448 &Akan.
75
Trifolium stellatum L. var. stellatum
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 181 &Akan.
Trifolium tomentosum L. var. tomentosum
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 559 &Akan.
Trigonella coelesyriaca Boiss.
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 405 &Akan.
Trigonella filipes Boiss.
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 508 &Akan.
Trigonella monantha C. A. Meyer subsp.
monantha
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 605 &Akan.
Trigonella mesopotamica Hub.-Mor.
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 137 &Akan.
Trigonella spruneriana Boiss. var.
spruneriana
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 561 &Akan.
Vicia aintabensis Boıss. et Hausskn. ex Boıss.
‘Collik’. Bitkinin meyvesinin içindeki taneler
(tohumlar) tazeyken yenir, Korkut 435 &Akan.
Vicia assyriaca Boiss.
‘Sıtri’, ‘asıl yonca’. Hayvan yemi, Korkut 399
&Akan.
Vicia ervilia (L.) Willd.
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 530 &Akan.
Vicia narbonensis L. var. narbonensis
‘Collikey keran’. Bitkinin meyvesinin içindeki
tohumlar tazeyken yenir, Korkut 447 &Akan.
Vicia palaestina Boiss.
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 160 &Akan.
Vicia peregrina L.
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 509 &Akan.
Vicia villosa Roth subsp. villosa
‘Yonca’. Hayvan yemi, Korkut 13 &Akan.
GERANIACEAE
Erodium cicutarium (L.) L'herit. subsp.
cicutarium
‘Gihaye saat’, ‘kulunca’. Meyvesi yeşilken
koparılır. Tabanından elle tutulur. Meyve saat
yönünde döner. Çocuklar oyun amaçlı
kullanırlar. Ayrıca tohumu tazeyken yenir,
Korkut 409.
Geranium dissectum L.
‘Gihaye saat’. Meyvesi yeşilken koparılır.
Tabanından elle tutulur. Meyve saat yönünde
döner. Çocuklar oyun amaçlı kullanırlar, Korkut
470 &Akan.
Geranium tuberosum L. subsp. tuberosum
‘Helilok’. “Pelgizer”, “iğnelik”. Yumrularının
üzerindeki ince kabuk soyularak, çiğ ve taze
olarak yenir, Korkut 22 &Akan.
 H.Akan, M. M.Korkut ve M. M. Balos
Geranium tuberosum L. subsp. deserti-
syriacum Davis
‘Sivok’, Helilok’. “Pelgizer”, “iğnelik.
Yumrularının üzerindeki ince kabuk soyularak,
çiğ ve taze olarak yenir, Korkut 15 &Akan.
HYPERICACEAE(GUTTIFERAE)
Hypericum retusum Aucher
‘Bahtof’ ya da ‘bantof’ ismiyle bilinen bir
bitkidir. Gölge yapmak için çardakların üzerine
konulur. Hayvanlar yediği zaman tüyleri
dökülür. Bazı hayvanlar yediği zaman
idrarlarından kan gelir. Zararlı yönleri olan bir
bitkidir. Ayrıca boğaz iltihaplanması ve diş
iltihaplanması olan kişilerde, kaynatıldıktan
sonra süzülen suyu gargara olarak kullanılır.
Çocukların gözleri ağrıdığında bitkinin
yaprakları kaynatılır. Kaynama olurken hasta
kişinin başına bir desmal (mendil, havlu) örtülür.
1-2 dakika hasta kişinin gözlerine buhar nüfuz
eder.Yün boyamada kullanılır. Bitkinin
yapraksız dalları 4-5 dakika kaynatılır. Yünlü ip
içine daldırılır. Mor kahverengi renk verir. Yünlü
ip ile birlikte bitkinin dalları yarım saat
kaynatılır, Korkut 317 &Akan.
Hypericum triquetrifolium Turra
‘Bahtof’ ya da ‘bantof’ ismiyle bilinen bir
bitkidir. Hypericum retusum ile benzer kullanımı
vardır, Korkut 652 &Akan.
ILLECEBRACEAE
Paronychia kurdica Boiss. subsp. haussknectii
Chaudhri
‘Kepek’ adı ile bilinir, Korkut 238 &Akan.
IRIDACEAE
Crocus cancellatus Herbert subsp.
damacenus(Herbert) Mathew
‘Pivok’. Soğanı yiyecek olarak kullanılır,
Korkut 668 &Akan.
Crocus pallasii Goldb. subsp. pallasi
‘Pivok’. Soğanı yiyecek olarak kullanılır,
Korkut 341 &Akan.
LAMIACEAE (LABIATAE)
Cyclotrichium leucotrichum (Stapf ex Rech.
Fil.) Leblebici
‘Karaçekme’. Topraküstü kısımları kurutulup
elle ufalanır. Çay gibi demlenerek içilir, Korkut
672 &Akan.
Micromeria congesta Boiss.et Hausskn. ex
Boiss.
‘Gihaye paluk’, ‘Punge tehta’ olarak
adlandırılır. Öksürük ve solunum hastalıklarında
kullanılır. Bir kökünün toprak üstü kısmı
76
kaynatılarak suyu içilir. İyileşinceye kadar
içilmeye devam edilir, Korkut 227 &Akan.
Phlomis brugueri Desf.
‘Gubel’ olarak adlandırılır. Kökü yakacak olarak
kullanılır, Korkut 592 &Akan.
Phlomis kurdica Rech. fil.
‘Gubel’ olarak adlandırılır. Kökünden yakacak
olarak faydalanılır, Korkut 554 &Akan.
Salvia russelii Bentham
‘Künceyi beji’, ‘yabani küncü’, ‘kurdeşk’.
Tazeyken gövdenin kabuğu soyulur ve yenilir,
Korkut 590 &Akan.
Salvia viridis L.
‘Çobandöşeği’ olarak adlandırılır. Mide sancısı
için toprak üstü kısımları kaynatılıp içilir, Korkut
252 &Akan.
Scutellaria tomentosa Bertol.
‘Korku otu’. Toprak üstü kısımları kaynatılarak
suyu içilir. Korkuya (depresyon) iyi geldiği
söylenmektedir, Korkut 219 &Akan.
Stachys mardinensis (Post) R. Mill
‘Kaya Pungu’ ya da ‘Punge Tehta’ olarak
adlandırılır. Koku yapsın diye tarhana bu
bitkinin üzerine serilir. Baş ağrısı için kullanılır.
Bitki kaynatıldıktan sonra suyu süzülür. Kınaya
katılır. Daha sonra kına yakılır. Genellikle
kadınlar tarafından kullanılır, Korkut 191
&Akan.
Teucrium polium L.
‘Tehlik’ ya da ‘Ververik’ olarak adlandırılır.
Koyunlarda ve insanlarda sindirim
rahatsızlıklarına karşı kullanılır. Çiğ olarak ya da
çiçekli dalları kaynatılarak kullanılır.
Çiçekli dalları kaynatıldıktan sonra dinlendirilir.
Şeker hastası tarafından günde bir bardak
yemekten sonra içilir. Bu şekilde şekeri
düşürdüğüne inanılır. Çok acı olduğu için
içilmesi zordur. Buna rağmen bölgede kullanımı
oldukça yoğundur.İnsanlarda kurt düşürücü
olarak kullanılır. Üç gün boyunca sabah aç
karna, bitkinin çiçekli dalları yenilir.Doğum
yapmış anneye yemek dokunmuşsa sütü çocuğa
dokunmasın diye kaynatılıp içirilir. Süt bebeğe
dokunursa yine anneye bu bitki verilir. Sütü
temizlediğine inanılır.Koyunlarda karın ağrısı
olduğu zaman bitki iyice kaynatılıp, suyu şişeye
konularak hayvana zorla içirilir, Korkut 170.
Thymbra spicata L. var. spicata
‘Eşek zahteri’ olarak adlandırılır. Mide sancısı
için yaprakları kaynatılıp içilir, Korkut 265.
LILIACEAE
 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma
Allium stamineum Boiss.
‘Sir’, ‘Yaban Sarımsağı’. Korkut 375 &Akan.
Allium trachycoleum Wendelbo
‘Sir’, ‘Yaban Sarımsağı’. Korkut 375 &Akan.
Asphodeline brevicaulis (Bertol.) J. Gay ex
Baker subsp. brevicaulis. var. brevicaulis.
‘Hınt’ olarak adlandırılır. Çardakların üzerine
konulur. Hayvan yemi ve yakacak olarak
kullanılır. Çobanlar değnek olarak kullanır,
Korkut 158 &Akan.
Asphodelus aestivus Brot.
‘Hınt’ olarak adlandırılır. Hayvanlar yerler.
Yakacak olarak kullanılır. Çardakların üzerine
konulur. Çobanlar değnek olarak kullanır,
Korkut 50 &Akan.
Gagea luteoides Stapf
‘Pivoke keva’. Güvercin çiğdemi. Soğanını,
sadece kuşlar yer, Korkut 334 &Akan.
Gagea reticulata (Pallas) Schultes et Schultes
Fil.
‘Pivoke keva’. Güvercin çiğdemi. Soğanını,
sadece kuşlar yer, Korkut 33 &Akan.
MALVACEAE
Alcea striata (DC.) Alef. subsp. striata
‘Hiro’ ismiyle bilinen bir bitkidir. Solunum
hastalıklarında çiçekleri kaynatılıp suyu içilir,
Korkut 243 &Akan.
Malva neglecta Wallr
‘Kömeç’ olarak bilinir. Yaprakları yıkanır,
yağda kavrulur. Süzüldükten sonra yenir, Korkut
237 &Akan.
Malvella sherardiana (L.) Jaub. et Spach
‘Kömeç’. Toprak üstü kısımları sebze olarak
yenir, Korkut 302 &Akan.
MORACEAE
Ficus carica L. subsp. carica (All.) Schinz et
Thell.
‘Dağ inciri’, ‘kerik’. Bitkinin meyvesinin sütü,
inek sütüne katıldığı zaman yarım saatte peynire
dönüşür. Ayrıca bitkinin genç dalları nohut
büyüklüğünde kesilerek boyuna kolye şeklinde
asıldığı zaman yüzdeki yaraları ve sivilceleri
iyileştirdiğine inanılır, Korkut 271.
PAPAVERACEAE
Papaver arenarium Bieb.
‘Çiçege mamite’, ‘gelincik’. Çiçeklerin
tepallerinden boya çıkar. Bu boya herhangi bir
yerde kullanılmaz, Korkut 145 &Akan.
Papaver argemone L. subsp. argemone
Bitki bölgede ‘çiçege mamite’ ve ‘gelincik’
isimleriyle bilinmektedir. Çiçeklerin
77
tepallerinden boya çıkar. Bu boya herhangi bir
yerde kullanılmaz, Korkut 117 &Akan.
PLUMBAGINACEAE
Plumbago europaea L.
‘Artoğa’ olarak adlandırılır. Hamile kalmak
isteyen kadınlar bu bitkiyi kullanırlar. Bitkiden
3–4 kök alınır. Bitkinin tamamı kaynatılır.
Süzüldükten sonra içilir. Sadece bir ya da iki
defa kullanılır. Şu ana kadar 50–60 bayana etkili
olduğu söylenmektedir, Korkut 282 &Akan.
POACEAE
Aegilops triuncialis L. subsp. triuncialis
‘Kılçık’. Hayvan yemi. Bu familyaya ait yem
olarak kullanılan bitkiler genel olarak ‘kılçık’
diye adlandırılır, Korkut 162 &Akan.
Avena sterilis L. subsp. sterilis
‘Kılçık’. Hayvan yemi, Korkut 125 &Akan.
Bromus japonicus Thunb. subsp. japonicus
‘Kılçık’. Hayvan yemi, Korkut 182 &Akan.
Chrysopogon gryllus (L.) Trin. subsp. gryllus
‘Kılçık’. Hayvan yemi, Korkut 204 &Akan.
Cynodon dactylon (L.) Pers. var. villosus Regel
‘Çayır’ diye adlandırılır, Korkut 297 &Akan.
Cynosurus effusus Link
‘Mijmijok’. Tatlı olan kökü emilir, Korkut 244
&Akan.
Hordeum bulbosum L.
‘Kılçık’, ‘Sahte Arpa’. Hayvan yemi, Korkut
172 &Akan.
Hordeum murinum L. subsp. leporinum
(Link) Arc. var. leporinum
‘Kılçık’. Hayvan yemi, Korkut 190 &Akan.
Hordeum murinum L. subsp. glaucum
(Steudel) Tzvelev
Etnobotanik Özellikleri:
‘Kılçık’. Hayvan yemi.
Hordeum murinum L. subsp. murinum
‘Kılçık’. Hayvan yemi, Korkut 401 &Akan.
Poa bulbosa L.
‘Kılçık’. Hayvan yemi, Korkut 71 &Akan.
Triticum aestivum L.
‘Genim’, ‘buğda’. Buğday samanlarının sapları
tezeklere sağlam olsun, dağılmasın diye katılır.
Ayrıca bu şekilde tezek daha iyi yanar. Kerpiç
tutsun diye kerpiçe de buğday sapları katılır,
Korkut 213 &Akan.
Triticum dicoccoides (Koern.) Koern. In Lıtt.
Ex Schweinf.
‘Kılçık’. Hayvan yemi, Korkut 127 &Akan.
POLYGALACEAE
Polygala supina Schreb.
 H.Akan, M. M.Korkut ve M. M. Balos
‘Gihaye sipirge’ ismiyle anılan bir bitkidir.
Toprak üstü kısımları süpürge yapımında
kullanılır, Korkut 316 &Akan.
RANUNCULACEAE
Adonis flammea Jacq.
Bitki kırmızı çiçeklerinden dolayı ‘çiçege sor’
olarak adlandırılmaktadır, Korkut 101 &Akan.
Delphinium peregrinum L.
Bitkiye ‘balıkağzı’ denilmektedir. Evlerde süs
bitkisi olarak kullanılır, Korkut 649 &Akan.
Ranunculus neopolitanus Ten.
Bitki sarı çiçeklerinden dolayı ‘çiçege zer’ olarak
adlandırılmaktadır, Korkut 70 &Akan.
ROSACEAE
Amygdalus arabica Oliv.
‘Çağilok’, ‘behiv’, ‘badem’. Meyvesi yenir.
Tohumu acıdır yenmez, Korkut 311&Akan.
Amygdalus lycioides Spach
‘Çağilok’, ‘behiv’, ‘badem’. Meyvesi yenir.
Tohumu acıdır yenmez, Korkut 30 &Akan.
Crataegus monogyna Jacq. subsp. monogyna
‘Givij’, ‘alıç’. Meyvesi yenir, Korkut 661
&Akan.
RUBIACEAE
Callipeltis cucullaria (L.) Steven
‘Nermik’ olarak adlandırılır, Korkut 203
&Akan.
Galium bracteatum Boiss.
‘Zımanhung’ olarak adlandırılır. Ekinlere
sarılarak öldürür. Zararlı bir bitkidir, Korkut
138.
Galium cassium Boiss.
‘Zımanhung’ olarak adlandırılır. Ekinlere
sarılarak öldürür. Zararlı bir bitkidir, Korkut 65.
SCROPHULARIACEAE
Verbascum kotschyi Boiss. et Hohen.
‘Meçelik’ olarak adlandırılır. Bitkinin toprak
üstü kısımları damın (evin çatısı) üstüne toprağı
tutması ve destek olması için konulur. Nadiren
yakacak olarak kullanılır. Haşaratları önlemede
kullanılır. Bulunduğu yere böcekler gelmez,
Korkut 610 &Akan.
Verbascum orientale (L.) All.
‘Meçelik’ olarak adlandırılır. Verbascum
kotschyi gibi kullanılır, Korkut 217 &Akan.
SOLANACEAE
Hyoscyamus niger L.
‘Beng’ olarak adlandırılır. Tohumları tütünün
içine katıldığı zaman, içen kişinin sarhoş gibi
olmasına sebep olurmuş. Öç almak için
78
sevilmeyen kişilere içirilirmiş, Korkut 241
&Akan.
Physalis alkekengi L.
‘Hışhış çiçeği’. Tohumları ses çıkardığı için bu
isim verilmiş, Korkut 259 &Akan.
URTICACEAE
Urtica dioica L.
‘Isırgan otu’. ‘Her derde deva’ olarak tabir
edilen bir bitkidir. Özellikle tohumları değerlidir.
Karaciğer hastalıklarına iyi geldiği iddia
edilmektedir. Toprak üstü kısımları kavrularak
yemeği yapılmaktadır. Ayrıca şeker hastalığı için
yaprakları tohumları yenir. Bölgede rahim
kanseri olan bir kadına tohumları yedirilmiş
ancak etkili olmadığı söylenmektedir, Korkut 7
&Akan.
VITACEAE
Vitis vinifera L.
‘Tıriy’ ya da ‘asma’ olarak adlandırılır.
Meyveleri ve yaprakları yiyecek olarak
kullanılır. Ayrıca yakacak olarak ta kullanımı
vardır, Korkut 664 &Akan.
ZYGOPHYLACEAE
Peganum harmala L.
‘Bogır’ ya da ‘üzerlik’ olarak adlandırılan bir
bitkidir. Tohumlarından süs malzemeleri yapılır.
Nazar değmesin diye evlere bu süs eşyaları asılır.
Ayrıca ölen kişinin yatağının başında tohumlar
yakılır. Bu işlemin ölen kişinin ruhunu
arındırmak için yapıldığı söylenmektedir, Korkut
289 &Akan.
4. Tartışma ve Sonuç
Alandan 2 yıl boyunca devam eden
çalışma sonucu toplanmış 299 taksonun 170’nin
etnobotanik özelliği bulunduğu tespit edilmiştir.
Bu bitkilerden 59’u yem, 33’u yiyecek, 19’u
yakacak, 17’si tıbbi amaçlı, 8’i süpürge
yapımında, 5’i süs bitkisi, 5’i boya, 3’ü çocuklar
tarafından oyun amaçlı, 11’i ise diğer(pekmez
yapımı, yoğurt yapımı, ateş yakmak, çardak (bir
çeşit çatı) yapımı, dağdaki suyu berraklaştırmak
için, vb.) amaçlarla kullanılmaktadır. 33 bitkiye
halk tarafından sadece isim verilmiş olup, bu
bitkilerin herhangi bir kullanımı
bulunmamaktadır. Ayrıca 13 bitkinin zararlı
özellikleri bulunduğu halk tarafından tespit
edilmiştir (Şekil 2).
 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma

Ye m
17,61%
Sade ce isim
ve rile nle r
Yiye ce k
38,51%
9,85%
Yakacak
5,67%

Tıbbi amaçlı
5,07%
Sade ce İsim
Ve rile n Süpürge yap.
9,85% 2,39%
Zararlı Diğe r Süs Boya
3,88% 4,18% 1,49% 1,49%

Şekil 2. Çalışma alanındaki bitkilerin etnobotanik özelliklerinin dağılımı

Araştırma alanında yapılan etnobotanik çalışma, araştırma alanımıza yakın bir bölgede
çalışmanın, alana en yakın olan Kalecik Dağı’nın gerçekleştirildiği için verilerdeki benzerlikler ve
Etnobotanik Özellikleri [17] adlı çalışma ile farklılıklar önem taşımaktadır.
karşılaştırılması Tablo 1’de verilmiştir. Bu

Tablo 1: Arat Dağı ve çevresi ile Kalecik Dağı’nın etnobotanik yönden karşılaştırılması
Kullanım Amacı Arat Dağı ve çevresi Kalecik Dağı [17]

Yem 59 32
Yiyecek 33 38
Yakacak 19 5
Tıbbi amaçlı 19 37
Süpürge yapımında kullanılan 8 5
Boya 5 4
Süs 5 5
Diğer 14 6
Zararlı 13 11
Sadece isim verilen 33 10
Toplam 170 126
Etnobotanik özelliği olmayan 129 112
Genel Toplam 299 238

İki bölge karşılaştırıldığı zaman Arat
Dağı’nda yem olarak kullanılan bitkilerin
sayısının oldukça fazla olduğunu görmekteyiz.
Bu durum hayvancılığın Arat Dağı’nda yoğun
olarak yapıldığını ve önem arz ettiğini
göstermektedir. Yiyecek olarak tüketilen
bitkilerin sayısı hemen hemen eşit olmakla
birlikte yakacak olarak kullanılan bitkilerin Arat
Dağı’nda, Kalecik Dağı’na göre daha fazla
olduğu görülmektedir. Ayrıca Kalecik Dağı’nda
tıbbi amaçlı kullanılan bitkilerin sayısının fazla
olduğu göze batmaktadır.
Alanda, bitkilerin zenginliği ve yemeklerde
kullanımı oldukça yaygındır. Etnobotanik
verilerin toplandığı yerleşim yerlerinin birbirine
yakın olması dolayısıyla, bu yörelerdeki halkın
bitki kullanımı açısından fark
oluşturmamaktadır. Yöre halkı bunların hepsini

79
 H.Akan, M. M.Korkut ve M. M. Balos

tanıyor, biliyor ve gerektiği biçimde kullanıyor Araştırma alanında yaptığımız etnobotanik

veya uzak duruyor. Yöre halkı çevresindeki otsu çalışma sonucu alanın etnobotanik özellikleri
bitkileri, genellikle ilkbaharda ve taze iken büyük oranda tespit edilmiştir. Bu çalışma,
kullanmaktadır. ülkemizin etnobotanik bilgilerine katkı sağladığı
Yöre halkının, doğal bitkilerden, en kanaatindeyiz.
önemli yararlanma şekilleri; gıda, çay, baharat
olarak ve hastalık tedavisinde kullanmadır. Teşekkür
Yöre halkı bitkileri; mide rahatsızlığı,
öksürük giderici, nefes açıcı, balgam söktürücü, Arazi çalışmalarımız boyunca
baş ve diş ağrıları, çıban açıcı, mayasıl tedavisi, misafirperverliklerini yakından gördüğümüz yöre
idrar söktürücü, soğuk algınlığı, insan ve hayvan insanına, Dr. Fusun Ertuğ’a ve HÜBAK’a (proje
ishali, kalp ve damar tıkanıklıkları ve romatizmal No: 481) teşekkür ederiz.
ağrılar gibi hastalıklarda tedavi amacıyla
kullanmaktadırlar..
İhracatı ve Son Populasyon Durumu, Ot Sist Bot.
5. Kaynaklar Dergisi, 11 (1):105-118, 2004.
13. Akan, H., Aslan, M., ve Balos, MM., Şanlıurfa
1. Sadıkoğlu, N., Cumhuriyet Dönemi Türk
Semt Pazarlarında Satılan Doğal Bitkilerin
Etnobotanik Araştırmalar Arşivi, İstanbul
Etnobotaniği, Ot Sistematik Botanik Dergisi, 12
Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek
(2):43-58, 2005.
Lisans Tezi, İstanbul, 75 s, 1998.
14. Akan, H., An Ethnobotanical Investigation on
2. Asil, E., ve Şar, S., Mezopotamya
the Baskets of Mardin, IVth International
Uygarlıklarında Eczacılık, Ankara Ecz. Od.
Congress of Ethnobotany (ICEB 2005),
Bült., 6(3): 74-77, 1984.
İstanbul. p.55, 2005.
3. Nahya Z., Urfa’da Doğum Gelenek ve
15. Akan, H., ve Aslan, M., A Folkloric and
Görenekleri, Türk Folklor Araştırmaları,
Ethnobotanical Research on Şanlıurfa Isot,
Şanlıurfa, s.73-80, 1983.
IVth International Congress of Ethnobotany
4. Erdemir, AD., Urfa Folklorik Tıbbından
(ICEB 2005), İstanbul, p.15, 2005.
Örnekler ve Modern Tıp Açısından İncelenmesi,
16. Akan, H., Aslan, M. and Balos, MM., An
İstanbul, 1983.
Assesment of Hand-Made Musical Instruments
5. Çini, M., Urfa’ya Özgü İlaçlar, Harran Dergisi,
in Şanlıurfa, IVth International Congress of
Şanlıurfa, 19: 6-7, 1983.
Ethnobotany, İstanbul, p.5. 2005.
6. Işıkoğlu, K., Urfa’da Hastalıkların Tedavi
17. Akan, H., Aydoğdu, M., and Korkut, MM., An
Şekilleri, Türk Folklor Araşt., 259: 5869, 1971.
Ethnobotanical Research of the Kalecik
7. Yücecan, S., Kanser Hastalığında Tedavi
Mountain Area. IVth International Congress of
Amacıyla Kullanılan Yöresel Bitkiler, Beslenme
Ethnobotany (ICEB 2005), İstanbul, p.56.
ve Diyet Dergisi, 17: 111-120, 1988.
2005.
8. Özel A., Güneydoğu Anadolu Bölgesi Tıbbi ve
18. Akan, H., Aslan, M., ve Balos, MM., GAP
Aromatik Bitkileri, GAP I. Tarım Kongresi,
Yöresindeki Tıbbi ve Aromatik Bitkiler,
Şanlıurfa, s.869-876, 1999.
TBAG/Ç.SEK/22 Nolu Proje sonuç raporu,
9. Yücecan, S., Sindirim Sistemi Rahatsızlıklarında
136s, 2005.
Kullanılan Yöresel Bitkiler, Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 6:
19. Balos, MM., Zeytinbahçe ile Akarçay arasında
137-154, 1991.
kalan bölgenin Florası ve Etnobotanik
10. Kürkçüoğlu, C., Şanlıurfa: Land of Faith. A
Özellikleri, Harran Üniversitesi, Fen Bilimleri
Şanlıurfa Governership Cultural publications,
Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa, 204s,
Printed by Tisamat Basım Sanayii, Ankara,
2007.
2000.
20. Baytop, T., Türkiye’nin Tıbbi ve Zehirli
11. Saya, Ö., GAP Yöresindeki Tıbbi ve Endemik
Bitkileri, İstanbul Üniversitesi Yayınları, No;
Bitkiler, Türkiye Çevre Vakfı, Yayın No: 143,
1039, İstanbul, 1963.
Önder Matbaa, Ankara, 2001.
21. Baytop, T., Türkiye’de Bitkilerle Tedavi:
12. Akan, H., Aslan, M., Eker, İ., Capparis L.
Geçmişte ve Bugün, İst. Üniv. Yay. No: 3255,
(Kapari) Cinsinin GAP Bölgesindeki İşlenmesi,
İstanbul, 1984.
22. Seçmen, Ö. ve Leblebici, E., Yurdumuzun
Zehirli Bitkileri, EÜFF Kit. Seri No.103, İzmir,
1987.
80
 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma
23. Baytop, T., Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk
Dil Kurumu Yayınları, Ankara, (1997).
24. Ertuğ, F., Örenlerin Bitkisi Üzerlik (Peganum
harmala L.), Bilim ve Teknik Dergisi 374: 88-
90, 1999.
25. Ertuğ, F., An Ethnobotanical Study in Central
Anatolia (Turkey), Economic Botany 54(2):
155-182, 2000.
26. Ertuğ, F., Uslusuyla Delisiyle Kenker, Bilim ve
Teknik Dergisi, 419: 94-95, (2002).
27 Ertuğ, F., Etnobotanik Çalışmaları ve
Türkiye’de Yeni Açılımlar, Kebikeç Dergisi,
18: 181-187, 2004.
28. Ertuğ, F., Bodrum Yöresinde Halk Tıbbında
Yararlanılan Bitkiler, 14. Bitkisel İlaç
Hammaddesi Toplantısı, Bildiriler, Başer, KHC.
ve Kırımer, N. (Eds.), 29-31 Mayıs 2002,
Eskişehir, 2002.
29. Yıldırımlı, Ş., Etnobotanik ve Türk
Etnobotaniği, Kebikeç Dergisi, 17:175-193,
(2004).
81
View publication stats
30. Tuzlacı, E., Bodrum’da Bitkiler ve Yaşam, Ali
Rıza Baksan Güzel Sanatlar Matbaası A.Ş.,
İstanbul, 2005.
31. Davıs, PH. (ed.), Flora of Turkey and the East
Aegean Islands, vol. 1-9, Edinburgh: Edinburgh
University Pres, 1965-1985.
32. Davıs, PH., Mill, R. R., and Tan, K., (eds.) Flora
of Turkey and the East Aegean Islands,
(supplement 1), vol.10, Edinburgh: Edinburgh
University Pres, 1988.
33. Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T. ve Başer,
KHC., Flora of Turkey and the East Aegean
Islands (supp. 2), vol.11, Edinburgh:Edinburgh
University Pres, 2000.
34. Bengisu, M., Urfa ilinin Coğrafyası, Garanti
Matbaası, Şanlıurfa, 1968.