Dla moich przyjaciółek i przyjaciół

„Większość cieni w naszym życiu powstaje wtedy,

gdy my sami zasłaniamy sobie słońce”.

Ralph Waldo Emerson

MEDYTACJE DO POBRANIA

Stefanie Stahl do intensywnej pracy ze swoim wewnętrznym dzieckiem

przygotowała dwa ćwiczenia medytacyjne: Trans Dziecka Cienia i Trans Dziecka
Słońca. Można je bezpłatnie pobrać tutaj:
www.twojewewnetrznedziecko.pl/dzieckocienia,
www.twojewewnetrznedziecko.pl/dzieckoslonca.
 ODKRYJ SWOJE WEWNĘTRZNE DZIECKO

Każdy człowiek potrzebuje miejsca, w którym czuje się bezpiecznie, pewnie

i dobrze. Każdy tęskni za miejscem, w którym może się odprężyć i być sobą.
W idealnej sytuacji takim miejscem był dom rodzinny. Jeśli czuliśmy się
akceptowani i kochani przez swoich rodziców, oznacza to, że mieliśmy dom pełen
ciepła. Bliska sercu ostoja jest dokładnie tym, za czym tęskni każdy człowiek. To
doświadczenie z czasów dzieciństwa, czyli poczucie akceptacji i przynależności,
jest jednym z pierwotnych pozytywnych uczuć, które towarzyszą nam później
w dorosłości. Czujemy się dzięki niemu bezpiecznie w świecie zewnętrznym i nie
martwimy się tak bardzo swoim życiem. Wierzymy w siebie, potrafimy też
obdarowywać zaufaniem innych. W psychologii nazywa się to zaufaniem
pierwotnym. Jest ono naszą opoką, daje nam wewnętrzne oparcie i ochronę.
Wielu ludzi ma jednak złe, niekiedy wręcz traumatyczne wspomnienia
z dzieciństwa. Niektórzy je wyparli i teraz nie pamiętają prawie niczego z lat
młodości. Inni natomiast sądzą, że mieli normalne albo nawet szczęśliwe
dzieciństwo, co po dokładniejszej analizie okazuje się strategią samooszukiwania.
Nawet jeśli ktoś dorosły wypiera wspomnienia odrzucenia i braku bezpieczeństwa
w dzieciństwie lub zniekształca je przed samym sobą, to w życiu codziennym
okazuje się, że nie ma w sobie pierwotnego zaufania. Tacy ludzie mają problemy
z poczuciem własnej wartości, nieustannie wątpią, czy ich sąsiad, partner, szefowa
albo nowy znajomy naprawdę ich lubią, czy oni są przez nich mile widziani. Sami
raczej za sobą nie przepadają, są niepewni siebie, często mają problemy w relacjach
międzyludzkich. Nie potrafią zbudować podstawowego zaufania ani go odczuwać,
gdyż brakuje im wewnętrznego oparcia i równowagi. Zamiast tego oczekują, żeby
to inni dawali im poczucie bezpieczeństwa, schronienia, ostoi. Szukają tego
w swoim partnerze, kolegach, na boisku czy w sklepie. I wciąż na nowo czują się
rozczarowani, gdy inni ludzie tylko sporadycznie, jeśli w ogóle, potrafią dać im
poczucie bezpieczeństwa. Nie zauważają, że tkwią w pułapce – kto nie ma oparcia
w samym sobie, nie znajdzie go też w świecie zewnętrznym.

Kto nie ma oparcia w samym sobie, nie znajdzie go też w świecie

zewnętrznym.

Oprócz cech dziedzicznych, które od dzieciństwa silnie określają nasz charakter

i wpływają na poczucie własnej wartości, istnieje też część osobowości, którą
psychologia określa mianem wewnętrznego dziecka. Wewnętrzne dziecko jest
sumą doświadczeń, które odcisnęły na nas swoje piętno w dzieciństwie –
doświadczeń pozytywnych i negatywnych, które zebraliśmy w relacji z naszymi
rodzicami oraz innymi bliskimi i ważnymi dla nas osobami. Najczęściej nie
zachowujemy ich w naszej świadomości. Tkwią one jednak silnie w naszej
nieświadomości. Można więc powiedzieć, że wewnętrzne dziecko jest istotną
częścią naszej nieświadomości. Są to wszystkie lęki, zmartwienia i nieszczęścia,
które napotkaliśmy w dzieciństwie. Są to także wszystkie pozytywne
doświadczenia, których wtedy doznaliśmy.
Przyczyną problemów w dorosłym życiu są jednak te negatywne
doświadczenia. Nasze wewnętrzne dziecko robi bowiem wiele, aby przeżytych
w dzieciństwie zniewag i zranień nigdy więcej nie doświadczyć. Jednocześnie dąży
nieustannie do tego, by jego potrzeba bezpieczeństwa i uznania została
zaspokojona, jeśli w dzieciństwie mu tego zabrakło. Lęki i tęsknoty pracują w głębi
naszej świadomości. Na zewnątrz jesteśmy niezależnymi, dorosłymi ludźmi, którzy
świadomie kształtują swoje życie. Jednak wewnętrzne dziecko w poważny sposób
wpływa z poziomu nieświadomości na nasze postrzeganie, uczucia, myślenie
i zachowanie. Zresztą o wiele bardziej niż rozum. Zostało dowiedzione naukowo,
że podświadomość jest niezwykle potężną instancją psychiczną, która kieruje
naszym życiem i zachowaniem w 80–90 procentach.
Poniższy przykład dobrze nam to wyjaśni: Michael zawsze dostaje ataku
wściekłości, gdy jego partnerka Sabina zapomina o ważnej dla niego sprawie.
Ostatnio podczas zakupów zapomniała o ulubionej kiełbasie Michaela, co
doprowadziło go do wybuchu złości. Kobieta poczuła się tak, jakby dostała
obuchem w głowę, a po prostu zapomniała kupić kiełbasę. I tyle. Dla Michaela był
to jednak koniec świata. Co się właściwie stało?
Michael nie jest świadomy istnienia swego wewnętrznego dziecka, które czuje
się niewystarczająco zadbane i dostrzegane przez Sabinę, gdy zapomina ona
o kupnie jego ulubionego produktu. Mężczyzna nie wie, że przyczyną potężnego
gniewu wcale nie jest Sabina i zapomniana kiełbasa, ale głęboko ukryte zranienia
z przeszłości – sytuacja, w której matka nie traktowała poważnie jego potrzeb.
Niedopatrzenie Sabiny jest jak sól wysypana na niezabliźnioną ranę. Ponieważ
jednak Michael nie jest świadomy związku pomiędzy swoją reakcją wobec Sabiny
a doświadczeniami w relacji z matką, w niewielkim stopniu może umyślnie
wpływać na swoje odczucia i zachowanie. Kłótnia o kiełbasę nie jest jedynym
konfliktem tego rodzaju w ich związku. Partnerzy kłócą się nieustannie o drobiazgi,
ponieważ nie są świadomi, o co im naprawdę chodzi. Ich zachowaniem kierują ich
wewnętrzne dzieci. A te są bardzo wrażliwe na krytykę, ponieważ w dzieciństwie
ani rodzice Michaela, ani Sabiny nie potrafili właściwie krytykować swoich dzieci.
Ataki wściekłości partnera także w Sabinie wyzwalają emocje z dzieciństwa. Czuje
się wówczas mała i bezwartościowa, na co reaguje urazą i obrażaniem się. Czasami
nawet oboje myślą, że byłoby lepiej, gdyby się rozstali, ponieważ tak często
sprzeczają się z powodu drobnostek, a przy tym bardzo się ranią. Gdyby umieli
wejrzeć w tęsknoty i zranienia swojego wewnętrznego dziecka, mogliby o nich
porozmawiać zamiast kłócić się o zapomniane zakupy albo przesadnie wrażliwie
reagować na krytykę. Na pewno rozumieliby się o wiele lepiej i zbliżyli się do
siebie, zamiast się nawzajem atakować.
 Brak wiedzy o naszym wewnętrznym dziecku jest nie tylko źródłem konfliktów
w związkach. Obserwując wiele sporów, można zauważyć – jeśli zna się ich
mechanizmy – że prowadzą je nie pewni siebie dorośli, lecz to ich wewnętrzne
dzieci walczą ze sobą. Dzieje się tak, kiedy na przykład pracownik reaguje na
krytykę szefa porzuceniem pracy albo gdy głowa państwa odpowiada atakiem
militarnym na naruszenie granic przez przywódcę innego kraju. Brak wiedzy
o swoim wewnętrznym dziecku powoduje, że wielu ludzi jest niezadowolonych
z siebie i swojego życia, a z tej niewiedzy rodzą się konflikty międzyludzkie, które
często eskalują w niekontrolowany sposób.

Obserwując wiele sporów, można zauważyć że prowadzą je nie

pewni siebie dorośli, lecz to ich wewnętrzne dzieci walczą ze sobą.

Dorosłe życie ludzi, których dzieciństwo było na ogół szczęśliwe, którym udało
się zbudować w sobie pierwotne zaufanie, również nie jest zupełnie wolne od trosk
i problemów. Ich wewnętrzne dziecko także doświadczyło jakichś zranień. Nie
istnieją bowiem idealni rodzice i idealne dzieciństwo. Ci ludzie oprócz
pozytywnych doświadczeń w relacjach z rodzicami mają na swoim koncie trudne
przeżycia, które mogą wpływać na ich problemy w dorosłym życiu. Nie są one
może tak bardzo widoczne jak napady złości Michaela, ale może się okazać, że
ktoś ma na przykład trudności z okazywaniem zaufania osobom spoza rodziny albo
niełatwo mu podejmować ważne decyzje lub boi się podejmować wyzwania
w swoim życiu. W każdym z tych przypadków to negatywne doświadczenia
z dzieciństwa nas ograniczają i utrudniają relacje z innymi.

Nie istnieją bowiem idealni rodzice i idealne dzieciństwo.

Ostatecznie więc ta kwestia dotyczy prawie wszystkich. Dopiero gdy poznamy

swoje wewnętrzne dziecko i się z nim zaprzyjaźnimy, odkryjemy głęboko dotąd
ukrywane tęsknoty i skaleczenia. Możemy wówczas zaakceptować tę zranioną
część naszej duszy, co w jakimś stopniu może mieć na nią uzdrawiający wpływ.
Dzięki temu poczucie własnej wartości wzrośnie, a nasze wewnętrzne dziecko
odnajdzie swoją bezpieczną przystań. To jest warunek konieczny do tego, aby móc
kształtować bardziej przyjazne, pokojowe i szczęśliwsze relacje z innymi ludźmi.
Jest to również niezbędne, by zakończyć związki dla nas niedobre czy wręcz
toksyczne.
Ta książka ma ci pomóc w poznaniu twojego wewnętrznego dziecka
i zaprzyjaźnieniu się z nim. Ma pokazać, jak odrzucić stare wzorce, które
sprawiają, że się złościsz lub czujesz się nieszczęśliwy, oraz zastąpić je nowymi
sposobami myślenia i zachowania, bo dzięki nim twoje życie i relacje staną się
szczęśliwsze.
Jeszcze drobna uwaga w odniesieniu do formy „ty” – ten sposób zwracania się
ma przełamać dystans, który zazwyczaj powstaje pomiędzy czytelnikiem
a autorem. To właśnie chcę zrobić, kiedy używam tej formy, ponieważ nasze
wewnętrzne dziecko lepiej reaguje na bezpośrednie „ty” niż na oficjalne „pan” czy
„pani”.
 MODELE OSOBOWOŚCI

Na poziomie świadomości nasze problemy wydają się często zawiłe i trudne do

rozwiązania. Często nie rozumiemy także uczuć i zachowań innych ludzi. Nie
mamy bowiem właściwego wglądu ani w siebie samego, ani w innych. Psychika
ludzka nie jest jednak aż tak bardzo skomplikowana. W uproszczeniu naszą
osobowość możemy podzielić na kilka części – istnieją w niej części dziecięce
i dorosłe, istnieje podświadomy i świadomy obszar naszej psychiki. Kiedy pozna
się te struktury, wówczas można z nimi świadomie pracować i dzięki temu
rozwikłać wiele problemów, które wcześniej wydawały się nierozwiązywalne.
W tej książce postaram ci się wyjaśnić, jak to zrobić.
Jak już pisałam, nieświadoma część osobowości, którą opisuje metafora
wewnętrznego dziecka, została ukształtowana w dzieciństwie. To wewnętrzne
dziecko określa nasze życie emocjonalne: strach, ból, smutek, złość, ale także
radość, szczęście i miłość. Ma ono w sobie zarówno część pozytywną, jak
i negatywną. W tej książce obydwie części poznamy bliżej i będziemy z nimi
pracować.
Obok wewnętrznego dziecka istnieje jeszcze Ja-dorosłe, które możemy
nazywać również wewnętrznym dorosłym lub Dorosłym. Ta psychiczna struktura
obejmuje rozsądny i racjonalny rozum, czyli nasze myślenie. Ja-dorosłe odpowiada
za podejmowanie decyzji, planowanie, przewidywanie działań, rozpoznawanie
i rozumienie sytuacji, rozważanie ryzyka, ale także regulowanie zachowań Ja-
dziecięcego. Ja-dorosłe zachowuje się w świadomy i przemyślany sposób.
Zygmunt Freud pierwszy podzielił osobowość na części. To, co we
współczesnej psychologii nazywane jest wewnętrznym dzieckiem czy Ja-
dziecięcym, u niego zostało określone jako id, a Dorosły jako ego. Wyróżnił on
jeszcze trzecią część – superego. Jest to rodzaj moralnej instancji, którą
współczesna psychologia nazywa dziś Rodzicem czy też wewnętrznym rodzicem
lub wewnętrznym krytykiem. Kiedy nasz wewnętrzny krytyk dochodzi do głosu,
mówimy na przykład do siebie: „Nie bądź taki głupi! Jesteś niczym, nic nie
potrafisz! I tak nigdy ci się to nie uda!”.
Nowsze nurty w psychoterapii, między innymi terapia schematów, dzielą te trzy
główne struktury, czyli wewnętrzne dziecko, wewnętrznego dorosłego
i wewnętrznego krytyka, na kolejne podstruktury, na przykład na zranione
wewnętrzne dziecko, radosne wewnętrzne dziecko, wściekłe wewnętrzne dziecko
czy też karcącego lub życzliwego Dorosłego. Schulz von Thun, znany psycholog
z Hamburga, wyróżnił wiele podtypów osobowości, które zamieszkują
w człowieku, i określił je mianem wewnętrznej drużyny.
Chciałabym jednak jak najmniej komplikować te sprawy i podejść do nich
pragmatycznie. Jednoczesna praca z wieloma wewnętrznymi strukturami może
szybko stać się męcząca i czasochłonna. Dlatego ograniczę się do następujących
instancji: radosnego wewnętrznego dziecka, zranionego wewnętrznego dziecka
i Dorosłego. Z mojego doświadczenia wynika, że praca z tymi trzema strukturami
wystarcza, by rozwiązać swoje problemy. Pojęcie radosnego i zranionego
wewnętrznego dziecka zastąpię tu określeniami Dziecko Słońca i Dziecko Cienia.
Są one ładniejsze i bardziej poręczne. Nie ja je wymyśliłam, lecz moja dobra
przyjaciółka i koleżanka po fachu Julia Tomuschat, która jest autorką godnej
polecenia książki Das Sonnenkind-Prinzip (Zasada Dziecka Słońca) wydanej
w 2016 roku.
Dziecko Słońca i Dziecko Cienia są przejawami części naszej osobowości,
która określana jest mianem wewnętrznego dziecka i tworzy naszą nieświadomość.
Ściśle rzecz ujmując, można powiedzieć, że istnieje tylko jedna nieświadomość,
tylko jedno wewnętrzne dziecko. Wewnętrzne dziecko nie zawsze jednak pozostaje
w sferze nieświadomości. Kiedy zaczynamy z nim pracę, wydobywamy je do
świadomości. Dziecko Słońca i Dziecko Cienia mogą więc określać różne stany
naszej świadomości. Zastosowany przeze mnie podział jest czysto pragmatyczny,
a nie naukowy. W swojej wieloletniej praktyce psychoterapeutycznej opracowałam
model pracy oparty na tych dwóch metaforach: Dziecka Słońca i Dziecka Cienia,
który jest bardzo pomocny w rozwiązywaniu prawie wszystkich trudności. Mówię
prawie wszystkich, gdyż model ten nie pozwala rozwiązać tych problemów, na
które nie mamy wpływu. Do nich zaliczam przede wszystkim zdarzenia losowe,
takie jak choroba, śmierć ukochanej osoby, wojna, katastrofa ekologiczna,
zbrodnia, seksualne nadużycie. Przy czym warto tu zauważyć, że strategia radzenia
sobie z takimi doświadczeniami również zależy od osobowości. Ludziom, którzy
już wcześniej zmagali się ze swoim Dzieckiem Cienia, przyjdzie to trudniej niż
tym, których funkcjonowanie było zdominowane przez Dziecko Słońca. Ale osoby,
których głównym problemem jest właśnie jakieś zdarzenie losowe, też mogą
wynieść coś dla siebie z tej książki. Najwięcej korzyści będą mieć jednak ci,
których problemy są „domowej roboty”, czyli te, za które sami jesteśmy
odpowiedzialni. Należą do nich kłopoty w relacjach międzyludzkich, depresyjny
nastrój, stres, lęki związane z przyszłością, brak radości życia, ataki paniki,
zachowania nerwicowe itd. Wszystkie te problemy biorą się bowiem ostatecznie
z doświadczeń naszego Dziecka Cienia, czyli dotyczą naszego poczucia własnej
wartości.
 DZIECKO CIENIA I DZIECKO SŁOŃCA

To, jak się czujemy, jakie uczucia potrafimy w sobie rozpoznawać oraz jakie
emocje odczuwamy, zależy w znacznym stopniu od wrodzonego temperamentu
oraz od doświadczeń z dzieciństwa. Ważną rolę odgrywają także utrwalone
nieświadome schematy myślowe. Przez to pojęcie psychologia rozumie głęboko
zakorzenione poglądy, które wyrażają nasze nastawienie do siebie samego i do
relacji międzyludzkich. Wiele tych przekonań kształtuje się w pierwszych latach
życia w kontakcie dziecka z ważnymi bliskimi mu osobami. Jeden z takich
wewnętrznych schematów myślowych może brzmieć na przykład: „Jestem OK”
albo „Nie jestem OK”. Zazwyczaj w dzieciństwie uwewnętrzniamy zarówno
pozytywne, jak i negatywne schematy myślowe. Pozytywne schematy typu „Jestem
OK” powstają w sytuacjach, kiedy czujemy, że najbliższe osoby nas akceptują
i kochają. Wzmacniają nas. Z kolei negatywne przekonania typu „Nie jestem OK”
kształtują się, kiedy czujemy się nieakceptowani i odrzuceni. One nas osłabiają.
Dziecko Cienia obejmuje nasze negatywne przekonania i wynikające z nich
obciążające emocje, takie jak smutek, strach, bezradność czy złość. One zaś
powodują wykształcenie się tak zwanych strategii obronnych, które w sobie
rozwijamy, by poradzić sobie z tymi emocjami lub ich po prostu nie odczuwać.
Typowymi strategiami obronnymi są: wycofanie, dążenie do harmonii, dążenie do
perfekcji, krytyka i atak, dążenie do władzy i kontroli. Później opowiem bardziej
szczegółowo o schematach, uczuciach i strategiach obronnych. Teraz wystarczy,
abyś zrozumiał, że Dziecko Cienia tworzy ta część naszego poczucia własnej
wartości, która jest zraniona i słaba.
 Dziecko Słońca obejmuje nasze pozytywne doświadczenia i emocje. Tworzy je
to, co odczuwa radosne dziecko: spontaniczność, potrzeba przygody, ciekawość,
zanurzenie się w czymś bez pamięci, witalność, zapał i radość życia. Dziecko
Słońca to metafora zdrowego poczucia naszej wartości. Bywa również i tak, że
osobowość osób, które przeszły jakieś traumy, jest w jakimś stopniu zdrowa. Także
w ich życiu zdarzają się sytuacje, kiedy nie reagują w nadwrażliwy sposób, są
chwile, gdy czują się zadowolone, ciekawe świata i rozbawione – czas, kiedy do
głosu dochodzi ich Dziecko Słońca. U ludzi, którzy mają za sobą bardzo trudne
dzieciństwo, Dziecko Słońca dominuje za rzadko. Dlatego też w tej książce
będziemy szczególnie wspierać Dziecko Słońca i troszczyć się o Dziecko Cienia,
by poczuło się zauważone, uspokoiło się i przygotowało odpowiednią przestrzeń
dla swojego pozytywnego odpowiednika.
Wiemy już więc, że Dziecko Cienia stanowi część naszej psychiki, która ciągle
jest źródłem problemów. Szczególnie wtedy, gdy pozostaje ukryta
w podświadomości i nie jest poddawana refleksji. Wyjaśnię to ponownie na
przykładzie Michaela i Sabiny – otóż kiedy Michael spogląda na swoje
zachowanie oczami „wewnętrznego dorosłego”, zdaje sobie sprawę, że często jego
reakcje są zbyt gwałtowne. Nieraz postanawiał, że będzie się starał powściągnąć
złość. Czasem mu się to udaje, ale zazwyczaj tak nie jest. Przyczyną jego rzadkich
sukcesów w tej kwestii jest fakt, że jego wewnętrzny dorosły, a więc świadomy
i racjonalny rozum, nie wie nic o zranieniach Dziecka Cienia. Dlatego też nie jest
w stanie wywrzeć na nie żadnego wpływu. Świadomy, myślący i racjonalny rozum
Michaela nie ma żadnej kontroli nad emocjami i zachowaniami, które pochodzą od
jego Dziecka Cienia.
Jeśli Michael chciałby z sukcesem regulować swoje napady wściekłości,
musiałby najpierw uświadomić sobie związek pomiędzy zranieniami
doświadczonymi w dzieciństwie w relacji ze swoją matką a zachowaniem Sabiny.
Musiałby dostrzec, że jego Dziecko Cienia nosi w sobie trwałą ranę, która zawsze
zaczyna boleć, gdy wydaje mu się, że jego potrzeby nie są wystarczająco
respektowane. Wówczas Dorosły Michaela mógłby uspokoić Dziecko Cienia, na
przykład mówiąc mu: „To, że Sabina zapomniała o twojej ulubionej kiełbasie, nie
znaczy, że cię nie kocha i nie traktuje poważnie twoich potrzeb. Sabina nie jest
twoją matką. Sabina, tak jak i ty, nie jest idealna. To oznacza, że czasem ma prawo
o czymś zapomnieć, nawet o twojej ulubionej kiełbasie”. Dzięki świadomemu
treningowi Dziecka Cienia przez Dorosłego Michael przestałby interpretować
zapomnienie Sabiny jako brak szacunku i miłości z jej strony, tylko uznałby je za
zwykłe przeoczenie. Dzięki tej drobnej zmianie w postrzeganiu zapewne w ogóle
nie poczułby złości. Gdyby więc Michael chciał zapanować nad napadami
wściekłości, musiałby najpierw skierować świadomość w stronę swego Dziecka
Cienia i jego zranień. Musiałby nauczyć się rozmyślnie przestawiać się na tryb
życzliwego i rozsądnego Dorosłego, który potrafi reagować na impulsy Dziecka
Cienia rozważnie i troskliwie, zamiast obarczać Sabinę swoimi napadami złości.
 JAK ROZWIJA SIĘ NASZE WEWNĘTRZNE
DZIECKO

Obie części naszej osobowości – Dziecko Słońca i Dziecko Cienia – w znacznym

stopniu, jeśli nie całkowitym, kształtują się w ciągu pierwszych sześciu lat życia.
W rozwoju człowieka pierwsze lata życia są bardzo ważne, ponieważ wtedy tworzą
się struktury mózgu wraz z całą siecią połączeń neuronalnych. Dlatego też
doświadczenia w tej fazie rozwoju w relacji z bliskimi nam osobami pozostawiają
w naszym mózgu tak trwałe ślady. To, w jaki sposób traktują nas rodzice, jest
swego rodzaju kalką dla wszystkich innych relacji w naszym życiu. W kontakcie
z rodzicami uczymy się, co myślimy o sobie i stosunkach międzyludzkich.
W pierwszych latach życia kształtuje się nasze poczucie własnej wartości oraz
wynikające z niego zaufanie do innych – a w mniej optymistycznym przypadku –
brak zaufania do innych ludzi i relacji międzyludzkich.

To, w jaki sposób traktują nas rodzice, jest swego rodzaju kalką dla
wszystkich innych relacji w naszym życiu.

Trzeba oczywiście uważać, by nie popaść tu w myślenie czarno-białe. Żadna

bowiem relacja rodzic – dziecko nie jest wyłącznie zła lub wyłącznie dobra. Nawet
gdy mieliśmy szczęśliwe dzieciństwo, każdy z nas doświadczył przecież jakichś
zranień. Wynikają one z istoty dzieciństwa: przychodzimy na świat mali, nadzy
i całkowicie bezbronni. Żeby noworodek mógł przeżyć, niezbędna jest bliska
osoba, która go przyjmie i się nim zajmie, gdyż inaczej on umrze. Dlatego też tuż
po urodzeniu i jeszcze długi czas po nim jesteśmy kompletnie zależni
i podporządkowani. W każdym z nas jest zatem Dziecko Cienia, które czuje się
słabe, małe i myśli o sobie, że nie jest w porządku. Poza tym nawet najbardziej
kochający rodzice nie mogą spełnić każdego życzenia swojego dziecka. Siłą rzeczy
muszą mu wyznaczać granice. Przede wszystkim drugi rok życia, kiedy dziecko
potrafi już chodzić, obfituje w wiele zakazów i ograniczeń z ich strony. Dziecko
jest stale upominane, żeby nie niszczyło zabawek, nie dotykało wazonu z kwiatami,
nie bawiło się jedzeniem, siadało na nocniku, było ostrożne itd. Młody człowiek
często ma wrażenie, że coś robi źle, że w jakiś sposób „nie jest OK”.
Większość ludzi poza doświadczaniem negatywnych uczuć koncentruje się
raczej na tych stanach wewnętrznych, kiedy czuli się wartościowi i OK.
W dzieciństwie nie doświadczamy bowiem tylko złych rzeczy, ale też wielu
dobrych, takich jak przyciąganie czyjejś uwagi, poczucie bezpieczeństwa, zabawa,
zadowolenie i radość. To część naszej osobowości, którą nazwiemy Dzieckiem
Słońca.
Dla dziecka sytuacja jest trudna wtedy, gdy rodzice traktują wychowanie
i opiekę jako nadmierne obciążenie, kiedy na nie krzyczą, biją je lub zaniedbują.
Małe dzieci nie potrafią ocenić, czy zachowanie ich opiekunów jest dobre czy złe.
Z perspektywy dziecka rodzice są duzi i nieomylni. Kiedy ojciec krzyczy na
dziecko albo je bije, dziecko nie myśli: „Tata nie panuje nad swoim agresywnym
zachowaniem, potrzebuje psychoterapii”, lecz usprawiedliwia jego bicie tym, że
ono samo „jest złe”. Zanim nauczy się mówić, nie potrafi pomyśleć o sobie, że jest
złe, ale czuje, że zostało ukarane, a więc najwyraźniej jest złe, a w każdym razie
niedobre.
To z powodu naszych emocji, których doświadczyliśmy w pierwszych dwóch
latach życia, uczymy się, czy jesteśmy mile widziani i akceptowani, czy też nie.
Cała troska o noworodka i małe dziecko polega głównie na zaspokajaniu jego
fizycznych potrzeb: karmieniu, kąpaniu i przewijaniu. I co ważne: głaskaniu. To
przytulanie, pełne miłości spojrzenie i ton głosu opiekuna sprawiają, że dziecko
dowiaduje się, czy jest mile widziane na tym świecie. Ponieważ w ciągu
pierwszych dwóch lat życia dziecko jest całkowicie zależne od działań rodziców,
w tym właśnie czasie kształtuje się w nim pierwotne zaufanie lub pierwotna
nieufność. Określamy je jako pierwotne, gdyż chodzi tu o głębokie, egzystencjalne
doświadczenie. Te doświadczenia zostawiają trwały ślad w pamięci naszego ciała.
Osoby, które mają w sobie to pierwotne zaufanie, na najgłębszym poziomie swego
istnienia ufają sobie, co stanowi podstawę do tego, by móc zaufać potem innym
ludziom. Osoby, które nie nabyły pierwotnego zaufania, czują się w głębi siebie
niepewnie i również wobec innych są ostrożne, a człowiek, który je w sobie
rozwinął, najczęściej funkcjonuje w trybie Dziecka Słońca. U osoby, która nie
zbudowała w sobie tego pierwotnego zaufania, dominuje z kolei Dziecko Cienia.

To z powodu naszych emocji, których doświadczyliśmy

w pierwszych dwóch latach życia, uczymy się, czy jesteśmy mile
widziani i akceptowani.

Badania neurobiologów dowodzą, że dzieci, które w pierwszych latach życia

często doświadczały stresu w postaci nieczułego zachowania ze strony
najbliższych, wykazują się zwiększoną ilością hormonów stresu. To zaś powoduje,
że w dorosłym życiu są dużo bardziej podatne na stres – reagują gwałtowniej
i w bardziej przeczulony sposób na wszelkie stresory oraz są mniej odporne
psychicznie niż osoby, które w dzieciństwie odczuwały silne poczucie
bezpieczeństwa i zbudowały pewność siebie. Tacy dorośli często identyfikują się ze
swoim Dzieckiem Cienia.
Kolejne lata rozwoju też są dla dziecka bardzo ważne i odciskają na nim piętno.
Poza rodzicami wpływ na dziecko mają inne ważne osoby, takie jak dziadkowie,
koledzy z klasy czy nauczyciele. Chciałabym jednak skupić się na wpływie
rodziców lub innej najważniejszej bliskiej osoby, by książka nie rozrosła się do
zbyt wielkich rozmiarów. Jeśli jednak dla ciebie najbliższą i najważniejszą osobą
był twój rówieśnik, nauczycielka czy babcia, to wszystkie ćwiczenia zawarte w tej
książce możesz odnosić właśnie do niej.
 Nasz racjonalny rozum, a więc nasz Dorosły, nie jest w stanie przypomnieć
sobie w sposób świadomy pierwszych dwóch lat życia, gdyż ich ślady zostały
zapisane w nieświadomości. Większość ludzi zachowało pierwsze wspomnienia
z okresu przedszkolnego albo późniejszego. Od tego czasu człowiek jest w stanie
pamiętać, jak traktowała go mama i tata oraz jakie były relacje między nim
a rodzicami.
 DYGRESJA: POCHWAŁA
SAMOŚWIADOMOŚCI

Autorefleksja i analizowanie to nie bez powodu ulubione słowa psychologów –

człowiek refleksyjny ma dobry dostęp do swych wewnętrznych motywacji, uczuć
oraz myśli i potrafi znajdować psycho-logiczne związki między własnymi czynami.
Ma też na oku Dziecko Cienia, w związku z czym potrafi się z nim świadomie
obchodzić. Na przykład umie dostrzec, że jego brak sympatii do innej osoby nie
jest spowodowany niezbyt miłymi okolicznościami, ale raczej zazdrością
o sukcesy. Jeśli więc potrafiłby się do tego przyznać, wiedziałby, że to nie fair
próbować zaszkodzić tej osobie. W takiej sytuacji potrafi zachowywać się wobec
rywala pokojowo i powściągnąć swoje emocje spowodowane zazdrością. Dzięki
temu, że umie skonfrontować się ze swoim uczuciem zazdrości i niższości, może
też spojrzeć na siebie pozytywnie i dostrzec, że w swoim życiu już wiele osiągnął,
za co może być wdzięczny. Jeśli natomiast będzie sądził, że sukces innej osoby rani
jego ego, może to doprowadzić do tego, że będzie tę osobę nieustannie atakował
i za pomocą drobnych złośliwości – także w obecności innych – próbował
poniżać.
Ten prosty przykład pokazuje, że nie chodzi tylko o to, aby znaleźć rozwiązanie
własnych problemów, ale także o to, by zachowywać się odpowiednio wobec
innych. Samoświadomość i autoanaliza nie służą tylko nam samym, są również
wartością społeczną. Bezsilność i poczucie słabości, jeśli nie są uświadomione,
mogą być kompensowane w życiu społecznym w trudny do zniesienia sposób, na
przykład poprzez nadmierne dążenie do władzy i przerost ambicji. W szczególności
identyfikacja ze swoim Dzieckiem Cienia może doprowadzić do poważnych
zaburzeń w racjonalnym postrzeganiu rzeczywistości. Z perspektywy Dziecka
Cienia przeciwnik jest zawsze większy, a ta różnica wielkości prowadzi do tego, że
temu pozornie większemu od nas przypisujemy złe intencje, jak widzieliśmy to na
przykładzie Sabiny i Michaela. Ponieważ Michael nie widzi związku pomiędzy
swoimi wczesnodziecięcymi doświadczeniami a złością, postrzega siebie jako
ofiarę ignorancji Sabiny i jej braku szacunku. Z tego powodu staje się ona
w oczach Michaela sprawcą, co doprowadza do wybuchu kłótni. Mamy tu jednak
do czynienia tylko z parą, która się sprzecza. W innych poważniejszych wypadkach
osoby rządzące światem z powodu braku świadomości i wynikającej z tego żądzy
władzy są w stanie niszczyć całe narody.
Zależy mi na tym, aby moim czytelnikom i czytelniczkom przekazać, że
samoświadomość jest nie tylko najlepszą drogą do uwolnienia się od swoich
problemów, ale także sposobem na stanie się po prostu lepszym człowiekiem.

Samoświadomość jest nie tylko najlepszą drogą do uwolnienia się

od swoich problemów, ale także sposobem na stanie się po prostu
lepszym człowiekiem.
 NA CO RODZICE POWINNI ZWRACAĆ UWAGĘ

Wiemy już, że nasze Dziecko Cienia i Dziecko Słońca wyrastają z doświadczeń,

które zdobywamy w relacjach z najbliższymi w okresie dzieciństwa. Stąd wypływa
logiczny wniosek, że to właśnie wychowanie odgrywa istotną rolę w tym, czy
zazwyczaj przeważa u nas Dziecko Słońca, ukształtowane dzięki odpowiedniemu
poczuciu własnej wartości oraz zaufaniu do siebie i innych, czy też dominuje w nas
Dziecko Cienia, które jest niepewne siebie i nieufne.
Istnieje oczywiście wiele poradników wychowania, które pokazują rodzicom,
w jaki sposób powinni towarzyszyć swoim dzieciom w poszczególnych fazach ich
rozwoju. Najczęściej chodzi w nich o to, aby pomóc rozwiązać typowe konflikty
między dzieckiem a rodzicem oraz pokazać, w jaki sposób skorygować
niepożądane zachowania dziecka.
Z psychologicznego punktu widzenia w wychowaniu chodzi jednak o sprawy
bardziej dogłębne i fundamentalne – dziecko ma bowiem różnego rodzaju
podstawowe potrzeby psychiczne, takie jak potrzeba więzi czy potrzeba uznania.
Rodzice, którym udaje się te potrzeby w odpowiednim stopniu zaspokajać,
sprawiają, że ich dziecko wyrasta na człowieka mającego podstawowe zaufanie do
siebie oraz umiejącego ufać innym.
Znany badacz psychoterapii Klaus Grawe przeanalizował podstawowe potrzeby
psychiczne i ich znaczenie dla człowieka. W swojej książce powołuję się na wyniki
jego badań. Według mnie przyjrzenie się tym podstawowym potrzebom jest ważne,
by lepiej zrozumieć siebie i swoje Dziecko Cienia. Zajmując się tą kwestią,
możemy upiec dwie pieczenie na jednym ogniu: cztery podstawowe potrzeby
psychiczne tworzą sensowny system ułatwiający nam zrozumienie własnych
doświadczeń z dzieciństwa, które odcisnęły na nas swoje piętno. Ponadto
otrzymujemy narzędzie, które pomaga zrozumieć osobiste i bieżące problemy
w większości mające swoje źródło w dzieciństwie. Nasze podstawowe potrzeby
psychiczne – tak samo jak biologiczne – nie zmieniają się bowiem w ciągu życia.
To oznacza, że pojawiające się w nas uczucie dyskomfortu lub poczucie
zadowolenia jest zawsze związane z jedną lub kilkoma podstawowymi potrzebami
psychicznymi lub biologicznymi. Tak więc albo czujemy, że nasze podstawowe
potrzeby są zaspokojone, i wówczas jest nam dobrze, albo na podstawie złego
samopoczucia wnioskujemy, że czegoś nam brakuje.

Nasze podstawowe potrzeby psychiczne – tak samo jak

biologiczne – nie zmieniają się bowiem w ciągu życia.

Cztery podstawowe potrzeby psychiczne to:

potrzeba więzi,
potrzeba autonomii i kontroli,
potrzeba dążenia do zaspokojenia pragnień lub unikania nieprzyjemności,
potrzeba dowartościowania lub akceptacji.

Nie potrafię wymyślić żadnego problemu psychicznego, którego nie można by

wytłumaczyć brakiem zaspokojenia jednej lub kilku potrzeb podstawowych. Kiedy
Michael się złości, że Sabina zapomniała o jego kiełbasie, dzieje się tak dlatego, że
jego potrzeba dowartościowania i uznania nie została zaspokojona. Także jego
potrzeba zrealizowania pragnienia i potrzeba kontroli uległy deprywacji. Zawsze
kiedy odczuwamy napięcie, złość, smutek lub strach, w grę wchodzą potrzeby
podstawowe. Zazwyczaj nie jedna, ale więcej lub nawet wszystkie nie są
zaspokojone. Na przykład kiedy spotyka nas zawód miłosny, niezaspokojona jest
potrzeba więzi, a także potrzeba kontroli (nie mamy żadnego wpływu na osobę,
którą kochamy), potrzeba zaspokojenia żądzy, a z powodu odrzucenia zranione
zostaje również poczucie naszej wartości. Ponieważ jesteśmy sfrustrowani na tak
wielu płaszczyznach, zawód miłosny bardzo nas absorbuje i psychicznie
przygnębia.
Kiedy analizujemy problemy przez pryzmat tych czterech podstawowych
potrzeb psychicznych, przyczyny trudności stają się dużo bardziej przejrzyste
i klarowne. Pozornie skomplikowane problemy zostają zredukowane do samego
sedna. Wówczas najczęściej łatwo znajduje się też ich rozwiązanie. Gdyby na
przykład Michael był świadomy, że to jego potrzeba akceptacji i dowartościowania
została naruszona przez to, że Sabina zapomniała o jego ulubionej kiełbasie,
zrobiłby krok do przodu. Ciemna plama między bodźcem (zapomniana kiełbasa)
a reakcją (wściekłość) zostałaby nieco rozjaśniona. Mógłby dostrzec, że jego złość
jest wynikiem niezaspokojenia potrzeby uznania. Już sama świadomość tego
mechanizmu może spowodować, że zdystansuje się on wobec swojego
psychicznego wzorca zachowania i zastanowi, czy roztargnienie Sabiny
rzeczywiście naruszyło jego poczucie własnej wartości. Prawdopodobnie
odpowiedź będzie brzmiała: „Nie”. Mając tego świadomość, następnym razem
w podobnej sytuacji Michael zdoła zareagować z większym spokojem. Ale być
może zada też sobie pytanie, jaka była rzeczywista przyczyna jego rozdrażnienia.
Uświadomi sobie, że poczucie bycia niezauważanym i poczucie niezaspokojenia
jego potrzeb zna od wczesnego dzieciństwa. Prawdopodobnie przypomni sobie
kilka sytuacji tego typu związanych ze swoją matką. Zda sobie sprawę, że
ostatecznie chodzi nie o Sabinę, lecz o relacje z własną matką. Właśnie w ten
sposób uczyni duży krok naprzód, aby lepiej poznać siebie, i przybliży się do
rozwiązania swoich problemów.
 CZTERY PODSTAWOWE POTRZEBY
PSYCHICZNE

Zanim wyjaśnię, jak Michael lub ty możecie zmienić swoje wzory zachowań,
chciałabym bliżej przyjrzeć się czterem podstawowym potrzebom psychicznym.
Spróbuj podczas dalszej lektury odkryć, w jaki sposób ukształtowało się twoje
Dziecko Cienia i Dziecko Słońca w kontekście tych potrzeb.

POTRZEBA WIĘZI

Potrzeba więzi towarzyszy nam od urodzenia do śmierci. Jak wspominałam,

noworodek nie jest w stanie przeżyć bez więzi. Bardzo małe dzieci niekiedy
umierają, jeśli nie doświadczają fizycznego kontaktu. Poza fizyczną opieką do
naszych potrzeb podstawowych należy potrzeba przynależności i wspólnoty.
Potrzeba więzi odgrywa ważną rolę w licznych sytuacjach dotyczących nie tylko
relacji miłosnych i rodzinnych. Może być zaspokajana także podczas spotkań
z przyjaciółmi, w rozmowach z innymi, w kontaktach z kolegami z pracy, w czasie
publicznych wydarzeń czy podczas pisania listu.
Realizacja dziecięcej potrzeby więzi może być zakłócana przez rodziców
w razie zaniedbania, odrzucenia lub/i znęcania się nad dzieckiem. Spektrum
dotyczące pojęcia zaniedbania jest oczywiście szerokie. W lżejszych przypadkach
może się zdarzyć, że dziecko czuje się zaniedbywane, kiedy kochający je rodzice
ze względu na zewnętrzne okoliczności są zestresowani i przeciążeni obowiązkami,
na przykład kiedy małżeństwo ma czwórkę dzieci i mało pieniędzy. Do skrajnych
przypadków należą sytuacje, gdy chorzy psychicznie rodzice lub osoby, które się
dzieckiem opiekują, znęcają się nad nim psychicznie lub/i fizycznie.

Noworodek nie jest w stanie przeżyć bez więzi.

Gdy potrzeba więzi dziecka nie jest zaspokajana, wówczas w różny sposób
wpływa to na jego rozwój psychiczny. Oczywiście istotną rolę odgrywa stopień
zaniedbania w dzieciństwie. Ważne są również predyspozycje psychiczne.
Sprzężenie tych wszystkich czynników decyduje o tym, czy dojdzie tylko do
nieznacznego obniżenia własnej wartości, czy też rozwinie się z tego nawet ciężka
choroba psychiczna. U większości zaniedbywanych dzieci dochodzi do
upośledzenia umiejętności tworzenia więzi, co w życiu dorosłym może
doprowadzić do tego, że taka osoba będzie unikała wchodzenia w bliskie relacje
albo będzie je nieustannie niszczyła, bądź też będzie wchodziła w silne bliskie
relacje, których będzie się kurczowo trzymać, uzależniając się od swego partnera
i innych ludzi.

POTRZEBA AUTONOMII I BEZPIECZEŃSTWA

Oprócz potrzeby więzi zarówno dzieci, jak i dorośli odczuwają potrzebę autonomii.
Dla małego dziecka oznacza to, że poza tym, iż chce być karmione i przytulane,
chciałoby również odkrywać i zwiedzać swoje otoczenie, ponieważ ma w sobie
wrodzoną potrzebę eksplorowania. Dzieci przejawiają ogromną potrzebę
samodzielności, oczywiście w ramach swoich możliwości. Są dumne z siebie,
kiedy dokonują czegoś bez pomocy rodziców. Nawet bardzo małe dzieci nalegają,
że „zrobią to same”, kiedy rodzice proponują swoją pomoc. Cały nasz rozwój
polega na tym, że stajemy się samodzielni i niezależni od pomocy opiekunów.
 Autonomia oznacza kontrolę, a kontrola – poczucie bezpieczeństwa. Kiedy
mówimy o kimś, że jest „controlfreakiem” (zafiksowany na punkcie kontroli),
opisujemy osobę, której zachowanie koncentruje się na poczuciu bezpieczeństwa,
ponieważ w głębi siebie (opierając się na doświadczeniach Dziecka Cienia) czuje
się niepewnie. Potrzeba autonomii obejmuje nie tylko potrzebę bezpieczeństwa, ale
także potrzebę władzy. Od urodzenia dążymy do tego, aby wywierać wpływ na
nasze otoczenie oraz unikać bezradności i bezsilności. Środki, których do tego
używamy, zmieniają się w toku naszego życia i rozwoju. Na początku potrafimy
zwrócić na siebie uwagę tylko krzykiem, później także mową i czynami.
Dziecięca potrzeba rozwoju przez zdobywanie autonomii bywa przez rodziców
utrudniana i hamowana. Nadopiekuńczy, silnie kontrolujący rodzice, którzy
stawiają dziecku wiele zakazów i wyznaczają mu za dużo ograniczeń, utrudniają
rozwój jego autonomii. Dziecko w toku swojego rozwoju uwewnętrznia lęki
rodziców i ich nadmierną kontrolę. W dorosłym życiu taka osoba nieustannie sama
siebie ogranicza, gdyż nie wierzy w siebie i swoje umiejętności.
Również rodzice, którzy w dobrej wierze usuwają dziecku z drogi wszystkie
przeszkody, nie wpływają korzystnie na rozwój swojej latorośli. Takie dzieci są
niesamodzielne i często zależne od osoby, która przejmuje za nie
odpowiedzialność. Czasami tacy ludzie odcinają się radykalnie od rodzicielskiego
wychowania i rozwijają przeciwny model – stają się niezależni i wolni oraz
wykazują nadmierne dążenie do posiadania władzy.

DYGRESJA: KONFLIKT AUTONOMIA–ZALEŻNOŚĆ

Osiągnięcie równowagi między potrzebą więzi z jednej strony a potrzebą autonomii

i samodzielności z drugiej jest wyzwaniem, któremu każdy człowiek musi sprostać.
Jest to konflikt podstawowy, zwany w literaturze fachowej konfliktem autonomia–
zależność. Pojęcie zależności można w tym wypadku rozumieć jako synonim
więzi. Chodzi tu o zależność dziecka od rodzicielskiej uwagi i opieki. Jak już
wspominałam, opieka ma miejsce wtedy, kiedy przynajmniej jedna osoba nawiąże
z dzieckiem więź. Najczęściej jest nią któreś z rodziców lub oboje. Gdy rodzice
z czułością i miłością zaspokajają biologiczne i psychiczne potrzeby dziecka,
wówczas w jego mózgu tworzy się sieć skojarzeń, w której zależność nie jest
czymś negatywnym, lecz kojarzy się ze stanem poczucia bezpieczeństwa. Więź
w mózgu dziecka jest kodowana jako coś bezpiecznego i godnego zaufania.
Literatura specjalistyczna podaje wówczas, że dziecko wytworzyło bezpieczną
więź z bliską osobą. Z kolei gdy dziecko nie ufa swojemu opiekunowi, tworzy się
więź lękowa. Dziecko Cienia osoby z wykształconą więzią lękową ma kłopoty
z odczuwaniem zaufania, podczas gdy Dziecku Słońca z poczuciem bezpiecznej
więzi dużo łatwiej przychodzi ufać sobie samemu i innym.
W idealnej sytuacji rodzice potrafią zaspokajać zarówno dziecięcą potrzebę
więzi i zależności, jak i swobodnego rozwoju i samodzielności. Dzieci, które
dorastają w takich warunkach, wykształcają w sobie pierwotne zaufanie, a więc
głęboko zakorzenione poczucie pewności zarówno wobec siebie, jak i w relacjach
z innymi. Pierwotne zaufanie może zostać silnie zachwiane w kolejnych latach
rozwoju tylko przez traumatyczne przeżycia, takie jak gwałt czy przemoc.
W większości pozostaje jednak nienaruszone i stanowi źródło siły przez całe życie.
Osoby z wykształconym zaufaniem pierwotnym mają w życiu znacznie łatwiej niż
ludzie, którzy go nie nabyli. Najczęściej w ich zachowaniu dominuje Dziecko
Słońca. Swoje Dziecko Słońca można jednak wzmocnić także w późniejszych
latach życia. W dalszej części książki postaram się wyjaśnić, jak to zrobić.
Jeśli dziecko w toku rozwoju nie ma możliwości zaspokajania swojej potrzeby
więzi i/lub potrzeby samodzielności lub jest ona ograniczona, będzie miało
w późniejszym życiu problem, aby zaufać sobie i innym. Aby skompensować to
poczucie niepewności, szuka się nieświadomie jakiegoś rozwiązania lub sięga po
strategie obronne. Strategie te skłaniają się (nieświadomie) ku autonomii albo ku
zależności. Jeśli wewnętrzna równowaga jest zachwiana na rzecz autonomii,
wówczas taka osoba wykazuje nadmierną potrzebę bycia wolną i niezależną.
W rezultacie ta osoba – czy też jej Dziecko Cienia – unika (zbyt) bliskich relacji
z innymi. Dziecko Cienia jest przekonane, że nie można (naprawdę) ufać innym
ludziom. Dla takich osób bezpieczeństwo oznacza chronienie swojej niezależności
i osobistej autonomii. Z psycho-logicznego punktu widzenia tacy ludzie mają
problem, aby blisko się z kimś związać, zaufać komuś, będąc w miłosnym związku.
Czują strach przez bliskością, co oznacza, że nie potrafią wejść w poważną relację,
stworzyć żadnego związku lub po krótkich chwilach bliskości wycofują się
i dystansują wobec partnera.
Jeśli zaś wewnętrzna równowaga zostaje zachwiana na rzecz zależności, to taka
osoba wykazuje nadmierną potrzebę związków międzyludzkich. Kurczowo trzyma
się swojego partnera lub też ma uczucie – albo jej Dziecko Cienia – że nie będzie
potrafiła żyć bez drugiego człowieka. Ma w sobie niejasny lęk, że tak naprawdę
nigdy nie zdoła stanąć na własnych nogach.

POTRZEBA DĄŻENIA DO ZASPOKOJENIA PRAGNIEŃ

Kolejną dziecięcą potrzebą – tak samo jak osoby dorosłej – jest dążenie do
zaspokajania pragnień, przy czym może ono dotyczyć wielu spraw, na przykład
jedzenia, sportu czy oglądania filmu w kinie. Pragnienie i niechęć są blisko
związane z naszymi emocjami i stanowią istotną część systemu motywacyjnego.
Mówiąc najprościej, dążymy do tego, aby zaspokajać pragnienia i unikać
nieprzyjemności, czyli w jakiejś formie zaspokajać własne potrzeby.

Dążymy do tego, aby zaspokajać pragnienia i unikać

nieprzyjemności, czyli w jakiejś formie zaspokajać własne potrzeby.

Dla człowieka niezbędne do przeżycia jest nauczenie się, jak regulować

odczuwanie swoich pragnień i niechęci. To oznacza, że musimy opanować, jak
tolerować frustrację i odraczanie nagrody oraz jak nie ulegać popędom.
 Niektórzy rodzice ograniczają swoje dzieci zbyt rygorystycznie w realizacji ich
pragnień, inni z kolei zanadto je rozpieszczają. W okresie niemowlęcym
i wczesnodziecięcym istnieje bliski związek między zaspokajaniem dziecięcych
potrzeb a dziecięcą potrzebą więzi. Doznania niemowlęcia rozdzielają się
ostatecznie na uczucia przyjemności lub braku przyjemności: czyli na głód,
pragnienie, gorąco, zimno, ból. Zadaniem opiekuna jest eliminowanie
nieprzyjemnych doznań dziecka oraz zaspokajanie jego potrzeb, co daje mu
uczucie zadowolenia. Kiedy opiekun dziecka robi to w sposób niewystarczający,
wówczas u dziecka nie zostaje także zaspokojona potrzeba więzi.
W późniejszym okresie rozwoju także istnieje bliski związek między
autonomicznymi potrzebami dziecka a odczuwaniem przez nie pragnień. Kiedy
mama zabrania mu przed obiadem jeść lizaka, wówczas dziecko nie tylko w danym
momencie odczuwa jakieś pragnienie, ale jednocześnie nie zaspokaja swojej
potrzeby autonomii.
Jeśli dziecko jest za bardzo ograniczane w realizacji swoich pragnień i potrzeby
autonomii, to już jako dorosły lub jego Dziecko Cienia – odpowiednio do
rodzicielskiego stylu wychowania – może mieć kłopot z dążeniem do
przyjemności lub skłonność do zachowań nerwicowych. Albo przeciwnie –
odcinając się od rodziców –może w sposób niekontrolowany i nieumiarkowany
dążyć do zaspokojenia swoich pragnień. Jeśli dziecko jest w dzieciństwie za bardzo
rozpieszczane, to w życiu dorosłym może mieć problem z ograniczaniem swoich
zachcianek.
Odnalezienie równowagi między zaspokajaniem swoich pragnień
a umiejętnością rezygnowania z ich realizacji dla większości ludzi stanowi
codzienne wyzwanie – niezależnie od sposobu funkcjonowania ich wewnętrznego
dziecka. Nasza siła woli wystawiana jest na napływające zewsząd pokusy. Choćby
spacer po supermarkecie wymaga od nas umiejętności powstrzymywania pragnień.
Nasza wola nie tylko musi radzić sobie z regulacją pragnień, ale powinna też
przezwyciężać uczucie niechęci. Musimy przecież codziennie wykonywać
czynności, na które nie mamy ochoty. Dla większości osób czynności te zaczynają
się od porannego wstawania i kończą na wieczornym myciu zębów. Nieustannie
wypieramy jakieś impulsy, które wiodą nas w stronę lodówki, internetu czy knajpy.
Dyscyplina jest jednym z najważniejszych warunków udanego życia,
a w dzisiejszych czasach nieskończonych możliwości wyboru i nadmiaru jest ona
wystawiana na nieustanną próbę.
O silnej woli i dyscyplinie, czyli walce ze swoimi pragnieniami i żądzami,
wspomnę szerzej w rozdziale „Dygresja: zasoby strategiczne przeciw uzależnieniu”
i rozdziale „Przezwycięż swoje lenistwo”.

POTRZEBA DOWARTOŚCIOWANIA I AKCEPTACJI

Każdy człowiek ma w sobie wrodzoną potrzebę uznania i akceptacji. Ona z kolei

jest silnie związana z potrzebą więzi, ponieważ jeśli ktoś nas nie akceptuje, to nie
możemy z nim stworzyć żadnej więzi. Uczucie przywiązania do drugiej osoby jest
formą miłości i akceptacji, dlatego te potrzeby są tak istotne. Dążenie do bycia
akceptowanym wiąże się z innymi kwestiami – w okresie niemowlęcym na
podstawie zachowań naszych rodziców uczymy się, czy jesteśmy kochani i mile
widziani, czy też nie. David Schnarch, znany amerykański seksuolog, nazywa ten
proces odbitym poczuciem własnej wartości. Chodzi o to, że dziecko otrzymuje od
opiekuna informację, czy jest ono OK, czy nie. Uśmiech matki do dziecka to jakby
lustro, które pokazuje mu, że matka cieszy się z jego obecności. Zachowanie
opiekuna pozwala dziecku rozwinąć w sobie poczucie własnej wartości. Także jako
dorośli nadal mamy w sobie potrzebę akceptacji ze strony innych, gdyż zostaliśmy
tak uwarunkowani, aby informacje o swojej wartości odbierać w lustrze, jakim są
inni. Dotyczy to również osób, które w dzieciństwie otrzymywały dużo sygnałów
potwierdzających ich wartość, a nie tylko tych, które w tym zakresie doświadczyły
deficytów.
Nasze poczucie wartości ma wpływ na to, w jakim stopniu potrzebujemy
aprobaty innych ludzi. Osoby z niestabilnym poczuciem własnej wartości, które
często identyfikują się ze swoim Dzieckiem Cienia, są bardziej zależne od
zewnętrznych sygnałów akceptacji niż te ze stabilnym poczuciem wartości,
u których prawidłowo rozwinęło się Dziecko Słońca.

Nasze poczucie wartości ma wpływ na to, w jakim stopniu

potrzebujemy aprobaty innych ludzi.

Poczucie własnej wartości stanowi epicentrum psychiki – z niego czerpiemy

nasze psychiczne zasoby i z niego wynikają nasze przeróżne problemy, jeśli jest
ono zachwiane. Jak wiemy, zaburzenie tego poczucia przyporządkowane jest
Dziecku Cienia, a stabilność – Dziecku Słońca. Kwestia, jak wzmocnić Dziecko
Słońca i jak zatroszczyć się o Dziecko Cienia, będzie tematem przewodnim tej
książki.
We wszystkich czterech obszarach wspomnianych potrzeb rozwijający się
człowiek może spotkać się zarówno z pozytywnymi, jak i negatywnymi
doświadczeniami, które wpływają na proces kształtowania się Dziecka Słońca lub
Dziecka Cienia. Być może podczas lektury zastanawiałeś się, jakie były słabe
i mocne strony postępowania twoich rodziców. Pokażę ci dokładnie, jak odnaleźć
swoje indywidualne wzorce wdrukowane przez rodziców. Ponadto chciałabym
także przekazać twojemu Dorosłemu kilka informacji o tym, w jaki sposób
doświadczenia z dzieciństwa wpłynęły na ukształtowanie schematów myślowych
i strategii obronnych.
 JAK NASZE DZIECIŃSTWO WPŁYWA NA
NASZE ZACHOWANIE

Kiedy rodzice poświęcają dziecku za mało uwagi i nie rozumieją jego

podstawowych potrzeb, dziecko potrafi wiele zrobić, aby tę uwagę i zrozumienie
otrzymać. Jest gotowe prawie na wszystko, by przypodobać się swoim opiekunom.
Jeśli rodzice nie potrafią okazywać miłości lub/i mają problem, aby wczuć się
w emocje i potrzeby dziecka, wówczas to ono przejmuje odpowiedzialność za
swoje relacje z ojcem i matką.
Kiedy na przykład rodzice są bardzo surowi i oczekują posłuszeństwa
i grzecznego zachowania od dziecka, wówczas będzie ono gorliwie spełniać ich
polecenia, żeby byli z niego zadowoleni albo przynajmniej go nie karali. Aby
dopasować się do rodzicielskich wymagań i za nimi nadążać, dziecko musi
wyprzeć wszystkie swoje potrzeby i uczucia. Nie ma wtedy okazji nauczyć się
radzenia sobie w odpowiedni sposób ze złością. Złość tymczasem jest niezbędna do
prawidłowego rozwoju – pozwala nam ustalać własne granice i ich bronić. Kiedy
własne zdanie dziecka ginie w walce z rodzicielską dominacją, dziecko powoli
uczy się, że rozsądniej jest tłumić swoją złość, a w rezultacie nie potrafi
odpowiednio radzić sobie z emocjami ani bronić własnego zdania. Wytwarza
wewnętrzne schematy myślowe, takie jak: „Nie mogę się przeciwstawiać”, „Nie
mogę się złościć”, „Muszę się dopasować”, „Nie mogę mieć własnego zdania”.
Nawet kiedy w późniejszym wieku, najczęściej w okresie dorastania, zaczyna się
przeciwstawiać narzuconym normom, to i tak pozostaje w szponach
zaprogramowanych przez rodziców zachowań, ponieważ bunt jest tak samo
ograniczający jak dopasowywanie się do oczekiwań innych. Dziecko Cienia
takiego nastolatka, a potem dorosłego, naznaczone jest poczuciem zdominowania.
Taka osoba łatwo zaczyna postrzegać innych przez pryzmat tego doświadczenia
jako nadających ton i władczych. Wówczas albo się do nich dopasowuje, albo się
buntuje. Dopiero gdy pozna swoje Dziecko Cienia oraz usunie głęboko
zakorzenione schematy myślowe i wzorce, będzie mogła poczuć się wreszcie
w głębi siebie równa innym.

MAMO, ZROZUM MNIE! RODZICIELSKA ZDOLNOŚĆ EMPATII

Rodzice, którzy z trudem wczuwają się w potrzeby swoich dzieci, mają również
kłopot z dostrzeganiem ich uczuć i potrzeb. Z tego powodu ich pociechy często
mają wrażenie, że to, co robią i myślą, jest nieprawidłowe, mimo że tak naprawdę
jest jak najbardziej w porządku. Rodzice, którzy nie potrafią współodczuwać ze
swoimi dziećmi, mają ograniczony dostęp do własnych uczuć, co utrudnia im
okazywanie empatii innym. Kiedy na przykład syn jest smutny, ponieważ kolega
nie chce się z nim bawić, wówczas matka musi skonfrontować się z własnym
uczuciem smutku, bo w przeciwnym razie trudno jej będzie wczuć się w sytuację
swojego dziecka. Jeśli matka odsuwa na bok swój smutek lub go ignoruje, to samo
będzie robić ze smutkiem syna. Z powodu bezsilności może wygłosić jakiś szorstki
komentarz, na przykład że syn nie powinien się tak przejmować, bo jego kolega
i tak jest przecież głupi. Wówczas dziecko uczy się, że kiedy odczuwa złość, nie
jest w porządku, a ponadto że znajduje sobie złych przyjaciół. Gdyby zaś matka
(lub inna bliska dziecku osoba) rozumiała swój smutek, potrafiłaby dopuścić do
siebie takie samo uczucie u dziecka i wyjść mu naprzeciw. Wówczas mogłaby
powiedzieć do swojego syna: „No tak, doskonale cię rozumiem, jesteś smutny, bo
Jonas nie chce się z tobą bawić”. I wyjaśniłaby mu, jakie mogą być przyczyny
zachowania Jonasa, oraz zastanowiłaby się z dzieckiem, czy ono samo nie
przyczyniło się do takiej sytuacji. Wówczas młody człowiek uczy się nazywania
swoich uczuć, w tym wypadku smutku, uczy się, że nie jest sam w sytuacji, kiedy
potrzebuje zrozumienia. Dowiaduje się też, że może rozwiązać swój problem.
Widząc empatyczne zachowanie rodziców, dziecko uczy się rozróżniać
i nazywać swoje zachowania. A ponieważ opiekunowie dają mu sygnał, że jego
uczucia są w porządku, uczy się także, jak się z nimi obchodzić i jak je
w odpowiedni sposób regulować.
Rodzicielska empatia jest jedną z najważniejszych kompetencji
wychowawczych. Jest medium, poprzez które kształtujemy zarówno dobre, jak
i złe wzorce.

OD GENETYKI PO ZACHOWANIE: INNE CZYNNIKI, KTÓRE

WPŁYWAJĄ NA WEWNĘTRZNE DZIECKO

W latach sześćdziesiątych XX wieku w psychologii i pedagogice panował pogląd,

że dziecko przychodzi na świat jako tabula rasa, czyli niezapisana karta.
Twierdzono, że na charakter i rozwój człowieka oddziałują wyłącznie wpływy
wychowawcze i środowiskowe. Te naukowe przekonania uległy gruntownej
zmianie w ostatnich dziesięcioleciach na podstawie badań genetycznych
i neurobiologicznych. Dziś wiemy, że geny w istotny sposób określają cechy
charakteru i poziom inteligencji. Aby to zobrazować, chciałabym bliżej przyjrzeć
się genetycznie uwarunkowanym predyspozycjom do intro- i ekstrawersji.
Te cechy osobowości współwystępują z wieloma sposobami reakcji:
introwertycy ładują swoje akumulatory w samotności, szybciej niż ekstrawertycy
męczą się kontaktami z innymi ludźmi i nie potrzebują ich dużo. Kiedy zadaje im
się jakieś pytanie, najpierw na krótko zwracają się ku sobie, aby znaleźć
odpowiedź, a dopiero potem wypowiadają ją głośno. Natomiast ekstrawertycy
myślą podczas mówienia i dlatego – wychodzi im to zarówno na dobre, jak i na złe
– często sami są zaskoczeni, jakiej odpowiedzi ostatecznie udzielili. Ładują swoje
baterie w miłym towarzystwie i zazwyczaj nie lubią przebywać sami. Potrzebują
raczej bodźców z zewnątrz niż z wewnątrz siebie, żeby czuć się odpowiednio
stymulowanym i zaciekawionym. Z kolei introwertycy są bardziej wrażliwi na
zewnętrzne bodźce i dlatego szybciej niż ekstrawertycy czują się przestymulowani.
Ze względu na zróżnicowaną potrzebę kontaktów społecznych introwertycy
i ekstrawertycy mają różny styl pracy, co również wpływa na wybór
wykonywanego przez nich zawodu. Ogólnie rzecz biorąc, introwertycy preferują
spokojne miejsca pracy z niewielką liczbą dystraktorów, gdzie mogą (na długie
dnie i godziny) zagłębić się w swojej pracy. Za to ekstrawertycy uwielbiają kontakt
ze światem zewnętrznym. Albo wybierają zawody, które automatycznie
umożliwiają im zaspokajanie potrzeby kontaktu z innymi, albo po okresie
koncentracji na pracy potrzebują z kimś chwilę porozmawiać – online czy też na
żywo – by naładować swoje baterie.
Osoba o cechach ekstrawertycznych szybciej niż introwertyk czuje się samotna
i szybciej się nudzi, kiedy jest sama, niezależnie od tego, jak została wychowana
i jakie doświadczenia ma jej Dziecko Słońca czy Dziecko Cienia.
Wrażliwość i skłonność do reagowania lękiem także są uwarunkowane
genetycznie i mają wpływ na to, jak kształtuje się nasze poczucie własnej wartości.
Niektóre dzieci przychodzą na świat z pogodniejszym usposobieniem niż inne.
Według badań istnieje około 10 procent tak zwanych nieuszkadzalnych dzieci,
które nawet po doświadczeniach trudnego dzieciństwa wychodzą z niego bez
szwanku, ze zdrowym i nienaruszonym poczuciem własnej wartości.
To, które doświadczenia z dzieciństwa się utrwalą, zależy także od dynamiki
cech dziecka i rodziców. Psychologowie określają to dopasowaniem rodzic-
dziecko. Kiedy na przykład dziecko z wrodzoną wysoką wrażliwością ma matkę
z niewielkimi umiejętnościami empatii, może ona wyrządzić mu więcej szkód niż
dziecku, które urodziło się bardziej odporne. Również rodzicom dzieci głośnych
i/lub nadaktywnych trudniej jest reagować w odpowiednio emocjonalny
i pedagogiczny sposób niż rodzicom, nad których dziećmi łatwiej sprawować
opiekę
 Dzieci ze skłonnościami do nadaktywności mają duże trudności z regulacją
nadmiaru swojej energii, co prowadzi często do tego, że podpadają bliźnim.
Wówczas nierzadko otrzymują od innych dzieci i nauczycieli komunikat: „Nie
jesteś OK”. To prowadzi do wykształcenia się u nich niskiego poczucia własnej
wartości, nawet jeśli mają kochających rodziców. Nie tylko rodzice mogą bowiem
wpływać na rozwój dzieci, ale także inne ważne dla dziecka osoby, na przykład
koledzy z klasy, nauczyciel czy dziadkowie.
Podsumowując, wzorce wyniesione z naszego dzieciństwa nie zależą tylko od
sposobu wychowania, ale są rezultatem interakcji wielu czynników. Rodzice
stanowią jednak ich istotną część. Im bardziej niestabilne jest dziecko z powodu
domowego wychowania, tym bardziej bywa podatne na zranienia ze strony innych
ważnych dla niego osób. Dziecko, które ma opiekuńczych i empatycznych
rodziców, lepiej radzi sobie ze społecznym odrzuceniem, gdy jest na przykład
wyśmiewane w szkole, niż dziecko, którego rodzice mają w sobie mało
zrozumienia dla jego uczuć.

Im bardziej niestabilne jest dziecko z powodu domowego

wychowania, tym bardziej bywa podatne na zranienia ze strony
innych ważnych dla niego osób.

DZIECKO CIENIA I JEGO SCHEMATY MYŚLOWE

Kiedy chcemy rozwiązać nasze teraźniejsze problemy, musimy najpierw na

głębszym poziomie zrozumieć, na czym polega nasz właściwy problem. Ważne
jest, aby nasze Dziecko Cienia doszło w nas do głosu, dzięki czemu będziemy
mogli rozpoznać, gdzie są nasze słabe punkty, czyli tak zwane wyzwalacze. Wiele
osób nie chce mieć kontaktu z tą częścią swojej osobowości. Nie ma ochoty
odczuwać wewnętrznych zranień i lęków. To całkiem naturalny mechanizm
obronny i zrozumiałe życzenie. Kto z nas bowiem chce się czuć smutny,
przestraszony, mało wart albo zrozpaczony?
Wszyscy chcemy w miarę możliwości unikać tych uczuć i dopuszczać do siebie
tylko te pozytywne, takie jak szczęście, radość i miłość. Dlatego dużo ludzi
wypiera swoje wewnętrzne zranienia. Albo ujmując to inaczej: ludzie spychają
swoje Dziecko Cienia na bok, kiedy próbuje dojść do głosu. Problem w tym, że
zachowuje się ono jak prawdziwe dziecko, czyli im mniej uwagi dostaje, tym
bardziej o nią błaga. Kiedy natomiast potrzeby dziecka są zauważane, wówczas jest
ono zadowolone i może spokojnie zająć się sobą przez dłuższy czas.
Bardzo podobnie zachowuje się Dziecko Cienia – jeśli strach, wstyd czy złość
się nie uzewnętrzniają, to oddziałują w podziemiach naszej świadomości.
Wyrządzają tam szkody, o których nasz Dorosły nic nie wie. Następuje to, co
zazwyczaj przeżywa Michael – nieprzyjemne, wyparte Dziecko Cienia od czasu do
czasu z całą mocą toruje sobie drogę i wpada we wściekłość z powodu jakiegoś
drobiazgu.
Literatura fachowa i poradnikowa najczęściej przypisuje części osobowości,
jaką stanowi wewnętrzne dziecko, jedynie sferę uczuciową. Ja jednak sądzę, że
wewnętrzne dziecko (składające się z Dziecka Cienia i Dziecka Słońca) jest
również naznaczone wewnętrznymi schematami myślowymi, które dopiero torują
drogę uczuciom. Jak wcześniej wyjaśniłam, przez pojęcie schematów myślowych
rozumiemy głęboko zakorzenione przekonania o naszej wartości oraz naszym
stosunku do innych ludzi. Gdy dziecko czuje się przez swoich rodziców kochane
i akceptowane, wykształcają się w nim takie schematy myślowe, jak: „Jestem mile
widziany”, „Będę kochany”, „Jestem ważny”, które wzmacniają jego Dziecko
Słońca. Z kolei gdy rodzice są raczej zimni i zdystansowani, w dziecku mogą
pojawić takie schematy myślowe, jak: „Nie jestem mile widziany”, „Jestem
ciężarem”, „Nic nie potrafię”, które naznaczają jego Dziecko Cienia. Schematy
myślowe powstają wprawdzie w dzieciństwie, ale głęboko zakorzeniają się
w nieświadomości i zostają przejęte w dorosłości jako nasz wzorzec psychiczny.
Mają istotny wpływ na postrzeganie, emocje, myśli i zachowanie.
 Sposób oddziaływania schematów myślowych chciałabym wyjaśnić znowu na
przykładzie Michaela i Sabiny. Jak już wspomniałam, matka Michaela poświęcała
jemu i jego potrzebom za mało uwagi. Michael miał dwoje młodszego rodzeństwa,
rodzice prowadzili własną piekarnię. Matka była nieustannie zestresowana i za
bardzo przeciążona obowiązkami, by każdemu ze swoich dzieci poświęcić tyle
uwagi, ile należało. Ojciec nie był w stanie wyrównać matczynych deficytów, gdyż
nieustannie był zajęty. Z powodu braku emocjonalnej i psychicznej obecności
rodziców Michael często miał niezaspokojoną potrzebę więzi i dowartościowania,
a przez to wykształcił na swój temat między innymi takie myśli: „Nic mi się nie
należy” oraz „Nie jestem ważny”. Te schematy myślowe do dziś nieświadomie
wpływają na postrzeganie Michaela. Zawsze kiedy czuje się niezauważany, jego
Dziecko Cienia natychmiast krzyczy: „I znowu to samo. Nic mi się nie należy”.
Właśnie te schematy myślowe stanowią przyczynę wybuchów złości Michaela,
kiedy partnerka rzekomo nie zauważa jego potrzeb.
Z kolei Sabina miała rodziców, którzy wprawdzie troszczyli się o nią, ale mieli
też wobec niej wysokie wymagania. Bardzo ją ograniczali w tym, co było jej wolno
robić. Częściej krytykowali córkę, niż chwalili. Sabina miewała uczucie, że nie
potrafi spełnić ich oczekiwań. Jej potrzeba akceptacji i dowartościowania była
niedostatecznie zaspokajana, podobnie jak potrzeba autonomii i wolnego rozwoju.
Dlatego Dziecko Cienia Sabiny ma wdrukowane takie schematy myślowe jak: „Nie
jestem dość dobra”, „Muszę się dopasować”. Łatwo więc można sobie wyobrazić,
w jakie interakcje wchodzą ze sobą Dzieci Cienia Sabiny i Michaela. Drażliwość
Michaela – czy też jego Dziecka Cienia – i jego nadmierne krytykowanie
drobnych niedopatrzeń Sabiny głęboko trafia w jej Dziecko Cienia, przez co
kobieta czuje się mała, bezwartościowa i podporządkowana. Dziecko Cienia
Sabiny reaguje na te uczucia złością, płaczem i pretensjami, co łatwo prowadzi do
eskalacji kłótni między partnerami.
Schematy myślowe są takim naszym systemem operacyjnym. Choć mogą
brzmieć prosto i nieskomplikowanie, to sprawują nad nami ogromną władzę –
zarówno w dobrym, jak i złym znaczeniu – jako Dzieci Słońca i Dzieci Cienia.
Schematy myślowe są okularami, przez które oglądamy rzeczywistość. Dlatego tak
ważne jest zajęcie się nimi.

Schematy myślowe są okularami, przez które oglądamy

rzeczywistość.

ROZPIESZCZONE DZIECKO CIENIA

Negatywne schematy myślowe powstają nie tylko z powodu niedostatku,

zaniedbania czy nadmiernej kontroli ze strony rodziców. Rodzice, którzy pozwalają
swoim dzieciom na zbyt wiele i za bardzo je rozpieszczają, mogą wywołać
w dziecku przekonanie, że wszystko odbywa się zgodnie z jego wolą i że ono nie
musi się o nic zbytnio starać. Takie dziecko może w sobie wykształcić schematy
myślowe, które nie pozwolą na niedowartościowanie jego osoby, lecz raczej będą
ją przeceniały. Tacy ludzie mają przekonanie, że zawsze dostaną wszystko, czego
chcą, i reagują wyjątkowo silną urazą i złością, gdy tak się nie dzieje. Dzieci
zanadto rozpieszczone mają niską tolerancję na frustrację. Źle znoszą nawet drobne
usterki w zaspokajaniu swoich potrzeb. Natomiast te dzieci, które już doświadczyły
tego, że czasem ich potrzeby nie zostały natychmiast zaspokojone, mają dość dużą
umiejętność dopasowania się do sytuacji w porównaniu z rozpieszczanymi
rówieśnikami. Te ostatnie nie miały bowiem okazji nauczyć się funkcjonowania
w grupie i dopasowania się do innych – bywały raczej szefem lub księżniczką
mamusi i tatusia. Schematy myślowe takich dzieci mogą na przykład brzmieć:
„Jestem bardzo ważny”, „Zawsze jestem mile widziany”, „Dostanę wszystko,
czego zapragnę”, „Wszystko mi się należy”, „Jestem silniejszy niż inni”, „Jestem
największy”. To może prowadzić do problemów z dopasowaniem się
w przedszkolu, szkole, a potem dorosłym życiu i do częstszych konfliktów
z innymi. Wówczas po raz pierwszy dzieci dowiadują się, że w życiu nie dostaje się
nic za darmo i że czasem trzeba się o coś postarać. U niektórych prowadzi to do
obniżenia osiągnięć szkolnych, a czasem nawet do przerwania nauki. W niewielu
przypadkach takie osoby potrafią dopasować się do grupy i dobrze w niej
funkcjonować, ale bardzo źle znoszą porażki. Na przykład odrzucenie w miłości
może je doprowadzić do ogromnego zwątpienia, gdyż po prostu nie są
przyzwyczajone do tego, że czasem nie dostają tego, czego pragną.

KRYTYKOWAĆ WŁASNYCH RODZICÓW? TO NIE TAKIE

PROSTE

Kiedy konfrontujemy się z naszym dzieciństwem, u wielu osób pojawia się opór,
by za swoje problemy obarczać odpowiedzialnością rodziców. Nieustannie w mojej
praktyce psychologicznej obserwuję konflikt lojalności, w jaki popadają klienci,
kiedy muszą krytycznie przyjrzeć się swoim rodzicom. Kochają ich i wiele im
zawdzięczają. Czują się winni, kiedy proszę, aby mi opowiedzieli, jakie
zachowania rodziców nie były dla nich korzystne. Mają wówczas uczucie, że
w jakiś sposób ich zdradzają. Chcę tu jednak podkreślić, że nie chodzi o to, aby
umniejszać starania rodziców i w życiu dorosłym oskarżać ich o swoje problemy,
lecz po prostu o to, aby zrozumieć, jakie wewnętrzne wzorce wynieśliśmy z domu.
Nie chodzi tylko o negatywne doświadczenia, ale także o te pozytywne, które nas
ukształtowały. Zawsze należy pamiętać, że nasi rodzice pozostawali z kolei pod
wpływem swoich rodziców i też są ofiarami ich wychowania. Jeśli chodzi o mnie,
to mama i tata bardzo mnie kochali. Byłam chcianym i oczekiwanym dzieckiem
i ogólnie rzecz biorąc, mam bardzo dobre wspomnienia z dzieciństwa. Ale moja
matka z trudem dopuszczała do siebie uczucia słabości. Była najstarsza
z dziewięciorga rodzeństwa, a kiedy miała jedenaście lat, wybuchła druga wojna
światowa, co nie sprzyjało okazywaniu słabości. Matka musiała jakoś
funkcjonować. A ponieważ nie potrafiła sama obchodzić się z uczuciami
ujawniającymi słabość, na przykład ze smutkiem, bywała czasem wobec nich
bezradna. Z tej przyczyny powstały we mnie schematy myślowe, które brzmią:
„Muszę być silna” i „Płacz jest czymś wstydliwym”. Tak więc nawet kochający
rodzice nie zawsze wszystko robią dobrze.
Ważne jest to, jaki wzór rodzice dają swojemu dziecku. Na przykład gdy
dziewczynka ma bardzo kochającą, ale słabą matkę, która nieustannie
podporządkowuje się dominującemu mężowi, poprzez identyfikację z nią może
wykształcić w sobie takie myśli, jak: „Kobiety są słabe”, „Muszę się
podporządkować”, „Nie mogę się sprzeciwiać”. Lub też aby się odciąć od matki,
rozwija w sobie następujące schematy myślowe: „Muszę się przeciwstawiać”, „Nie
wolno mi się nigdy podporządkowywać”, „Mężczyźni są niebezpieczni”.
Ważną rolę odgrywają również normy i wartości, które były wyznawane
w rodzinnym domu. Tak więc jeśli było to miejsce pełne miłości, lecz panowały
w nim bardzo restrykcyjne normy seksualne, dziecko je przyswaja i później może
mieć duże problemy z naturalnym traktowaniem swego ciała i seksualności. Osoby,
które wiele dobrego zawdzięczają swoim rodzicom, mogą rozwinąć w sobie także
takie schematy myślowe, które później przysparzają im różnych trudności.
Niektórym ludziom spory kłopot sprawia wykształcenie realistycznego obrazu
swoich rodziców. Tak może się zdarzyć wtedy, kiedy ich spojrzenie na jednego
z nich jest zniekształcone z powodu manipulacji drugiego. Jeśli na przykład matka
często mówi przy dziecku o złym ojcu, postrzega ono swego ojca przez pryzmat
słów matki. Z mojej długoletniej praktyki jako biegłej w sądzie rodzinnym wynika,
że takie wdrukowane wzorce myślowe mogą oddziaływać długofalowo, tak że
dzieci przez całe swoje życie mają zły lub obojętny stosunek do swojego ojca. Ten
schemat dotyczy także ojców, którzy podburzają dziecko przeciwko matce.
Istnieje jeszcze inna przyczyna, która sprawia, że ludziom trudno jest
wytworzyć realistyczny obraz swoich rodziców, i jest ona związana ze skłonnością
do ich idealizowania. Dzieci ze względów niezbędnych do przeżycia są skazane na
to, aby ufać swoim rodzicom i postrzegać ich jako ludzi dobrych i postępujących
właściwie. W przeciwnym razie dziecko odczuwałoby ogromny strach, że jest
zdane na niedobrych czy może nawet bardzo złych ludzi. Taki wyidealizowany
obraz rodziców niektórzy zachowują także w dorosłym życiu. Wytworzenie
realistycznego obrazu rodziców, z ich wadami i zaletami, może być trudne. Kiedy
jednak jako dorosły człowiek idealizuję moich rodziców, nie mam możliwości
w zdroworozsądkowy sposób oddzielić się od nich. A bez tego nie będę mogła
odnaleźć w życiu własnej drogi. Jeśli chce się poznać siebie samego – a jest to
warunek samorozwoju – ważne jest, aby wytworzyć możliwie najbardziej
rzeczywisty obraz siebie i swoich rodziców. On nie musi wcale stać w opozycji do
mojej głębokiej przychylności wobec nich. Mogę kochać i szanować swoją matkę
i ojca za to, jacy są i jacy byli. Nie muszą być idealni i mają prawo popełniać błędy.
Działa to tak samo jak w miłości: jeśli mogę kochać tylko to, co jest perfekcyjne, to
nie jest to prawdziwa miłość.

Jeśli mogę kochać tylko to, co jest perfekcyjne, to nie jest to

prawdziwa miłość.
 DYGRESJA: GENETYCZNIE
UWARUNKOWANY ZŁY NASTRÓJ

Aby negatywne wzorce zostały w nas utrwalone, a ich wspomnienie zostało

zachowane głęboko w naszej pamięci, czasem wystarczy niewiele złych
doświadczeń. Niestety z pozytywnymi doświadczeniami tak nie jest i genetycznie
jesteśmy tak ukształtowani, że raczej zwracamy uwagę na złe niż dobre
wiadomości i to one łatwiej utrwalają się w naszej pamięci. Przyczyną tego jest
fakt, że do przeżycia ważniejsze jest dla nas zwracanie uwagi na
niebezpieczeństwa, a nie na sytuacje, w których wszystko przebiega prawidłowo.
Gdy w epoce kamienia łupanego podczas świetnej zabawy rodziny nagle pojawił
się tygrys szablozębny, mózg i konieczność przeżycia nakazywały odsunąć na bok
uczucie radości wywołane zabawą i zastąpić je strachem. Mózg musiał natychmiast
przełączyć się z trybu radości na tryb strachu, aby rodzina mogła uciec,
zwiększając w ten sposób swoje szanse na przeżycie. Dla przetrwania ludzi
pierwotnych istotniejsze było też rozpoznawanie roślin trujących niż tych
niegroźnych. Popełnienie błędu mogło przynieść śmiertelne skutki. Dlatego nasz
mózg jest nastawiony na rejestrowanie błędów i deficytów; z tego powodu
zajmujemy się głównie wyłapywaniem negatywów, szczególnie gdy działamy
w trybie Dziecka Cienia. To również z tej przyczyny łatwiej przypominamy sobie
negatywne wydarzenia. Potrafimy po latach od jakiegoś niemiłego zdarzenia
wspominać je ze wstydem, jakby doszło do niego wczoraj, podczas gdy radość
towarzysząca jakimś miłym okolicznościom szybko w nas blednie. Nieprzyjemnym
skutkiem ubocznym takiego genetycznego uwarunkowania jest fakt, że jedno
negatywne wydarzenie może przyćmić setki pozytywnych. Kiedy więc następnym
razem zezłościsz się na swojego przyjaciela lub kogoś innego, zastanów się
świadomie, jak wiele pięknych chwil przeżyłeś z tą osobą, nim ulegniesz uczuciu
niezadowolenia.
 JAK SCHEMATY MYŚLOWE WPŁYWAJĄ NA
NASZE POSTRZEGANIE

Zanim nauczę cię, jak odkrywać swoje indywidualne schematy myślowe, pokażę
ci, w jak istotny sposób wpływają one na nasze życie.
Jak mogliśmy zauważyć na podstawie opisanego wyżej przykładu z Michaelem
i Sabiną, głęboko zakorzenione i nieświadome schematy myślowe stanowią filtr
w procesie postrzegania. Postrzeganie sytuacji w określony sposób wpływa na
formowanie się uczuć, myśli i zachowań. Dzieje się też odwrotnie – uczucia
i myśli oddziałują na nasze postrzeganie. Może się zdarzyć, że człowiek, którego
postrzegam jako osobę wyniosłą, wzbudza we mnie poczucie niższości. Ale kiedy
mam dobry dzień, czuję się silna i spełniona, być może tego samego człowieka
uznam za równego sobie lub nawet gorszego ode mnie.
Im bardziej jesteśmy świadomi tych mechanizmów i związków, tym łatwiej
możemy zmienić nasz punkt widzenia na różne sprawy, uczucia i ostatecznie też
zachowania. Do tego potrzebny jest jednak wewnętrzny dystans wobec dręczących
nas trudności. Póki w pełni identyfikujemy się z problemem – przez negatywne
schematy myślowe, uczucia i myśli, które go powodują – dopóty problem ten
będzie dla nas głęboko rzeczywisty i nie zdołamy się od niego uwolnić.
Chciałabym to wyjaśnić tym razem na przykładzie Sabiny: kiedy Michael na nią
krzyczy, ona nieświadomie ześlizguje się w perspektywę Dziecka Cienia,
w którego oczach Michael jest duży i ma władzę, aby ją oceniać i o niej stanowić.
Dziecko Cienia w Sabinie projektuje – nieświadomie – na Michaela dominującą
i autorytarną figurę ojca. Jej schematy myślowe: „Nie jestem wystarczająco dobra”
i „Muszę się dopasować”, powodują, że Dziecko Cienia w Sabinie czuje się małe
i bezwartościowe. Ponieważ w tej sytuacji Sabina całkowicie identyfikuje się ze
swoim Dzieckiem Cienia, odczuwa z całą mocą, że naprawdę jest mała
i bezwartościowa. Krytyka Michaela jest solą sypaną garściami na otwartą ranę
zachwianego poczucia własnej wartości Sabiny.
Gdyby Sabina została w trybie Dorosłego lub swego Dziecka Słońca, wòwczas
pozostałaby na równi z Michaelem. Umiałaby dostrzec, że jej partner znajduje się
właśnie w fazie swego Dziecka Cienia, a jego złość właściwie nie ma z nią nic
wspólnego. Wtedy napad złości Michaela przyjęłaby spokojnie, bo nie wywołałby
w niej poczucia bezwartościowości. Ewentualnie byłaby zirytowana niedojrzałym
zachowaniem partnera. Przypuśćmy, że kobieta nie wdała się w sprzeczkę. Wtedy
jej partner prędko by się uspokoił, przestawił na tryb Dorosłego i szybko doszedł
do wniosku, że zareagował przesadnie. Byłby wówczas gotowy przeprosić Sabinę.
Gdyby więc Sabina pozostała spokojna, złość Michaela po najwyżej pięciu
minutach rozpłynęłaby się w powietrzu.
Niektórzy czytelnicy i czytelniczki mogą sobie pomyśleć, że przecież to
Michael reaguje niewłaściwie, dlaczego więc Sabina ma pracować nad swoim
zachowaniem? To klasyczne pytanie o winę, które często spotykam w mojej
psychoterapeutycznej praktyce, głównie wtedy kiedy pracuję z parami. Jeden
z partnerów oczekuje od drugiego, żeby to on się zmienił, ponieważ „jest jasne”, że
to on ponosi odpowiedzialność za pojawiający się nieustannie problem X.
Dokładnie tak samo mogłaby twierdzić Sabina. Lecz Sabina nie ma bezpośredniego
wpływu na zmianę zachowania Michaela. Może co najwyżej prosić go lub
wywierać na niego nacisk. Czy jednak doprowadzi to do oczekiwanych przez nią
rezultatów, ostatecznie nie zależy od niej. Jedyny człowiek, na którego możemy
mieć wpływ, to my sami. Jeśli więc Sabina aktywnie chciałaby coś zmienić w tej
sytuacji, musiałaby zacząć pracę nad swoją częścią w tej relacji.
 NIEZŁOMNIE WIERZYMY DOŚWIADCZENIOM
Z DZIECIŃSTWA

Nie doceniamy tego, jak głęboko tkwią w nas zaprogramowane wzorce

z dzieciństwa i jak rzadko potrafimy rozpoznać, kiedy naszym zachowaniem
kieruje zraniona część Dziecka Cienia. Codziennie doświadczam tego, jak ludzie,
którzy potrafią bardzo dokładnie analizować przeżycia Dorosłego, pomimo to
tkwią w swoich starych wzorach reakcji. Doświadczenie, które zdobyli
w dzieciństwie w kontakcie z rodzicami, odczuwają jako prawdziwsze od każdej
rozsądnej myśli. Jak daleko to może sięgać, zobaczyłam dobitnie u jednej z moich
klientek. Pani B. (lat 58) była jako dziecko wykorzystywana seksualnie przez
swojego sąsiada. Pewnego dnia powiedziała o tym swojej matce, która nie chciała
przyjąć tej informacji do wiadomości i zamiast tego wyjaśniła córce, że mimo
wszystko powinna być uprzejma wobec tego mężczyzny. Pani B. w wyniku tego
gwałtu i ignorancji swojej rodziny doznała silnej traumy. Jej schematy myślowe
brzmiały między innymi tak: „Jestem zdana na pastwę losu”, „Nikt mnie nie
chroni”, „Mężczyźni są niebezpieczni”. Jako osoba dorosła miała napady
panicznego lęku wobec mężczyzn, co silnie ciążyło na jej życiu zawodowym
i prywatnym. Kiedy się u mnie pojawiła, miała za sobą już dziesięć lat
psychoterapii, także psychoterapeutycznej pracy z traumą, dzięki czemu wiele
problemów udało się jej już rozwiązać. Mimo długoletniej pracy terapeutycznej nie
potrafiła jednak pokonać tkwiącego w niej głęboko strachu przed mężczyznami.
Także w pracy ze mną nie czyniła postępów. Aż nagle zdarzyło się coś, co mnie do
głębi zdziwiło – na jednej z naszych sesji jej Dziecko Cienia nagle zrozumiało, że
cała ta historia już minęła, że sprawca od dawna nie żyje, że ona jest już dorosła,
a nie wszyscy mężczyźni są gwałcicielami. Byłam zdumiona. Wychodziłam
bowiem z założenia, że klientka od dawna jest tego świadoma. Chodziło przecież
o uświadomienie sobie niezbitych faktów, o których mówiłyśmy już wielokrotnie
na licznych, poprzednich sesjach! Ale w rzeczywistości ta fundamentalna
informacja zakotwiczona była tylko w jej wewnętrznym Dorosłym, podczas gdy jej
Dziecko Cienia tkwiło ciągle w rzeczywistości sprzed pięćdziesięciu lat. Dopiero
tego dnia również Dziecko Cienia pojęło, że tamte wydarzenia minęły i kobieta nie
musi się już bać. Po tym spotkaniu pani B. właściwie ozdrowiała.
Tak jak Dziecko Cienia pani B. żyło w rzeczywistości swojego dzieciństwa, tak
samo robią nasze wewnętrzne dzieci. Dotyczy to także osób, które w dzieciństwie
zyskały pierwotne zaufanie i zdobyły pozytywne doświadczenia, dysponując
dobrze funkcjonującym Dzieckiem Słońca. Projektują one swoje pozytywne
przeżycia na innych ludzi i otaczający ich świat, przez co zazwyczaj żyje im się
łatwiej. Zdarza się jednak, że opierając się na skrajnie pozytywnie zabarwionych
projekcjach z dzieciństwa, bywają zbyt naiwni i łatwowierni. Ludzie, którzy mieli
szczęśliwe dzieciństwo, jako dorośli przechodzą czasem bolesną lekcję, dowiadując
się, że zewnętrzny świat nie zawsze jest tak samo dobry jak mama i tata.
Szczęśliwie takie osoby z reguły dysponują zdrowym poczuciem własnej wartości
i działają najczęściej w trybie Dziecka Słońca, zazwyczaj więc dobrze znoszą
szokujące zderzenie z rzeczywistością. O wiele więcej problemów przysparza nam
Dziecko Cienia, które projektuje dużo negatywnych myśli o sobie i świecie wokół.
Dlatego też to nim zajmiemy się w pierwszej kolejności.
 DZIECKO CIENIA I JEGO SCHEMATY
MYŚLOWE: BŁYSKAWICZNIE NIEMIŁE
UCZUCIA

Wiemy już, że schematy myślowe Dziecka Cienia mogą nam sprawić wiele
problemów, ponieważ mają wpływ na nasze postrzeganie, a z kolei postrzeganie
oddziałuje bardzo silnie na nasze uczucia i odwrotnie.
Gdy Michael i Sabina identyfikują się ze swoimi Dziećmi Cienia i zaczynają
kłótnię, kierują się głównie swoimi uczuciami. Powstają one w ułamku sekundy
w zderzeniu ze schematami myślowymi, które wywierają wpływ na ich
postrzeganie, a więc na interpretację rzeczywistości. Kiedy Sabina zapomina
o kupieniu kiełbasy dla Michaela, Dziecko Cienia Michaela na podstawie
tkwiących w nim schematów myślowych: „Nic mi się nie należy”, „Nie jestem
ważny”, interpretuje sytuację następująco: „Sabina nie kocha mnie wystarczająco
mocno i nie traktuje poważnie moich potrzeb”. Właśnie w taki sposób Michael
patrzy na to wydarzenie, co błyskawicznie wywołuje w nim poczucie zniewagi, a to
z kolei powoduje wybuch złości, który jest przyczynkiem do kłótni. Tego
łańcuszka: schemat myślowy – interpretacja rzeczywistości – emocja –
zachowanie, Michael nie jest świadomy. Na poziomie świadomym odczuwa złość,
natomiast jej głęboko ukryty wyzwalacz pozostaje nieuświadomiony. Michael nic
nie wie o swoich schematach myślowych, nie ma też pojęcia, że jego złość bierze
się z poczucia zniewagi. I dokładnie w tym tkwi szkopuł: sytuacje i kontakty
z innymi mogą błyskawicznie wyzwolić w nas uczucia, które nas niejako podbijają,
a następnie zaczynają kierować naszymi myślami i zachowaniem. Może to być
złość, smutek, samotność, strach, zazdrość, ale także radość, szczęście i miłość.
Również brak uczuć, wszechogarniające poczucie wewnętrznej pustki, które
występuje w określonych sytuacjach, może być pokłosiem tego mechanizmu. To
jednak głównie negatywne emocje, jak złość, strach, smutek czy zazdrość, bywają
bardzo obciążające dla nas samych i w naszych relacjach z innymi.
Możesz powiedzieć, że czasami złość i smutek bywają uzasadnione i nie biorą
się ze zranień Dziecka Cienia, ale z zewnętrznych, rzeczywistych sytuacji. Na
przykład smutek, który pojawia się po śmierci ukochanej osoby, lub złość, którą
odczuwamy w wyniku doświadczonej niesprawiedliwości. To oczywiście prawda.
Nie każde pojawiające się w nas uczucie jest związane z naszym Dzieckiem Cienia
czy Dzieckiem Słońca. Te właśnie uczucia nie powodują większych problemów.
Kiedy umiera nasz przyjaciel, po prostu jesteśmy smutni. Nie powstają wtedy
żadne komplikacje w relacjach z innymi ani my sami nie jesteśmy naszą reakcją
zdziwieni. To samo dotyczy pozytywnych uczuć, których doznajemy. Cieszymy się
i jesteśmy szczęśliwi. Te emocje są naturalną częścią życia człowieka. Zwykle nie
przysparzają nam problemów.
Istnieją jednak uczucia, które – tak jak w przypadku Michaela i Sabiny –
powstają z Dziecka Cienia i nie są uświadomione, tylko po prostu wyładowywane,
a to sprawia nam trudności w relacjach z innymi. Jeśli więc chcemy rozwiązać
problemy, z którymi się zmagamy, musimy interweniować dokładnie w tym
miejscu.
 DZIECKO CIENIA, DOROSŁY I POCZUCIE
WŁASNEJ WARTOŚCI

Wewnętrzne dziecko i jego schematy myślowe stanowią poniekąd uczuciową

centralę poczucia naszej wartości. Stwierdzenia takie jak: „Jestem wartościowy”
albo „Nic nie jestem wart”, pozwalają na najgłębszym poziomie poczuć, czy
jesteśmy na tym świecie mile widziani, czy też nie. Ostatecznie wszystko kręci się
zawsze wokół stanów emocjonalnych, które mogą nas pociągnąć albo w górę, albo
w dół. Pierwotne zaufanie lub pierwotna nieufność to głębokie uczucia zapisane
w pamięci naszego ciała. Tych uczuć najczęściej doświadczamy w sposób
nieświadomy, ale są one łatwo wywoływane. Przede wszystkim osoby, które nie
nabyły pierwotnego zaufania, szybko czują się niepewnie i uznają się za
bezwartościowe. Najczęściej bowiem działają w trybie Dziecka Cienia. Natomiast
ludzie, którzy w przeważającej mierze mają pozytywne schematy myślowe, a więc
dysponują pierwotnym zaufaniem i zdrowym poczuciem własnej wartości, na
głębokim poziomie odczuwają, że są OK tacy, jacy są. Najczęściej działają w trybie
Dziecka Słońca, co oczywiście nie oznacza, że nie pojawiają się takie chwile czy
fazy w ich życiu, kiedy wątpią w siebie albo są niepewni, czyli krótko mówiąc,
kiedy aktywne jest ich Dziecko Cienia. Oni jednak szybciej przezwyciężają te
momenty, ponieważ ostatecznie ich Dziecko Słońca ze swoimi dobrymi emocjami
i schematami myślowymi jest silniejsze niż Dziecko Cienia. Inaczej mówiąc, ich
zranienia zazwyczaj goją się po jakimś czasie, podczas gdy osoby wyraźnie
niepewne noszą w sobie coś w rodzaju trwałej rany, która może zaboleć nawet od
małego ziarenka soli.
 Pierwotne zaufanie lub pierwotna nieufność to głębokie uczucia
zapisane w pamięci naszego ciała.

Myślącą część naszego poczucia własnej wartości stanowi rozum, nasz

wewnętrzny Dorosły. Przykładowo jest on świadomy, że wiele osiągnęliśmy
w naszym życiu, że możemy być z siebie dumni i że jesteśmy ogólnie w porządku,
nawet kiedy nasze Dziecko Cienia czuje się małe. Gdy pracuję z moimi klientami
nad ich poczuciem własnej wartości, bardzo często mi tłumaczą: „Wiem, że
właściwie powinienem być z siebie zadowolony, ale w głębi duszy tak się nie
czuję”. Inni z kolei w pełni identyfikują się ze swoim Dzieckiem Cienia – czują
i myślą, że do niczego się nie nadają. Nie potrafią również za pomocą swego
rozumu odciąć się od uczuć Dziecka Cienia. Jeszcze inni twierdzą, że nie mają
żadnego problemu z poczuciem własnej wartości. Są uwięzieni w racjonalnym
myśleniu i wypierają swoje Dziecko Cienia. Do tej właśnie grupy należy Michael.
Zapytany o poczucie własnej wartości, odpowiada, że nie ma z nim żadnego
problemu. Wyparł bowiem wszystkie swoje zranienia. Sabina zaś chętnie zajmuje
się swoimi rzeczywistymi i rzekomymi deficytami, jest świadoma chwiejności
poczucia własnej wartości.
Każdemu znane jest doświadczenie sprzeczności między myśleniem a czuciem,
przydarza nam się to nieustannie. Często mówimy sobie: „Jest dla mnie jasne, że...
, ale mimo to nie robię niczego, żeby to zmienić”. Na przykład wewnętrzny
Dorosły dobrze wie, że byłoby lepiej, gdyby zdrowiej się odżywiał, ale kiedy jego
wewnętrzne dziecko z wilczym apetytem dopada słodyczy, to Dorosły ląduje często
na przegranej pozycji. Właśnie w przypadku jedzenia czy uzależnienia od różnych
substancji najtrudniej regulować uczucie żądzy oraz dopuścić do głosu rozum
i silną wolę, a więc Ja-dorosłe.
Dziecko Cienia i Dorosły niekoniecznie muszą być tego samego zdania – ani
w kwestii poczucia własnej wartości, ani w innych sprawach. Wielu ludzi
doświadcza, że ich Dziecko Cienia ze swoimi silnymi uczuciami często stawia na
swoim oraz przejmuje kontrolę nad myślami, czuciem i zachowaniem. Ale im
bardziej jesteśmy świadomi Dziecka Cienia i jego wzorców, tym większe szanse
ma wewnętrzny Dorosły, aby nad nim zapanować, przejąć kontrolę i świadomie
przejść w tryb działania Dziecka Słońca.
 ODKRYJ SWOJE DZIECKO CIENIA

W kolejnych rozdziałach chciałabym popracować z tobą nad twoim Dzieckiem

Cienia. Już chyba rozumiesz, że jest ci to potrzebne, abyś zmienił zachowania
i sposoby myślenia, które nieustannie przynoszą ci kłopoty. Trzeba więc rozpoznać
zakodowane wzorce negatywne. Potem przejdziemy do wzorców pozytywnych
i twojego Dziecka Słońca. Jestem świadoma, że jest to dla ciebie dość wymagające,
gdy w pierwszej części książki zachęcam Cię, abyś skonfrontował się ze swoim
Dzieckiem Cienia i jego trudnymi uczuciami. Moglibyśmy oczywiście zacząć od
ćwiczeń z Dzieckiem Słońca, aby najpierw rozpoznać twoje zasoby i mocne strony,
zanim zajmiemy się twoimi problemami. Lecz zgodnie z ogólną koncepcją psycho-
logiczną należy przechodzić od Dziecka Cienia do Dziecka Słońca, a nie
odwrotnie. Dopiero gdy poznamy i nauczymy się rozumieć Dziecko Cienia,
możemy – opierając się na tej wiedzy – tak rozwijać nasze Dziecko Słońca, by
potrafiło w troskliwy sposób regulować reakcje tego pierwszego i nimi kierować.

Ćwiczenie: odkryj swoje schematy myślowe

Do tego ćwiczenia będzie ci potrzebna kartka papieru przynajmniej formatu A4.

Pomocą w tym ćwiczeniu jest jego przykład przedstawiony na wewnętrznym
skrzydełku książki. Pomoże ci zorientować się w tym, co masz po kolei robić.
Narysuj, proszę, na swojej kartce sylwetkę dziewczynki lub chłopca – w zależności
od twojej płci. Ta sylwetka to twoje Dziecko Cienia. Po prawej i lewej stronie głowy
narysowanej sylwetki napisz mama i tata lub mamusia i tatuś albo tak jak zwracałeś
się do swoich rodziców w dzieciństwie. Jeśli nie wychowywali cię rodzice, napisz
tam imiona swoich opiekunów. Wpisz po prostu każdego, kto w pierwszych sześciu
latach twojego życia był dla ciebie najważniejszą osobą. Zalecam ci jednak, abyś
tego nie komplikował i wypisał tylko najbliższe ci osoby, a nie wszystkich członków
swojej rodziny.
1. Wyobraź sobie teraz przynajmniej jedną sytuację, której doświadczyłeś jako
dziecko w relacji z matką i kiedy poczułeś się naprawdę niezręcznie. Może
dlatego, że zostałeś niedostrzeżony, obrażony albo upokorzony. A może
dlatego, że matki nie było przy tobie, miałeś wrażenie, że twoje potrzeby czy
zmartwienia nie zostały dostrzeżone lub nie zostały poważnie potraktowane.
2. Na podstawie tej konkretnej sytuacji wypisz hasła, które przychodzą ci do głowy.
Jaka była twoja matka? To samo możesz zrobić w odniesieniu do ojca czy innej
drugiej bliskiej ci osoby (do pozytywnych cech przejdziemy przy Dziecku
Słońca). Przykładami negatywnych cech mogą być następujące określenia:
wredna, zimna, przeciążona, kontrolująca, nadopiekuńcza, niezainteresowana,
słaba, zbyt rozpieszczająca, bardzo uległa, niekonsekwentna, niesamodzielna,
skupiona na sobie, niezrównoważona, humorzasta, nieobliczalna, władcza,
zalękniona, zarozumiała, arogancka, bardzo surowa, niewyrozumiała, mało
empatyczna, nieobecna, głośna, agresywna, sadystyczna, niewykształcona.
3. Zastanów się teraz, czy odgrywałeś jakąś określoną rolę w rodzinie? Ta rola
mogła być też swoistym niewypowiedzianym poleceniem. Niektóre dzieci czują
rodzicielskie polecenie, zgodnie z którym powinny zachowywać się tak, żeby
rodzice mogli z nich być dumni. Albo czują, że powinny być pośrednikiem
między mamą a tatą. Niektóre mają za zadanie być dobrą przyjaciółką/dobrym
przyjacielem mamy. Lub mają uczynić rodziców szczęśliwymi i tak dalej. Pomyśl
o określonych sytuacjach w dzieciństwie, w których nie czułeś się dobrze,
i zastanów się, jakie role, jakie polecenia otrzymywałeś.
4. Potem zapisz typowe stwierdzenia twoich rodziców, na przykład: „Jesteś
dokładnie taka jak twoja ciotka Elli”, „Dużo gadasz, ale nic z tego nie wynika”,
„Jesteś winny, że jestem nieszczęśliwa”, „Poczekaj, aż ojciec wróci do domu...”,
„Spójrz, jaki X jest pilny w porównaniu z tobą”, „Nic dobrego z ciebie nie
wyrośnie”. Zanotuj te wszystkie stwierdzenia przy imionach bliskich osób, które
 je wypowiadały. Następnie nad głową namalowanej sylwetki narysuj linie
łączące wszystkie osoby i wypisz, jakie były trudne aspekty tych relacji. Na
przykład: „Często się kłócili”, „Żyli obok siebie”, „Mama była stanowcza, a tata
słaby”, „Rodzice się rozstali”.
5. Kiedy już to wszystko zanotujesz, wsłuchaj się w siebie i nawiąż kontakt
z Dzieckiem Cienia, próbując odczytać, co wymienione zachowania rodziców
w tobie wywoływały. Chodzi o to, aby dotrzeć do głębokich, nieświadomych
przekonań, które ukształtowały się w tobie w postaci schematów myślowych.
Jakie zachowania rodziców, kiedy byłeś dzieckiem, wywoływały w tobie
wewnętrzne negatywne przekonania? Nie chodzi tu o to, czy twoi rodzice chcieli
ci wpoić te przekonania, lecz o to, do jakich przekonań ty sam jako dziecko
doszedłeś. Jak już wcześniej napisałam, dzieciom trudno jest krytycznie
dystansować się wobec zachowań swoich rodziców, dlatego też te zachowania
– zarówno złe, jak i dobre – odnoszą do siebie. Jeśli mama jest najczęściej
miła i w dobrym humorze, to w dziecku pojawia się poczucie, że jest z niego
zadowolona i je kocha. Kiedy natomiast często bywa zestresowana
i zdenerwowana, wówczas dziecko czuje, że jest dla niej ciężarem.
W większości przypadków dziecko czuje się w jakiś sposób odpowiedzialne za
humor matki czy też w ogóle rodziców i w związku z tym wykształca w sobie
swoje wewnętrzne schematy myślowe.

Aby pomóc ci w znalezieniu własnych schematów myślowych, przedstawię listę

możliwych myśli. Nie jest oczywiście kompletna, może cię jednak zainspirować do
odkrycia zakodowanych w twoim umyśle mechanizmów. Jak wspomniałam
wcześniej, najpierw skoncentrujemy się na negatywnych schematach, na pozytywne
przyjdzie czas później.
Ważne jest to, że schematy myślowe charakteryzują się określonymi
sformułowaniami, takimi jak: „Jestem...”, „Nie jestem...”, „Potrafię...” albo „Nie
potrafię...”, „Mogę...” lub „Nie mogę...”. Czasami schematy wyrażają ogólne
założenia o życiu i świecie, na przykład: „Mężczyźni są słabi”, „Związki są
niebezpieczne”, „Kłótnia prowadzi do rozstania”.
Schematem myślowym nie jest natomiast zadanie „Jestem smutny...”. Smutek jest
uczuciem, które może pojawić się w wyniku zakodowanej myśli, na przykład
„Jestem bezwartościowy”. Emocje – jak smutek, strach, radość – nie są
schematami myślowymi. Nie są nimi także intencje w stylu „Chcę być idealna”. Takie
intencje są zazwyczaj odpowiedzią na stojące za nimi schematy typu „Jestem
niewystarczająco dobry”.
Poniżej prezentuję kilka przykładów schematów myślowych. Najprawdziwsze są te,
które pojawiają się spontanicznie. Kiedy będziesz przeglądał listę, zwracaj uwagę
na swoje uczucia i sprawdzaj, które zdania coś w tobie poruszają. Część z tych
schematów zdarza się też słyszeć z zewnątrz, na przykład: „Zawsze tak szybko się
poddajesz” czy „Zawsze chcesz wszystkim dogodzić”.

Negatywne schematy myślowe, które dotyczą bezpośrednio

poczucia własnej wartości

Nie jestem nic wart

Nie jestem chciany
Nie jestem mile widziany
Nie jestem godny miłości
Jestem zły
Jestem za gruby
Do niczego się nie nadaję
Jestem winny
Jestem niski
Jestem głupi
Nie jestem ważny
Nic nie potrafię
Nie mogę nic czuć
Nigdy mi się nic nie udaje
Jestem mały
Jestem nieudacznikiem
Jestem zły

Negatywne schematy myślowe dotyczące relacji z bliskimi

osobami

Jestem ciężarem
Jestem odpowiedzialny za twój humor
Nie mogę ci ufać
Zawsze muszę się mieć na baczności
Muszę zwracać uwagę na twoje uczucia
Jestem uległy
Zawsze muszę się do ciebie dopasować
Jestem silniejszy niż ty
Jestem bezsilny
Jestem bezradny
Jestem zdany na twoją łaskę
Nie kochasz mnie
Nienawidzisz mnie
Rozczarowuję cię
Jestem niechciany

Negatywne schematy myślowe, które zapewniają rozwiązanie

(strategie obronne) problemów w relacji z bliską osobą

Muszę być miły i grzeczny

Nie mogę się sprzeciwiać
Muszę wszystko robić jak należy
Nie wolno mi mieć własnego zdania
Muszę się dopasowywać
Muszę wszystko zrobić sam
Muszę być silny
Nie mogę okazywać słabości
Muszę być najlepszy
Muszę przynosić ze szkoły dobre oceny
Muszę zawsze być przy tobie
Muszę spełniać twoje oczekiwania
Nie mogę się odłączyć

Negatywne ogólne schematy myślowe

Kobiety są słabe
Mężczyźni są źli
Świat jest zły/niebezpieczny
Nikt w życiu nie dostaje niczego za darmo
Tak czy inaczej, to się nie uda
Gadanie nic nie daje
Zaufanie jest dobre, ale kontrola lepsza

Schematy myślowe zanotuj na brzuchu twojego dziecięcego szablonu (zob.

ilustrację na drugiej stronie okładki).
Negatywne schematy myślowe są przyczyną tych z twoich życiowych problemów,
do których sam się przykładasz, i są to właściwie wszystkie problemy, których nie
spowodowały zewnętrzne przypadki losowe. Tak więc trudności w pracy, związkach
lub życiu codziennym, cierpienie z powodu lęków, depresji czy natręctw – obojętne,
jaki jest twój problem – biorą się z tej pierwotnej przyczyny, jaką są negatywne
schematy myślowe. One stanowią twój program zakłócający. Przy powierzchownej
analizie przeciwności, z jakimi się mierzysz, są pozornie różnorodne
i skomplikowane, ale przy dokładnym wglądzie stwierdzisz, że można je łatwo
zredukować do prostej, podstawowej struktury. Rozpoznanie schematów i ich
zmiana są tematem i celem tej książki.
Kiedy więc zanotowałeś dowolną liczbę swoich ważnych schematów myślowych,
możemy zrobić następny krok.
Ćwiczenie: poczuj swoje Dziecko Cienia

W tym ćwiczeniu spróbujemy świadomie poczuć emocje wyzwalane pod wpływem

negatywnych schematów myślowych. To uczucia, które błyskawicznie i uporczywie
prowadzą nas w emocjonalny ślepy zaułek. Jeśli znajdujesz się w trybie Dziecka
Cienia i właśnie aktywuje się w tobie schemat myślowy, który brzmi na przykład
„Nigdy mi się to nie uda”, zaraz po nim pojawia się określone uczucie, które ściąga
cię w dół. Im szybciej i lepiej potrafimy rozpoznawać nasze emocje, tym łatwiej nam
je regulować lub przynajmniej dbać o to, aby dużo rzadziej pojawiały się te niedobre
uczucia.

Wszystkie emocje – radość, miłość, strach czy smutek – są

odczuwane również na płaszczyźnie cielesnej.

Wszystkie emocje – radość, miłość, strach czy smutek – są odczuwane również na

płaszczyźnie cielesnej. Przede wszystkim dotyczy to strachu, który prawdopodobnie
rozpoznajesz z łatwością. Pewnie już nieraz doświadczyłeś tego, że twoje serce
wali jak oszalałe, kolana robią się miękkie, a ręce zaczynają drżeć. Ale także mniej
intensywne uczucia wiążą się z zauważalnymi reakcjami cielesnymi organizmu.
W przeciwnym razie nie mógłbyś ich dostrzec. Smutek u wielu osób wywołuje
uczucie ściśniętego gardła albo/i uczucie ciężkości w klatce piersiowej. Radość
wiąże się z łaskotaniem w brzuchu. Każde uczucie wyraża się także w ciele, nawet
gdy nie jesteśmy go świadomi, bo nie zwracamy uwagi na te sygnały. Możesz
uświadomić sobie cielesność odczuwanych emocji, kiedy przypomnisz sobie jakieś
bardzo miłe zdarzenie, sytuację, w której byłeś szczęśliwy. Zanurz się w myślach
głęboko w to wspomnienie, zamknij oczy i wyobraź je sobie wszystkimi zmysłami
(wzrokiem, słuchem, zapachem, dotykiem). Potem poczuj, jakie wrażenie wywołało
ono w okolicy twojego brzucha i klatki piersiowej. Na poziomie ciała mogą pojawić
się na przykład ciepło w okolicy klatki piersiowej, ucisk w brzuchu, przyspieszone
bicie serca...
USTAL GŁÓWNY SCHEMAT MYŚLOWY

Teraz chciałabym cię poprosić, żebyś przeczytał swoją listę schematów

myślowych. Przejrzyj je zdanie po zdaniu – najlepiej czytaj je po kolei na głos.
Zidentyfikuj od jednego do trzech negatywnych zdań, które najbardziej cię
poruszają i dołują. To są właśnie twoje główne schematy myślowe. Możesz je
również odkryć, zadając sobie pytanie o to, w jakich sytuacjach szybko się
denerwujesz, czujesz się urażony albo bardzo się wstydzisz. Gdyby spytać
Michaela: „Czy kiedy tracisz nad sobą panowanie, czujesz się potem głupio?”
i „Jaka jest ta głęboko ukryta myśl, która powoduje, że się tak wściekasz?”, to
szybko by się dowiedział, że ta myśl brzmi: „Nikt mnie nie traktuje poważnie”. I to
jest główny schemat myślowy Michaela.
Najważniejsze schematy czy też schemat, które/-y zidentyfikowałeś, są twoimi
głównymi schematami myślowymi. Pozostałe są często wariacjami tych głównych.
Jeśli poradziłeś sobie z wcześniejszym zadaniem, zamknij, proszę, oczy
i skieruj swoją uwagę do wewnątrz, na obszar klatki piersiowej i brzucha. Poczuj,
jakie uczucie lub uczucia wywołuje w tobie ten schemat. Poszukajmy teraz wrażeń
odczuwalnych w ciele, takich jak ucisk, ciągnięcie, łaskotanie, przyspieszony rytm
serca.
Być może pojawią się silne uczucia, które już od dawna dobrze znasz. A może
poczujesz, że podobnie jak Michael i Sabina nieustannie wpadasz w stan, który cię
blokuje, wyprowadza z równowagi, wywołuje poczucie beznadziei albo budzi chęć
ucieczki lub jeszcze coś innego, co zazwyczaj się w tobie pojawia. Być może
podczas tego ćwiczenia poczujesz się źle lub będzie ci smutno, ponieważ
uświadomisz sobie swoje negatywne wzorce. Pozwól tym uczuciom trwać przez
moment, one są ważne w procesie zdrowienia. Wystarczy, jeśli tylko na chwilę się
z nimi skonfrontujesz, potem możesz wstać. Pogląd, że należy swoje uczucia
przeżyć w pełni, aby je przepracować, jest błędny. Przeciwnie, nie jest dobrze
dopuszczać do siebie negatywne emocje na dłużej.
 Powodem, dla którego w ogóle proszę cię o zanurzenie się w te uczucia, jest
konieczność uświadomienia ich sobie, abyś możliwie wcześnie zauważył, kiedy
popadasz w taki wewnętrzny stan. Im szybciej zorientujemy się w swoich
emocjach, tym lepiej będziemy je regulować. Jeśli bowiem złość albo kompletne
zwątpienie już cię ogarną, będą trudne do opanowania. „Wczesne rozpoznanie” nie
tylko w medycynie, ale także w psychologii stanowi główny środek
zapobiegawczy.
Zanotuj, proszę, na brzuchu narysowanej przez siebie dziecięcej sylwetki
emocje, które pojawiły się w tobie podczas tego ćwiczenia (zob. ilustrację na
drugiej stronie okładki).

JAK WYJŚĆ Z NEGATYWNYCH EMOCJI

Jeśli masz problem z wyjściem z określonej emocji, spróbuj skierować myśli na

inne tory. Rozproszenie uwagi brzmi banalnie, ale należy do najskuteczniejszych
metod wychodzenia ze stanów negatywnych emocji. Mózg nie ma zdolności
zajmowania się kilkoma sprawami naraz. Kiedy twoja uwaga jest na czymś
skupiona, nie jesteś w stanie jednocześnie odczuwać bólu. Możesz na przykład
odsunąć swoje emocje na bok, kierując uwagę na zewnętrzne otoczenie. Spróbuj
wyliczyć dziesięć przedmiotów w swoim otoczeniu, które mają czerwony lub
niebieski kolor. Albo podaj nazwę państwa na każdą literę alfabetu.

Rozproszenie uwagi brzmi banalnie, ale należy do

najskuteczniejszych metod wychodzenia ze stanów negatywnych
emocji.

Ponadto możesz pozbyć się negatywnych emocji dzięki ćwiczeniom

ruchowym, takim jak potrząsanie dłonią i/lub podskakiwanie. Ciało i emocje są ze
sobą blisko związane. Postawą ciała i fizyczną aktywnością możemy wpływać na
nasze samopoczucie. O tych zależnościach piszę w dalszej części książki.
Istnieje jeszcze jedno dobre ćwiczenie służące regulacji emocji, mianowicie
skoncentruj się tylko na cielesnym aspekcie odczuwanego stanu, na przykład na
strachu: „Serce bije mi przyspieszonym rytmem”, albo na smutku: „Czuję ucisk
w klatce piersiowej”. A potem wyrzuć z głowy wszystkie obrazy i wspomnienia,
które są związane z tym uczuciem. Wymaż je. Zaczerń. Skoncentruj się wyłącznie
na odczuciach płynących z ciała i zostań z nimi. Zobaczysz albo poczujesz, że
kotłowanina myśli szybko zniknie. Takim prostym ćwiczeniem możesz regulować
wszystkie emocje. Pomaga nawet przy zawodzie miłosnym.
Może zdarzyć się też tak, że zatapiając się w swoich negatywnych schematach
myślowych, nie będziesz czuł niczego. Przyczyną może być brak koncentracji
podczas ćwiczenia albo wewnętrzna blokada. Powtórz wówczas to ćwiczenie kiedy
indziej. Być może będziesz musiał powtórzyć je kilkakrotnie, zanim coś poczujesz.
A może okaże się, że masz po prostu słaby kontakt ze swoimi emocjami. Ten
problem omówię szerzej w kolejnym rozdziale.

Ćwiczenie: emocjonalne mosty

Emocjonalne czy też afektywne (według Johna Watkinsa) mosty to kolejne

ćwiczenie, które pomaga zrozumieć, jak uczucia z naszej przeszłości wdzierają się
nieustannie do teraźniejszości i powodują kłopoty.
1. Do tego ćwiczenia wybierz, proszę, jakąś typową sytuację ze swojego dorosłego
życia, w której włącza się jeden z twoich głównych schematów myślowych. Taka
sytuacja powinna się ciągle powtarzać, z drobnymi wariacjami co do miejsca czy
sposobu zachowania, a ty zwykle ujawniasz w jej trakcie swoje negatywne
schematy myślowe. Na przykład przypomnij sobie sytuację, w której czujesz się
odrzucony, a która potwierdza twój schemat „Nie nadaję się do niczego”. Albo
momenty, kiedy nie czujesz się wystarczająco szanowany i myślisz „Nic nie
znaczę”.
 2. Kiedy ustaliłeś już, jaka to sytuacja, poddaj się jej z całą mocą swojej wyobraźni
i wszystkimi zmysłami. Jeśli nie zdołasz się w niej całkowicie pogrążyć, bo to
okaże się za trudne, wystarczy, abyś wyobraził ją sobie, lub choćby tylko jakąś
jej część, z pewnym wewnętrznym dystansem. Ważne jest, abyś dopuścił do
siebie uczucie związane z tą sytuacją – nawet o osłabionej sile – by go teraz
ponownie doświadczyć.
3. Kiedy pojawi się uczucie pasujące do tej sytuacji, na przykład strach lub smutek,
udaj się z nim w wewnętrzną podróż w przeszłość, do najwcześniejszego
momentu twojego wspomnienia. Spróbuj podczas ćwiczenia poczuć, od jak
dawna znasz to uczucie i jakie sytuacje, czy sytuacja, mogły je ukształtować.
Przeanalizuj zachowanie swoich rodziców albo innych osób, które doprowadziły
do tego, że tak się czujesz.

Celem tego ćwiczenia i ćwiczeń poprzednich jest głębokie i empatyczne

zrozumienie własnych doświadczeń i wzorców, tak aby nie włączały się
automatycznie, jak u Michaela i Sabiny, lecz żebyś mógł je regulować. Im bardziej
jesteś świadomy swoich emocji, tym szybciej możesz je rozpoznać i odpowiednio na
nie zareagować.

DYGRESJA: WYPIERANIE PROBLEMÓW I SŁABY KONTAKT

Z EMOCJAMI

Osobom, które mają właściwy dostęp do swoich emocji, jest dużo łatwiej
poddawać się autoanalizie, a przez to rozwiązywać problemy. Dużo trudniej
przychodzi to ludziom, którzy wypierają większość uczuć, jak również rzadko
zajmują się nimi na poziomie wewnętrznej refleksji. Niechętnie analizują siebie
i swoje życie – najczęściej z powodu nieuświadomionego lęku przed negatywnymi
emocjami. Są stale niejako odsunięci od samych siebie. Inni z kolei dużo
zastanawiają się nad sobą, ale poprzestają na teoretycznych rozważaniach i nie
zyskują dostępu do emocjonalnego świata swego Dziecka Cienia.
 W szczególności mężczyźni, zarówno z powodu wrodzonych uwarunkowań,
jak i sposobu wychowania, skłaniają się ku temu, aby całkowicie identyfikować się
ze swoim rozumem i racjonalnym myśleniem, nie zwracając większej uwagi na
emocje. To oczywiście dotyczy nie tylko mężczyzn, zdarzają się również kobiety,
które mają słaby kontakt ze swoimi emocjami. Jednak to głównie mężczyźni mają
większą skłonność do wypierania przede wszystkim słabych uczuć, takich jak
smutek, bezradność czy strach. Są z kolei całkiem świadomi silnych uczuć, takich
jak radość czy złość. Tak też jest z Michaelem – nie zauważa słabego uczucia,
jakim jest uraza, której doświadcza z powodu zapominalskości Sabiny. Odczuwa za
to wyłącznie złość będącą następstwem jego poniżenia. Złość pojawia się zawsze
wtedy, kiedy nasze podstawowe potrzeby biologiczne bądź psychiczne nie są
zaspokojone.
Socjalizacja mężczyzn przez tysiące lat skierowana była na to, by nie okazywali
swojej słabości. Dopiero od niedawna nastąpiła zmiana w świadomości – chłopcy
mogą już okazywać smutek albo strach, a głupie porzekadło „chłopaki nie płaczą”
powoli znika ze skarbnicy cytatów naszych rodziców.
Poza wpływami wychowania mężczyźni mają także ewolucyjnie wrodzoną
skłonność do odcinania się od swoich emocji, co ma związek z podziałem
obowiązków między kobietami i mężczyznami, poczynając od epoki kamienia
łupanego. Jeśli mężczyźni chcieli być skutecznymi łowcami, musieli umieć
odsuwać swoje słabe uczucia na bok. Musieli być dzielni. Kobiety także musiały
takie być, ale w czasach kamienia łupanego, a częściowo również współcześnie, ich
zadania skoncentrowane były na rodzinie. Tu są raczej potrzebne umiejętności
empatyczne aniżeli bycie dzielną. O ile więc mężczyźni rodzą się z genetyczną
skłonnością do patrzenia na świat rzeczowo, o tyle kobiety z większą łatwością
potrafią wczuwać się w emocje innych.

O ile więc mężczyźni rodzą się z genetyczną skłonnością do

patrzenia na świat rzeczowo, o tyle kobiety z większą łatwością
potrafią wczuwać się w emocje innych.
 Skłonność mężczyzn do odsuwania negatywnych emocji ma także swoje zalety,
przede wszystkim w sytuacji, kiedy należy rozwiązać konkretny problem. W sferze
kontaktów międzyludzkich natomiast płytkie życie uczuciowe mężczyzn
przysparza im różnych problemów. W mojej praktyce terapeutycznej oraz w pracy
na uczelni spotykam często mężczyzn, którzy w kontaktach międzyludzkich wirują
niczym statek bez kompasu, ponieważ nie mają dostępu do swoich emocji.
Tymczasem są one niezbędne, aby ocenić i przeanalizować określoną sytuację.
Uczucia pokazują nam, co jest dla nas ważne, a co nie. Strach ostrzega nas przed
niebezpieczeństwem i motywuje do ucieczki. Smutek dowodzi, że coś ważnego
straciliśmy albo czegoś nie dostaliśmy. Wstyd informuje, że naruszyliśmy jakieś
społeczne lub osobiste normy. Radość pokazuje, co nas cieszy.
Kiedy człowiek ma niewielki dostęp do swoich uczuć, ma również zaburzony
kontakt ze swoimi potrzebami. Wiele osób skarży się, że nie wie, czego tak
naprawdę chce. Znam takie, które w niezwykle inteligentny sposób potrafią
rozwiązywać abstrakcyjne problemy intelektualne, a jednak życie im się nie układa.
Zawodowo funkcjonują poniżej swoich możliwości, a w życiu prywatnym
doświadczają licznych problemów w relacjach międzyludzkich. Niektórzy ze
względu na wysokie możliwości intelektualne mają udane życie zawodowe, ale ich
życie miłosne i rodzinne jest porażką. Wikłają się w abstrakcyjnych rozmyślaniach
i gubią w argumentach za i przeciw, kiedy muszą podjąć emocjonalnie ważne
decyzje czy sformułować osobiste cele. Brakuje im kontaktu z własnymi emocjami,
które w połączeniu z intelektualnymi rozważaniami mogłyby zapewnić
odpowiednią orientację w danej sytuacji. Decyzje, które podejmujemy zgodnie
z naszym rozumem, podszyte są emocjami. To uczucia, nawet gdy postrzegamy je
tylko podświadomie, mają ostateczny wpływ na nasze decyzje.
Niektórzy ludzie są z kolei opanowani przez jedno uczucie, które stoi u nich na
pierwszym planie. Może to być strach, depresja czy agresja. Za tymi przewodnimi
emocjami ukrywają się najczęściej inne odczucia, które nie są zauważane.
W przypadku Michaela dominuje złość, a nieuświadomione pozostaje poczucie
zniewagi.
Jeśli chciałbyś dowiedzieć się więcej o uczuciowym świecie mężczyzn,
polecam ci lekturę książki Björna Süfkego Krajobraz męskiej duszy[1].

CO MOGĘ ZROBIĆ, KIEDY NIEWIELE CZUJĘ

Jeśli należysz do tych osób, które mają trudności w nawiązywaniu kontaktu ze

swoimi uczuciami i przy powyższych ćwiczeniach niczego nie czułeś, spróbuj teraz
zamknąć oczy i skoncentrować się na obszarze swojej klatki piersiowej i brzucha.
Na razie zwróć tylko uwagę, jak przepływa twój oddech. Czy dociera głęboko do
brzucha? Czy gdzieś utyka? Często nieświadomie wypieramy nasze uczucia, płytko
oddychając. Dlatego pozwól sobie odetchnąć głęboko aż do przestrzeni brzucha.
Najlepiej zrób to na leżąco. A potem po prostu poczuj, co się w tobie dzieje. Jeśli
nadal nic się nie dzieje, skup swoją uwagę na obrębie klatki piersiowej i brzucha,
a następnie poczuj świadomie to Nic w sobie. Jak to jest być z nim? Obserwuj, jak
twoje ciało czuje Nic. Czy brzuch jest rozluźniony? Czy serce bije spokojnie?
Oddech jest głęboki? Jak odczuwasz to Nic? A potem zastanów się, czy za Niczym
istnieje jakaś przestrzeń?
Skupienie pomaga w ćwiczeniu odczuwania. Odczuwanie Niczego stanowi
zazwyczaj rodzaj samoobrony, której taka osoba wyuczyła się jako dziecko, aby nie
czuć bólu czy bezradności wyzwalanych w kontakcie z rodzicami. Nauczyła się
odcinać od swoich uczuć. Tak samo można więc nauczyć się kierować na nie swoją
uwagę.
Często wystarczy, że kilka razy w ciągu dnia zrobisz przerwę, by skierować
swoją uwagę do wewnątrz siebie z pytaniem, jak się teraz czujesz. Zwracaj
wówczas uwagę na przestrzeń w klatce piersiowej i brzuchu oraz na płynące
stamtąd cielesne wrażenia. Kiedy czujesz mrowienie, ciągnięcie, ucisk lub
uwieranie, wówczas skieruj swoją uwagę na ten obszar. A potem poczuj, jakie
słowo określające emocje najlepiej by tu pasowało? Strach? Smutek? Wstyd?
Złość? A może radość? Miłość? Ulga? Potem możesz temu cielesnemu wrażeniu
zadać pytanie, co w moim życiu powoduje ten ucisk, mrowienie, bicie serca albo
inne wrażenie w ciele, które często odczuwasz. Zadaj to pytanie, czując akurat tę
emocję, i pozwól, aby z niej wypłynęła odpowiedź. Nie szukaj jej w głowie, ze
swoim Dorosłym. Pierwsza odpowiedź jest najczęściej tą właściwą, nawet jeśli na
pierwszy rzut oka może się wydawać absurdalna. Uzasadnienie może przyjść także
w postaci wspomnienia albo obrazu. Dociera bowiem z twojej nieświadomości,
a więc z twojego wewnętrznego dziecka – Dziecka Cienia lub Dziecka Słońca.
W ten sposób możesz się z nim bezpośrednio komunikować. Koncentracja na
emocjach wywodzi się z psychologicznej metody zwanej fokusowaniem (focusing),
którą wymyślił Eugen Gendlin.
Zobaczysz, że im częściej kierujesz uwagę na wewnętrzne procesy, tym lepiej
będziesz je dostrzegać. Niektórym pomaga w tym medytacja.

NASZE PROJEKCJE SĄ NASZĄ RZECZYWISTOŚCIĄ

W istocie musisz jedynie zrozumieć, że w przypadku negatywnych schematów

myślowych nie chodzi o prawdę, lecz o subiektywną rzeczywistość, która –
przynajmniej częściowo – została w tobie ukształtowana w wyniku niepowodzeń
wychowawczych twoich rodziców. Postrzegasz siebie i ludzi wokół przez pryzmat
własnych schematów myślowych i to jest twoje indywidualne zniekształcenie
poznawcze; projekcja rzeczywistości przefiltrowana wychowaniem. Chodzi więc
o to, aby tę niekorzystną projekcję zlikwidować i zstąpić ją lepszą i bardziej
realistyczną. Nieodzowne w tym wypadku jest to, aby twój Dorosły oddzielił się od
Dziecka Cienia. Nie możesz dłużej ich w sobie mieszać. Kierując się rozsądkiem,
musisz umieć rozpoznać, kiedy masz do czynienia z wzorcami Dziecka Cienia,
i przy pomocy swego Dorosłego zrozumieć, że miałbyś w sobie inne wzorce,
gdyby twoi rodzice inaczej się zachowywali albo gdybyś miał innych rodziców.
Twój dorosły rozum musi dostrzec, że te podłe, małoznaczące stwierdzenia, które
w sobie zakodowałeś, nie określają ciebie i twojej wartości, lecz mówią tylko
o stylu wychowania twoich rodziców.
Kiedy więc masz w sobie schemat myślowy, który brzmi: „Nie nadaję się do
niczego”, wówczas twój dorosły rozum musi rozpoznać, że jest to nonsens,
ponieważ nadajesz się do wszystkiego, nawet jeśli czasem popełniasz w swoim
życiu błędy. Zresztą większość błędów jest rezultatem naszych negatywnych
schematów myślowych. Jeśli myślisz o sobie „Jestem bezwartościowy”, twój
Dorosły musi rozpoznać, że to bzdura, ponieważ każdy człowiek jest wartościowy
sam w sobie. I istnieje na świecie przynajmniej jeden człowiek, dla którego wiele
znaczysz.
Dziecko przychodzi na świat niewinne i kiedy rodzice przekazują mu, czasem
oczywiście nie robiąc tego celowo, że jest bezwartościowe, nie może nic na to
poradzić. To nie jego wina. O tym, jak wzmocnić swojego wewnętrznego
Dorosłego za pomocą odpowiedniej argumentacji, powiem ci w ćwiczeniu
„Wzmocnij swoje Ja-dorosłe”.
Znany psycholog i coach Jens Corssen mówi: „Jesteś błyszczącą gwiazdą od
czasu swoich narodzin!”, i to jest piękne zdanie, z którego chętnie skorzystam.
A więc jesteś błyszczącą gwiazdą od czasu swoich narodzin, nawet gdy czasem
zachowujesz się głupkowato. Tak, dobrze przeczytałeś: głupkowato. To także
zaczerpnęłam od Corssena. Brzmi to zabawniej i milej niż głupio.

„Jesteś błyszczącą gwiazdą od czasu swoich narodzin!”

Kiedy twój Dorosły uzna, że jesteś błyszczącą gwiazdą i nie odpowiadasz za

zachowania twoich rodziców, wówczas musisz wyjaśnić to także swojemu Dziecku
Cienia. W przeciwnym razie nadal będziesz żył w podwójnej rzeczywistości,
w której dziecinna część twojej osobowości sądzi, że jesteś mały, a świat
zewnętrzny to mama i tata, podczas gdy dorosła część ciebie będzie zdania, że
wszystko, co czuje i myśli, jest prawdą. Tak rzeczywiście się dzieje z wszystkimi
ludźmi, którzy nie przeanalizowali i nie rozpracowali swego wewnętrznego
programu. Pamiętasz, jak pisałam o mojej klientce, która dopiero w wieku
pięćdziesięciu lat po raz pierwszy poczuła, że jej oprawca od dawna nie żyje, a ona
jest już dorosła? Dziecko w niej, tak samo jak w tobie, pozostało bowiem we
wczesnej fazie rozwoju. Na przykład Dziecko Cienia tej klientki miało pięć lat.
Poczuj w sobie, ile lat ma twoje Dziecko Cienia? Uwierz mi, że jest ono uwięzione
w swojej rzeczywistości z przeszłości i ma ogromny wpływ na twoje teraźniejsze
myślenie, czucie i zachowanie. Nie możesz więc traktować całkiem poważnie
oddziaływania swoich schematów myślowych.
Z projekcją tak czy inaczej jest problem. Na podstawie naszych schematów
myślowych stwarzamy obraz siebie, który projektujemy na innych. Kiedy myślimy
o sobie dobrze, wówczas zakładamy, że inni też muszą nas tak postrzegać. Gdy
myślimy o sobie źle, tę naszą ocenę również projektujemy na otaczających nas
ludzi. Zwróć uwagę, jak często myślisz, że ktoś inny sądzi (projekcja w głowę innej
osoby), iż jesteś za gruby, za brzydki, za głupi, za nudny itd., przez co właśnie tak
zaczynasz się czuć. Wyobraź sobie, że żyjesz na bezludnej wyspie – czy ten
problem byłby wówczas dla ciebie kłopotliwy? Dla większości z nas byłoby wtedy
całkiem obojętne, czy jesteśmy za grubi, za brzydcy, za głupi czy za nudni –
dopóki nikt inny by nas nie widział. W pewnym sensie chodzi głównie o to, co my
myślimy, że inni o nas myślą. Takimi projekcjami zamęczamy samych siebie. Stoi
za tym mechanizm odbitego poczucia własnej wartości, o którym pisałam już
wcześniej.
Bardzo dobrym treningiem jest po prostu obserwacja otaczającego świata
i przyglądanie się rzeczywistości zamiast obserwowania siebie oczami innych.
Wówczas dostrzega się o wiele więcej i dokładniej widzi, jak wygląda świat
zewnętrzny.
Ćwiczenia, które pomogą ci zawrzeć pokój i przyjaźń z twoim Dzieckiem
Cienia, przedstawię w rozdziale „Ulecz swoje Dziecko Cienia”[2]. W następnej
kolejności chcę przejść do strategii obronnych Dziecka Cienia. Są to takie sposoby
zachowania, którymi – najczęściej nieświadomie – chcemy wyprzeć nasze
Dziecko Cienia i pozbawić je władzy. Mogę już zdradzić, że nasza złość nie rodzi
się z negatywnych schematów myślowych, lecz z potrzeby ochrony nas samych,
która to potrzeba wyrasta z tych schematów.

[1] B. Süfke, Krajobraz męskiej duszy, przeł. Marcin Michalski, Poznań 2019.
[2] Ale już teraz możesz pobrać sobie medytację Trans Dziecka Cienia i słuchać jej jak najczęściej.
 STRATEGIE OBRONNE DZIECKA CIENIA

Kiedy mocno wierzymy naszym wewnętrznym przekonaniom, a więc

nieświadomie i całkowicie identyfikujemy się z Dzieckiem Cienia, staramy się
wyprzeć wiedzę o jego istnieniu czy też zachowywać się w taki sposób, by nie
przywoływać własnych schematów myślowych. W szczególności dokładamy
starań, by inni nie zauważyli, jak niewygodnie się czujemy w konfrontacji z prawdą
o sobie. Wykształcamy w sobie strategie obronne, które mają nas chronić przed
negatywnymi uczuciami i myślami naszego Dziecka Cienia. Wiele z tych strategii
kształtuje się już w dzieciństwie, ale niektóre pojawiają się dopiero w życiu
dorosłym, na przykład ucieczka w uzależnienia. Trzeba zrozumieć, że zwykle
mamy w sobie naprawdę dużo schematów myślowych, które u większości ludzi
powstają w wyniku deficytów w zaspokajaniu czterech podstawowych potrzeb
psychicznych. Większość tych osób wypracowuje sobie jakieś strategie obronne,
najczęściej rozgrywające się na poziomie zachowania i manifestujące się w ich
postępowaniu.
W tym rozdziale chciałabym wyjaśnić ci podstawową funkcję i sposoby
działania strategii obronnych. W następnych rozdziałach weźmiemy zaś pod lupę te
najczęściej stosowane strategie.
Kiedy na przykład człowiek nosi w sobie utajony schemat myślowy „Do
niczego się nie nadaję”, wówczas będzie albo (nieświadomie) robił wszystko, by
osłabić to wrażenie, albo (nieświadomie) będzie się starał je potwierdzić. Typową
strategią osłabiającą schematy odnoszące się do poczucia własnej wartości jest na
przykład dążenie do perfekcji. Rzadko powstaje ono z namiętnej potrzeby
poświęcenia się jakiejś czynności, a częściej z podświadomego lęku przed porażką
lub odrzuceniem. Jest wiele osób, które na podstawie swoich negatywnych
schematów myślowych z całych sił starają się robić wszystko bez zarzutu. Błędy
i porażki wzbudzają w nich głębokie poczucie wstydu – stanowią smutne
potwierdzenie poczucia bycia niewystarczającym. Niektórzy natomiast rezygnują
z tych starań. Możliwe, że mają za sobą doświadczenia z dzieciństwa, zgodnie
z którymi wszelkie wysiłki i tak nic nie dają. Nieustannie więc potwierdzają, że ich
schematy myślowe są prawdziwe. W relacji miłosnej zachowują się w taki sposób,
aby zakończyła się porażką, a w życiu zawodowym tak, żeby nie odnieść sukcesu.
Na przykład szukając partnera, wybierają takiego, który nie nadaje się do
stworzenia związku albo/i jego zachowanie sprawia, że nie da się z nim wytrzymać.
W życiu zawodowym ich strach przed porażką sprawia, że albo odkładają coś
w nieskończoność, albo gubią się w drobiazgach. Czasem z powodu lęku
podejmują się aktywności poniżej swoich możliwości. Niektórzy wykształcili
z kolei strategię obroną, która w fachowym języku określana jest jako
narcystyczna. Takie osoby kompensują swoje niestabilne Dziecko Cienia
despotycznymi zachowaniami, które mają pokazać im samym i pozostałym
osobom, że są najlepsze. (O tej strategii i o dążeniu do perfekcji będę pisać szerzej
w dalszych rozdziałach).
Jeśli dziecko doświadczyło poważnych ograniczeń w realizacji swojej potrzeby
autonomii i kontroli, może wykształcić schemat myślowy, który brzmi „Jestem
zdany na ciebie” albo „Jestem bezwolny”. Aby przestać go odczuwać – o ile to
możliwe – dorosły człowiek może rozwinąć w sobie silne dążenie do kontroli
i władzy, ponieważ jego wewnętrzne dziecko nieustannie martwi się tym, że
znajdzie się na podległej pozycji. Ludzie z silną potrzebą władzy chcą zawsze mieć
przewagę w rozmowie, pracy, związku. Niemało z nich cierpi na lęk przed bliską
relacją, ponieważ ich wewnętrzne dziecko łączy miłosną bliskość z zależnością.
Takie osoby albo unikają związków, albo nieustannie przechodzą od stanu
chwilowej bliskości z partnerem do dystansu. Jeśli jednak Dziecko Cienia kogoś
takiego jest już zrezygnowane, wiąże się z ludźmi, których odbiera jako władczych
i dominujących, oraz dobrowolnie się im podporządkowuje. Powtarza w ten sposób
bolesne doświadczenie, które przeżyło w relacji przynajmniej z jednym rodzicem.
Typowym przykładem jest tu kobieta, która wiąże się z ekstremalnie dominującym
czy nawet skłonnym do przemocy mężczyzną. Może nim też być mężczyzna, który
podporządkowuje się swojej władczej żonie.

Ludzie z silną potrzebą władzy chcą zawsze mieć przewagę

w rozmowie, pracy, związku.
Niemało z nich cierpi na lęk przed bliską relacją, ponieważ ich
wewnętrzne dziecko łączy miłosną bliskość z zależnością.

Jeśli dziecko nie miało zaspokojonej potrzeby więzi, a jego schemat myślowy
brzmi „Jestem sam!”, to może wypracować strategię symbiotycznego zachowania.
Koncentruje się wówczas na stałym utrzymaniu harmonii i kompromisu, aby nie
stracić bliskości innych. Albo odwrotnie, Dziecko Cienia, chroniąc się przed
porzuceniem, unika bliskich relacji z innymi, zgodnie z zasadą, że nie można
stracić tego, czego się nie ma. W ten sposób utrzymuje kontrolę nad wydarzeniami.
Dziecko Cienia nauczone jest, że bycie samemu to najbezpieczniejsze rozwiązanie.
Schemat myślowy, który odnosi się do podstawowej potrzeby psychicznej, jaką
jest dążenie do zaspokojenia pragnień lub unikanie nieprzyjemności, mógłby
brzmieć: „Nie mogę odczuwać przyjemności”. Tacy ludzie chronią się, często
uciekając w pracę, ponieważ nie potrafią korzystać ze swego czasu wolnego.
Niektórzy działają z obsesyjną rutyną i wykazują się niezwykłą samodyscypliną.
Inni z kolei kompensują sobie doświadczenia z dzieciństwa przesadnym
i bezgranicznym konsumpcjonizmem. Brakuje im dyscypliny, często pozwalają się
kierować swoim impulsom.
To było tylko kilka przykładów pokazujących, jak działają strategie obronne.
Na najwyższym, głównym poziomie strategie można podzielić na trzy podstawowe
rodzaje: dopasowanie, wycofanie i kompensację.
 Strategii obronnych i schematów myślowych nie da się przyporządkować sobie
jeden do jednego, co próbowałam pokazać powyżej. Jeden schemat myślowy, na
przykład „Jestem nieważny”, powstaje z niezaspokojenia potrzeby więzi, kontroli,
dowartościowania i zaspokojenia pragnień. Tak samo pojedyncza strategia obronna,
na przykład dążenie do władzy i perfekcji, jest wynikiem niewystarczającego
zaspokojenia podstawowych potrzeb. Ponadto wiele strategii obronnych zazębia się
ze sobą – dążenie do władzy i dążenie do kontroli są blisko spokrewnione,
podobnie jak strategia dążenia do harmonii i syndrom pomocnika.
Jak już wspomniałam, strategie obronne są właściwą przyczyną naszych
problemów. Kiedy człowiek ma w swojej głowie schemat myślowy „Nie jestem
godny miłości” i z tego powodu jest wycofany w kontaktach z innymi oraz unika
związków, wówczas jego samotność, wynikająca z tego wycofania, stanowi jego
właściwy problem. Gdyby pozostał w kontakcie z innymi i opowiedział im, że
uważa się za osobę niegodną miłości, nie byłby wtedy sam, lecz w relacji z innymi.
To nie negatywne schematy utrudniają nam kontakty międzyludzkie i sposób
kształtowania naszego życia, lecz strategie obronne, które wybieramy, by
przeciwdziałać naszym schematom. Większość naszych problemów powstaje więc
ostatecznie z potrzeby chronienia siebie samego.
Co istotne – dużą wagę przywiązujesz do swoich strategii obronnych.
W dzieciństwie było to uzasadnione i zrozumiałe. Jako dziecko dopasowywałeś się
do swoich rodziców najbardziej, jak to było możliwe, albo się przeciwko nim
buntowałeś, do czego pewnie miałeś dobre powody. Dziś nadal się bardzo wysilasz,
żeby za pomocą strategii obronnych radzić sobie ze sobą i z innymi. I te starania
zasługują na uznanie. Jest tylko jeden problem – twoje Dziecko Cienia jeszcze
ciągle nie zrozumiało, że jesteście już duzi. Ciągle żyje w rzeczywistości sprzed lat.
A tak naprawdę twoje Dziecko Cienia i twój Dorosły są dziś wolni i mogą sami
zatroszczyć się o siebie, nie zależą już od mamy i taty. Dorosły człowiek mógłby
chronić siebie dużo lepszymi metodami niż za pomocą swoich strategii obronnych.
Strategie te przedstawię w rozdziale „Od strategii obronnych do zasobów
strategicznych”, potem zaś ważne jest, abyś rozpoznał swoje dziecięce strategie i je
zrozumiał, zanim znajdziemy ich dobre strony i przekujemy w coś pozytywnego.
Poniżej przedstawię metastrategie, którym należy potem przypisać strategie
indywidualne i specjalne. Jeśli na przykład chętnie siebie chronisz, ustawicznie
grając na komputerze i w ten sposób uciekasz od rzeczywistości, to takie
zachowanie możesz przyporządkować do grupy strategii „Ucieczka lub
wycofanie”. Jeśli w kontakcie ze swoim szefem wszystko owijasz w bawełnę, choć
w rzeczywistości powinieneś wyrazić własne zdanie, to tę strategię możesz
przyporządkować do grupy strategii polegających na dążeniu do harmonii. Podczas
dalszej lektury przyglądaj się, proszę, sobie i zobacz, które strategie stosujesz,
a które nie zostały tu wprost nazwane.

SAMOOBRONA: WYPIERANIE RZECZYWISTOŚCI

Wypieranie nieprzyjemnej lub trudnej do zniesienia rzeczywistości jest

podstawowym mechanizmem obronnym, bez którego nie moglibyśmy
funkcjonować. Gdybym żyła w nieustannej świadomości straszliwych rzeczy, które
dzieją się na świecie, łącznie ze świadomością własnej bezbronności
i śmiertelności, najprawdopodobniej dopadłby mnie taki silny lęk i poczucie
bezsilności, że nie byłabym w stanie normalnie funkcjonować. Wyparcie jest więc
zdrowym i cennym sposobem chronienia siebie.
Kiedy coś wypieram, moje postrzeganie się zawęża. A kiedy czegoś nie widzę,
to nie mogę wykształcić żadnych (świadomych) uczuć, myśli i zachowań. Dlatego
też z psycho-logicznego punktu widzenia wypieramy te elementy rzeczywistości,
które wyzwalają w nas nieprzyjemne emocje, takie jak strach, smutek czy poczucie
bezradności. Nie ma natomiast żadnych powodów, by wypierać to, co wywołuje
naszą ogromną radość czy powoduje przyjemność (chyba że są one źródłem
naszego silnego wewnętrznego konfliktu, ponieważ na przykład zdradzamy
naszego partnera). Także dlatego ludzie mający piękne dzieciństwo potrafią je
łatwo przywołać w pamięci, a ci ze smutnym dzieciństwem z trudem je sobie
przypominają.
Ogólnie rzecz biorąc, wyparcie jest matką wszystkich strategii obronnych,
ponieważ cała samoobrona polega na tym, aby wyprzeć to, czego nie chcemy czuć
lub dostrzegać. Kolejne strategie obronne, jak dążenie do władzy, perfekcji,
harmonii czy syndrom pomocnika, działają tak naprawdę na usługach wyparcia.

Wyparcie jest matką wszystkich strategii obronnych, ponieważ cała

samoobrona polega na tym, aby wyprzeć to, czego nie chcemy czuć
lub dostrzegać.

Jeśli jednak wypieram swoje problemy, nie mam możliwości ich

przepracowania. A kiedy wypieram je zbyt długo, może to spowodować takie ich
nagromadzenie, że nie zdołam nadal udawać, że ich nie widzę. I tak na przykład
strategia dążenia do perfekcji może doprowadzić do totalnego wyczerpania lub
wypalenia. Przy czym wypalenie jest tylko jednym ze skutków, które w większości
przypadków oddziałują tylko na samego zainteresowanego i jego najbliższe
otoczenie. Większym problemem może okazać się sytuacja, kiedy osoba, która
wypiera swoje poczucie bezradności poprzez nadmierne dążenie do władzy, ma
duży wpływ na społeczeństwo.

SAMOOBRONA: PROJEKCJA I WCHODZENIE W ROLĘ

OFIARY

Tak jak wyparcie stanowi uniwersalną strategię obronną i jest podstawą

kształtowania się kolejnych strategii, tak samo projekcja stanowi główną strategię
ochrony siebie. Projekcja jest pojęciem psychologicznym i polega na postrzeganiu
innych przez pryzmat własnych potrzeb i uczuć. Kiedy na przykład czuję się
niepewnie i uważam, że jestem mało wart, łatwo przychodzi mi projektowanie na
innych ludzi szczególnej siły i dominacji. Bardzo często zdarza się też tak, że nasze
doświadczenia w kontaktach z matką i ojcem projektujemy na relacje z własnym
partnerem. Jeśli na przykład mieliśmy matkę, która była bardzo kontrolująca,
możliwe, że bardzo szybko poczujemy się kontrolowani przez swojego partnera,
ponieważ nieświadomie się mu podporządkowujemy tak jak swojej matce. Albo
kiedy ktoś ma skłonności do skąpstwa i chciwości, podobne motywacje przypisuje
też innym ludziom. Oczywiście możemy projektować również nasze pozytywne
uczucia i życzenia. Jeśli dorastałam w raczej zdrowym otoczeniu, to może być tak,
że będę naiwnie zakładać, że wszyscy ludzie są tak samo godni zaufania i dobrzy
jak moi rodzice.
Wyparcie i projekcja upośledzają psychiczną funkcję postrzegania.
A postrzeganie jest bazą kolejnych psychicznych procesów, takich jak myślenie,
czucie i zachowanie. Wszystko zbudowane jest na postrzeganiu, można je
właściwie zrównać ze świadomością. Dlatego też sam zainteresowany nie jest
w stanie rozpoznać momentu zaburzenia funkcji postrzegania. Uświadomienie
sobie zaburzenia tej funkcji następuje dopiero po fakcie. Bywa, że nagle klapki
opadają mi z oczu i znajduję się w jakimś obcym filmie. W przypadku innych
strategii obronnych, które rozgrywane są na poziomie zachowania i działania,
mamy większe szanse zauważyć je już w trakcie ich stosowania.
Ludzie, w odróżnieniu od zwierząt, wyposażeni są w zdolność autorefleksji.
Istnieją jednak ogromne różnice w umiejętności jej stosowania. Niektórzy
nieustannie zajmują się autoanalizą i osobistym rozwojem, inni z kolei robią to
bardzo rzadko albo nie robią w ogóle. Ludzie unikający autorefleksji czują
najczęściej nieświadomy lęk przed kontaktem ze swoim Dzieckiem Cienia. Posłużę
się przykładem. Dziecko Cienia Petry myśli o sobie, że jest złe i nikt go nie
pokocha. To poczucie niskiej wartości jest trudne do zniesienia, dlatego Petra musi
je wypierać. W takiej sytuacji nie ma jednak możliwości przepracowania tego
problemu. Wyobraźmy sobie, że któregoś dnia Petra spotyka Julię, którą uważa za
lepszą i silniejszą od siebie. Automatycznie, chociaż nadal nieświadomie, Petra
zakłada, że Julia patrzy na nią z góry i że ją odrzuci. Tak więc Petra postrzega
siebie samą jako potencjalną ofiarę Julii. Nie uświadamia sobie jednak tego
wewnętrznego procesu. Zamiast tego jej Dziecko Cienia i jej Dorosły wykonują
mały psychologiczny trik, mianowicie stwierdzają, że Julia nie jest godna zaufania
i niesympatyczna. Odrzucają ją. Swoje poczucie niskiej wartości Petra projektuje
jako domniemaną wrogość pozornie silniejszej przeciwniczki.
Takie osoby jak Petra wykazują silne skłonności do tego, by bolesną ocenę
własnej osoby odsunąć możliwie najdalej od swojej świadomości, i są podatne na
to, aby własne nieprzyjemne uczucia projektować na innych. Stale przypisują
motywacje, emocje i zamiary, które wynikają z ich własnego psychicznego
nastawienia, innym ludziom, szczególnie tym, których z jakiegoś powodu
postrzegają jako wyniosłych. W ten sposób szczególnie chętnie wypierane jest
poczucie winy. Człowiek, nie chcąc się przed sobą przyznać do błędu, projektuje
winę na jakiegoś kozła ofiarnego. Ten sam mechanizm działa zarówno w relacjach
sąsiedzkich, jak i na scenie politycznej.
Żaden człowiek nie jest zabezpieczony przed zniekształceniami postrzegania
oraz projekcji. Zdarzają się nam nieustannie. Ale niektórzy z nas wykazują się
bardzo silnym, wręcz agresywnym mechanizmem obrony przed autorefleksją.
Bardzo trudno z nimi konstruktywnie rozmawiać o ich problemach, a czasem jest
to wręcz niemożliwe. Z powodu ich zawziętego oporu wobec autorefleksji
rozmówca jest na straconej pozycji. Poczucie wartości takich osób jest zbyt
chwiejne, by były w stanie przyznać się do własnej winy. Nieustannie mnie
zadziwia, w jaki sposób całkiem normalni, zdawałoby się, ludzie mogą
zniekształcać swoje myślenie i zachowywać się niesprawiedliwe, gdy nie są gotowi
do refleksji nad daną sytuacją i wzięcia za nią części odpowiedzialności. Źle
i niebezpiecznie dzieje się wtedy, gdy całe grupy społeczne stają się ofiarami takiej
projekcji, bo w takiej sytuacji dużo szybciej legitymizuje się bezprawie i przemoc.
Kiedy na przykład osoba A postrzega osobę B w skrajnie zniekształcony sposób,
wówczas osobie B pozostaje tylko omijać osobę A szerokim łukiem. W każdym
razie jest to możliwe wtedy, gdy osoba B nie pozostaje w żadnej uzależniającej
relacji z osobą A.
 Podczas gdy wyparcie i projekcja są mechanizmami obronnymi, które stosuje
każdy człowiek i które dotyczą podstawowych psychicznych funkcji procesu
postrzegania, to wymienione poniżej strategie są bardziej specyficzne
i indywidualne. Obejmują zazwyczaj sposób zachowania i dlatego są łatwiejsze do
rozpoznania, ale też prościej jest je zmienić.

SAMOOBRONA: DĄŻENIE DO PERFEKCJI, OBSESJA

PIĘKNA, PRAGNIENIE UZNANIA

TYPOWE SCHEMATY MYŚLOWE: „Do niczego się nie nadaję”, „Nie mogę popełniać
błędów”, „Jestem zły”, „Jestem brzydka”, „Nic nie znaczę”, „Jestem
nieudacznikiem”.
Większość ludzi, którzy są niepewni własnej wartości, wiedzie życie z pozycji
defensywnej. Takie osoby nigdy nie podejmują ryzykownych działań. Perfekcyjny
znaczy bowiem bezbłędny. Perfekcjonistom grozi niebezpieczeństwo totalnego
zatracenia się – drabina kariery jawi się przed nimi niczym karuzela dla chomika.
Problem tej strategii jest taki, że w dążeniu do perfekcji właściwie nigdy nie da się
powiedzieć „dość”. Zawsze można wyżej, dalej, lepiej. Ci, którzy wpadli w szpony
tej strategii obronnej, ciągle są w pogoni za kolejnymi wyzwaniami. Gdy tylko
osiągną wyznaczony cel, muszą znaleźć kolejny. Osiągnięty sukces przynosi im
chwilową ulgę, cieszy bowiem wewnętrznego Dorosłego, podczas gdy Dziecko
Cienia nadal pozostaje niezadowolone. Zewnętrzne sukcesy nie uleczą ran Dziecka
Cienia. Ono jest uwięzione w rzeczywistości sprzed lat i silnie przekonane o swojej
bezwartościowości. To jest właśnie powód, dla którego wielu ludzi mimo
obiektywnych sukcesów odczuwa głębokie zwątpienie we własne możliwości
i nigdy tak naprawdę nie jest z siebie zadowolonych. Często myślą, że ich sukcesy
są raczej kwestią szczęścia, a oni wcale na nie nie zasłużyli.
 W dążeniu do perfekcji właściwie nigdy nie da się powiedzieć
„dość”. Zawsze można wyżej, dalej, lepiej.

Jednym z wariantów dążenia do perfekcji jest obsesja piękna. Gdy skupiamy

się na dopracowywaniu swojego zewnętrznego wyglądu, mamy szansę osiągnąć
konkretny rezultat. Kalorie i kilogramy są łatwe do policzenia, można ufarbować
włosy i kupić sobie dobre kremy. Głęboko ukryte zwątpienie Dziecka Cienia jest
natomiast trudne do uchwycenia i dużo trudniejsze do zlikwidowania. Dlatego też
wiele osób niepewnych siebie projektuje swój wewnętrzny lęk na swój zewnętrzny
wygląd, ponieważ nad nim można pracować za pomocą konkretnych środków.
Sukcesy osiągnięte dzięki pięknemu wyglądowi przynoszą jakąś ulgę, ale nie
długotrwałe uleczenie. Wręcz przeciwnie, im człowiek jest starszy, tym trudniej
będzie mu sobie radzić, korzystając z tej strategii obronnej.
Drugą strategią, która również wymaga ogromnego wysiłku ze strony
zainteresowanego, jest zdobywanie uznania innych ludzi. Aby to osiągnąć, wiele
osób potrafi zrobić naprawdę dużo. Niemało ludzi wybiera sobie hobby, pracę czy
partnera, kierując się właśnie tą motywacją. Hobby, stan posiadania lub partner
służą wówczas podniesieniu własnej wartości. Oczywiście żaden człowiek nie jest
wolny od ambicji, co wynika z tego, że jesteśmy istotami stadnymi i zależnymi od
relacji z innymi. Uznanie jest walutą przetargową w budowaniu więzi i włączaniu
do wspólnoty. Nasza potrzeba więzi idzie w parze z ogromnym lękiem przed
odrzuceniem. Problem, jak zwykle, nie leży w tym, że jesteśmy tak ukształtowani,
że cieszy nas uznanie innych, ale w rozmiarze uznania, którego potrzebujemy.
Ludzie, którzy są od niego uzależnieni, całe swoje działanie koncentrują na
zdobywaniu go, tracąc kontakt ze swoimi prawdziwymi pragnieniami, a w pewnym
momencie nawet z wyznawanymi przez siebie wartościami moralnymi.

DOBRE STRONY TEJ STRATEGII. Kto dąży do perfekcji, ten ma waleczną naturę.
Masz w sobie dużo siły, pilności i dyscypliny. To są ważne cechy. Dzięki nim
możesz zajść naprawdę daleko. Powinieneś być z siebie dumny.

PIERWSZA POMOC. Zdecydowałeś się chronić swoje Dziecko Cienia, nie dając
nikomu prawa do krytykowania ciebie. Ta strategia pomaga ci osiągać liczne
sukcesy, ale istnieje niebezpieczeństwo, że za bardzo cię zmęczy. Poza tym w ten
sposób naprawdę nie zadowolisz swojego Dziecka Cienia. Zapytaj sam siebie, czy
nie powinieneś znaleźć jakiejś innej, znacznie łatwiejszej i mniej stresującej
metody, aby pocieszyć swoje Dziecko Cienia. Zrób to teraz – z pomocą swego
wewnętrznego Dorosłego – spróbuj sobie uświadomić, że cała ta sprawa
z sukcesami i uznaniem w znacznym stopniu rozgrywa się w twojej głowie. Być
może byłbyś sympatyczniejszy, gdybyś sobie trochę odpuścił i wyluzował.
Uświadom też sobie, że twoje Dziecko Cienia nieustannie potrzebuje nowej
i większej dawki sukcesów. Przy tej strategii nigdy nie osiągniesz ukojenia. Jak
uspokoić swoje Dziecko Cienia mniej stresującymi środkami, wyjaśnię ci
obszerniej w dalszej części książki.

SAMOOBRONA: DĄŻENIE DO HARMONII I NADMIERNE

DOPASOWANIE

TYPOWE SCHEMATY MYŚLOWE: „Muszę się do ciebie dopasować”, „Nic nie

znaczę”, „Jestem uległy”, „Zawsze muszę być miły i grzeczny”, „Nie mogę się
sprzeciwiać”.
Dążenie do harmonii jest równie częstą strategią obronną jak dążenie do
perfekcji. Często zresztą występują razem. Obie chronią Dziecko Cienia przed
nadmiernym lękiem przed byciem odrzuconym.
Ludzie dążący do harmonii chcieliby spełniać, na ile to możliwe, wszystkie
oczekiwania innych. Jako dzieci zdobyli doświadczenie, że jest to skuteczna droga
do zdobycia uznania i przychylności innych. Aby się jak najlepiej dopasować,
dążący do harmonii dość wcześnie nauczyli się, że należy wypierać własne
potrzeby i uczucia. Silna wolna wola stoi na przeszkodzie udanemu dopasowaniu
się do innych. Takie emocje jak złość czy agresja, które mogą dodać niezwykłej
mocy własnej woli, zostają odruchowo wyparte. Agresywne odruchy są
zahamowane. Reakcją na naruszenie osobistych granic i poniżenie jest raczej
smutek aniżeli złość. Dlatego osoby stosujące tę strategię częściej są zagrożone
depresją niż ludzie, którzy mają dobry kontakt ze swoją złością. W każdym razie
odczuwanie złości nie jest dostępne dla ludzi hamujących agresję, ponieważ
przekształcają ją oni w rodzaj zimnej wściekłości, która często wyraża się biernym
oporem. Zamiast więc głośno powiedzieć, czego chcą, wycofują się z kontaktów
obrażeni i wznoszą wokół siebie mur. O rodzajach pasywnej i aktywnej agresji
opowiem obszerniej w rozdziałach „Samoobrona: dążenie do władzy”
i „Samoobrona: dążenie do kontroli”.
To, czy człowiek skłania się raczej ku strategii dopasowania się czy stawiania
oporu, zależy nie tylko od doświadczeń z dzieciństwa, ale także od cech
wrodzonych – ludzie z potrzebą harmonii przychodzą na świat najczęściej
wrażliwi i pokojowo usposobieni, z kolei dzieci, które sprzeciwiają się
rodzicielskim oczekiwaniom, są skłonne do buntu i impulsywnych zachowań.
Ponieważ dążenie do harmonii stanowi dobry trening wypierania własnych
pragnień, takie osoby często nie wiedzą, czego chcą. Z trudem przychodzi im
określenie osobistych celów i podejmowanie decyzji.
W kontaktach międzyludzkich osoby dążące do harmonii są bardzo
przyjacielskie i miłe, ale ich strategia obronna może czasem utrudniać kontakty
albo być przyczyną porażki w tej sferze. Takie osoby boją się podpaść innym
i z tego powodu unikają konfliktów. Często nie mówią tego, co naprawdę czują,
myślą czy chcą – szczególnie wtedy, gdy obawiają się, że spotkają się z oporem.
Ich Dziecko Cienia od razu uznaje swego przeciwnika za większego
i dominującego. W wyniku tego zafałszowania postrzegania łatwo wchodzą w rolę
ofiary – ze strachu przed pozornie silniejszą osobą podporządkowują się jej
dobrowolnie i robią to, czego tak naprawdę nie chcą. Pozornie silniejsza osoba
przemienia się w ich oczach w sprawcę. Najczęściej wewnętrzny Dorosły nie wie,
że to wszystko jest tylko projekcją Dziecka Cienia, które zmierza do dobrowolnego
podporządkowania się. Zamiast tego bierze przeciwnikowi za złe jego pozorną
dominację. Im silniejsze jest uczucie bycia niewystarczającym i zdominowanym
przez innych, tym częściej występuje unikanie kontaktów mające na celu ochronę
osobistej wolności. Ten z pozoru silniejszy człowiek nie ma nawet szansy, by
uczestniczyć w tym procesie, gdyż obawy o bycie zdominowanym musiałaby mu
objawić wprost wycofująca się osobę, która z powodu strachu przed odrzuceniem
unika mówienia otwarcie o swoich problemach. Występuje tu psychologiczny
efekt, który łatwo zaobserwować: defensywny lęk pozornie słabszego prowadzi do
tego, że to ten pozornie silniejszy doświadcza tego, przed czym chce się ochronić
słabszy. W tym wypadku – odrzucenia. Jest to syndrom przekształcenia się ofiary
w sprawcę.

DOBRE STRONY TEJ STRATEGII. Wkładasz niezwykle dużo wysiłku

w utrzymywanie dobrych kontaktów międzyludzkich i bardzo się starasz nikogo
nie zranić. To czyni cię miłym, sympatycznym oraz świetnym współpracownikiem,
gdyż często stawiasz swoje potrzeby na drugim miejscu.

PIERWSZA POMOC. Twoje Dziecko Cienia chce się ukryć możliwe najlepiej. Przez
to nie do końca wiadomo, jaki właściwie jesteś. Uświadom swoje Dziecko Cienia,
że spokojnie może częściej się pokazywać. Może wyrażać swoje pragnienia
i potrzeby. Niekoniecznie stracisz przez to sympatię innych, a być może więcej jej
zyskasz, gdyż staniesz się dla swego otoczenia bardziej dostępny i bliższy. Nie
będą musieli łamać sobie cały czas głowy nad tym, co w tobie siedzi. Uświadom
sobie, że innym jest łatwiej, kiedy im mówisz, czego chcesz, niż kiedy wycofujesz
się i obrażasz. W ten sposób możesz uniknąć przekształcania się z ofiary w sprawcę
(nawet jeśli robiłeś to wcześniej nieumyślnie).

Uświadom sobie, że innym jest łatwiej, kiedy im mówisz, czego

chcesz, niż kiedy kiedy wycofujesz się i obrażasz.
SAMOOBRONA: SYNDROM POMOCNIKA

TYPOWE SCHEMATY MYŚLOWE: „Jestem bezwartościowy”, Jestem do niczego”,

„Muszę ci pomagać, żeby być kochanym”, „Jestem uległy”, „Jestem od ciebie
zależny”.
Ludzie, którzy cierpią na tak zwany syndrom pomocnika, chronią swoje
Dziecko Cienia, proponując pomoc osobom, które postrzegają jako potrzebujące.
Dzięki swoim dobrym uczynkom czują się dowartościowani i potrzebni. Dlatego
też syndrom ten zaliczany jest do najbardziej pożytecznych społecznie strategii
obronnych. Problemem jest tu raczej to, że pomagający mają skłonności do
przywiązywania się do osób, którym nie potrafią pomóc. Wikłają się
w beznadziejne projekty niesienia pomocy, szczególnie gdy potrzebującym jest ich
własny partner lub partnerka. Preferują związki z osobami, które wykazują
ewidentne deficyty. Pomocnik roi sobie, że jest niczym rycerz na białym koniu,
który wyswobodzi swojego partnera z nędzy, w jakiej się znalazł, i przez to stanie
się dla niego niezwykle ważny. I dotyczy to zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Do
roli takiego partnera nadają się zazwyczaj osoby z problemami psychicznymi,
uzależnione, wymagające opieki, a także ludzie w tarapatach finansowych.
Ludzie twardo stąpający po ziemi wywołują w osobach z syndromem
pomocnika raczej poczucie uległości i podporządkowania, gdyż tamci nie
potrzebują ich pomocy. Dewiza, według której pomocnicy wchodzą w związki,
brzmi: „Potrzebujesz mnie, więc przy mnie pozostaniesz”. Problem w tym, że
rzadko się to sprawdza. Pomocnicy często walczą do utraty sił, choć od początku są
na przegranej pozycji. Nie chcą dostrzec, że ich wpływ na osobę, której chcą
pomóc, jest niewielki. Gdy ta osoba nie przejmuje realnie odpowiedzialności za
swoją marną sytuację i wcale nie chce jej zmienić, wówczas nawet najlepsze rady
zdają się na nic. Do tego następuje odwrócenie stosunku zależności – pomagający,
który chciał uzależnić od siebie swojego partnera, sam doświadcza uzależnienia,
ponieważ ani nie potrafi mu pomóc, ani nie umie się od niego uwolnić.
 Wyjście z tego błędnego koła jest trudne dlatego, że Dziecko Cienia osoby
skoncentrowanej na pomaganiu sądzi, że to jego wina, iż partner jest właśnie taki.
Ostatecznie problemy partnera nie dotyczą tylko jego samego, ale obciążają też
związek, a zatem także osobę pomagającą. Pomocnicy są zazwyczaj źle traktowani
przez swoich partnerów. Ich własna potrzeba uwagi i miłości jest chronicznie
niezaspokajana. W rezultacie takiego traktowania Dziecko Cienia pomocnika
utwierdza się w swoim podstawowym lęku, że jest bezwartościowe i złe. Żeby
dowieść, że jest przeciwnie, nadal walczy o swego partnera z niezachwianą
nadzieją, że ten się zmieni i kiedyś zacznie zachowywać się lepiej. W ten sposób
cały czas pozostaje na jego wędce.

DOBRE STRONY TEJ STRATEGII. Dokładasz niesamowicie wielu starań, aby

pomagać innym i być dobrym człowiekiem. To zasługuje na szacunek. Niektórym
ludziom naprawdę pomogłeś i są ci za to wdzięczni.

PIERWSZA POMOC. Problemem w stosowaniu tej strategii jest to, że masz

skłonność do poświęcania się projektom, które nie mają dużych szans powodzenia.
To z kolei utwierdza nieustannie twoje Dziecko Cienia w tym, że do niczego się nie
nadaje i jest bezwartościowe. Uświadom mu, że niektórym ludziom nie może
pomóc. Wyjaśnij, że nie tylko Dziecko Cienia i wewnętrzny Dorosły odpowiadają
za własne szczęście, ale także inni ludzie mają w tym udział. Oczywiście możesz
nadal pomagać innym, to przecież wspaniała cecha. Ale rozglądaj się uważniej, byś
wiedział, kiedy twoja pomoc jest potrzebna, a kiedy nie. Uświadom swoje Dziecko
Cienia, że osobie, której chce pomóc, ma służyć jedynie za wsparcie, aby ona sama
sobie poradziła. Pokażę ci w tej książce, jak odnaleźć zdrowszą wewnętrzną część
siebie, kiedy poczujesz wyczerpanie z powodu syndromu pomocnika.

SAMOOBRONA: DĄŻENIE DO WŁADZY

TYPOWE SCHEMATY MYŚLOWE: „Jestem zdany na ciebie”, „Jestem bezwolny”,
„Nie mogę się sprzeciwiać”, „Nic nie znaczę”, „Nie mogę popełniać błędów”, „Nie
mogę nikomu ufać”, „Muszę wszystko trzymać w garści”, „Nic mi się nie udaje”.
Dziecko Cienia osoby stosującej tę strategię charakteryzuje nadmierny lęk, by
nie znaleźć się w sytuacji osoby podległej i słabszej, nie zostać zaatakowanym
i pokonanym. Tacy ludzie w dzieciństwie doświadczali często przewagi swoich
rodziców. Podobnie jak przy strategii dążenia do harmonii Dziecko Cienia osoby
stosującej strategię dążenia do władzy projektuje na otaczających je ludzi
potencjalną wyniosłość i dominację. Tyle że zamiast mechanizmu dopasowania się
dochodzi do buntu. Ludzie z takim wzorem reagowania wolą w kontaktach
międzyludzkich mieć przewagę. W tej sytuacji mogą (nieświadomie) wybierać
między dwiema strategiami: oporem biernym lub czynnym. Większość wybiera
oba. Czynny i bierny opór to sposób zachowania, który jest stosowany nie tylko
przez ludzi dążących do władzy, ale także przez tych, którzy bronią swoich
osobistych granic. U osób z silną potrzebą władzy i kontroli odgrywa jednak
szczególną rolę, dlatego to ich tutaj szczególnie wyróżniam.
Żeby stawić opór, potrzebuję odpowiedniej dawki agresji, dlatego też mówi się
o agresji czynnej i biernej. Czynna agresja jest łatwo rozpoznawalna. Polega na
obstawaniu przy swoich prawach, kłóceniu się oraz krytykowaniu.
Bierna agresja, czy też bierny opór, jest na pierwszy rzut oka trudna do
rozpoznania. Osoba, która zachowuje się w sposób bierno-agresywny, często nie
wyraża swego zdania wprost wobec przeciwnika, lecz odmawia za pomocą
mniejszych lub większych aktów sabotażu. Wszystkie prowadzą do tego, że ta
osoba nie robi tego, czego się od niej oczekuje. Składa na przykład obietnice, ale
potem o nich albo celowo zapomina, albo po prostu ich nie dotrzymuje.
Ewentualnie spełnia je z dużym ociąganiem.
Typową formą biernego oporu jest również tak zwane obmurowanie –
odprawia się kogoś z kwitkiem, nie reagując na jego prośby i błagania. Za tym
zachowaniem kryje się Dziecko Cienia, które myśli, że w relacjach z osobą B zbyt
często musi godzić się na kompromis. Na przykład jeden z moich klientów wbrew
swej woli przeniósł się dla swojej towarzyszki życia do Trewiru, mimo że chętniej
pozostałby w swojej rodzinnej miejscowości. Podświadomie miał jej to tak bardzo
za złe, że po przeprowadzce stracił całą radość z życia seksualnego. Brak radości
z seksu jest częstą formą biernej agresji – zarówno u kobiet, jak u mężczyzn. Na
tym drobnym przykładzie widać, jak ważne jest branie odpowiedzialności za swoje
decyzje. Mój klient – nieświadomie – stał się ofiarą swojej pozornie dominującej
partnerki i nie zorientował się, że to jego Dziecko Cienia dobrowolnie
podporządkowało się życzeniu partnerki.
Upór jako cecha charakteru sprzyja biernemu oporowi. Ludzie uparci
i bezkompromisowi w tym, co robią, wywołują w swoim przeciwniku silną agresję,
ponieważ czuje się on bezradny wobec kontestatora. Oczywiście osoby czynnie
manifestujące swoją agresję również wywołują złość u innych, o ile nie zdominuje
jej strach. Aktywni agresorzy są jednak łatwi do rozpoznania i mogą brać
odpowiedzialność za swoje zachowanie. Pasywny agresor działa natomiast
w czapce niewidce zewnętrznego spokoju. Takie zachowanie może partnera
interakcji doprowadzić do wściekłości wywołanej tym, że ostatecznie to on staje się
winnym, ponieważ zapętla się w swojej bezradnej złości. W języku psychologii
określa się taką osobę mianem zidentyfikowanego pacjenta, co oznacza, że to
osoba, która okazuje złość czy agresję, jest przez otoczenie uważana za „psychola”,
a nie pasywny agresor, który swoimi podświadomymi manipulacjami skutecznie
bojkotuje relację.
Osoby z dużą potrzebą władzy są bardzo trudne w stosunkach międzyludzkich,
ponieważ stale chcą mieć rację, uważają, że wszystko powinno iść zgodnie z ich
wolą, albo wzbraniają się przed sensowną współpracą, zachowując się bierno-
agresywnie. Często dochodzi również do odwrócenia ról sprawcy i ofiary –
wewnętrzne dziecko osoby dążącej do władzy, która postrzega siebie jako ofiarę
(swoich rodziców) i osobę uległą, projektuje na swego partnera pozorną dominację
i wyniosłość, przed którymi musi się bronić. Przez swoje władcze strategie
wywołuje u partnera poczucie bezradności, którego chce uniknąć u siebie.
 Czasem zdarza się, że ludzie zazwyczaj mili i bezkonfliktowi zostają napadowo
ogarnięci silnym dążeniem do dominacji. Ich Dziecko Cienia rozkoszuje się
w takich sytuacjach posiadaniem władzy, kiedy na przykład bezpodstawnie zrani
swego partnera. Jedna z moich klientek, bardzo sympatyczna i miła w obejściu
osoba, mówiła, że kiedy jej partner ma szczególnie dobry nastrój i jest bardzo miły,
wówczas ona odczuwa pragnienie, by zburzyć jego nastrój zgryźliwymi
komentarzami. Ona sama uważała to zachowanie za niedobre i nie potrafiła
wyjaśnić, skąd się w niej bierze. Kiedy zaczęłyśmy analizować poszczególne
sytuacje, okazało się, że jej zranione Dziecko Cienia delektuje się swoją władzą
nad partnerem. W ten sposób kobieta nieświadomie mściła się na swoim
nadmiernie dominującym ojcu.
Wdrukowane dążenie do władzy wiąże się z silnie roszczeniowymi
zachowaniami. Bardzo roszczeniowe osoby noszą często w sobie nieświadomy
schemat myślowy: „Nic mi się nie należy”. Z powodu tej myśli roją sobie, że są
dyskryminowane. Aby się bronić, Dziecko Cienia postanawia, że nie da sobie
w kaszę dmuchać. Domaga się więc zaspokajania swoich potrzeb w prawdziwie
władczy sposób. Ponadto takie osoby wymagają dużo więcej, niż same dają. Widzą
to jednak inaczej – z powodu swoich schematów myślowych roją sobie, że są
ofiarami. W kontakcie z nimi mamy więc poczucie, że „madame” czy „monsieur”
stale należy utrzymywać w dobrym humorze poprzez oddawane im przysługi.
Osoby te same są dość oszczędne w wyświadczaniu przysług. Przywiązują dużą
wagę do swoich praw i wprawdzie respektują też prawa innych, ale nigdy nie są
wobec nich zbyt hojne – ani w kwestiach finansowych, ani w pochwałach czy
przysługach. Wszystko jest odpowiednio wyliczone. Ich Dziecko Cienia chroni
siebie przez zagarnianie.

DOBRE STRONY TEJ STRATEGII. Jesteś silny. Bronisz się i potrafisz stawić czoła
przeciwnikom. Twoja postawa jest przeciwieństwem rezygnacji. Masz w sobie
niesamowitą siłę do przeżycia i obrony własnej woli. To często cię ochroniło
i pozwoliło iść naprzód.
PIERWSZA POMOC. Uświadom swoje Dziecko Cienia, że czas dzieciństwa z mamą
i tatą już minął. Dziś jesteście – to znaczy twój wewnętrzny Dorosły i Dziecko
Cienia – już duzi. Oczywiście macie takie same prawa jak inni ludzie
i powinniście ich bronić. Problem tylko z tym, że często idziecie z armatą na
wróble. Świat zewnętrzny nie jest taki zły, jak myślisz. Odpręż się, bardziej zaufaj
sobie i innym. Liczne konflikty, które wywołujesz albo sam prowokujesz z powodu
dążenia do władzy, są niepotrzebne. Życzliwość i empatia dzięki swobodnemu
sposobowi bycia zaprowadzą cię dalej. Jak to zrobić, pokażę ci w dalszej części
książki.

Świat zewnętrzny nie jest taki zły, jak myślisz.

Odpręż się, bardziej zaufaj sobie i innym.

SAMOOBRONA: DĄŻENIE DO KONTROLI

TYPOWE SCHEMATY MYŚLOWE: „Muszę trzymać wszystko w garści”, „Zgubię

się”, „Jestem zdany na ciebie”, „Nie mogę ci zaufać”, „Nic nie znaczę”, „Nie
jestem nic wart”.
Jednym z wariantów strategii sięgania po władzę jest dążenie do posiadania
nadmiernej kontroli. Kontrola, podobnie jak władza, zapewnia nam poczucie
bezpieczeństwa. Musimy sprawować w jakimś zakresie kontrolę nad sobą i swoim
otoczeniem, by w miarę zdrowo iść przez życie. Mimo to osoby, które wykazują
nadmierną potrzebę kontroli, wymagają więcej pewności i bezpieczeństwa niż
większość ludzi. Kryje się za tym lęk Dziecka Cienia przed chaosem, przed
zatracaniem własnej osoby – lęk przed byciem napadniętym i zranionym.
Pedantyczny porządek, perfekcjonizm i restrykcyjne trzymanie się zasad pozwalają
ten strach przezwyciężyć. Podobnie jak w dążeniu do perfekcji, które jest odmianą
strategii dążenia do kontroli, osoby stosujące ten mechanizm obronny skłaniają się
ku bezsensownemu poświęcaniu się jakiejś czynności, a także – ze strachu przed
utratą kontroli – mają problemy z delegowaniem zadań innym ludziom.
Ponadto takie osoby nie tylko są skłonne do organizowania swoich działań, ale
także bacznie obserwują postępowanie swego partnera i członków rodziny. Osoba
zafiksowana na kontroli chce być zawsze poinformowana o tym, co się dzieje – im
mniej ufa sobie, tym trudniej jej zaufać innym. Osiągając wyżyny dążenia do
kontroli, może stać się podejrzliwa czy wręcz szalona z zazdrości. Wiele związków
rozpada się z powodu nadmiernej potrzeby kontroli partnera. Ten problem dotyka
także zdrowych nastolatków.
Wiele osób dążących do utrzymania kontroli utrzymuje wręcz obsesyjną
samodyscyplinę, aby panować nad zdrowiem i/lub figurą. W ich przypadku
Dziecko Cienia projektuje swoją wewnętrzną agresję na swoje ciało.
W ekstremalnych wypadkach może to prowadzić do hipochondrycznej troski
o swoje zdrowie. Podobnie jak w dążeniu do bycia pięknym ciało jest konkretną
płaszczyzną projekcyjną, a więc łatwiejszą do kontrolowania niż rozmyte lęki
przed unicestwieniem gdzieś za tym ukryte.
Kolejną formą zdobywania kontroli są tak zwane natrętne myśli. Wiele osób
skarży się, że nie potrafi przestać o czymś myśleć. Ich myśli zawsze obsesyjnie
wskakują na te same tory. Natrętne myśli mogą być postrzegane jako bezowocne
poszukiwanie rozwiązania problemu, mózg nie zazna spokoju, póki tego nie zrobi.
Niekończące się rozważania raczej blokują odnalezienie rozwiązania, aniżeli
sprzyjają jego znalezieniu.

DOBRE STRONY TEJ STRATEGII. Jesteś niezwykle zdyscyplinowany i opanowany.

Dyscyplina to wartościowy zasób, który pomaga radzić sobie w życiu. Masz silną
wolę, z której możesz być dumny.

PIERWSZA POMOC. Twoim problemem jest to, że za często podejmujesz się

czynienia dobra, by twoje Dziecko Cienia nie zaznawało pierwotnego strachu przed
byciem napadniętym i zranionym. Często czujesz się zestresowany z powodu
potrzeby kontroli i stresujesz tym swoje otoczenie. Dla ciebie szczególnie ważne
jest to, by twoje Dziecko Cienia zyskało więcej pewności siebie. Ale trzeba ci także
trochę więcej wiary, że wszystko jest dobrze. Spróbuj mieć w sobie więcej radości
życia i luzu; tłumacz swemu Dziecku Cienia, z pomocą wewnętrznego Dorosłego,
że jest dobrze, że nie zawsze musi się tak starać. Nie żałuj sobie odpoczynku,
nagradzaj się, kiedy coś dobrze zrobisz.
Jeśli dręczą się natrętne myśli, zrób sobie pół godziny przerwy w ciągu dnia
i skup się na tym, co cię prześladuje, zapisując to na kartce. Potem spróbuj z całą
siłą skierować swoje myśli i uwagę na inne sprawy i zajęcia. Twój wewnętrzny
Dorosły będzie miał pewność, że w razie wątpliwości wszystko ma na kartce
i żadne sprawy mu nie umknęły.

SAMOOBRONA: KRYTYKA I ATAK

TYPOWE SCHEMATY MYŚLOWE: „Jestem słaby”, „Nie mogę ci ufać”, „Nie mogę
się odseparować”, „Świat jest taki zły”, „Nic mi się nie należy”, „Nie jestem
ważny”.
Jak już wspominałam, złość i agresja są niezbędne do przeżycia, ponieważ
służą do obrony osobistych granic. Problemem naszych czasów jest to, że nie da się
łatwo i obiektywnie zidentyfikować wroga, jak to było na przykład w epoce
kamienia łupanego. Na podstawie naszych mechanizmów projekcyjnych
i zniekształceń postrzegania widzimy czasem wrogów tam, gdzie ich nie ma.
Ludzie, których Dziecko Cienia roi sobie, że jest uległe wobec innych,
subiektywnie szybciej czują się atakowani. Mogą na przykład jakieś uwagi,
obiektywnie niewinne, zrozumieć opacznie i zareagować urazą. Uraza jest
uczuciem, które może wyzwolić niesamowitą (czynną) agresję przede wszystkim
u tych osób, które – podobnie jak te, które stosują strategię dążenia do harmonii –
odruchowo wypierają swoją złość.
 Osoby nieświadomie stające po stronie buntu reagują na rzeczywistą czy też
domniemaną krytykę, rewanżując się tym samym. Nie chcę w tym poradniku
zajmować się ekstremalnymi przypadkami, jak choćby zazdrosny mąż, który
z powodu swego urażonego ego generuje tak dużo nienawiści, że atakuje nożem
swoją żonę. Wolę odwoływać się do incydentów z codziennego życia, przykładowo
jędzowatych zagrywek wszelkiego rodzaju. Jędza kojarzy nam się raczej z kobietą,
ale jest też wystarczająco dużo jej męskich odpowiedników, tak więc używam tego
określenia w stosunku do obu płci. Każdy z nas doświadczył sytuacji, w której nasz
oponent całkiem nieoczekiwanie reagował słowną agresją i wtedy skonsternowani
pytaliśmy siebie, czy to my zrobiliśmy lub powiedzieliśmy coś niewłaściwego.
Tego typu osoby działają błyskawicznie, według schematu bodziec-reakcja, jak
wyjaśniałam to wcześniej na przykładzie Michaela. Pojawia się uczucie poniżenia
wywołane domniemanym atakiem, a to wywołuje złość i impulsywną reakcję –
werbalną albo fizyczną. Przy tym atak fizyczny czy zmasowane ataki werbalne nie
są uważane za coś więcej niż jędzowatość.
Ludzie ze skłonnością do impulsywnych zachowań często sami cierpią z tego
powodu. Najpóźniej wtedy, kiedy mija napad złości i wewnętrzny Dorosły
dochodzi z powrotem do głosu, zdają sobie sprawę, że przesadzili. Problem w tym,
że złość trudno jest powściągnąć. Jeśli chce się opanować swoją impulsywność,
należy świadomie interweniować, zanim pojawi się złość. Działania prewencyjne
muszą dotyczyć poczucia znieważenia i na to kładę główny nacisk w mojej książce.
Temat zniewagi obszerniej omówię w dalszej części.

DOBRE STRONY TEJ STRATEGII. Nie pozwalasz sobie na porażki. Jesteś silny
i wiesz, jak się bronić. Masz waleczną naturę. Twoja impulsywność przysparza ci
energii, przebywanie z tobą na pewno nie jest nudne.

PIERWSZA POMOC. Twoje Dziecko Cienia łatwo urazić. Z tego powodu za szybko
ma wrażenie, że jest traktowane bez szacunku i krytykowane. Spróbuj, na ile to
możliwe, w kontakcie z innymi pozostawać w trybie Dorosłego, który potrafi
zachowywać się rozsądnie i adekwatnie do sytuacji. Może ci w tym pomóc
przygotowanie się do okoliczności mogących wywołać twoją złość. Przeanalizuj
dokładnie, która część twojego Dziecka Cienia zniekształca postrzeganą
rzeczywistość, i oddziel ją od swojego wewnętrznego Dorosłego. To on musi mieć
przewagę. Mogłoby ci pomóc przygotowanie gotowych odpowiedzi w trudnych dla
ciebie sytuacjach. Jak to zrobić, powiem ci w ćwiczeniu „Krótka lekcja
błyskotliwości”.

SAMOOBRONA: POZOSTANĘ DZIECKIEM

TYPOWE SCHEMATY MYŚLOWE: „Jestem słaby”, „Jestem mały”, „Jestem zależny”,

„Muszę się dopasować”, „Nie mogę cię rozczarować”, „Sam tego nie zrobię”, „Nie
nadaję się”, „Nie mogę cię opuścić”.
Niektórzy ludzie nie chcą dorosnąć, wolą pozostać dziećmi. Opierają się na
innych, licząc na to, że pomogą im przejść przez życie. To może być partner
w związku albo rodzice. Wiele osób nie uwalnia się od swoich rodziców. Nie
potrafią zaufać sobie, wybierając własną drogę życiową, lecz podejmując ważne
decyzje, czują się zależni od aprobaty swoich najbliższych lub innych ludzi. Ich
Dziecko Cienia nie ma w sobie odwagi, by samodzielnie kształtować swoje życie.
Czuje się zależne i małe. Do tego ma duże poczucie winy, kiedy sobie wyobraża
swoje odłączenie się od rodziców lub partnera.
Aby czuć się uzależnionym od rodziców i ich opinii, niekoniecznie trzeba mieć
z nimi dobre relacje. Niektórzy ludzie, nawet nie mając żadnych kontaktów
z rodzicami, zachowują się zgodnie z uwewnętrznionymi oczekiwaniami rodziców.
Pamiętam klienta, nazwijmy go Harald, który odrzucił swoich rodziców, ponieważ
zgotowali mu bardzo nieszczęśliwe dzieciństwo. Mieszkał setki kilometrów od
nich i widywał się z nimi bardzo rzadko. Mimo to jego Dziecko Cienia prawie
w stu procentach identyfikowało się z wartościami i poglądami, które jego rodzice,
a przede wszystkim autorytarny ojciec, mu przekazali. Dla jego ojca liczyły się
tylko osiągnięcia. Wolny czas i zabawa były w jego oczach bezwartościowe. Matka
Haralda bała się swego męża, dlatego też nie była w stanie ochronić syna przed
wygórowanymi wymaganiami i fizycznymi karami. Chociaż mój klient nienawidził
swojego ojca już w dzieciństwie, przejął całkowicie jego presję osiągnięć i na
pierwszych sesjach terapeutycznych nie potrafił się wobec niej zdystansować przy
pomocy swego wewnętrznego Dorosłego. Zgodnie z wpojonymi oczekiwaniami
rodziców mój klient zrobił błyskawiczną karierę i nadal dużo pracował. Nie potrafił
cieszyć się życiem i nie miał żadnej wizji, jak to powinien zrobić. Miał w sobie
natomiast ogromną potrzebę odprężenia i cieszenia się życiem. Odczuwał przy tym
strach, że może popaść w inne ekstremum, jeśli podda się swoim pragnieniom.
Jego najważniejsza strategia polegała więc na kontroli i samodyscyplinie. Harald
jest dobitym przykładem tego, jak dorosły człowiek pozostaje dzieckiem (Cienia),
nawet gdy pozornie podejmuje samodzielne i dorosłe decyzje oraz zachowuje duży
dystans wobec swoich rodziców.
Dla wielu ludzi problemem jest przejęcie odpowiedzialności za siebie i swoje
życiowe decyzje. Zrzucają oni odpowiedzialność na los, swego partnera albo
swoich rodziców, dopasowując się do ich wymagań i oczekiwań. Boją się
rozczarowania i porażki, jeśli mieliby pójść swoją własną drogą. Ponadto mają
niską tolerancję na frustrację, czyli prawie w ogóle nie znoszą negatywnych uczuć,
które pojawiają się, kiedy popełniają błąd. Jeśli bowiem przejmuję
odpowiedzialność za swoje czyny, to z jednej strony mam wolność wyboru,
z drugiej jednak ponoszę ryzyko podejmowania niewłaściwych decyzji i muszę je
przyjąć jako osobistą porażkę. Dlatego dla osoby stosującej strategię odżegnywania
się od podejmowania decyzji jest bezpieczniej, jeśli to inni mówią jej, co powinna
robić.
Takie osoby od dzieciństwa są przyzwyczajone do tego, że inni o nich
decydują, najczęściej więc same nie wiedzą, czego naprawdę chcą. Są często
niezadowolone i w złym humorze, ponieważ robią wiele rzeczy, których właściwie
robić nie chcą. Najczęściej robią je z poczucia obowiązku, a nie z własnej potrzeby
czy z powodu swoich wyobrażeń, bo do tego musiałyby rozwinąć w sobie wyraźne
poczucie, kim są i czego chcą.
Metody niektórych rodziców zaczynają się od nacisku i kończą na szantażu.
Tacy rodzice sygnalizują dziecku, że zostanie wręcz wyrzucone z rodziny, jeśli nie
będzie robiło tego, co oni uważają za właściwe. Wychowywane w ten sposób osoby
musiałyby więc zerwać z rodziną, by iść własną drogą, ale wielu ludzi wzbrania się
przed tym, czując ostatecznie zbyt silną więź z bliskimi. Poza tym takie dzieci
potrzebowałyby do wykonania tak radykalnego kroku dokładnie tego, co tłumią
ogarnięci żądzą władzy rodzice, mianowicie silnego poczucia pewności siebie. Gdy
więc rodzice – w dobrych czy złych zamiarach – za mocno ingerują w życiowe
decyzje swoich dzieci, wówczas wywołują w nich podstawowe poczucie
niepewności, czy w ogóle byłyby w stanie podejmować rozsądne decyzje bez
pomocy starszych.
Niektórzy ludzie dążący do władzy grożą swojemu partnerowi różnymi
sankcjami czy rozwodem, gdy ten nie chce się im podporządkować. Partner czuje
się zbyt zależny, aby się przeciwstawić albo odejść. Także w tym układzie Dziecko
Cienia osoby zależnej bardzo się boi, że nie będzie potrafiło żyć bez partnera.
Szybko popada w poczucie winy. W trudnych sytuacjach odczuwa pewnego
rodzaju współwinę, którą nierzadko wmawiają mu rodzice lub partner. Przyznanie
się do winy sprawia, że relacja z dręczycielem staje się łatwiejsza do zniesienia –
pozwala zobaczyć rodziców lub partnera w lepszym świetle. Idealizowanie
stosunku do osoby pozornie chroniącej umożliwia zainteresowanemu
usprawiedliwienie swojej zależności. Chroni go przed budzącym lęk rozstaniem
albo/i przed poważną kłótnią. Ponadto przyjęcie domniemanej współwiny może
dać poczucie kontroli lub zredukować poczucie bezradności. Na przykład jeden
z moich klientów właściwie każdy zarzut stawiany mu przez dominującą
i manipulującą żonę uznawał za usprawiedliwiony. Żona stale go krytykowała
i obwiniała za swoją depresję i napady migreny. Przyznając jej rację, mój klient
podtrzymywał (nieświadomie) iluzję o swojej kontroli nad sytuacją. Jedyną
alternatywą byłoby zdanie się na niesprawiedliwy osąd żony.
 Bardzo bliska przyznania się do domniemanej współwiny jest strategia obronna
polegająca na lukrowaniu rzeczywistości. Osoby ją stosujące wypierają w dużym
stopniu swoją zależność i biorą w obronę partnera czy rodziców. Odczuwają wobec
nich ogromną lojalność, nawet gdy stosunki między nimi są skomplikowane. Ze
względu na swoją potrzebę więzi i odczuwaną zależność wypierają trudności
z powodu chroniącej je osoby.
Kiedyś to głównie kobiety były uzależnione od swoich mężów, także dziś
czasem to się zdarza. Ale jest również sporo mężczyzn, którzy swoją
odpowiedzialność przerzucają na kobiety, oczekują, że „mamusia” zatroszczy się
o wszystko, co nie ma bezpośredniego związku z zarabianiem na chleb, a czasami
nawet tym. Coraz częściej mężczyzna jest zależny finansowo od żony i to nie
dlatego, że zajął się wychowaniem dzieci, ale dlatego, że nie radzi sobie w pracy
zawodowej.

DOBRE STRONY TEJ STRATEGII. Dokładasz wielu starań, aby ochronić swoje
Dziecko Cienia i robić wszystko jak należy. Niezwykle się wysilasz, aby być
dobrym chłopcem czy też miłą i grzeczną dziewczynką. Dlatego robisz wiele
rzeczy, z których twoi rodzice mogą być dumni.

PIERWSZA POMOC. Twoje Dziecko Cienia odczuwa przeogromny strach przed

rozczarowaniem i popełnieniem błędu. Pomóż mu przy pomocy wewnętrznego
Dorosłego zrozumieć, że błędy to ludzka rzecz i że ma prawo je popełniać. Ważne,
abyś wzmocnił swego Dorosłego. Może ci się to udać dzięki ćwiczeniu się
w argumentacji. Dobrym argumentem może być myśl, że to ty sam jesteś
odpowiedzialny za swoje szczęśliwe życie, podobnie jak rodzice za swoje. Nie
jesteś na świecie po to, aby spełniać oczekiwania bliźnich. Zrozum, że każda
decyzja, którą podejmujesz, posuwa cię na tej drodze naprzód. Jeśli natomiast
stoisz w miejscu, to wprawdzie nigdzie się nie zgubisz, ale też donikąd nie
dojdziesz. Jak ćwiczyć się w argumentacji, pokażę ci w rozdziale „Bądź zdolny do
konfliktu i kształtuj swoje relacje”.
 Ty sam jesteś odpowiedzialny za swoje szczęśliwe życie, podobnie
jak rodzice za swoje. Nie jesteś na świecie po to, aby spełniać
oczekiwania bliźnich.

SAMOOBRONA: UCIECZKA, WYCOFANIE I UNIKANIE

TYPOWE SCHEMATY MYŚLOWE: „Jestem zdany na ciebie”, „Jestem słaby”, „Jestem

bezwartościowy”, „Jestem uległy”, „Nie mogę ci zaufać”, „Bycie samemu jest
bezpieczne”, „To mi się nie uda”.
Ucieczka i wycofanie to najlepsze strategie obronne mające na celu uniknięcie
konfrontacji z czymś, czego się obawiamy, bo myślimy, że nie damy rady temu
sprostać. Jak już wielokrotnie wspominałam, stosujemy zazwyczaj wiele strategii,
które w zależności od sytuacji występują w różnych odmianach. W jednej sytuacji
atakujemy, w innej zaś wybieramy ucieczkę – w zależności od tego, jak
oszacujemy szansę na sukces. Do tego strategie obronne, jak atak czy ucieczka, nie
są same w sobie problematyczne, lecz stanowią sensowną i zgodną z naturą reakcję
chroniącą przed niebezpieczeństwem. Problem leży raczej w definiowaniu
niebezpieczeństwa. Im słabsze i podatniejsze na atak czuje się nasze Dziecko
Cienia, tym szybciej oceniamy sytuację jako zagrażającą. Ludzie, którzy nie
doceniają swoich umiejętności, opierając się na swoich schematach myślowych,
mogą chronicznie pozostawać w trybie ucieczki. Uciekają bowiem nie tylko przed
konfrontacją z własnymi lękami i rzekomymi słabościami, ale także przed
konfrontacją z innymi ludźmi, którzy mogliby je dostrzec.
Ludzie broniący się w pierwszym odruchu i reagujący wycofaniem się w swoje
cztery ściany często na podstawie doświadczeń z dzieciństwa uwewnętrznili
schemat myślowy, zgodnie z którym samotność jest najbezpieczniejszym wyborem
w kontaktach międzyludzkich. Kiedy są sami, czują się nie tylko bezpieczni, ale też
są wolni. Poniekąd tylko gdy są sami, mają poczucie, że mogą samodzielnie
podejmować decyzje i zachowywać się zgodnie ze swoją wolą. Gdy w pobliżu
znajdują się inni, uruchamia się wówczas wdrukowany wzorzec z dzieciństwa,
wedle którego muszą spełniać (domniemane) oczekiwania innych (o tym opowiem
szerzej w kolejnym rozdziale).
Nie trzeba zresztą nieuchronnie uciekać w samotność, aby umknąć przed sobą
samym lub/i innymi. Można zanurzyć się w różnych aktywnościach, takich jak
praca, hobby czy internet. Ucieczka w działanie prowadzi do osiągnięcia celu,
jakim jest zepchnięcie głównego problemu na bok. Niekoniecznie osoba stosująca
tę strategię jest świadoma takiego mechanizmu. Ucieczka w inną aktywność
pozwala na wyparcie kryjących się w głębi kłopotów Dziecka Cienia. Bycie
w nieustannym ruchu doskonale umożliwia oderwanie się od poczucia braku wiary
we własne możliwości oraz od lęków Dziecka Cienia. Miliony ludzi nie potrafią
siedzieć spokojnie, ponieważ w ciszy ich negatywne schematy myślowe są dobrze
słyszalne. Stresują więc siebie i swoje otoczenie bezładną bieganiną. Granica
między zdrowym a zaburzonym zachowaniem jest także dość cienka. Oderwanie
od problemu może być bardzo sensowną strategią pozwalającą uwolnić się od
negatywnych emocji. Kiedy jednak właściwy problem odsuwany na bok rośnie od
tego, zamiast maleć, korzystniej jest się zmierzyć z nim bezpośrednio. W tym celu
na początek należy uświadomić sobie istnienie problemu, co stanowi najważniejszy
i podstawowy krok do jego rozwiązania.
W parze z ucieczką i wycofaniem występuje strategia obronna polegająca na
unikaniu. Wszyscy bez wyjątku chętnie unikamy nieprzyjemnych sytuacji czy
czynności. Chodzi tylko o skalę stosowania tej strategii. Korzystamy z niej głównie
w sytuacjach lub przy zadaniach, które wywołują nasz strach czy niechęć. Problem
polega na tym, żeby unikanie nie wzmocniło niechęci czy lęku, lecz raczej je
osłabiło. Zestaw obowiązków, które z powodu niechęci odsuwam od siebie, staje
się coraz większy, co zwrotnie wzmaga moją niechęć. Także strach się potęguje,
kiedy próbuję go ominąć. Unikanie powoduje, że nabieramy coraz głębszego
przekonania, że nie potrafimy poradzić sobie z sytuacją. Z racjonalnego punktu
widzenia unikanie potwierdza tylko nasze uczucie lęku i niechęci. Poza tym
utrudnia zdobycie doświadczenia w przezwyciężaniu trudnej sytuacji. Przecież
jesteśmy szczególnie dumni, kiedy uda nam się – mimo lęku – poradzić sobie
skutecznie z wyzwaniem. Następnym razem boimy się już dużo mniej.
Specjalną formą ucieczki i unikania jest zastygnięcie – osoby stosujące tę
strategię przechodzą w wewnętrzny tryb offline. Ten proces nie jest sterowany
wolą, często odbywa się odruchowo i automatycznie. Ta strategia obronna
wykształca się w pierwszych latach życia, kiedy dziecko nie potrafi jeszcze uciekać
ani się bronić, pozostaje mu więc jedynie możliwość wewnętrznego wycofania się
z kontaktu i nieodczuwania niczego. W języku specjalistycznym nazywa się tę
strategię zaburzeniem dysocjacyjnym.
Takie osoby wyłączają się wewnętrznie, kiedy czują się przeciążone kontaktami
z innymi. Przeciwnik wtedy wyraźnie wyczuwa, że osoba jest psychicznie
niedostępna. Ludzie mający skłonność do zachowań dysocjacyjnych nie potrafią
dobrze oddzielić rzeczywistości zewnętrznej od wewnętrznej. Oznacza to, że
wahania i nastroje innych ludzi biorą mocno do siebie i czują się za nie
odpowiedzialni. Ich anteny są stale nastawione na odbiór, a to może wywoływać
w nich spore napięcie w kontaktach międzyludzkich. Przez swoje nieszczelne
granice szybko czują się przytłoczeni bliskością innych. Chronią się nie tylko przez
wewnętrzne, ale także zewnętrzne wycofanie. Najbezpieczniej czują się
w samotności. Ich wewnętrzne dziecko nauczyło się bowiem, że kontakty z ludźmi
są źródłem stresu. Dzieje się tak albo dlatego, że nie potrafili właściwie się
oddzielić od potrzebującej i słabej matki lub ojca, albo dlatego, że postrzegali
swoich rodziców jako zagrażających. Ludzie (także dorośli), którzy doznali traumy,
często wykazują zachowania dysocjacyjne.

DOBRE STRONY TEJ STRATEGII. Chronienie swojego Dziecka Cienia poprzez

ucieczkę lub wycofanie ma sens wtedy, kiedy czuje się ono przeciążone. W ten
sposób troszczysz się o siebie i odpowiednio zarządzasz swoją siłą.
PIERWSZA POMOC. Nawet jeśli wycofanie bywa dobrą strategią, to częściej
uciekasz raczej przed „upiorami”. Nie musisz się ukrywać. Wyjaśnij swemu
Dziecku Cienia za pomocą ćwiczeń z tej książki, że sobie poradzi i co ważne – że
ma prawo się spierać i bronić. Jeśli zaczniesz bardziej dbać o swoje prawa,
pragnienia i potrzeby, to stwierdzisz, że w kontaktach z innymi ludźmi czujesz się
swobodniejszy i pewniejszy siebie.

Jeśli zaczniesz bardziej dbać o swoje prawa, pragnienia i potrzeby,

to stwierdzisz, że w kontaktach z innymi ludźmi czujesz się
swobodniejszy i pewniejszy siebie.

DYGRESJA: LĘK DZIECKA CIENIA PRZED BLISKOŚCIĄ

I ZAWŁASZCZENIEM

Jeśli dziecko musi się w dużym stopniu podporządkowywać oczekiwaniom

rodziców, to nie potrafi się odpowiednio spierać. Zamiast tego ćwiczy się w tym,
by na czas wysunąć swoje antenki i reagować na nastroje oraz życzenia swoich
rodziców. Szczególnie trudne jest to dla dziecka, któremu rodzice nie przekazują
swoich norm za pomocą surowości i autorytetu, lecz poprzez sygnalizowanie
dziecku, że są rozczarowani, kiedy ono nie zachowuje się zgodnie z ich
życzeniami. Dziecko, którego matka reaguje smutkiem, gdy nie spełnia ono jej
oczekiwań, nie ma szans się od niej oddzielić. Współodczuwa wówczas
z zasmuconą matką, czuje się winne i odpowiedzialne za jej zmartwienie. Dlatego
też „dobrowolnie” robi to, czego chce mama, aby była zadowolona i szczęśliwa.
Dziecko, którego matka reaguje złością, kiedy nie są spełniane jej oczekiwania, ma
większe szanse, że w jego głowie pojawi się myśl „głupia krowa!” i przynajmniej
mentalnie odetnie się od matki.
Często przychodzą do mnie na psychoterapię osoby, które boją się bliskiej
więzi. Mają problemy z wyrażaniem w zdrowy sposób własnego zdania i z tego
powodu szybko czują się zmęczone bliskością partnera. Nierzadko jako dzieci
doświadczyły ze strony któregoś z rodziców – najczęściej matki – bycia
zawłaszczonym. Matka mogła okazywać rozczarowanie, kiedy dziecko wolało
bawić się z przyjaciółmi, niż siedzieć z nią w domu. Weźmy za przykład przypadek
Thomasa (lat 39) – jego matka bardzo cierpiała z powodu ojca, który ją nie
najlepiej traktował i miewał liczne romanse. W związku z tym często była smutna.
Mały Thomas odczuwał silne pragnienie, by biedną mamę pocieszyć, i przez to
coraz częściej wchodził w rolę jej zastępczego partnera, zwłaszcza gdy
wypłakiwała się na jego ramieniu z powodu złego ojca. Mały Thomas zauważył, że
matka lepiej się czuje, kiedy on jest przy niej. Dlatego często rezygnował
z popołudniowych zabaw z przyjaciółmi, aby ją uszczęśliwić. Nie nauczył się więc,
jak w zdrowy sposób odgraniczyć się od matki i pozostawić jej samej
odpowiedzialność za jej osobiste problemy. Wykształcił w sobie schematy
myślowe, które między innymi brzmiały tak: „Nie mogę cię opuścić”, „Jestem
odpowiedzialny za twoje szczęście”, „Muszę zawsze być przy tobie”, „Nie mogę
mieć własnej woli”. Na podstawie tak zaprogramowanego myślenia jako człowiek
dorosły mógł znieść obecność swojej partnerki tylko w ograniczonym zakresie.
Kiedy przebywał ze swoją dziewczyną w jednym pomieszczeniu, szybko doznawał
uczucia utraty siebie. Naprawdę wolny i samodzielny czuł się tylko wtedy, gdy był
sam. Dlatego po chwilach bliskości dystansował się wobec partnerki. Z powodu
stresu, który każdorazowo wywoływała w nim obecność dziewczyny, zmieniły się
także jego uczucia do niej. Początkowe zakochanie przemieniło się w głęboką
wątpliwość, czy dziewczyna jest tą właściwą osobą. Z tego powodu często uciekał
w pracę, a czasem w skoki w bok i romanse, albo zrywał znajomość i szukał kogoś
lepszego. Aż wreszcie się zorientował, że jego bezradne poszukiwanie tej
właściwej osoby nie jest związane z rzekomym brakiem odpowiedniej dziewczyny,
ale raczej z lękiem przed związkiem.
Podczas psychoterapii Thomas pozbył się projekcji swojej matki i dowiedział
się, że nawet będąc w związku, może czuć się wolnym człowiekiem. Musiał się
jednak nauczyć bronić własnego zdania oraz wnosić do związku swoje pragnienia
i potrzeby. Dziecko w nim miało bowiem uwewnętrznione przekonanie, że należy
poddawać się związkom, zamiast je aktywnie współtworzyć. Kiedy Thomas
stopniowo nabierał przekonania, że nie jest zdany tylko na swoją dziewczynę, ale
także ma swoje prawa w związku, zaczynał czerpać radość z bliskości, zamiast
przed nią uciekać.
Jeśli szczególnie interesuje cię temat lęku przed związkiem, możesz więcej
przeczytać o nim w moich książkach Jein! oraz Vom Jein zum Ja!

PRZYPADEK SPECJALNY: UCIECZKA W UZALEŻNIENIE

Jedzenie, picie alkoholu, palenie tytoniu, przyjmowanie narkotyków czy leków

pociesza Dziecko Cienia, które tęskni za schronieniem, poczuciem bezpieczeństwa,
odprężeniem czy nagrodą. Również zakupy, praca, zabawa, seks czy sport mogą
mieć cechy uzależnienia, jeśli służą odsuwaniu na bok trosk i problemów.
Uzależnienie przede wszystkim odnosi się do naszego poczucia zadowolenia.
Narkotyki, czy to w postaci substancji chemicznych, czy określonego zachowania,
powodują uwalnianie dopaminy, substancji chemicznej zwanej hormonem
szczęścia. Poddając się uzależnieniu, usuwamy na bok nieprzyjemne emocje
i wytwarzamy poczucie zadowolenia. Po zażyciu substancji lub po określonym
zachowaniu jesteśmy natychmiast nagradzani, a gdy nie możemy tego uczynić,
pojawiają się nieprzyjemne odczucia w formie zespołu odstawienia. Odczuwanie
przyjemności lub nieprzyjemności jest motorem naszej motywacji i to właśnie z ich
powodu bardzo trudno jest uwolnić się od uzależnienia. Ostatecznie w życiu
zawsze w ten czy inny sposób chodzi o to, aby unikać nieprzyjemności,
a odczuwać zadowolenie. Nieustannie szukamy szczęścia i dlatego jesteśmy
podatni na uzależnienia. Długotrwałe negatywne konsekwencje należą do odległej
przyszłości i dlatego mogą być spokojnie wypierane. Bywa i tak, że osoba
uzależniona odczuwa od razu skutki swojego zachowania, na przykład cierpi na
otłuszczenie wątroby lub bronchit, ale mimo to nie potrafi porzucić swego
uzależnienia, ponieważ wyobrażenie sobie życia bez narkotyku wywołuje w niej
zbyt silny lęk i nieprzyjemne odczucia, a nawet fizyczny ból.
Uzależnienie od substancji chemicznych, na przykład alkoholizm, niektórzy
uznają dziś za chorobę metaboliczną, ponieważ zmienia funkcjonowanie mózgu
i ma bardzo zły wpływ na działanie wolnej woli. Objawy odstawienia mogą być tak
silne, a potrzeba tak duża, że wolna wola zostaje przez nie po prostu złamana.
Niektórzy naukowcy, na przykład Gene M. Heymann, psycholog z Harvard
Medical School, przekonują, że uzależnienie nie jest chorobą, lecz zaburzeniem
wolicjonalnego zachowania (disorder of choice). Najbardziej przekonującym
argumentem jest to, że według badań epidemiologicznych mniej więcej połowa
osób uzależnionych od narkotyków potrafi porzucić nałóg. Tej możliwości nie mają
natomiast osoby, które cierpią na takie choroby metaboliczne jak schizofrenia,
alzheimer czy cukrzyca.
Heymann argumentuje, że uzależnienie jest zachowaniem, którym można
sterować – w przeciwieństwie do mimowolnych zachowań wywoływanych przez
bodźce, jak mrużenie oczu. Następuje ono odruchowo w odpowiedzi na bodziec, na
przykład świetlny. Mrugnięcie okiem zależy natomiast od naszej woli i zarządza
nim struktura mózgu oceniająca następstwa naszego zachowania. Tak więc
mężczyzna ocenia, czy odniesie sukces, jeśli puści oko do kobiety, która mu się
podoba. W tym sensie uzależnienie podlega temu samemu systemowi
motywacyjnemu i decyzyjnemu, który reguluje nasze zachowanie. Za tym
założeniem przemawia także to, że większość osób uzależnionych porzuca nałóg,
jeśli koszty dalszego postępowania w taki sam sposób są zbyt wysokie. Ale zdarza
się też odwrotnie, że uzależnieni nie rezygnują ze swego zachowania, ponieważ
koszty wydają im się większe niż zysk uwolnienia się od nałogu. Cała perfidia
uzależnienia leży w fenomenie, że im dłużej trwa nałóg, tym bardziej alternatywne
sposoby zachowania tracą na atrakcyjności.
Właśnie w przypadku uzależnień powstaje zazwyczaj ogromna rozbieżność
między poglądami wewnętrznego Dorosłego a uczuciami Dziecka Cienia.
Wewnętrzny Dorosły najczęściej dokładnie wie, że jego zachowanie jest szkodliwe
i że powinien go zaprzestać. Ale Dziecko Cienia chce natychmiast (!) dobrze się
poczuć. Oralne nałogi, jak jedzenie, picie czy palenie, wywierają na wewnętrzne
Dziecko niezwykle pocieszający i uspakajający wpływ. Przez głęboko
zakorzenione, a także nieświadome skojarzenia z piersią matki szczególnie dobrze
zaspokajają oralną dziecięcą potrzebę bycia karmionym, potrzebę bezpieczeństwa
i opieki. W nałogi popada zarówno Dziecko Cienia, które szuka pociechy
i oderwania, jak i Dziecko Słońca pragnące zabawy, przygody i ekscytacji. Dlatego
w uzależnienie popadają nie tylko osoby, które szukają ulgi w swoich
zmartwieniach czy oderwania się od swoich problemów, ale także ci, którzy pragną
kopa, przyjemności, przygody. Szkopuł w tym, że wewnętrzne dziecko z natury
skłania się ku ekscesom, chce zawsze robić to, co jest dla niego najprzyjemniejsze.
Niestety te przyjemności mogą zostać skanalizowane w nałóg, ponieważ w wyniku
uwarunkowania przyzwyczajeń i działania mózgu osoba uzależniona traci kontrolę
nad swoim zachowaniem. Najgorsze w uzależnieniu jest to, że im dłużej się ono
utrzymuje, tym mniej nadziei na wyjście z niego ma osoba uzależniona. Nawet
wewnętrzny Dorosły zaczyna w którejś chwili myśleć: „Nie dam sobie z tym rady”.
Wyjście z nałogu udaje się najczęściej wtedy, gdy odroczona w czasie nagroda
jest w odczuciu Dziecka Cienia bardziej atrakcyjna niż natychmiastowa
gratyfikacja. Osoby uzależnione od narkotyków często porzucają nałóg, kiedy
w ich życiu następuje pozytywny przełom, kiedy znajdą nową pracę lub spotkają
nową miłość. Dlatego wiele programów odwykowych opiera się na zasadzie
minimalizowania szybkiego nagradzania i zwiększania atrakcyjności celów
długoterminowych. Dużo palaczy rzuciło nałóg z powodu wprowadzenia zakazu
palenia w miejscach publicznych, ponieważ chwilowa przyjemność została
znacznie ograniczona perspektywą stania w zimnie i deszczu przed drzwiami.
Według mnie decydującą rolę w porzuceniu nałogu odgrywa motywacja do zmiany
zachowania. Chodzi o to, by dopuścić strach przed przewidywanymi w odległej
przyszłości konsekwencjami, zamiast go wypierać, oraz aby antycypować radość
i ulgę, które się pojawią, gdy uda się uwolnić od nałogu. W rozdziale „Dygresja:
zasoby strategiczne przeciw uzależnieniu” przedstawię jeszcze kilka pomysłów,
dzięki którym możesz zmotywować swoje wewnętrzne Dziecko i wewnętrznego
Dorosłego do wyjścia z nałogu.

DOBRE STRONY TEJ STRATEGII. Większość nałogów sprawia nieziemską

przyjemność, kiedy się w nie popada. Picie alkoholu, palenie czy jedzenie daje
kopa i wyzwala wiele przyjemnych doznań. W gruncie rzeczy chodzi ci o to, żeby
się dobrze czuć.

PIERWSZA POMOC. Problem w tym, że za większość nałogów trzeba płacić wysoką

cenę, co wywołuje poczucie winy, które ciągnie cię w dół. Tkwisz w rozdarciu –
z jednej strony jest nałóg, który przynajmniej chwilowo daje ci poczucie szczęścia,
z drugiej strach przed jego konsekwencjami. Na początek musisz odnaleźć po
prostu zrozumienie dla siebie i swego uzależnienia. Wystarczy, że cierpisz
z powodu nałogu, nie musisz już dodatkowo zadręczać się oskarżeniami. Twoje
Dziecko Cienia jest w potrzebie, oczekuje twojej troskliwej uwagi.

SAMOOBRONA: NARCYZM

SCHEMATY MYŚLOWE: „Jestem bezwartościowy”, „Jestem nikim”, „Jestem kupą

gnoju”, „Jestem nieudacznikiem”, „Nie mam prawa nic czuć”, „Muszę wszystko
robić sam”, „Nigdy nie będę syty”.
Według greckiego mitu piękny młodzieniec Narcyz zobaczył swoje odbicie
w tafli spokojnej wody i zakochał się w sobie. Przez resztę życia cierpiał z powodu
niespełnionej miłości. Narcyzem jest więc człowiek, który z miłości do samego
siebie uważa się za kogoś wspaniałego i ważnego. W rzeczywistości demonstracja
wielkości i nieomylności stanowi strategię obronną, którą nieświadomie w sobie
wykształca, by jak najrzadziej czuć swoje zranione Dziecko Cienia.
Ludzie, którzy rozwinęli osobowość narcystyczną, wcześnie się nauczyli,
wytwarzając swoje drugie Ja, wypierać Dziecko Cienia, które czuje się
bezwartościowe i żałosne. Osoba narcystyczna wykształca Ja idealne poprzez
próbę wyróżniania się ponad przeciętność. Narcyz niesamowicie się wysila, by być
kimś wyjątkowym, ponieważ jego Dziecko Cienia czuje się dokładnie przeciwnie.
By trzymać je w szachu, dąży zatem do niesamowitych osiągnięć, władzy, bycia
pięknym, do sukcesów i uznania. Narcyzm składa się z całej gamy strategii
obronnych. Niestety należy do nich w szczególności strategia pomniejszania
wartości innych ludzi. Osoby narcystyczne mają wdrukowaną umiejętność
wyczuwania ludzkich słabości, którą werbalizują w postaci zażartej krytyki. Nie
potrafią znieść swoich mankamentów, dlatego nie znoszą ich u innych.
Koncentrując się na cudzych słabościach, tracą z pola widzenia własne
niedoskonałości. Krytykując innych, wyzwalają w nich te uczucia, których sami nie
chcą doświadczać – głęboką niepewność siebie i niskie poczucie własnej wartości.
U osób narcystycznych syndrom przekształcenia się ofiary w sprawcę jest
szczególnie wyraźnie widoczny.
Niektórzy wybierają z kolei przeciwną strategię, aby się dowartościować.
Idealizują ludzi, którzy są z nimi blisko związani. Przechwalają się swoim
wspaniałym partnerem, cudownymi dziećmi i wysoko postawionymi przyjaciółmi.
Często robią obie rzeczy – idealizują i umniejszają czyjąś wartość. Nierzadko
najpierw idealizują nową znajomość lub nową miłość, aby potem ją umniejszyć
i porzucić.
Niezależnie od tego, czy narcyz skłania się ku idealizacji czy też umniejszaniu
czyjejś wartości, zawsze bardzo chętnie przechwala się swoimi umiejętnościami,
stanem posiadania i różnymi przedsięwzięciami, przy czym nie zawsze robi to przy
wtórze fanfar. Są też ciche osoby narcystyczne, często intelektualiści, którzy
spokojnym głosem prezentują swoją wyższość i wyjątkowość.
Ludzie narcystyczni mają też dobre cechy. Potrafią być niezwykle szarmanccy,
uprzejmi i interesujący. Niektórzy z nich to charyzmatyczne osobowości. Dążenie
do sukcesu pozwala im daleko zajść w życiu zawodowym i cieszyć się dużym
poważaniem. Ich starania, by być kimś szczególnym, przynoszą nieraz owoce. To
właśnie potrafi zauroczyć inne osoby narcystyczne, ale także ludzi, którzy
wykazują się niezależnością. Gdy dwie osoby narcystyczne wchodzą w związek,
przypomina on jazdę kolejką górską naznaczoną cierpieniem i wzajemnymi
ranieniem się. Z kolei gdy partner osoby narcystycznej ma naturę zależną, wówczas
nie stawia większego oporu werbalnym atakom narcyza i pilnie stara się spełniać
jego oczekiwania. Pomysł partnera, by zawsze zachowywać się grzecznie, a tym
samym zmienić zachowanie narcyza, jest z góry skazany na porażkę ze względu na
zniekształcenia w postrzeganiu osoby narcystycznej. To zaburzenie procesu
postrzegania wynika z głębokiego maskowania własnych słabości połączonego
z przerysowanym i wyolbrzymionym postrzeganiem niewielkich i często
pozornych słabości partnera. Kiedy narcyz zaczyna tak funkcjonować, wówczas
jego perspektywa zawęża się na przykład tylko do dostrzegania trochę za długiego
nosa partnerki, podczas gdy wszystkie jej zalety znikają mu z oczu. Ta
domniemana słabość wzbudza niesamowitą wściekłość narcyza, ponieważ jego
partnerka powinna służyć dowartościowaniu jego samego. Musi więc być idealna,
dokładnie tak jak on.
W konfrontacji z osobą narcystyczną, widzącą tylko słabości drugiej strony
partner nie ma szans. Zależni partnerzy sądzą jednak, że gdyby tylko byli lepsi
i ładniejsi, narcyz byłby z nich zadowolony. To typowy i mylny sposób
wnioskowania Dziecka Cienia, który ujawnia się nie tylko u osób pozostających
w relacjach z osobą o strukturze osobowości narcystycznej. Na wielu ludzi każda
krytyka działa deprymująco, szczególnie gdy jest niesprawiedliwa i nieadekwatna.
Takie osoby na podstawie swoich wewnętrznych wdrukowanych wzorców zawsze
czują się winne i niewystarczająco dobre. Czasami jednak wewnętrzny Dorosły
takiej osoby dawno zauważył, że jego partner jest narcyzem, który wciąż
niesprawiedliwie umniejsza jego wartość. Mimo to Dziecko Cienia nie doszło
jeszcze do tego wniosku i pozostaje przekonane o swojej niskiej wartości, która
przez krytykę osoby narcystycznej jeszcze się zmniejsza. Aby się uleczyć, Dziecko
Cienia chce koniecznie zdobyć uznanie narcyza i czyni usilne starania, aby mu się
przypodobać. Narcyz pozostaje jednak taki, jaki jest. Osoba od niego uzależniona
czuje się więc bezradna i bezwolna, co jeszcze bardziej wzmacnia odczuwaną przez
nią zależność. Przypomina to błędne koło.
Ekstremalna ambicja oraz dążenie do władzy sprawiają, że osoby
o narcystycznej osobowości są zazwyczaj nielubianymi kolegami i przełożonymi.
Dodatkowo kontakt z nimi komplikuje łatwość, z jaką potrafią się obrazić. Osobom
postronnym trudno pojąć, dlaczego narcyz czuje się urażony z błahej przyczyny,
choć pewnym siebie zachowaniem nie sprawia wrażenia osoby tak wrażliwej.
W rzeczywistości głęboko niepewne i urażone Dziecko Cienia osoby narcystycznej
nie popada w smutek, gdy czuje się obrażone, tylko w straszliwą wściekłość. Złość
i uraza należą do przewodnich emocji narcystycznych ludzi. Mogą oni też miewać
ciężkie stany depresyjne, kiedy strategia dążenia do sukcesu zawiedzie
i doświadczą osobistej porażki. Ich Dziecko Cienia popada wówczas w głębokie
zwątpienie, ponieważ w całej pełni odczuwa swoją porażkę i niedociągnięcia. Aby
je chronić, Dorosły wykorzystuje swoje stare strategie obronne. Czasami jednak
cierpienie jest tak duże, że człowiek popełnia samobójstwo albo udaje się na
psychoterapię. W sprzyjających okolicznościach uczy się wówczas, jak
zaakceptować swoje Dziecko Cienia i je pocieszyć, tak żeby poczuło się rozumiane
i wartościowe bez konieczności osiągania czegoś wyjątkowego.
Narcyzm jest strategią obronną, którą stosuje każdy – to, czy nazwiemy kogoś
narcyzem, zależy jedynie od natężenia zachowania, o którym powiemy, że jest
narcystyczne. W rzeczywistości wszyscy stosujemy omówione wcześniej strategie
– chcemy być możliwie dobrze postrzegani i z tego powodu zdarza nam się
czasem umniejszać wartość innych ludzi. Lubimy się trochę przechwalać i nie
jesteśmy wolni od ambicji zdobywania prestiżu. Niejednokrotnie zawęża nam się
postrzeganie polegające na wyłapywaniu słabości innych ludzi i czasem zdarza
nam się wstydzić za naszego partnera. Staramy się raczej nie doświadczać uczuć
Dziecka Cienia i ukrywać nasze słabości. W odpowiedzi na krytykę i odrzucenie
reagujemy urazą.
DOBRE STRONY TEJ STRATEGII. Dokładasz wielu starań, by mieć osiągnięcia
i świetnie się prezentować. To wymaga wyjątkowo dużo siły i zabiegów.
Prawdopodobnie odniosłeś wiele sukcesów, z których możesz być dumny.

PIERWSZA POMOC. Twoja strategia obronna kosztuje cię wiele energii i nieustannie
prowadzi do spięć z innymi ludźmi. Uświadom sobie, że wszystkie twoje wysiłki,
by być kimś wyjątkowym, nie działają uzdrawiająco na twoje Dziecko Cienia.
Możesz je wyleczyć tylko wtedy, kiedy je zaakceptujesz i zatroszczysz się o nie.
Przestań więc walczyć ze swoimi domniemanymi słabościami i zaakceptuj fakt, że
jesteś po prostu człowiekiem takim jak inni. Dopiero wtedy będziesz mógł się
odprężyć – być może po raz pierwszy w życiu.

Przestań więc walczyć ze swoimi domniemanymi słabościami

i zaakceptuj fakt, że jesteś po prostu człowiekiem takim jak inni.
Dopiero wtedy będziesz mógł się odprężyć – być może po raz
pierwszy w życiu.

SAMOOBRONA: KAMUFLAŻ, ODGRYWANIE RÓL,

KŁAMANIE

SCHEMATY MYŚLOWE: „Nie mogę być sobą”, „Muszę się dopasować”, „Jestem
zły”, „Nie nadaję się do niczego”, „Nikt mnie nie kocha”, „Jestem
bezwartościowy”.
Każdy człowiek mniej lub bardziej przestrzega społecznych norm i zasad oraz
stara się do nich dopasować. W codziennym obcowaniu z innymi istnieje cała masa
społecznych rytuałów, za którymi bez dłuższego zastanawiania się podążamy. Nie
możemy oraz nie chcemy cały czas i przy wszystkich zachowywać się otwarcie
i autentycznie. Pewna powściągliwość, a także maskowanie się są zdrową strategią
obronną, naturalną i społecznie akceptowalną. Niektórzy ludzie jednak bezustannie
odgrywają swoje role i ukrywają się za jakąś maską. Szczególnie osoby, które mają
słaby dostęp do swoich uczuć i swego Dziecka Cienia, często postrzegają siebie
w kontaktach z innymi jako osoby opancerzone. Mój klient, który miał taki
problem, wyjaśnił mi, że kiedy rano idzie do pracy, myśli o sobie: „Człowiek
w garniturze idzie do pracy”. Mężczyzna ten prawie nic nie czuł w stosunku do tej
postaci i określał siebie jako odtwórcę roli człowieka. Jego Dziecko Cienia było
skupione tylko na tym, by się dopasować i spełniać oczekiwania innych ludzi.
Często osoby stosujące tę strategię mówią o sobie, że w kontaktach
międzyludzkich po prostu funkcjonują. Odtwarzają program zachowania
polegający na odgrywaniu roli, ukrywaniu się za maską. Nie mają zaufania do
bycia autentycznymi. Ich lęk przed odrzuceniem i byciem zaatakowanym przez
innych jest ogromny. Mimo to często nie sprawiają z zewnątrz wrażenia osoby
niepewnej.
Także ludzie, którzy mają lepszy kontakt ze sobą i swoimi emocjami niż wyżej
opisani, sądzą, że w towarzystwie innych ludzi muszą odgrywać określoną rolę.
Ukrywają swoje własne potrzeby i dostosowują się do pragnień innych osób.
Niektórzy nie wychodzą z domu, kiedy mają zły dzień. Czują się wtedy zbyt słabi,
a chcą pokazywać światu jedynie swoje mocne i pozytywne strony. Strategia ta
w sporym zakresie krzyżuje się ze strategią dążenia do harmonii i perfekcji.
Ludzie, którzy z domu wychodzą tylko w kamuflażu, odczuwają swoje
przebranie jako obciążające i męczące. Ale ich strach przed odrzuceniem, w razie
gdyby bardziej się odsłonili, jest silniejszy niż uczucie przytłoczenia kamuflażem.
Ich Dziecko Cienia jest nastawione na maskowanie się i dopasowywanie. Wiele
osób nie ma odwagi być autentycznym nawet przy swoim partnerze. Sądzą, że
muszą jakąś część siebie ukrywać. Chcą pokazywać partnerowi, na ile to możliwe,
tylko tę reprezentacyjną część siebie. Myślą, że gdyby byli autentyczni i obstawali
przy swoich potrzebach i pragnieniach, wówczas byłoby to obciążające dla ich
związku. A jest dokładnie przeciwnie – to autentyczność sprawia, że związek jest
ciekawy i żywy. Niektóre relacje sztywnieją właśnie z powodu odgrywania ról.
Przyczynia się do tego wysoki poziom lęku osoby zainteresowanej. Z powodu
silnej presji dopasowywania się tacy ludzie nie formułują swoich potrzeb. Na
dłuższą metę rozwija się w nich poczucie, że w związku nie otrzymują tego, czego
chcą, co wzbudza frustrację, która zżera ich od środka z powodu obawy przed
konfliktem. W ten sposób gromadzi się w nich coraz więcej zimnej złości, która
może również ochłodzić uczucia do partnera. Związek staje się skostniały i pusty.
Przestaje w nim iskrzyć i związek powoli się kończy. Do tego czasu najczęściej nie
pada żadne złe słowo.
Ludzie, którzy bardzo mocno się dopasowują i odgrywają jakąś rolę, nie mogą
jednocześnie być szczerzy. Do tego musieliby porzucić swoje strategie obronne
i zacząć wyrażać własne potrzeby i zdanie. Nawet jeśli nie kłamią aktywnie, to
często innym osobom pozostającym z nimi w relacji trudno rozpoznać, na czym
stoją. Kiedy więc osoby stosujące tę strategię obronną wycofują się
z przyjacielskiej lub partnerskiej relacji bez podania przyczyn, nie jest to do końca
w porządku. Podobnie nie jest fair, gdy partnerowi na zakończenie związku
wystawiają coś w rodzaju rachunku, podczas gdy w czasie trwania relacji czy
przyjaźni rzadko się na cokolwiek uskarżali. W tym kontekście często jestem
zaskoczona, z jaką determinacją niektórzy ludzie uważający się za szczerych
i uczciwych odżegnują się od otwartej rozmowy ze swoim partnerem czy dobrą
przyjaciółką.

DOBRE STRONY TEJ STRATEGII. Robisz wszystko, co w twojej mocy, by być

lubianym i podziwianym. Niezwykle się starasz, by pokazywać tylko swoje dobre
strony. Masz duże umiejętności dopasowania się i panowania nad sobą.

PIERWSZA POMOC. Twoje Dziecko Cienia jest dość zniechęcone. Sądzi, że musi
w jakiś sposób być inne, niż jest, by je kochano. Powiedz mu, że to nonsens. Twój
wewnętrzny Dorosły powinien traktować Dziecko Cienia ze szczególną miłością
i życzliwością, aby wreszcie odważyło się w sposób bardziej otwarty pokazać
siebie. Ćwicz w jakichś drobnych sytuacjach, jak bardziej obstawać przy swoim
zdaniu i swoich potrzebach. Będziesz zaskoczony, jak dobrze zostanie to przyjęte
przez innych ludzi.
To był krótki przegląd najważniejszych strategii obronnych. Jak pisałam na
początku, ważne jest, abyś rozpoznał swoje indywidualne strategie, choć być może
nie wszystkie zostały tu przedstawione. Chcę wyjaśnić, że to strategie obronne są
właściwymi przyczynami naszych problemów. Dlatego przygotowałam poniższe
ćwiczenie.

Ćwiczenie: znajdź swoje osobiste strategie obronne

Może się tak zdarzyć, że twoje strategie obronne zmieniają się w zależności od
dziedziny życia. Na przykład w życiu zawodowym chronisz się przed krytyką,
możliwie perfekcyjnie wykonując wszelkie zadania, podczas gdy w życiu prywatnym
nagminnie wywołujesz kłótnie i jesteś jędzowaty. Często okazuje się jednak, że
mamy swoje typowe strategie obronne, które stosujemy zasadniczo w przypadku
wszystkich trudnych sytuacji i problemów. Tak więc ludzie ze skłonnością do
dążenia do perfekcji z reguły stosują tę strategię we wszystkich obszarach swego
życia. Inni z kolei na większość problemów reagują wycofaniem i unikaniem.
Dlatego też nasze strategie obronne i strategie innych ludzi postrzegamy często
jako cechy osobowości. Kiedy ktoś na przykład chroni się przez wycofanie
i odgrywanie ról, mówimy o nim, że jest zamknięty w sobie. Również narcystyczna
strategia obronna jest często kojarzona z cechami osobowości osoby ją stosującej.
Większość ludzi posługuje się jednym lub kilkoma schematami myślowymi, które są
jakąś strategią obronną, na przykład: „Zawsze muszę być miły i grzeczny” albo „Nie
wolno mi popełniać błędów”.
Aby szybko rozpoznać swoje najważniejsze strategie obronne, spróbuj przypomnieć
sobie po prostu dwie lub trzy sytuacje z ostatnich tygodni, w których poczułeś się
nieprzyjemnie i pomyślałeś „Mam problem”. To może być konflikt w pracy, sytuacja
z twoją partnerką, która cię zdenerwowała, rozzłościła albo wytrąciła z równowagi.
Podczas tego pamięciowego ćwiczenia szybko zauważysz, które sytuacje są dla
ciebie typowe i zawsze sprawiają ci trudności. Na ich podstawie możesz zobaczyć
całkiem wyraźnie swoje strategie obronne. Czy przechodzisz do ataku? Czy się
wycofujesz? A może się dopasowujesz?
Zanotuj, proszę, w okolicy stóp dziecięcego szablonu swoje osobiste strategie (zob.
ilustrację na drugiej stronie okładki). Sformułuj je w formie pełnych zdań i możliwie
konkretnie. Nie pisz więc „wycofanie”, ale raczej: „Schodzę konfliktom z drogi”. Albo:
„Owijam w bawełnę i ukrywam własne zdanie”. Albo: „Szukam ucieczki
w internecie”. Strategie obronne zazwyczaj można opisać przez przywołanie
konkretnych sposobów postępowania. Są częścią naszego zachowania. Dlatego
sformułuj swoje indywidualne strategie obronne na przykład tak: „Idę do warsztatu,
żeby pomajsterkować przy samochodzie”, „Idę na zakupy”, „Wymyślam
niestworzone historie, kłamię”.
Kiedy zapisałeś swoje strategie obronne na szablonie, masz przed sobą tę część
twojego psychicznego programu, który nieustannie przynosi ci problemy: twoje
Dziecko Cienia.

DZIECKO CIENIA ZAWSZE TU JEST

Jak już powiedziałam, wszystkie problemy, które nas spotykają i w których mamy
swój udział, możemy złożyć na karb Dziecka Cienia. Niczego więcej właściwie nie
ma. Zawsze chodzi tylko o pewne tematy i ich wariacje. Oczywiście większości
ludzi trudno w to uwierzyć. Faktycznie niełatwo jest zrozumieć, że za naszymi
pozornie tak różnymi i pozornie skomplikowanymi problemami w większości
przypadków ukrywa się Dziecko Cienia ze swoimi prostymi schematami
myślowymi. Doświadczam tego nieustannie z moimi klientami.
Na przykład Billy (lat 27) przychodzi na dziesiątą sesję terapeutyczną
i opowiada mi o swoim problemie, który miała ze swoją najlepszą przyjaciółką
w minionym tygodniu. Kiedy mówię, że wszystko to przecież znajduje się na jej
dziecięcym szablonie, reaguje zdziwieniem. Przechodzimy więc raz jeszcze przez
jej schematy myślowe i strategie obronne i nagle spadają jej klapki z oczu
(znowu!), że właściwie zawsze w jej zachowaniu chodzi o wariację tego samego
tematu. Billy, ze względu na poczucie niższości swojego Dziecka Cienia, które
objawia się schematem myślowym „Nie nadaję się do niczego”, czuje się urażona
już przy najmniejszej krytyce i reaguje na nią wycofaniem.

Wszystkie problemy, które nas spotykają i w których mamy swój

udział, możemy złożyć na karb Dziecka Cienia.
Niczego więcej właściwie nie ma.

Nawet jeśli zawrę znajomość z moim Dzieckiem Cienia, z łatwością mogę

o nim w życiu codziennym zapomnieć i wtedy nie przyłapię się na działaniu
według starego wzorca. Kiedy sami siebie spuszczamy z oczu, wówczas znowu
wpadamy we własne projekcje.

JESTEŚ KONSTRUKTOREM SWOJEJ RZECZYWISTOŚCI

Kiedy porzucasz swój wdrukowany program z dzieciństwa, czyli chcesz być

szczęśliwszy, musisz zrozumieć, że to ty z pomocą swego Dziecka Cienia i jego
schematów myślowych konstruujesz własną rzeczywistość. To znaczy, że
wszystkie twoje problemy – poza tymi, które są zdarzeniami czysto losowymi –
wynikają z subiektywnego procesu postrzegania samego siebie i otoczenia. Musisz
tylko zrozumieć, że jesteś wolny w kształtowaniu swego postrzegania, swoich myśli
i uczuć. Przypuszczalnie mi nie wierzysz. Jesteśmy bowiem od małego
przyzwyczajani, że istnieje tylko jedna nasza rzeczywistość. Dlatego uświadomię
ci teraz, jak dalece twoje schematy myślowe wpływają na twoje uczucia i jak
dalece twoje strategie obronne przenikają twoje codzienne życie.
Przyczyną tak głębokiego oddziaływania wdrukowanych wzorców z naszego
dzieciństwa, które działają jak subiektywne okulary, jest fakt, że nasz mózg uczy
się w procesie warunkowania. Im częściej mamy jakąś myśl, zachowujemy się
w określony sposób czy czujemy jakąś emocję, tym staje się prawdziwsza i silniej
odciska swoje piętno na neuronalnej reakcji bodziec-reakcja w naszym mózgu,
w naszej świadomości. Sieci neuronalne w naszym mózgu przez nawykowe
powtórzenia myśli, zachowań czy emocji stają się częścią poszerzającej się głównej
sieci informacyjnej, podczas gdy alternatywne myśli, uczucia czy zachowania
w najlepszym razie są do osiągnięcia na małych, bocznych ścieżkach dostępu.
Podsumowując, ty sam konstruujesz własną rzeczywistość, a proces ten
przebiega automatycznie i nieświadomie, póki go nie zauważysz. Dopiero kiedy go
dostrzeżesz, jesteś w stanie zmienić swoją rzeczywistość i idące z nią w parze
myśli, emocje i zachowania. To nie ezoteryka, tylko aktualny stan badań nad
mózgiem. Jak przeprowadzić te zmiany i jak kształtować swoją rzeczywistości
w sposób konstruktywny i właściwy, opowiem w kolejnych rozdziałach. Zanim
jednak przejdziemy do Dziecka Słońca i jego zasobów strategicznych, zechciejmy
najpierw zaakceptować nasze biedne i skrzywdzone Dziecko Cienia, pocieszyć je,
a może nawet uleczyć.
Dodatkowo do podanych niżej ćwiczeń w kolejnych rozdziałach możesz pobrać
sobie ćwiczenie medytacyjne Trans Dziecka Cienia.
 ULECZ SWOJE DZIECKO CIENIA

Większość kłopotów w naszym życiu wiąże się z troską, by nie podejmować złych
decyzji i nie popełniać błędów. Istnieje w nas silne dążenie do bycia w porządku
i właściwego postępowania. Z trudem wybaczamy sobie błędy. Wielu ludzi
niepokoi się nie tylko źle podjętymi decyzjami, ale także wydaje im się, że to
w nich samych tkwi jakiś błąd. Mają podświadome poczucie, że nie są
wystarczająco dobrzy i w jakimś sensie powinni być inni, niż są. To uczucie
wypływa z Dziecka Cienia i jego negatywnych schematów myślowych. Biedne
dziecko. Przebywa w cieniu i sądzi, że jest złe. Czuje się przez dużych (czytaj:
przez wewnętrznego Dorosłego) nierozumiane i odrzucane. Podobnie jak być może
kiedyś czuło się nierozumiane przez mamę i tatę (i/albo inne dzieci). Im mniej
czuje się akceptowane i przyjmowane, tym gorzej się miewa. Najwyższy czas, żeby
wreszcie znalazło u ciebie pociechę i zrozumienie.
W kolejnych rozdziałach chciałabym przedstawić kilka ćwiczeń, które pomogą
ci uleczyć twoje Dziecko Cienia, a w każdym razie je pocieszyć. Jak wspomniałam,
niezwykle ważne jest to, żebyście wspólnie ze swoim wewnętrznym Dorosłym
pamiętali, że wszystkie te nieprzyjemne żałosne myśli i uczucia są jedynie
wynikiem twoich wdrukowanych w dzieciństwie wzorców i nie są prawdziwe.
Możesz mi teraz jeszcze nie do końca wierzyć, ale dołożę wszelkich starań, aby ci
to wyjaśnić w trakcie lektury tej książki.
Wiemy już, że z powodu naszego Dziecka Cienia i jego strategii obronnych
ranimy samych siebie, a czasem również innych. Dlatego jest niezwykle ważne,
żebyśmy oddzielili od siebie nasze Dziecko Cienia i Dorosłego, żebyśmy lepiej
kierowali swoim zachowaniem. Do tego konieczne jest, abyśmy się ciągle
przyłapywali na tym, kiedy nasze uczucia i postępowanie pochodzą od Dziecka
Cienia. Dopiero kiedy to robimy, wychodzimy z trybu Dziecka Cienia
i przełączamy się na tryb Ja-dorosłego. W poniższych ćwiczeniach chodzi więc
głównie o regulację naszego postrzegania, myślenia i naszych emocji. Inaczej
mówiąc, o odpowiedzialne zarządzanie samym sobą, self-management.
Ważne jest, abyś ty sam przejął odpowiedzialność za proces zmiany, co
oznacza, że będziesz wykonywał ćwiczenia i stosował je w życiu codziennym. Im
częściej będziesz je robił, tym więcej nowych programów i dobrych uczuć zostanie
wdrukowanych w twoim mózgu. To jest jak z nauką tańca – na początku musisz
się bardzo koncentrować i wszystko idzie mozolnie. Z czasem w pamięci twojego
ciała pozostaje coraz więcej ruchów, aż w końcu cały taniec przebiega
automatycznie.

Ćwiczenie: znajdź wewnętrznego pomocnika

Na jednym z moich seminariów uczestnik opowiadał, że trudno mu samemu

poradzić sobie ze wszystkim. Chciałby, aby w niektórych trudnych sytuacjach ktoś
przy nim był. Na to moja dobra przyjaciółka i kotrenerka Katrin odparła, że wcale nie
musi sam mierzyć się z trudnymi sytuacjami. Potem opowiedziała mu o swojej
przyjaciółce Rahmée, która urodziła się w Kamerunie i jako mała dziewczynka
przeprowadziła się z rodziną do Niemiec. Dziś jest odnoszącą sukcesy
biznesmenką. Kiedy przystępuje do negocjacji ze swoimi niemieckimi czy
zagranicznymi partnerami biznesowymi, nigdy nie robi tego sama. Stoją za nią jej
babcia, głowa rodziny, jej dziadek, najstarszy z rodu, i jej wujek, znachor w jej
rodzinnej wiosce. To wyobrażenie daje jej siłę, której potrzebuje, by się wewnętrznie
uzbroić przeciw uprzedzeniom, które niestety z powodu koloru jej skóry pojawiają
się u niektórych partnerów biznesowych.
To samowzmocnienie uważam za niezwykle przekonujące i czarodziejskie
jednocześnie, dlatego chcę je tu przekazać dalej. Znajdź także swojego
wewnętrznego pomocnika i osobę wspierającą, która w trudnych sytuacjach będzie
stała obok ciebie. Być może będzie to jedna osoba albo cała grupa, jak u Rahmée.
Możesz sobie wyobrażać całkiem realną osobę, nawet jeśli już nie żyje. Możesz też
przywoływać na pomoc fantastyczne postaci, jak wróżka z bajki czy superman.
Niech twój pomocnik wyskoczy po prostu z twojej wyobraźni. Być może w różnych
sytuacjach potrzebujesz różnych pomocników – zgodnie z ich kompetencjami
i twoimi potrzebami.

Znajdź także swojego wewnętrznego pomocnika i osobę

wspierającą, która w trudnych sytuacjach będzie stała obok ciebie.

Zawsze kiedy potrzebujesz wsparcia, wyobraź sobie, że są przy tobie i ci

towarzyszą. To dotyczy oczywiście także poniższych ćwiczeń.

Ćwiczenie: wzmocnij swoje Ja-dorosłe

Aby uleczyć swoje Dziecko Cienia, potrzebujesz silnego i dającego oparcie

wewnętrznego Dorosłego. Dorosły powinien rozumieć, że negatywne schematy
myślowe są jedynie rezultatem zaprogramowanych w dzieciństwie wzorców. Nasz
rozsądny rozum wyposażony jest w umiejętność logicznego argumentowania.
Argumenty są ważnym rusztowaniem, dzięki któremu możemy się wzmocnić
i nabrać pewności siebie. Będę o tym jeszcze wspominać w tej książce. Najpierw
podam kilka argumentów czy też faktów, które musisz mieć w pamięci, aby odrobinę
oddzielić twoje Dziecko Cienia od twojego Ja-dorosłego:
• Żadne dziecko nie przychodzi na świat złe. Dzieci nie mogą być złymi ludźmi.
• Dzieci mogą działać na nerwy i być męczące, ale to nie zmienia ich wartości. To
rodzice muszą odpowiedzialnie podjąć decyzję – zanim staną się rodzicami –
że każdy rodzicielski stres biorą na siebie.
• Dzieci wręcz muszą denerwować. Są przecież właściwie bezsilne i potrzebują
jakiegoś sposobu, by zmusić rodziców do zaspokajania ich potrzeb. Ich program
brzmi przecież: Przeżyć! Urosnąć! Wszystkiego się nauczyć!
 • Kiedy rodzice są przeciążeni obowiązkami rodzicielskimi, powinni szukać
pomocy. Dzieci nie są tu niczemu winne.
• Dziecko ma prawo do tego, by jego potrzeby biologiczne i psychiczne były
zaspokajane. Za to są odpowiedzialni rodzice.
• Emocje i potrzeby są z gruntu sprawą normalną i prawidłową, nawet gdy dziecko
musi się nauczyć, że nie każda emocja czy potrzeba może być wyrażona
w każdej chwili.
• Zadaniem rodziców jest rozumienie potrzeb i emocji swoich dzieci. Dziecko nie
ponosi natomiast odpowiedzialności za rozumienie uczuć rodziców i spełnienie
ich potrzeb.
• Zadaniem rodziców jest kochanie własnego dziecka i pokazywanie mu, że jest
mile widziane na świecie. Zadaniem dziecka nie jest zachowywanie się w taki
sposób, by zasłużyć na miłość rodziców.
• Wiele spraw, które uważa się za męczące przy dzieciach (różne zainteresowania,
forsowanie swojego zdania itp.), u dorosłych uznaje się za absolutnie dobre
i ważne. Zadaniem rodziców jest także znoszenie tych zachowań i kierowanie
ich na odpowiednie tory. Kto je po prostu tłumi, wystawia sobie najgorsze
świadectwo.

Na podstawie swoich osobistych doświadczeń i indywidualnych schematów

myślowych zastanów się, które z tych sytuacji dotyczą ciebie. Poćwicz się
w argumentacji. Jak wspominałam, argumenty dają naszemu wewnętrznemu
Dorosłemu siłę i oparcie.
Dobra rada: spróbuj się przyzwyczaić do tego, że kiedy o sobie mówisz lub myślisz,
dystansujesz się nieco wobec swojego problemu, unikając konsekwentnie myślenia
w następujący sposób: „Boję się zostać odrzucony, porzucony, wyszydzony itd.”.
Zamiast tego myśl: „Moje Dziecko Cienia boi się zostać”. Ćwiczę to bardzo często
z moimi klientami, i to rzeczywiście pomaga w wytworzeniu niewielkiego dystansu
między osobą a jej problemem. To sformułowanie utrudnia po prostu całkowitą
identyfikację z Dzieckiem Cienia.
Ćwiczenie: zaakceptowanie Dziecka Cienia

Psychologiczna zasada mówi, że im więcej stresu i trudności doświadczamy, tym

bardziej walczymy sami z sobą. Wielu ludzi znajduje się w stanie stałej walki ze
sobą. Jest to męczące i bezowocne. Samoakceptacja jest warunkiem koniecznym
do odprężenia się i owocnego rozwoju. Ale żeby uniknąć nieporozumień,
wyjaśnijmy, że zaakceptowanie samego siebie nie oznacza, że wszystko, co we
mnie jest, uważam za dobre. Samoakceptacja oznacza, że wszystkiemu, co we
mnie jest, mówię „tak”. Jest przeciwieństwem nienawiści do siebie
i samooszukiwania. Samoakceptacja oznacza, że wszystkie uczucia, i pozytywne,
i negatywne, które należą do mnie, akceptuję. Że mogą być odczuwane.
Samoakceptacja polega też na znajomości swoich mocnych stron i swoich
ograniczeń. Dopiero gdy je rozpoznam, mogę je zaakceptować i jeśli zechcę, dalej
nad nimi pracować. Samoakceptacja wreszcie nie oznacza stagnacji.

Zaakceptowanie samego siebie nie oznacza, że wszystko, co we

mnie jest, uważam za dobre.
Samoakceptacja oznacza, że wszystkiemu, co we mnie jest, mówię
„tak”.

Podczas tego ćwiczenia zamknij, proszę, oczy i nawiąż wewnętrzne połączenie ze

swoim Dzieckiem Cienia. Uda ci się to, kiedy przypomnisz sobie swoje negatywne
schematy myślowe i je w sobie poczujesz. Być może łatwiej ci przywołać swoje
Dziecko Cienia, kiedy na przykład pomyślisz o sytuacji, w której twoje schematy się
uaktywniają. Może jest to sytuacja z dzieciństwa, w której czułeś się zawstydzony,
niezrozumiany, samotny czy niesprawiedliwe potraktowany. Może jest to sytuacja
z dorosłego życia, w której twoje Dziecko Cienia czuje się okropnie. Poczuj, czego
doświadczasz. Być może pojawią się starzy znajomi: strach, niepewność, smutek,
poczucie presji czy złość. Nawiąż kontakt z tymi uczuciami, oddychaj głęboko
przeponą i mów: Tak, to moje Dziecko Cienia. To moje kochane Dziecko Cienia.
Możesz tu teraz być. Witam cię.
Zobaczysz, że im głębiej je zaakceptujesz, tym będzie ono spokojniejsze. Poczuje
się dostrzeżone, zaakceptowane i zrozumiane.

Ćwiczenie: Dorosły pociesza Dziecko Cienia

W tym ćwiczeniu pójdziemy o krok dalej. Chodzi o to, aby twoje Ja-dorosłe wyjaśniło
Dziecku Cienia, że przyczyną jego negatywnych schematów myślowych oraz
negatywnych emocji jest nieprawidłowe zaprogramowanie.
Wewnętrzny Dorosły przyjmuje w tym ćwiczeniu wobec Dziecka Cienia postawę
pełną życzliwości i rodzicielskiego opanowania. Spróbuj położyć przed sobą swoje
stare zdjęcia z dzieciństwa. Jeśli z trudem przychodzi ci przyjęcie życzliwej postawy
wobec Dziecka Cienia, wyobraź sobie, że małe dziecko jest smutne i przestraszone.
Być może boi się, że inne dzieci nie zechcą się z nim bawić. Zastanów się, jak byś
je pocieszył. Czy powiedziałbyś: „Nie rób mi tu ceregieli, mały gówniarzu!”? Czy
raczej byś je zachęcał do kontaktu, biorąc za rękę i podchodząc z nim do innych
dzieci? Pewnie to drugie. To życzliwe, przyjazne nastawienie możesz przenieść
również na kontakt ze swoim Dzieckiem Cienia. Ćwicz się zatem w życzliwości dla
samego siebie. Życzliwość jest nie tylko podstawą wszystkich międzyludzkich
relacji, ale jest także bardzo ważna przy zawieraniu pokoju ze swoim Dzieckiem
Cienia.
Z wewnętrznie życzliwym nastawieniem mów do swego Dziecka Cienia
przyjacielskim tonem. Możesz spokojnie mówić na głos, co zazwyczaj jest bardziej
efektywne. Jeśli jednak uważasz to za niemądre, możesz spokojnie mówić do niego
w myślach.

Ćwicz się zatem w życzliwości dla samego siebie.

1. Wewnętrzny dorosły tłumaczy Dziecku Cienia, jak to kiedyś było z mamą i tatą:
może to brzmieć na przykład tak (oczywiście, możesz wymyślić własną treść):
Oj, mój biedny skarbie. Nie było ci wtedy łatwo z mamą i tatą. Mama zawsze
była zmęczona i zestresowana. I często bywała chora. Miałeś wrażenie, że to
 dla niej za dużo. Dlatego byłeś zawsze miły i grzeczny, żeby nie stanowić
dodatkowego ciężaru. Ale i tak nigdy nie zdołałeś uszczęśliwić mamy.
Najczęściej była smutna. Tata też nie był zbyt pomocny. Gderał na mamę i na
ciebie też. Ale kiedy był w dobrym humorze, potrafił być naprawdę zabawny.
Wtedy czułeś się szczęśliwy i pragnąłeś, żeby jego dobry humor się utrzymał.
Ale on nigdy nie trwał długo, tata zaraz znowu zaczynał sprzeczać się z mamą.
A ponieważ rodzice byli ze sobą tak nieszczęśliwi i z tego powodu zmęczeni
i zdenerwowani, doszedłeś do całkiem niemądrych przekonań. Myślisz: „Nie
nadaję się do niczego”, „Muszę być zawsze miły i grzeczny”, „Jestem
ciężarem”... (w tym miejscu odczytaj główne schematy myślowe, które w sobie
odnalazłeś).
2. Kiedy rozmawiasz ze swoim Dzieckiem, używaj, proszę, dziecięcego języka,
żeby twoje wewnętrzne Dziecko poczuło, że mówisz naprawdę do niego. Jeśli
twoja matka była bardzo dominująca, pamiętaj, że słowo „dominująca” pochodzi
z dorosłego języka. Przetłumacz je na mowę dziecka, powiedz na przykład, że
mama zawsze była taka decydująca. Również określenia „depresyjna” czy
„agresywna” nie należą do języka dziecięcego i powinny być odpowiednio
przetłumaczone jako smutna czy zła.
3. W kolejnym kroku przekaż swojemu wewnętrznemu Dziecku najważniejszą
wiadomość – to wszystko nie było jego winą; gdyby mama i tata nie czuli się tak
przeciążeni, to Dziecko miałoby inne przekonania. Możesz mu na przykład
powiedzieć: Bardzo ważne jest dla mnie, żebyś zrozumiał, że to wszystko nie
było twoją winą. To mama i tata popełniali błędy, a nie ty. Gdyby twoi rodzice nie
byli tak przeciążeni albo gdybyś miał innych rodziców, wiedziałbyś, że ty jako ty
jesteś absolutnie w sam raz. Wiedziałbyś, że rodzice są z ciebie bardzo dumni.
Że cię kochają także wtedy, kiedy bywasz niegrzeczny albo kiedy masz własne
zdanie. I możesz być dla nich czasem ciężarem, oni bowiem chętnie się o ciebie
troszczą, kiedy ich potrzebujesz. Możesz sformułować zdania tak, aby pasowały
do ciebie i twoich negatywnych schematów myślowych. Nie chodzi o to, abyś
dosłownie wykorzystał powyższy tekst, ale o to, byś pojął jego zasadę i przy
 pomocy swego Dorosłego pomógł zrozumieć Dziecku Cienia, że to, jakie są
jego schematy myślowe, jest obojętne, ponieważ i tak nie mówią one absolutnie
niczego o jego rzeczywistej wartości. To ćwiczenie możesz zrobić, nawet jeśli
miałeś szczęśliwe dzieciństwo, a twoi rodzice nie popełnili jakichś większych
błędów. Możesz wówczas poprowadzić rozmowę z Dzieckiem Cienia
następująco: Moje kochane Dziecko Cienia, mama i tata zrobili wiele dobrych
rzeczy i bardzo jesteśmy z nich zadowoleni, tylko w jednej kwestii mogliby
trochę mniej/albo więcej...

Ważne jest, abyś od tej pory uważał, by twoje Dziecko Cienia nie przejmowało
kontroli nad twoim zachowaniem. Ono może być przestraszone i zniechęcone,
najchętniej uciekłoby albo zaatakowało. Ale to Dorosły ustala, co się będzie działo,
tak samo jak ma to miejsce w realnym życiu wobec małych dzieci. Kiedy na
przykład dziecko boi się iść do dentysty, wówczas rodzic bierze je za rękę i pomaga
mu w przeżyciu takiej wizyty. Albo nie wyraża zgody, aby dziecko nie poszło do
szkoły, kiedy chciałoby opuścić lekcje, ponieważ nie ma dziś na nie ochoty.
Dokładnie tak samo postępuj ze swoim Dzieckiem Cienia. Słuchaj go i pozwalaj
mu opowiadać o swoich lękach i zmartwieniach. Ale to ty rozsądnie decydujesz
o tym, jak ostatecznie postąpić.
Powinieneś tak często rozmawiać ze swoim Dzieckiem Cienia, aż dotrze do
niego informacja, którą chcesz mu przekazać. Potrzebujesz na to niejednej długiej
rozmowy. Kiedy na co dzień stajesz przed jakąś trudną sytuacją i przyłapujesz się
na tym, że trzymasz się swoich negatywnych schematów myślowych albo że twój
strach zmienia się w złość lub zwątpienie, czasami wystarczy, że w myśli
pogładzisz z troską po głowie swoje Dziecko Cienia, aby dodać mu odwagi lub je
uspokoić. Możesz je także pocieszyć kilkoma słowami otuchy lub do czegoś
zachęcić. Takimi gestami wytwarzasz pewien dystans między wdrukowanym
programem z dzieciństwa a dorosłą rzeczywistością. Wtedy twój program
przestanie działać automatycznie. Dzięki temu niewielkiemu dystansowi między
postrzeganiem Dziecka Cienia a twoim wewnętrznym Dorosłym masz możliwość
refleksji nad swoimi wzorami zachowań i szansę na wykształcenie nowych.

Ćwiczenie: przepisywanie starych wspomnień

Jak już wiemy, doświadczenia nabyte w relacji z naszymi rodzicami i innymi bliskimi
nam osobami pozostawiają w nas pamięciowe ślady. Film z naszych wspomnień
kodowany jest w naszym mózgu w sieci połączeń neuronalnych. Czasem wystarczy
drobny wyzwalacz, aby stare wspomnienia powróciły, nawet jeśli nie pojawiają się
w sposób świadomy – tak jak było w przypadku Michaela i kiełbasy. Niektóre
wspomnienia pozostawiły w naszym mózgu tak głębokie ślady, że błyskawicznie
i w każdej sytuacji łatwo wpadamy w stare wzorce. Te nasze wewnętrzne filmy
możemy jednak kształtować na nowo. Nasz mózg nie najlepiej odróżnia
wyobrażenia od rzeczywistości. Wystarczy nam więc wyobrażenie jakiejś
stresującej sytuacji, na przykład nadchodzącego egzaminu, a już odczuwamy
strach. W ten sam sposób możemy wykorzystać siłę swojej wyobraźni, aby
negatywne wspomnienia ukształtować na nowo. Mózg ma bowiem możliwość, aby
zapisać na nowo stare wspomnienia. To pomaga w leczeniu starych ran. Poprzez
przepisywanie zmieniamy odrobinę naszą przeszłość, a więc także negatywne
emocje, które mogły być przez te wspomnienia wywoływane. Jak powiedział Erich
Kästner, nigdy nie jest za późno na dobre dzieciństwo.

Nigdy nie jest za późno na dobre dzieciństwo.

Poniższe ćwiczenie pochodzi z terapii schematów i zapożyczyłam je z książki Gitty

Jacob i Arnouda Arntza pod tym samym tytułem[3].
Zapewne możesz sobie przypomnieć jedną, jeśli nie więcej, sytuację ze swojego
dzieciństwa, która była dla ciebie głupkowata, albo też bardzo deprymująca,
przerażająca, a w najgorszym razie traumatyczna. Sytuacja ta być może była
typowa dla postępowania wychowawczego twoich rodziców albo osób, które się
tobą opiekowały.
1. Odnajdź, proszę, konkretną sytuację ze swego dzieciństwa, która ma związek
z twoimi wdrukowanymi wzorcami Dziecka Cienia. Jeśli te wspomnienia
wywołują w tobie bardzo trudne emocje, nie musisz się w nich całkowicie
zanurzać wewnętrznie. Jeśli na przykład doświadczyłeś przemocy ze strony
któregoś z rodziców, wystarczy, że sobie wyobrazisz, jak rodzic podnosi rękę –
nie musisz odtwarzać sobie całej sceny. Powinieneś jednak przyjąć osobistą
perspektywę, czyli nie patrzeć na siebie w tym wspomnieniu z zewnątrz, lecz
oczami dziecka, którym wtedy byłeś.
2. Poczuj dokładnie to, co wtedy czułeś, przy czym, jak wspominałam, nie musisz
zagłębiać się całkowicie w tych emocjach. Jeśli na przykład odczuwałeś
wówczas strach, wystarczy, że wracając do wspomnień z przeszłości, poczujesz
tylko lekki przestrach.
3. Wymyśl teraz, jak sobie pomóc w tej sytuacji. Możesz na przykład sprawić, że
na scenie pojawi się twój pomocnik, a jego wybór jest absolutnie dowolny. To
może być realna osoba – twoja ulubiona ciocia czy babcia – ale może być to
również fikcyjna postać, na przykład superman albo wróżka. Niech twoja
fantazja w tym ćwiczeniu nie zna granic. Możesz nawet pojawić się ty sam jako
dorosły i ingerować. Poniżej podaję ci kilka sugestii, jak możesz przepisać dla
siebie tę sytuację na nowo.
• Jeśli osoba, która się tobą opiekowała, była bardzo zestresowana
i zdenerwowana, możesz sobie wyobrazić, że pojawia się twój pomocnik
i wyjaśnia jej, że nie powinna się tak z tobą obchodzić. Osoba, która się tobą
opiekowała, zostanie wysłana na terapię, a twoja dobra wróżka będzie odtąd
zawsze po twojej stronie, żeby cię ochraniać.
• Jeśli osoba, która się tobą opiekowała, była zagrażająca, to możesz sobie
wyobrazić, że przyjeżdża policja albo jakiś superbohater i ją od ciebie
odgradza.
• Jeśli osoba, która się tobą opiekowała, była często smutna i przygnębiona, tak
że jako dziecko musiałeś się o nią troszczyć, może pojawić się pracownik
opieki społecznej i zatroszczyć się o to, żebyś ty jako dziecko mógł iść się
 bawić, kiedy on zajmie się twoim potrzebującym rodzicem. Poza tym znajdzie
dla dziecka godną zaufania bliską osobę, która będzie je chronić – i znowu
może to być realna osoba lub fikcyjna postać.
• Jeśli osoba, która się tobą opiekowała, była bardzo surowa i wymagająca, twój
pomocnik wyjaśni jej, że dzieci trzeba także chwalić, i pokaże jej, jak lepiej
wczuwać się w emocje dziecka. Osoba, która się tobą opiekowała, dostanie na
przykład swego trenera, który zawsze będzie przy niej i dzięki temu dziecko
będzie chronione.

Możesz więc dzięki swojej fantazji wymyślić happy end. To ćwiczenie ma również
świetne zastosowanie do trudnych wspomnień, które nie mają nic wspólnego
z twoimi rodzicami.

Ćwiczenie: więź i bezpieczeństwo Dziecka Cienia

To ćwiczenie odwołuje się do dziecięcej i dorosłej potrzeby miłości i więzi.

Wzmocnisz w nim w swojej wyobraźni pozytywne doświadczenia więzi, którą
nawiązałeś ze swoimi rodzicami lub innymi bliskimi osobami. Zagłębisz się
mentalnie raz jeszcze w piękne, pełne miłości, przyjemne i czułe chwile, które
przeżyłeś w relacji z osobą opiekującą się tobą. Zanurz się w tej sytuacji i zrób
w sobie przestrzeń na poczucie bezpieczeństwa, pewności i bycia pod opieką.
Poczuj więź, poczuj, że jesteś w tym momencie mile widziany i bardzo kochany.
Jeśli nie możesz sobie przypomnieć żadnych bliskich chwil ze swoimi rodzicami czy
innymi bliskimi osobami, możesz wymyślić sobie rodziców. Pozwól, by wyobraźnia
podarowała ci rodziców takich, jakich potrzebowałbyś jako dziecko – mogą to być
realne osoby, na przykład rodzice twojej dobrej przyjaciółki, albo wymyślone
postacie. Zamknij oczy i pozwól, by twoja nieświadomość po prostu podarowała ci
kochających rodziców.
Wyobraź sobie, jak szczęśliwi i radośni są z tobą twoi nowi rodzice. Pozwól im
zachowywać się tak, jak ty jako dziecko chciałbyś, żeby się zachowywali. Podaruj
sobie nowy dom. Możesz teraz przywoływać swoich nowych rodziców w każdej
sytuacji, kiedy będziesz ich potrzebować.
Ćwiczenie: napisz list do Dziecka Cienia

Do tego ćwiczenia może ci się przydać twoje zdjęcie z dzieciństwa, które położysz
przed sobą. A potem napisz list do swego Dziecka Cienia, tak jakby pisała go
kochająca mama albo kochający tata, który chce się zatroszczyć o dziecko i je
pocieszyć. Poniżej masz przykład.
Moja kochana mała Rikki, jesteś wspaniałą dziewczynką i jestem z Ciebie
bardzo dumna. Bardzo mi przykro, że nieustannie martwisz się o swoją figurę.
Dla mnie nie musisz być perfekcyjna. Kocham Cię dokładnie taką, jaka jesteś.
I widzę w Tobie wiele piękna! W moich oczach jesteś najsłodszą dziewczynką,
jaką znam. Przestań, proszę, porównywać się z modelkami z telewizji
i czasopism. Wyjdź na ulicę albo idź na basen i rozejrzyj się tam, a wtedy
zauważysz, że bardzo mało kobiet i dziewcząt wygląda jak z magazynu mody.
Nie doprowadzaj się do szaleństwa.
Twoja kochająca Cię do obłędu dorosła Rikki

A tu następny przykład.
Mój kochany Jürgenie, ciągle się o wszystko martwisz. Nieustannie się boisz, że
zawiedziesz i nie będziesz lubiany. Dlatego ciągle działasz na najwyższych
obrotach w pracy, ale też w czasie wolnym. Chcę Ci powiedzieć, że nie musisz
się tak nieustannie wysilać. Wystarczy, że jesteś, jaki jesteś. I robisz wszystko
wystarczająco dobrze, nawet jeśli trochę sobie odpuścisz. Twoje głupie
schematy myślowe: „Nie jestem wystarczająco dobry” czy „Wszystko muszę
zrobić sam”, pochodzą sprzed lat – od mamy i taty. Wiem, że nie miałeś łatwo.
Mama była zawsze zestresowana, a taty nigdy nie było w domu. Cały czas
nieustannie się starałeś uczynić mamę szczęśliwą. Ale nigdy Ci się to tak
naprawdę nie udawało. Mama zawsze była wyczerpana i nieszczęśliwa.
Myślałeś więc, że powinieneś być jeszcze lepszym chłopcem. Dlatego tak
bardzo starałeś się w szkole. Ale musisz wiedzieć, że mama ciągle źle się czuła
nie z Twojej winy. Powinna była wtedy otrzymać pomoc, najlepiej byłoby, gdyby
poszła na psychoterapię. Ostatecznie mama czuła się ciągle przeciążona,
 ponieważ jej Dziecko Cienia miało w sobie dużo samozwątpienia. Mama też
ciągle myślała o sobie, że nie jest wystarczająco dobra. Ale na to nie mogłeś nic
poradzić! A dziś świat wygląda przecież całkiem inaczej. Jesteśmy dorośli
i wolni! Pozwól nam wreszcie cieszyć się życiem! Nie musisz być zawsze
najlepszy. Odpręż się i idź na boisko – zawsze przecież chętnie to robiłeś.
Zatroszcz się o to, by mieć więcej radości. To Ci lepiej poprawi nastrój niż ta
ciągła harówka.
Wszystkiego dobrego
Twój Jürgen

Ćwiczenie: zrozum swoje Dziecko Cienia

Poniższe ćwiczenie powinno ci pomóc w odróżnieniu postrzegania Dziecka Cienia

od wewnętrznego Dorosłego, tak by twoje decyzje i zachowania były bardziej
niezależne.
1. Do ćwiczenia wybierz sobie konkretny problem, który masz z innymi ludźmi albo
ze sobą. Weź dwa krzesła i postaw je naprzeciwko siebie. Potem usiądź na
jednym z nich i całkiem świadomie przeobraź się w swoje Dziecko Cienia.
Opowiedz o swoim problemie, opisując go z tej nowej perspektywy. Pozwól
Dziecku Cienia opowiedzieć o swoich uczuciach i schematach myślowych, które
mają związek z twoim problemem. Przyjrzyj się świadomie, jak ten problem
wygląda i jak jest odczuwany, kiedy opowiadasz o nim i go przeżywasz z pozycji
Dziecka Cienia.
2. Potem wyjdź z trybu Dziecka Cienia i świadomie przejdź w tryb wewnętrznego
Dorosłego. Aby „strząsnąć” z siebie Dziecko Cienia, możesz opukać swoje ciało
dłońmi albo podskakiwać. Kiedy będziesz w trybie wewnętrznego Dorosłego,
usiądź na drugim krześle. Z tej perspektywy popatrz na Dziecko Cienia, które
siedziało przed chwilą na krześle naprzeciwko i przeanalizuj problem swoim
krytycznym umysłem.
Tutaj podam przykład Babsi, która cierpi na napady paniki. Boi się przejść lub
przejechać z punktu A do punktu B. Boi się utracić kontrolę i zemdleć. Proszę ją,
aby całkowicie wczuła się w swoje Dziecko Cienia i opowiedziała mi o swoim
problemie z jego perspektywy.
Dziecko Cienia: „Kiedy sobie wyobrażam, że idę sama ulicą, natychmiast wpadam
w panikę. Czuję się mała i bezradna. Boję się okropnie, że upadnę. To byłoby
bardzo zawstydzające. Mogę nawet umrzeć. I nikt mi nie pomoże. Powinna przyjść
moja mama i być przy mnie. Sama nie dam rady tego zrobić!”.
Potem proszę Babsi, żeby zmieniła krzesło i całkowicie utożsamiła się ze swoim
wewnętrznym Dorosłym.
Ja-dorosłe: „Widzę tu małą dziewczynkę, która nie ma śmiałości stanąć na własnych
nogach. Przy czym obiektywnie patrząc, nic jej się nie może stać – nawet jeśli
zemdleje, co jest kompletnie nieprawdopodobne, przechodnie na pewno zatrzymają
się przy niej i zatroszczą się o nią. Sądzę, że jej prawdziwy problem polega na tym,
że ta mała myśli, iż bez mamy sobie nie poradzi. Mnie wydaje się całkiem jasne, że
wciąż nie odłączyła się od swoich rodziców. Chce, żeby ktoś się o nią zatroszczył
i przejął za nią odpowiedzialność. Nie czuje się samodzielna – nie dorosła do
samodzielnego życia. Myślę, że muszę się o nią bardziej troszczyć. Częściej
słuchać, jak się naprawdę czuje...”.
Dzięki temu dialogowi na krzesłach Babsi zrozumiała, że za jej lękiem, by opuścić
dom, stoją stare lęki z dzieciństwa. Uświadomiła sobie, że wypierała swoje Dziecko
Cienia, które tęskni za uwagą i wsparciem. Dzięki temu, że się tego dowiedziała,
może się zastanowić nad potrzebą odłączenia się od rodziców i aktywnie pracować
nad tym, żeby być bardziej samodzielną i zyskać większą pewność siebie.
Większości ludzi z trudem przychodzi oddzielenie swego wewnętrznego Dziecka od
wewnętrznego Dorosłego. Mówią na przykład z pozycji dziecka językiem dorosłego
rzeczy, jakich dziecko nigdy by nie sformułowało, i odwrotnie. Tak było na początku
z Babsi –powyższy dialog na krzesłach został przez mnie streszczony
i uporządkowany. Babsi, będąc w trybie Dziecka Cienia, mówiła na przykład: „Wiem,
że moje lęki są przesadne”. Ta rozsądna ocena pochodzi jednak od jej Ja-
dorosłego. Z kolei z pozycji Dorosłego mówiła: „Najchętniej zaszyłabym się w domu”
– życzenie, które z kolei pochodzi od Dziecka Cienia. Być może zapytasz teraz,
dlaczego dorosła Babsi nie miałaby chcieć zaszyć się w swoim domu. Odpowiedź
brzmi – ponieważ to pragnienie wynika z Dziecka Cienia, które nie daje sobie rady
w zewnętrznym świecie. Dorosła Babsi chętnie przebywałaby wśród ludzi, gdyby nie
dopadały jej lęki.
Rzeczywiście wyraźne rozdzielenie, co należy do części dziecięcej, a co do
dorosłej, nie jest łatwe. Dlatego bardzo uważaj na to, co rzeczywiście mówisz
z pozycji dziecka i czujesz jako dziecko. A kiedy jesteś w pozycji dorosłego, zwracaj
uwagę na to, by swój problem analizować rzeczowo i bez emocji.
Możesz to ćwiczenie zrobić także na piśmie, czasem jest wtedy łatwiej oddzielić te
dwie części od siebie.

Ćwiczenie: trzy pozycje postrzegania

To ćwiczenie jest ściśle związane z poprzednim. Nie powinieneś go jednak

traktować jako ćwiczenia, ale raczej jako rodzaj pomocy w ustrukturalizowaniu
swojej rzeczywistości. Trzy pozycje postrzegania są solidną podstawą, dzięki której
możesz rozwiązywać swoje problemy i regulować emocje. Na początku możesz
przećwiczyć trzy pozycje postrzegania, zmieniając swoje położenie
w pomieszczeniu, potem możesz je umieścić w swojej głowie, tak żebyś zawsze
i wszędzie mógł do nich wrócić.
Wyobraź sobie, proszę, typowy konflikt z jakąś osobą, który cię zawsze dotyka. Na
przykład zazwyczaj masz wrażenie, że twój partner cię nie dostrzega i nie traktuje
cię poważnie. Albo może to być sytuacja z twoim szefem, który nieustannie zarzuca
cię licznymi obowiązkami. Albo gdy koleżanka prosi cię za każdym razem o radę,
kiedy ty tkwisz po uszy w pracy, albo, albo...
1. Znajdź jakieś miejsce w pokoju (stojące). Wejdź w tryb Dziecka Cienia. Przyjrzyj
się problemowi, który masz z osobą XY z perspektywy Dziecka Cienia.
Świadomie spróbuj dostrzec, jak Dziecko Cienia odczuwa ten problem i jakie
schematy myślowe się wtedy aktywują.
2. Strząśnij z siebie Dziecko Cienia przez obstukiwanie ciała lub podskakiwanie,
a potem stań w innym miejscu pokoju i obierz perspektywę partnera interakcji.
Przyjrzyj się sobie i całej sytuacji jego oczami. Jak on czy ona czują się z tobą?
 3. Przejdź w jeszcze inne miejsce w pokoju i spójrz na tamtych dwoje z zewnątrz.
Przejdź w tryb Ja-dorosłego i przeanalizuj sytuację z zewnątrz. Spostrzegaj
siebie i twojego partnera interakcji jako aktorów na scenie. Zastanów się, co byś
doradził swojemu Dziecku Cienia.

Koniecznie musisz sobie uświadomić to, że Dziecko Cienia szybko traci swoją
równą pozycję. Kiedy patrzy ze swojej perspektywy, przeciwnik szybko przemienia
się we wroga. Dziecko Cienia musi więc chronić się, atakować, usprawiedliwiać się
albo uciekać.
Przedstawię tu jeszcze jeden przykład z mojej praktyki. Herman (lat 69) jest od kilku
lat w związku z Mirandą (lat 65). Jego Dziecko Cienia ma w sobie między innymi
takie schematy myślowe: „Nie mogę walczyć”, „Muszę się dostosować do innych”,
„Nie mogę być sobą”. Z tego powodu wykształciło w sobie strategię obronną
polegającą na silnej potrzebie ucieczki i wolności. Innymi słowy, Herman cierpi na
lęk przed więzią. W czasie sesji terapeutycznej opowiedział mi, że (znowu) zezłościł
się na Mirandę. Zamierzał po krótkiej wycieczce z przyjaciółmi wrócić prosto do
domu. W tym czasie zadzwonił jednak do niego jego dorosły syn Manuel i zaprosił
go do siebie (mieszkał w okolicy), na co Herman spontanicznie przystał. Zawiadomił
Mirandę, że pojawi się w domu dzień później. W poniedziałek Manuela odwiedził
jego brat Bernd, drugi syn Hermana, i obaj poprosili go, by został z nimi jeszcze
jeden dzień. Herman z chęcią przystał na tę propozycję i poinformował Mirandę, że
spędzi poza domem kolejną noc. Wtedy Miranda zaczęła stroić fochy, co tak
zdenerwowało Hermana, że najchętniej by z nią zerwał.
Przepracowałam więc z Hermanem ćwiczenie trzech pozycji:
1. Pozycja Dziecko Cienia: „Dlaczego ona mną rządzi? Nie mogę robić tego, co
chcę? Czy muszę ciągle tańczyć, jak mi zagra? Dlaczego nie mam tu więcej
miejsca na elastyczność? Jestem naprawdę zły!”.
2. Pozycja Herman przejmuje perspektywę Mirandy: „Jestem rozczarowana,
cieszyłam się na nasz wspólny niedzielny, a potem poniedziałkowy wieczór, a on
wrócił dopiero we wtorek. Zawsze robi, co mu się podoba. Ja nie mam nic do
gadania. To on decyduje ciągle o tym, kiedy chce być ze mną blisko, a kiedy nie
chce”.
 3. Pozycja dorosły Herman: „Oj, to wcale nie Miranda wszystko ustala, tylko to ja
jestem dominujący. Wszystko odbywa się tak, jak ja chcę. Kiedy ja
spontanicznie zmieniam plany, to Miranda grzecznie się na to zgadza, przy
czym to ja czuję się ofiarą. Cholera”.

Dzięki konsekwentnemu treningowi tych trzech pozycji postrzegania Hermanowi

udało się spojrzeć na swój problem pod całkiem nowym i właściwym kątem.
W codziennym życiu najczęściej przybiera pierwszą pozycję, a więc całkowicie
identyfikuje się ze swoim Dzieckiem Cienia. Z tej pozycji nie potrafi jednak patrzeć
dalej niż poza czubek własnego nosa. W tej sytuacji może odczuwać tylko
współczucie dla samego siebie, ale nie potrafi zdobyć się na empatię wobec
Mirandy. Z pozycji Dziecka Cienia czuje się jak ofiara. W pozycji drugiej i trzeciej jest
w stanie rozpoznać swój udział w całej sytuacji i zdać sobie sprawę, że to on jest
osobą, która ma silną skłonność do okazywania władzy, a nie jego partnerka. Takie
rozpoznanie zmienia uczucia i prowadzi do nowych zachowań. W tym przypadku
Herman dużo częściej będzie negocjował z Mirandą kompromisowe rozwiązania.
Poza tym udało mu się przełożyć to ćwiczenie na życie codzienne i uzgodnił
z Mirandą, że w kryzysowych sytuacjach będą sobie robili krótką przerwę od siebie.
Herman należy do tych osób, które chronią swoje Dziecko Cienia poprzez
odgradzanie się od domniemanych wymagań swoich bliźnich lub przez wycofywanie
się z kontaktu. Często więc znajduje się w pierwszej pozycji. Z kolei osoby, które
chronią swoje Dziecko Cienia, wybierając strategię dążenia do harmonii
i dopasowywania się, mają problem z odgrodzeniem się od innych; te osoby często
znajdują się w drugiej pozycji postrzegania, czyli za bardzo wczuwają się w to,
czego inni chcą i czego od nich oczekują. Takie osoby muszą się nauczyć, jak
wykształcić w sobie umiejętność odczuwania, czego one same właściwie chcą i co
dla nich jest ważne. Muszą nauczyć się lepiej odgraniczać się od innych. Moja
książka oferuje liczne wskazówki, jak to zrobić.

[3] G. Jacob, A. Arntz, Terapia schematów w praktyce, przeł. A. Pałynyczko-Ćwiklińska, Gdańsk

2016.
 ODKRYJ W SOBIE DZIECKO SŁOŃCA

Dziecko Słońca jest wewnętrznym stanem, który wszyscy kochamy. Ale jak ono
właściwie w nas działa? Jest to przede wszystkim umiejętność zajmowania się tym,
co jest tu i teraz. Dziecko Słońca lubi żarty i paplaninę, jest ciekawskie
i spontaniczne. Nie zastanawia się nad sobą, jest takie, jakie jest. Nie porównuje się
z innymi dziećmi, ponieważ jego wzrok nie jest skierowany na siebie, lecz na świat
zewnętrzny. A ponieważ nie obserwuje siebie nieustannie, nie przejmuje się tym,
jakie wrażenie robi na innych dzieciach. Może więc spontanicznie się śmiać,
śpiewać, skakać i cieszyć życiem, ale także kompletnie zatopić się w pracy czy
nauce.
Wszyscy nosimy w sobie potencjał radości i zabawy beztroskiego dziecka,
który przybiera formę Dziecka Słońca, nawet jeśli rzadko działamy w jego trybie.
Przypomnij sobie takie sytuacje, gdy jako dziecko potrafiłeś dać się całkowicie
pochłonąć zabawie albo głośno się śmiać. Przypomnij sobie swoją dziecięcą
ciekawość i chęć przygody. Wróć do swojej spontaniczności i naturalności, z jaką
w dzieciństwie postrzegałeś świat. Pomyśl, jak rzadko wtedy porównywałeś siebie
z innymi. Uświadom sobie, że twoje dzisiejsze dorosłe normy piękna i brzydoty,
dobra i zła, sukcesu i porażki nie odgrywały prawie żadnej roli w twoim
dziecięcym myśleniu, rzeczy były po prostu takie, jakie były. Przypomnij sobie
szczęśliwe chwile w twojej rodzinie i radość, jaką odczuwałeś podczas zabaw
z przyjaciółmi.
Jeśli chcemy pójść nowymi drogami i uwolnić się od starych wzorców, niewiele
nam da postanowienie, że nie będziemy wierzyć w nasz stary program
funkcjonowania. Zamiast wcześniejszych wzorców bardziej potrzebujemy wizji
tego, w co teraz zaczniemy wierzyć. Potrzebujemy celu, który będzie naszym
punktem orientacyjnym i którego będziemy się mogli trzymać. Szukamy czegoś, co
będziemy mogli postawić na starym miejscu. Dlatego powtórzymy ćwiczenie, które
robiliśmy już przy Dziecku Cienia, teraz jednak będziemy odkrywać Dziecko
Słońca. Tym razem poszukamy wspierających schematów myślowych i będziemy
wzmacniać nasze mocne strony. Poszukamy osobistych wartości, które będą dla
nas oparciem i wspomogą tworzenie nowych postaw i sposobów zachowania. Na
koniec pokażę ci, jak kształtować zdrowsze i bardziej funkcjonalne relacje
z innymi. Wskażę ci także alternatywne sposoby zachowań wobec stosowanych do
tej pory strategii obronnych. Będziemy je nazywać zasobami strategicznymi.
Chcemy więc doprowadzić do pełnego rozwoju twojego Dziecka Słońca. Nie
chodzi tu jednak o to, aby na nowo cię wymyślić, gdyż w większości wszystko
w tobie jest już dobre i w porządku. Myśl zawsze o tym, że od chwili narodzin
jesteś błyszczącą gwiazdą. Chcemy tylko zmienić na lepsze twoje nastawienie
i sposoby zachowania, które czasem przynoszą ci – a czasem też innym ludziom –
kłopoty. Zanim jednak przejdziemy do konkretnych ćwiczeń, chciałabym poświęcić
jeszcze kilka słów kwestii osobistej odpowiedzialności.

Myśl zawsze o tym, że od chwili narodzin jesteś błyszczącą

gwiazdą.

TO TY JESTEŚ ODPOWIEDZIALNY ZA SWOJE SZCZĘŚCIE

Zazwyczaj żyjemy w iluzji, że to inni ludzie, wydarzenia i sytuacje wywołują

w nas określone uczucia. Tak samo myśli Michael w naszym przykładzie
z początku książki. Według niego to Sabina jest winna jego złości, bo zapomniała
o kiełbasie. Tak czuje i myśli większość ludzi. Jeśli nasz mąż jest rano w złym
humorze, to nam również psuje się humor. Jeśli usłyszymy komplement, cieszymy
się. Gdy jesteśmy krytykowani, czujemy się załamani i zirytowani. Kiedy stoimy
w korku, złościmy się. Często przeżywamy nasze emocje i nastroje, tak jakby ich
powodem były zewnętrzne sytuacje wywołane przez naszych bliźnich lub jakieś
zdarzenia. Taki sposób postrzegania prowadzi nas do obarczania
odpowiedzialnością innych ludzi albo losu za nasze problemy i nasz nastrój.
Sądzimy, że niewierny partner jest winny temu, że jest nam źle, albo humorzasta
szefowa, albo menopauza, albo pogoda czy zepsuty samochód. W rzeczywistości to
my sami jesteśmy odpowiedzialni za nasz nastrój i oczywiście za nasze decyzje –
obie te kwestie są przecież ze sobą ściśle związane. Ostatecznie to od nas zależy,
jaki stosunek i nastawienie mamy wobec jakiegoś zdarzenia. Tak więc zamiast być
urażonym, możemy się cieszyć, że nasz partner doświadcza jakiejś erotycznej
odmiany. Humorzasta szefowa mogłaby pobudzić naszą empatię. Menopauzę
kobieta może powitać jako interesujący czas zmian. Pogodę zaś można znosić ze
spokojem, a zepsuty samochód potraktować jako okazję, by się więcej ruszać,
i/albo powód do kupienia sobie nowego auta. Każde zdarzenie można traktować
jako ćwiczenie się w cierpliwości i opanowaniu.
Teraz może ci się to wydawać trochę absurdalne i ezoteryczne. Bo czy ktoś
może sobie wyobrazić całkowite uniezależnienie się od zewnętrznych wydarzeń
i utrzymywanie zawsze dobrego nastroju? Prawdopodobnie nie jest to możliwe.
Być może nie ma takiej osoby, która byłaby kompletnie niezależna od zachowania
swoich bliźnich czy zdarzeń losowych, obojętnie jak wiele czasu w swoim życiu
spędziłaby na refleksji i medytacji. Niemniej jednak mamy dużo więcej przestrzeni
i możliwości wpływania na nasze uczucia, myśli, nastrój i zachowanie, niż nam się
zazwyczaj wydaje.
Możemy mieć aktywny wpływ na nasze psychiczne samopoczucie jedynie
wtedy, gdy uznamy, że sami jesteśmy za nie odpowiedzialni. Często nie
zauważamy, jak delegujemy naszą odpowiedzialność. To nierzadko dzieje się także
z moimi klientami. Niektórzy z nich mają niejasne oczekiwanie, że to ja rozwiążę
ich problemy. Przychodzą punktualnie na każdą sesję i liczą na to, że w jakiś
sposób coś w nich przestawię tak, że ich troski miną. Ale to tak nie działa.
W psychoterapii nie da się traktować człowieka jak w medycynie. Jeśli klient
oczekuje, że może korzystać z psychoterapii w bierny sposób, sądząc, że to
terapeuta wykona pracę, a on będzie traktował ją jak rodzaj usługi, z której
korzysta, wówczas nie zrobi żadnych postępów. Klienci, którzy biorą za siebie
niewielką odpowiedzialność, nawet gdy podczas sesji dochodzą do właściwych
wniosków, to nie wdrażają ich potem życie. Inni z kolei pracują intensywnie nad
swoim problemem między poszczególnymi sesjami, obserwując się, analizując,
ćwicząc nowe sposoby zachowań itd. Ci robią stałe postępy, podczas gdy inni stoją
w miejscu. Podobnie możesz potraktować tę książkę, możesz ją po prostu
przeczytać i mieć nadzieję, że coś się polepszy. Albo możesz wziąć
odpowiedzialność za proces swojej zmiany i aktywnie z nią pracować.
Chciałabym cię prosić, abyś pomyślał, w jakich obszarach życia oddajesz swoją
odpowiedzialność – w jakich obszarach wydaje ci się, że ktoś inny musiałby się
zmienić, żebyś ty się lepiej poczuł? Jak dalece sobie wyobrażasz, że jesteś zależny
od zewnętrznych okoliczności i że to one cię określają? Albo że wpływają na twój
humor i nastrój? Być może twoje Ja-dorosłe miałoby kilka pomysłów, jak dzięki
własnej odpowiedzialności mógłbyś poprawić swoją sytuację lub swój nastrój.
Twój wewnętrzny Dorosły wie na przykład, że byłoby lepiej zmienić pracę, a kiedy
to niemożliwe, to przynajmniej nastawienie do swojej pracy. Dorosły wie, że nie
ma sensu czekać, aż partner się nagle zmieni, i dużo sensowniej będzie przyjąć go
takim, jaki jest. Albo wie, że może zmienić swoje zachowanie wobec partnera, aby
on z kolei zmienił swój stosunek do ciebie. A może Dorosły wie, że lepiej byłoby
rozstać się z partnerem. A może nie masz w ogóle partnera i masz nadzieję, że
dopiero któregoś dnia stanie w twoich drzwiach? Ale uważaj, to jest nadzieja
Dziecka Cienia. Wewnętrzny Dorosły wiedziałby, że on sam powinien się udać na
aktywne poszukiwania.
Dorosły zazwyczaj wie, co należałoby zrobić. To Dziecko Cienia odczuwa
strach przed zmianami i dlatego hamuje zapał Dorosłego. Najczęściej jest to strach
przed porażką. Kiedy bowiem przejmuję odpowiedzialność za swoje postępowanie,
wówczas biorę na siebie także ryzyko porażki. Do tego potrzebuję jednak pewnej
dozy tolerancji na frustrację, a więc umiejętności wytrzymywania negatywnych
uczuć.
Jak już wyjaśniłam na początku książki, zdarzają się naturalnie wypadki
losowe, które są od nas niezależne i których czasem sami nie potrafimy zmienić. To
może być na przykład śmierć ukochanej osoby albo nasza ciężka choroba. Również
ludzie, którzy żyją w rejonach zagrożonych kryzysem lub objętych wojną, mają
bardzo ograniczony wpływ na swój los. W tych przypadkach jest oczywiście
nieporównywalnie trudniej znaleźć w sobie wewnętrzne oparcie, dzięki któremu
będziemy wpływać na nasze życie. Ale nawet w najtrudniejszych sytuacjach
życiowych ludzie potrafią tak się psychicznie nastawić, by przyjąć swój los i przez
to w pewien sposób go kształtować, nawet jeśli muszą umrzeć.
Ponieważ twoje problemy są prawdopodobnie mniej dramatyczne niż te wyżej
wspomniane, spróbuj, proszę, znaleźć w sobie taką postawę, zgodnie z którą ty sam
będziesz odpowiedzialny za swoje szczęście – i to w stu procentach. Nie czekaj, aż
inni się zmienią albo coś się wydarzy, lecz chwytaj swoje życie i zmieniaj to, co
chcesz zmienić. Poniższe ćwiczenia będą ci w tym pomagać.

Spróbuj, proszę, znaleźć w sobie taką postawę, zgodnie z którą ty

sam będziesz odpowiedzialny za swoje szczęście – i to w stu
procentach.
Nie czekaj, aż inni się zmienią albo coś się wydarzy, lecz chwytaj
swoje życie i zmieniaj to, co chcesz zmienić.

Ćwiczenie: znajdź swoje pozytywne schematy myślowe

Teraz chcemy się zająć twoim Dzieckiem Słońca. Dlatego do kolejnych ćwiczeń
będziesz potrzebował nowej kartki papieru i kolorowych mazaków.
Na kartce przynajmniej formatu A4 narysuj jeszcze raz sylwetkę dziecka. Ta,
w odróżnieniu od sylwetki Dziecka Cienia, powinna być kolorowa, ładna i radosna.
Dziecko Słońca jest twoim stanem docelowym, dlatego musi być także wizualnie
bardzo zachęcające. To cię zmotywuje i obudzi ochotę na nowe doświadczenia.
A więc narysuj swoje Dziecko Słońca tak ładnie, jakbyś chciał wygrać konkurs
rysunkowy. Namaluj mu twarz, włosy, ozdób kartkę według swego gustu i upodobań
(zob. ilustrację na trzeciej stronie okładki).
Teraz będziemy szukać twoich pozytywnych schematów myślowych. Zrobimy to
w dwóch krokach: najpierw zobaczymy, jakie schematy przejąłeś od swoich
rodziców lub innych osób, które się tobą opiekowały, a potem odwrócimy twoje
główne schematy myślowe, które odkryłeś przy swoim Dziecku Cienia, zmieniając je
w ich pozytywne przeciwieństwo.

I. Pozytywne schematy myślowe z dzieciństwa

Jeśli twoje relacje z rodzicami były na tyle dobre, że chciałbyś ich mieć przy swoim
Dziecku Słońca, to zapisz po lewej i prawej stronie głowy twojego dziecięcego
szablonu słowa „mama”, „tata” albo imiona osób, które się tobą opiekowały.
Zastanów się teraz, jakie mieli dobre cechy, co dobrego dla ciebie zrobili? Zanotuj
je, proszę.
Jeśli nie chcesz przy swoim Dziecku Słońca umieścić rodziców, ponieważ twoje
relacje z nimi są/były trudne, to albo pomiń tę część ćwiczenia, albo zanotuj dobre
cechy twoich rodziców na osobnej kartce i wypisz tam tylko pozytywne schematy
myślowe, które od nich przejąłeś dla swojego Dziecka Słońca.
Może masz także kochaną babcię, miłą sąsiadkę, wyrozumiałego nauczyciela,
którzy w dzieciństwie podarowali ci wiele ciepła? Możesz także wypisać tam te
osoby.
Kiedy zanotowałeś pozytywne cechy twoich rodziców czy innych ważnych dla ciebie
osób, poczuj to teraz w sobie – jakie pozytywne schematy myślowe od nich
przejąłeś? Aby ci w tym pomóc, poniżej zrobiłam listę z pozytywnymi schematami.

Pozytywne schematy myślowe

Jestem kochany
Jestem wartościowy
Jestem wystarczająco dobry
Jestem mile widziany
Jestem nasycony
Dostaję to, czego mi potrzeba
Jestem mądry
Jestem ładny
Mam prawo do radości
Mogę popełniać błędy
Zasługuję na szczęście
Życie jest lekkie
Mogę być sobą
Mogę być czasem dla kogoś ciężarem
Mogę się sprzeciwiać
Mogę mieć własne zdanie
Mogę czuć
Mogę stawiać granice
Zrobię to
Jeśli znalazłeś kilka pozytywnych schematów myślowych, wybierz z nich, proszę,
najwyżej dwa i zapisz je na klatce piersiowej twojego dziecięcego szablonu. Także
tym razem – jak przy negatywnych schematach myślowych – musimy się
ograniczyć, żeby potem na co dzień było ci łatwiej z nimi pracować.

II. Odwracanie głównych schematów myślowych

Przypomnij sobie główne negatywne schematy myślowe, które u siebie

zidentyfikowałeś. Chcemy je teraz zmienić w ich pozytywne przeciwieństwo.
W wypadku takich schematów, jak „Jestem bezwartościowy” czy „Nie jestem
wystarczająco dobry”, odwrócenie ich do postaci „Jestem wartościowy” czy „Jestem
wystarczający dobry”, jest właściwie bardzo łatwe. Zdarzają się jednak takie, które
trochę trudniej odwrócić, ponieważ nie chcemy, żeby w pozytywnych schematach
myślowych pojawiało się jakiekolwiek zaprzeczenie. Jeśli więc twój schemat
myślowy brzmi: „Jestem odpowiedzialny za twoje szczęście”, to w formie
odwróconej nie może brzmieć: „Nie jestem odpowiedzialny za twoje szczęście”. To
„nie” stwarza kłopot naszej podświadomości, ponieważ trudno jest o czymś nie
myśleć. Kiedy powiem ci, żebyś nie myślał o małym kociaku w tygrysie prążki, to
automatycznie o nim pomyślisz. A więc odwrócone zdanie: „Jestem odpowiedzialny
za twoje szczęście”, mogłoby brzmieć: „Mogę się odseparować” albo „Mogę
zajmować się własnymi sprawami”, albo „Moje pragnienia i potrzeby są tak samo
ważne”.
Odwróceniem schematu myślowego „Jestem ciężarem” byłoby zdanie „Mogę
czasem być ciężarem”. Ostatecznie nie unikniemy sytuacji, w których jesteśmy dla
innych ludzi obciążeniem, na przykład kiedy jesteśmy chorzy czy potrzebujemy
pomocy. Tak samo jest ze zdaniem „Mogę czasem popełniać błędy”.
Pozytywne schematy myślowe powinny być tak sformułowane, aby można było je
przyjąć. Dla wielu osób, na przykład, za trudna jest zmiana schematu „Jestem
brzydki” od razu w „Jestem piękny”. Wówczas radzę dołożyć tu poręczne słówko
„wystarczająco” – „Jestem wystarczająco piękny”, „Jestem wystarczająco dobry”.
Aby schematy myślowe były łatwiejsze do przyjęcia, możesz je trochę
skonkretyzować. Jeśli więc schemat „Jestem ważny” uważasz za przesadny
i wydaje ci się on trudny do zaakceptowania, możesz go zanotować tak: „Jestem
ważny dla mojego dziecka/przyjaciela/rodzica”. Sformułuj swoje nowe schematy
myślowe tak, żebyś dobrze się z nimi czuł.
Zanotuj, proszę, swoje główne pozytywne schematy myślowe na szablonie Dziecka
Słońca.

Ćwiczenie: znajdź swoje mocne strony i zasoby

Oprócz dochodzenia do pozytywnych schematów myślowych ważne jest, żebyś był

też świadomy swoich mocnych stron i zasobów. Do mocnych stron zaliczam cechy
charakteru i umiejętności, które są często przydatne, takie jak humor, odwaga,
kompetencje społeczne. Możesz być tu dla siebie wspaniałomyślny. „Autoreklama
śmierdzi” to jedno z najgłupszych powiedzonek, jakie wymyślono. Jeśli trudno ci
przychodzi powiedzenie czegoś dobrego o sobie, wyobraź sobie, jakie twoje
pozytywne cechy pochwaliliby twoi przyjaciele. Albo ich po prostu o to zapytaj.
Aby pomóc ci w odnalezieniu mocnych stron, podam ci poniżej kilka przykładów.

Lista mocnych stron:

dowcipny, szczery, lojalny, pomocny, inteligentny, kreatywny, refleksyjny,

kompetentny społecznie, sympatyczny, zdyscyplinowany, atrakcyjny, elastyczny,
tolerancyjny, zabawny, wysportowany, uprzejmy, wspaniałomyślny, wykształcony,
dociekliwy, zrównoważony, spontaniczny, stabilny, interesujący, uważny,
przedsiębiorczy itd.

Twoje zalety wypisz, proszę, na swoim dziecięcym szablonie (zob. ilustrację na

trzeciej stronie okładki).
Na liście zasobów chcemy zebrać tak zwane źródła zasobów albo warunki
zewnętrzne, które dają nam wsparcie i siłę.

Lista zasobów:

dobrzy przyjaciele, zdrowe relacje, rodzina, dzieci, dobra praca, wystarczająca ilość
pieniędzy, zdrowie, natura, muzyka, ładne mieszkanie, zwierzęta domowe, mili
koledzy w pracy, podróże itd.

Swoje zasoby wypisz wokół swojego narysowanego Dziecka Słońca (zob. ilustrację
na trzeciej stronie okładki).
Jeśli znalazłeś już swoje zasoby, przechodzimy do twoich wartości.

JAK WARTOŚCI MOGĄ NAM POMÓC

Od dawna zakładano, że człowiek zachowuje się egoistycznie i działa tylko na

swoją korzyść. Najnowsze badania mózgu obalają jednak tę tezę, ludzie nastawieni
egoistycznie nie mieliby większych szans na przeżycie. Zamiast tego człowiek
skłania się do życia w grupie i do współpracy. Znany naukowiec Stefan Klein pisze
w swojej książce Der Sinn des Gebens (Sens dawania), że altruizm może
oddziaływać na mózg podobnie jak seks czy tabliczka czekolady. Jeśli mamy
poczucie, że nasze zachowanie służy wyższym wartościom i sprzyja społeczności
lub jednostkom, to na głębokim poziomie odczuwamy szczęście. Dążymy do tego,
aby nasze działanie miało jakiś sens. I odwrotnie – poczucie bezsensu prowadzi do
depresji, czy też raczej głównym symptomem depresji jest poczucie
wszechogarniającego bezsensu.
Znany wiedeński psychiatra Viktor Frankl jest twórcą tak zwanej logoterapii, co
oznacza mniej więcej sensoterapię. Jest on zdania, że człowiek może
przezwyciężyć swoje lęki, jeśli skieruje swoje działanie ku wyższym wartościom
i będzie robił coś sensownego. Gdy służymy jakiemuś celowi wyższemu niż tylko
ochrona własnej osoby, możemy przerosnąć samych siebie. Na przykład kiedy boję
się przedstawić przełożonemu własne zdanie, ponieważ przy następnym awansie
może mnie pominąć, wówczas pomocna będzie myśl, że dzięki otwartemu
wyrażeniu opinii uchronię kolegę przed niesprawiedliwym potraktowaniem.
Wyższe wartości, jak sprawiedliwość i odwaga cywilna, wspierające moje
rozważania mogą mnie wzmocnić w pokonaniu strachu Dziecka Cienia przed stratą
i obniżeniem własnej wartości.
Wartości są znakomitym środkiem przeciwlękowym. Leżą u podstaw naszego
codziennego postępowania, nawet jeśli często nie jesteśmy tego świadomi.
Uświadamiamy sobie nasze wartości najczęściej dopiero wtedy, kiedy zostają
naruszone. Na przykład sprawiedliwość jest taką wartością, której naruszenie może
w nas wyzwolić niezwykłą siłę. Dlatego też wyższe wartości trzeba całkiem
świadomie i pozytywnie przywoływać, aby znaleźć w sobie siłę i oparcie.
Wiele strategii obronnych mających chronić nasze Dziecko Cienia powoduje,
że trochę egocentrycznie krążymy wokół siebie. Tak intensywnie zajmujemy się
własną ochroną, że tracimy z oczu wyższe wartości. Poniżej podaję przykład
z życia codziennego.
 Sabrina dystansuje się wobec swojej przyjaciółki Aiszy, ponieważ tamta zrobiła
jakąś nieprzyjemną uwagę o jej figurze. Sabrina nie chce jednak porozmawiać
z Aiszą o swojej urazie, ponieważ sądzi, że to ją skompromituje. Dlatego woli
raczej wycofać się z kontaktu. Powinna zadać sobie pytanie, czy jej zachowanie
jest fair wobec Aiszy. Bycie w porządku byłoby więc wartością, którą powinna
kierować się Sabrina, żeby dzięki niej wyjść ponad swój cień. Podobnie jest
z wartością, jaką jest przyjaźń – ostatecznie Sabrina przeżyła wiele dobrych chwil
z Aiszą. Z powodu wycofania Sabriny Aisza nie ma okazji do zajęcia stanowiska
w tej sprawie ani do przeprosin. Aisza nie ma pojęcia, dlaczego jej przyjaciółka
ostatnio zachowuje się, jakby była za szklaną szybą. Gdyby Sabrina podała powód
swego zachowania, wówczas rozmowa o tym mogłaby je znowu zbliżyć. Kobiety
mogłyby zostać nadal przyjaciółkami, gdyby Sabrina zdecydowała się powiedzieć,
o co jej chodzi. Milczące wycofanie rozbija przyjaźń, ponieważ rani ono także
Aiszę. Sabrina uniknęłaby tego, gdyby świadomie kierowała się wartościami,
takimi jak bycie fair, przyjaźń, otwartość czy odwaga cywilna.
Być może zadajesz sobie pytanie, dlaczego to Sabrina powinna przejąć
odpowiedzialność za problem w relacji przyjacielskiej, przecież to ostatecznie
Aisza ją obraziła. Tu wracam do kwestii osobistej odpowiedzialności. To Sabrina
czuje się zraniona i to ona jest odpowiedzialna za to uczucie. Nie wiemy zresztą,
czy uwaga Aiszy rzeczywiście była nieprzyjemna, czy też chodzi tu o domniemaną
urazę, która wzięła się ze zniekształconego procesu postrzegania Dziecka Cienia
Sabriny. Jeśli Sabrina ma w sobie takie schematy myślowe, jak: „Jestem brzydka”,
„Do niczego się nie nadaję”, „Jestem gruba”, to słowa Aiszy o swojej figurze
mogła zinterpretować jako negatywną krytykę. A być może Aisza powiedziała
tylko: „Twoje czarne spodnie bardziej mi się podobają niż krótka spódnica”.
Sabrina natomiast uszami swego Dziecka Cienia mogła usłyszeć: „Masz za grube
nogi na krótką spódnicę”. I poczuła się urażona, mimo że Aisza nie miała zamiaru
krytykować jej tuszy, gdyż jej krytyczna uwaga odnosiła się tylko do wzoru i kroju
spódnicy.
 Domniemane urazy, które nimi w rzeczywistości nie są, zdarzają się często.
Człowiek tym szybciej jest skłonny interpretować słowa i zachowania innych ludzi
jako osobistą krytykę czy odrzucenie, im mniej pewnie się czuje. Dlatego dla
utrzymania przyjaźni byłoby lepiej, gdyby Sabrina się odezwała. Wystarczyłoby,
żeby spytała Aiszę o uzasadnienie jej opinii. To mogłoby zapobiec
nieporozumieniu. Ponadto chciałabym zwrócić uwagę, że żadna komunikacja, ani
nasza, ani naszych bliźnich, nie jest w stu procentach perfekcyjna. Może się więc
zdarzyć, że obrażę mojego przyjaciela, nie mając takiego zamiaru. Albo może być
też tak, że na moją szczerą krytyczną wypowiedź bliźni zareaguje dużą większą
urazą, niż mogłam oczekiwać. Nie jesteśmy w stanie dokładnie ocenić, jak na nasze
słowa i zachowanie zareaguje druga osoba. Nawet jeśli próbujemy okazywać
szacunek i uprzejmość, niekoniecznie partner interakcji będzie to dostrzegał. Tym,
co leży w zasięgu naszej kontroli, jest mówienie otwarcie, jeśli tylko to możliwe
i stosowne.

Człowiek tym szybciej jest skłonny interpretować słowa

i zachowania innych ludzi jako osobistą krytykę czy odrzucenie, im
mniej pewnie się czuje.

Kiedy więc przyłapiesz się na stosowaniu swoich strategii obronnych,

zatrzymaj się świadomie i zapytaj siebie, czy twoje zachowanie wobec danej osoby
jest fair. Zastanów się podczas takich rozważań, które obracają się wokół twoich
strategii obronnych, czy to, co robisz, albo to, czego nie robisz, jest przyzwoite.
Postaraj się, aby twoje zachowanie mniej wiązało się z pytaniem: „Jak mogę siebie
chronić?”, a bardziej z pytaniem: „Co jest przyzwoite i ma sens?”. Jeśli to pytanie
stanie się twoim osobistym motywem przewodnim, będziesz mógł wyrosnąć ponad
swoje Dziecko Cienia i jego lęki. To pomoże ci nie tylko w poradzeniu sobie
z samym sobą, ale również sprawi, że będziesz lepszym człowiekiem.
Ćwiczenie: określ swoje wartości

Teraz chciałabym cię zaprosić do odnalezienia twoich osobistych wartości, które

pomogą ci w zdrowy sposób przezwyciężyć lęki i poczucie niższości twojego
Dziecka Cienia. Kiedy zaczynasz o tym myśleć, prawdopodobnie przychodzi ci do
głowy wiele wartości, które są dla ciebie ważne, takich jak tolerancja,
sprawiedliwość, gotowość niesienia pomocy. Do tego ćwiczenia chcemy jednak
wybrać nie więcej niż trzy wartości. Powód jest taki sam jak przy schematach
myślowych – chodzi o to, aby na co dzień można je było łatwo przywołać, żebyś
mógł jak najefektywniej z nimi pracować. Najlepiej ogranicz się do tych wartości,
które będą antidotum na twoje strategie obronne. A więc jeśli na przykład do twoich
strategii obronnych należy wycofanie i dążenie do harmonii, to będziesz
potrzebował przeciw nim wartości, które wesprą cię w częstszym występowaniu
w swoim (i innych) imieniu i w umiejętności walki. Możemy do nich zaliczyć
sprawiedliwość, odwagę, odwagę cywilną, uczciwość, odpowiedzialność czy
przyzwoitość.
Jeśli natomiast dążysz do perfekcji i zawsze chcesz wszystko robić jak należy, to
w tej sytuacji dobrymi przeciwnymi wartościami są opanowanie, radość życia,
zaufanie do Boga, skromność czy nawet pokora.
Kiedy do twoich strategii obronnych zalicza się silne dążenie do władzy, wówczas
przeciw twoim władczym tendencjom mogą dobrze zadziałać takie wartości, jak
zaufanie, empatia czy demokracja.
Poszukaj wartości, które ci pomogą w pokonaniu lęków i trosk twego Dziecka
Cienia.
Aby zainspirować cię do tego ćwiczenia, zrobiłam dla ciebie listę różnych wartości.

Lista wartości

uczciwość, sprawiedliwość, otwartość, odwaga, odwaga cywilna, lojalność,

szczerość, wierność, odpowiedzialność, autentyczność, miłość bliźniego, przyjaźń,
zaufanie, radość życia, łagodność, opanowanie, uważność, szczodrość,
refleksyjność, dyscyplina, mądrość, wykształcenie, empatia, przyzwoitość, uwaga,
uczynność, skromność, przejrzystość, demokracja, tolerancja, umiejętność
współodczuwania, zrozumienie, ustępliwość, życzliwość, uprzejmość, miłość

Zapisz, proszę, kolorowymi mazakami twoje wartości dokładnie nad głową twojego
Dziecka Słońca. To miejsce oznacza, że wartości są sprawami głowy, przede
wszystkim wzmacniają twojego wewnętrznego Dorosłego (zob. ilustrację na trzeciej
stronie okładki).

TO ZALEŻY OD NASTROJU

Nowe schematy myślowe, wyższe wartości, świadomość mocnych stron i zasobów

powinny nam pomóc uleczyć Dziecko Cienia i obudzić do życia Dziecko Słońca.
Obie te sprawy mają wiele wspólnego z uczuciami i nastrojami. Z dobrych
schematów myślowych i wyższych wartości korzystamy w niewielkim stopniu,
kiedy nasz nastrój jest kiepski. Wprawdzie można z poczucia obowiązku
podejmować właściwe decyzje, ale żyje się o wiele łatwiej, kiedy działa się na
podwyższonym nastroju – jak pisze psycholog Jens Corsson w swojej książce Ich
und die Anderen (Ja i inni). Corsson w przystępny sposób wyjaśnia, jak bardzo nasz
nastrój wpływa na nasze myśli i zachowanie. W stanie podwyższonego nastroju
jesteśmy bardziej przyjacielscy, zabawni, dobrotliwi i życzliwi. Wtedy nie tylko
nam jest lepiej, ale także tym, którzy przebywają w naszym towarzystwie.
Natomiast kiedy jesteśmy w niedobrym nastroju, szybciej reagujemy złością
i agresją albo chowamy się w sobie i izolujemy.
W zasadzie nieustannie zajmujemy się tym, aby w jakiś sposób utrzymać nasze
dobre samopoczucie. Jest to ściśle związane z naszym odczuwaniem przyjemności
– chcemy, o ile to możliwe, unikać nieprzyjemności i doświadczać jak najwięcej
przyjemności. Inaczej mówiąc, stale dążymy do szczęścia. Drogi do niego bywają
bardzo różne, ale jest kilka podstawowych rzeczy, które odnoszą się do wszystkich
ludzi. Wiedzieli to już starożytni Grecy, którzy ukuli pojęcie eudajmonii w sensie
dosłownym oznaczające „mający dobrego ducha” i często uważane za tożsame po
prostu ze szczęściem (przy czym naukowcy nie są zgodni co do trafności takiego
tłumaczenia). Eudajmonia nie była dla Greków czymś, co można osiągnąć przez
czynniki zewnętrzne, lecz oznaczała stan wynikający z właściwego sposobu życia.
Taki sposób życia polegał między innymi na zachowaniu skromności, dyscypliny
i cnoty. Eudajmonię od hedonizmu odróżnia przyjemność zmysłowa. Zmysłowe
uciechy hedonizmu wyzwalają krótkotrwałe uczucie euforii, podczas gdy
„właściwy sposób życia” prowadzi do spokojnej, za to bardziej trwałej formy
szczęścia. Tak więc Platon i jego koledzy byli już tak samo mądrzy jak my dzisiaj.
Od tamtych czasów nie pojawiły się żadne nowe przełomowe odkrycia w tej
kwestii. Najnowsze badania mózgu potwierdziły jedynie, że greccy filozofowie
mieli całkowitą rację, szczęścia można się nauczyć i w znacznej mierze zależy ono
od naszego nastawienia do życia. To samo mówią buddyści, przy czym ich uwaga
jest mniej skierowana na zdobywanie szczęścia, a bardziej na usuwanie cierpienia.
Buddyści mają także bardzo klarowne wyobrażenie właściwego życia, nauczają
o szlachetnej ośmiorakiej ścieżce zbawienia.
Aby dowieść naukowo, że szczęścia można się nauczyć, badacz mózgu Richard
Davidson poprosił Dalajlamę, aby do celów naukowych dał mu dostęp do ośmiu
mnichów z jego najbliższego kręgu. W tym celu mnisi musieli się położyć
w wąskiej rurze hałaśliwego tomografu magnetycznego i tam mieli wejść w stan
głębokiego odprężenia, co rzeczywiście zdołali zrobić mimo trudnych warunków.
Dzięki temu naukowcy mogli obejrzeć ich mózgi w czasie medytacji. Rezultaty
badania nie zaskoczyły szczególnie Dalajlamy – aktywna medytacja zmienia
bowiem strukturę mózgu. Aktywność lewej półkuli mnichów była znacząco
wyższa niż w grupie kontrolnej, która składała się ze stu pięćdziesięciu
niebuddystów. Ta część mózgu, czy też raczej aktywność tej części mózgu,
związana jest z dobrym nastrojem i optymizmem. Tak więc optymiści mają lewą
część płata czołowego aktywniejszą niż ludzie, którzy zazwyczaj czują się
nieszczęśliwi. Ten obszar mózgu wydaje się odpowiadać za pogodny nastrój
i opanowanie, czym wyróżniają się ludzie szczęśliwi i dobrze wytrenowani
buddyści. Wniosek, który wypływa z tego eksperymentu, jest taki, że szczęście jest
pewną umiejętnością, którą można wytrenować tak, jak ćwiczy się mięśnie.
Przedstawię ci w tej książce jeszcze wiele rad i pomysłów, które pomogą ci
wprowadzić się w stan podwyższonego nastroju i przyczynić się do prowadzenia
„właściwego sposobu życia”. Za pomocą zasobów strategicznych będziemy
znajdować nie tylko nowe sposoby zachowania, ale także dzięki naszej wyobraźni
i pamięci ciała stworzymy nowy stan istnienia – stan Dziecka Słońca.

WYKORZYSTAJ SWOJĄ WYOBRAŹNIĘ I PAMIĘĆ CIAŁA

Zanim wywołamy w tobie stan Dziecka Słońca, przekażę jeszcze kilka informacji
twojemu wewnętrznemu Dorosłemu. Jak już wcześniej wspomniałam, nasz mózg
nie potrafi dobrze odróżniać rzeczywistości od wyobrażenia, dlatego też
wyobraźnia jest bardzo ważnym pomocnikiem na drodze do zmiany. Nasz mózg na
podstawie obrazów, kolorów, zapachów, dźwięków potrafi błyskawicznie tworzyć
pozytywne lub negatywne skojarzenia. Doświadczamy tego nieustannie – jakiś
widok, melodia, zapach mogą wywołać w nas całe krajobrazy wyobrażeń i emocji.
Wykorzystamy tę zdolność mózgu, aby celowo wytworzyć pozytywne skojarzenia,
które w codziennym funkcjonowaniu pomogą ci przełączyć się szybko na tryb
Dziecka Słońca. W tym celu Dziecko Słońca zakotwiczymy też w pamięci twojego
ciała. Ciało ma istotny wpływ na nasze nastroje. Badania neurobiologiczne
dowiodły, że nie tylko nastrój oddziałuje na postawę naszego ciała, ale też postawa
ciała wpływa na nasz nastrój. Kiedy chodzimy prawidłowo, czujemy się
rzeczywiście bardziej pewni siebie niż podczas przemierzania okolicy ze
ściągniętymi ramionami i wzrokiem wbitym w ziemię. Zauważ to sam. Stań,
wyciągnij ramiona nad głową, popatrz na niebo i spróbuj przy tym poczuć się źle.
Możesz potem zrobić odwrotnie: ściągnąć ramiona, patrząc w ziemię, i spróbować
poczuć się naprawdę radośnie. Jedno i drugie przychodzi z wielkim trudem.
 Badania neurobiologiczne dowiodły, że nie tylko nastrój oddziałuje
na postawę naszego ciała, ale też postawa ciała wpływa na nasz
nastrój.

To, jak bardzo postawa ciała wpływa na nasze nastroje, badała Amy Cuddy,
amerykańska psycholog społeczna. Dzięki swoim eksperymentom stwierdziła na
przykład, że zarówno kobiety, jak i mężczyźni wypadali znacznie lepiej podczas
rozmowy o pracę, jeśli wcześniej na dwie minuty przyjmowali władczą pozycję
ciała. W tym czasie stali wyprostowani z szeroko rozstawionymi nogami, opierając
dłonie na biodrach. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na ten temat, możesz
posłuchać wykładu Amy Cuddy w internecie.

Ćwiczenie: zakotwicz w sobie Dziecko Słońca

W tym ćwiczeniu chcemy całkowicie zakotwiczyć Dziecko Słońca w twoich

emocjach, duchu i ciele. Ćwiczenie to możesz również potraktować jako zabawę,
aby bardziej podobało się Dziecku Słońca[4].
Najlepiej będzie, jeśli w tej zabawie będziesz stał wyprostowany. Połóż kartkę ze
swoim Dzieckiem Słońca przed sobą na podłodze. Świadomie odczuj doznania ze
swojego ciała – jak ono się teraz czuje? Potem skieruj swoją uwagę na przestrzeń
brzucha i klatki piersiowej – siedziby emocji.
1. Przeczytaj głośno swoje pozytywne schematy myślowe i poczuj je w sobie. Jak
się czujesz, kiedy czytasz je sobie po cichu?
2. Przywołaj sytuację z twojego życia, kiedy twoje pozytywne schematy myślowe
były prawdziwe lub kiedy są prawdziwe. To może być na przykład sytuacja, gdy
przebywasz w otoczeniu swoich przyjaciół, w pracy czy na wakacjach. A może
kiedy słuchasz muzyki albo przebywasz na łonie natury. Doświadczyłeś w swoim
życiu na pewno przynajmniej jednej takiej sytuacji, w której twoje pozytywne
schematy myślowe były prawdziwe i spójne z tym, jak się czułeś.
 3. Potem przejdź w myślach do swoich zasobów. Przywołaj je wszystkimi swoimi
zmysłami – wzrokiem, słuchem, węchem, smakiem – i poczuj, jak budzą
w tobie siłę.
4. Następnie zwróć się ku swoim mocnym stronom. Nie tylko o nich myśl, ale też
sprawdź, jak je odczuwasz w ciele, kiedy je po cichu wypowiadasz. Co w tobie
wywołują?
5. Teraz przejdź do swoich wartości. Wypowiedz je i doświadcz, jakie reakcje i jakie
odczucia w tobie wywołują. Poczuj, jaką dają ci siłę albo równowagę.
6. Poczuj to wszystko razem. Jak twoje ciało czuje Dziecko Słońca?

Przejdź przez pokój, będąc ciągle w tym stanie, i znajdź postawę Dziecka Słońca.
Poczuj, co dzieje się w całym twoim ciele. Badaj całkiem świadomie, jak przepływa
twój oddech, kiedy jesteś w tym trybie. Zrób jakiś mały gest, który wyraża odczucia
twojego Dziecka Słońca. Pozwól, aby wypłynął z twojego ciała. Ten gest będzie ci
pomagał w życiu codziennym, będzie niczym kotwica przywoływać dobry stan, kiedy
będziesz go potrzebował. Jedna z moich klientek spontanicznie w tej sytuacji
otworzyła swoje dłonie, jakby tworzyły luźną skorupkę. Ten rozluźniony układ dłoni
był gestem jej Dziecka Słońca.
Zapisz, proszę, te wszystkie dobre uczucia na obszarze brzucha twojego
narysowanego dziecięcego szablonu.
Uwaga dodatkowa: pozostań w dobrym samopoczuciu Dziecka Słońca. Pozwól, by
z tego uczucia powstał w twojej głowie jakiś obraz je opisujący. Może widzisz morze,
a może piękny krajobraz, a może plac zabaw czy mały domek w lesie – niech
Dziecko Słońca podaruje ci po prostu ten obraz. Pozwól się zaskoczyć tym
prezentem.
Znajdź jedno określenie na obraz, który znalazłeś w swoim Dziecku Słońca,
i zanotuj je.

DZIECKO SŁOŃCA NA CO DZIEŃ

Twój – mam nadzieję, bardzo kolorowy – szablon Dziecka Słońca jest twoim
docelowym stanem, którym masz się kierować, a potem także go wyrażać. Kiedy
regularnie będziesz go wzmacniać dzięki ćwiczeniom, stanie się wreszcie twoją
wewnętrzną postawą. W kolejnym rozdziale będziemy poszukiwać twoich zasobów
strategicznych.
Już teraz jednak możesz przywoływać swoje Dziecko Słońca możliwie
najczęściej, tak jak to ćwiczyliśmy powyżej. Kiedy chcesz to zrobić szybko,
możesz po prostu powtarzać sobie swoje nowe schematy myślowe i/lub twoje
wartości albo przypomnieć o swoich mocnych stronach i zasobach. Być może
zdołasz najszybciej przejść w tryb Dziecka Słońca dzięki swojemu obrazowi. Po
prostu baw się, przechodząc przez to wszystko. Przywołuj w zależności od sytuacji,
w której się znajdujesz, taką treść, jakiej potrzebujesz. Ważne jest, żebyś zawsze
choć przez chwilę poczuł, co się w tobie dzieje i jakie cielesne reakcje wywołują
w tobie twoje schematy myślowe, wartości, obraz i zasoby, żeby Dziecko Słońca
mogło się zakotwiczyć w twoim ciele.
Nie możesz oczywiście zapomnieć o swoim Dziecku Cienia, które ciągle
zwraca na siebie uwagę – hop – i znowu lądujesz w swoich starych uczuciach
i schematach myślowych. Twój wewnętrzny Dorosły musi być bardzo czujny, żeby
cię w odpowiednim czasie przyłapać, kiedy osuwasz się w tryb Dziecka Cienia.
Możesz całkiem świadomie przełączać się na tryb Dziecka Słońca albo starać się
troszczyć o swoje Dziecko Cienia. Możesz też od razu bezpośrednio przestawić się
na Ja-dorosłe, dzięki któremu zrozumiesz, że chodzi tu o dawne uczucia
i projekcje, które z chwilą obecną nie mają nic wspólnego.
Dlatego w życiu codziennym powinieneś dawać Dziecku Słońca wiele
przestrzeni na rozwój. Możesz to robić, pozwalając sobie po prostu na dużo
zabawy, radości z życia i przyjemności. Wszystko, co poprawia ci humor, jest
dozwolone, o ile nie szkodzi twojemu zdrowiu ani innym. Spytaj swoje Dziecko
Słońca, jakie ma na to pomysły – na pewno jest ich dużo.
Najlepiej zaczynaj dzień od kilku drobnych zabaw. Do ich przeprowadzenia nie
potrzebujesz nawet pięciu minut.
 Niezwykle pomocny jest śmiech. Pomaga nawet wtedy, kiedy jesteś w złym
nastroju. Stwierdzono, że nawet sztucznie wywoływany śmiech pozytywnie
podnosi nastrój. To podstawowe założenie jogi śmiechu. Kiedy opowiadałam to na
jednym z moich seminariów, jeden z jej uczestników stwierdził: „Śmiech szkodzi
mojej depresji”. Dokładnie tak jest. A więc pośmiej się każdego ranka przez
minutę. Po prostu to zrób. Będziesz zaskoczony, jak początkowo sztuczny śmiech
przechodzi w prawdziwy, a może nawet w spazmatyczny.
Możesz przeprowadzić także następujące ćwiczenie: stań z wyciągniętymi ku
niebu ramionami, popatrz na nie i wypowiedz swoje nowe schematy myślowe
i wartości. Jeśli chcesz, wymień też swoje mocne strony i zasoby. Potem podskocz
kilkakrotnie i pozwól, by pojawiły się twoje dawne dziecięce ruchy, takie jak
wymachiwanie rękoma, potrząsanie pupą, wygrywanie na nosie itp.
Możesz rano wykonywać także drobne ćwiczenie na poprawę humoru. Potańcz
do swojej ulubionej muzyki lub poskacz na trampolinie. To ostatnie robię sama
każdego ranka (no, może prawie każdego). Podskakiwanie i podrygiwanie kojarzą
się w naszej głowie z dobrym humorem. Do tego najlepszym ćwiczeniem
treningowym jest trampolina. Nie kosztuje dużo, można ją szybko złożyć, a do tego
jest łatwo dostępna, dzięki czemu można sobie poskakać w domu.
Przebywanie w trybie Dziecka Słońca jest świetną bazą do zastosowania
zasobów strategicznych. I analogicznie – zasoby strategiczne pomagają wejść
w tryb Dziecka Słońca.

[4] Możesz je także pobrać jako ćwiczenie medytacyjne Trans Dziecka Słońca.
 OD STRATEGII OBRONNYCH DO ZASOBÓW
STRATEGICZNYCH

W kolejnych rozdziałach chciałabym pokazać ci metody, dzięki którym będziesz

mógł regulować swoje postrzeganie, myśli i emocje, tak abyś jak najczęściej
utrzymywał się w stabilnym stanie Dziecka Słońca albo trybie twojego rozsądnego
wewnętrznego Dorosłego. Ciągle zależy nam na tym, aby usunąć twoje negatywne
schematy myślowe i wdrukowane wzorce oraz wynikające z nich projekcje
i zniekształcenia procesu postrzegania oraz wyćwiczyć sensowne strategie obronne,
które określać będziemy jako zasoby strategiczne. Celem jest znaczne zmniejszenie
potrzeby strategii obronnych. Innymi słowy, pomogę ci lubić (jeszcze bardziej)
siebie samego. Im więcej dbasz o siebie, co hamuje twoje Dziecko Cienia, tym
mniej musisz chować się przed światem. I im bardziej autentycznie wyrażasz
siebie, tym szczęśliwsze relacje możesz tworzyć z innymi. Jeśli uważniej słuchasz
siebie, lepiej się czujesz ze sobą i innymi – i inni lepiej czują się z tobą.
Nie będę ci więc tłumaczyć, jak stać się jeszcze lepszym i piękniejszym, abyś
był wreszcie zadowolony z siebie i ze świata, lecz jak siebie samego zaakceptować
i w rozsądny sposób myśleć o sobie, aby zawrzeć pokój ze sobą i swoim Dzieckiem
Cienia oraz doprowadzić do śmiechu twoje Dziecko Słońca.

Im bardziej autentycznie wyrażasz siebie, tym szczęśliwsze relacje

możesz tworzyć z innymi.
NASZE POCZUCIE SZCZĘŚCIA I NIESZCZĘŚCIA OBRACA
SIĘ WOKÓŁ NASZYCH RELACJI

W naszym życiu prawie wszystko kręci się wokół stosunków międzyludzkich.

Dobre relacje dają szczęście, złe – nieszczęście. Kogo cieszy wielkie bogactwo,
jeśli czuje się samotny? Co daje odniesiony sukces, jeśli nikogo tak naprawdę nie
ma blisko nas? Głębokie poczucie samotności jest najgorszym stanem duchowym,
jakiego może doświadczać człowiek. Jest w nas ogromna tęsknota za akceptacją
i przynależnością do wspólnoty. Potrzeba więzi, jak już wcześniej pisałam, jest
sprawą egzystencjalną. Dlatego też nasze strategie obronne nastawione są na
stosunki międzyludzkie – mają nam pomagać w tym, abyśmy byli akceptowani
i lubiani oraz mają utrudniać ataki na nas i odrzucenie. Cały świat funkcjonuje
według zasady zdobywania akceptacji. Kto jej pragnie, ten musi być lepszy,
piękniejszy, bardziej władczy, bogatszy albo po prostu całkiem inny niż inni. Nie
można natomiast okazywać swoich słabości. Dlatego też nasze strategie obronne
sprawiają, że nie jesteśmy autentyczni, ewentualnie bywamy tylko czasem
autentyczni. Za pomocą strategii obronnych pokazujemy nasze pozornie mocne
strony i ukrywamy te pozornie słabe. Pokazujemy fasadę, zakładając, że ona czyni
nas bardziej godnymi lubienia. Ale w ten sposób nasze strategie obronne raczej
oddalają nas od innych, zamiast nas do nich przybliżać. Bliskość nie wytwarza się
wtedy, gdy jesteśmy wyłącznie idealni i podziwiani za nasze osiągnięcia. Nie
pojawia się też dzięki fałszywemu dążeniu do harmonii, która przechodzi
w nieszczerość. Nie powstaje w wyniku agresji i ataku, odgrywania ról
i przybierania masek, nie poprzez dążenie do władzy, a także nie przez ucieczkę
czy wycofanie. Prawdziwa bliskość powstaje dzięki autentyczności, otwartości
i empatii.
I kiedy twierdzisz, że wcale nie potrzebujesz bliskości i najlepiej się czujesz,
kiedy dystansujesz się od innych, to znaczy, że właśnie stosujesz strategię obronną,
jaką jest wycofanie. Nawet osoby z genetycznie uwarunkowaną introwersją, które
rzeczywiście potrzebują dużo mniej towarzyskich kontaktów niż ekstrawertycy,
chcą mieć przynajmniej jednego człowieka, z którym czują się blisko, z którym
czują się szczęśliwe. Człowieka, który lubi lub kocha tę osobę taką, jaką ona
rzeczywiście jest. To za tym ostatecznie wszyscy tęsknimy.
Dlatego zasoby strategiczne wykorzystujemy do tego, by polepszyć swoje
relacje, a nie po to, by odnosić więcej sukcesów. Oczywiście możesz mieć większe
osiągnięcia, kiedy zdobędziesz nowe zasoby strategiczne, tyle że będzie to jedynie
skutek uboczny stanu, w którym będziesz potrafił być bardziej sobą i będziesz
lepiej wyrażać swoje zdanie. Zasoby strategiczne nie służą twojemu idealnemu Ja,
a więc życzeniowemu wyobrażeniu o sobie, lecz twojemu realnemu Ja. Pomagają
ci akceptować siebie samego. Wiemy też, że nasze Ja realne zbliża nas bardziej do
innych ludzi niż Ja idealne. Sami zresztą czujemy się najlepiej w towarzystwie
ludzi autentycznych, którzy akceptują swoje słabości. Dokładnie odwrotnie jest
w towarzystwie osób, które wydają się w jakimś sensie perfekcyjne, bo czujemy się
wtedy trochę gorsi i słabsi. Trzeba sobie jasno powiedzieć, że bycie ideałem może
służyć najwyżej wzbudzaniu zazdrości w innych, ale nie temu, by rzeczywiście być
lubianym. Sympatyczny jest ten, kto ma jakieś wady.
Większość moich klientów szuka pomocy, ponieważ mają problemy
w relacjach międzyludzkich. Mogą to być kłopoty z partnerem, kolegami,
przyjaciółmi, rodziną lub ze wszystkimi naraz. Ich źródłem jest najczęściej problem
w relacji z samym sobą. Dotyczy to także sytuacji, które na pierwszy rzut oka nie
mają związku z relacjami z innymi, jak na przykład depresyjny nastrój czy ataki
paniki. Często kryją się za nimi jednak problemy w relacjach, jak było to z Babsi
opisaną w ćwiczeniu „Zrozum swoje Dziecko Cienia”.
Problemy w relacjach wynikają ze schematów myślowych naszego Dziecka
Cienia i jego strategii obronnych. Dzieje się tak również wtedy, gdy to ta druga
osoba ponosi większą winę za trudny związek, ponieważ jest nieszczera
i intrygancka. Trzeba zawsze zadać sobie pytanie, dlaczego właśnie ja wpadłam na
tę osobę. Albo dlaczego się z nią nie rozstanę. Albo dlaczego ta osoba zawsze mnie
złości. Albo dlaczego nie potrafię wyznaczyć wyraźniejszych granic tej osobie.
Każdą relację możesz odnieść w jakimś stopniu do siebie i z każdej możesz się
czegoś nauczyć. Często uczymy się dużo od osób, które uznajemy za trudne,
ponieważ one zazwyczaj próbują naruszać nasze granice. Znany psycholog Robert
Betz nazwał takie osoby antyaniołami i to wyrażenie uważam za całkiem zabawne
i trafne. Mówi on, że są to anioły z przeciwnym znakiem – pomagają bowiem
innym odnaleźć samego siebie nie przez swoje dobro, lecz dzięki swoim
słabościom. Jeśli na przykład stosujemy strategię obronną polegającą na dążeniu do
harmonii, możemy przy pomocy antyanioła nauczyć się wyrażać własne zdanie.
Jeśli z kolei za szybko dajemy się wytrącić z równowagi, możemy w kontakcie
z taką osobą trenować zachowanie spokoju.
Prawdopodobnie przynajmniej raz w życiu doświadczyłeś sytuacji, w której
taki antyanioł absolutnie niesprawiedliwie cię ocenił lub fałszywie cię postrzegał.
To wzbudza złość i poczucie bezradności. Kiedy ktoś projektuje na mnie coś, czego
wcale nie zrobiłem, nie powiedziałem lub czego nie zamierzałem, wówczas
najczęściej stoję na straconej pozycji. W takich sytuacjach zazwyczaj nie działają
zasady komunikacji, ponieważ sprawca, czyli osoba z zaburzonym procesem
postrzegania, stosuje swoje projekcje i sama musi dostrzec swoje błędy w drodze
autorefleksji. Jeśli jednak nie potrafi tego zrobić, to jesteśmy bezradni.
Szczególnie trudne są sytuacje, kiedy czujemy się w jakiś sposób zależni od
naszego bliźniego postrzegającego rzeczywistość w zniekształcony sposób. Może
to być przełożony, żona czy rodzic. Im głębiej ta osoba uwięziona jest w swoim
zniekształconym postrzeganiu i przez to mniej gotowa do zmiany swoich
poglądów, tym mniej prawdopodobne jest dojście z nią do porozumienia.
Niejednokrotnie jedynym sensownym rozwiązaniem jest zerwanie kontaktu, jeśli
nie jest możliwe odgraniczenie się od niej wewnętrznie.
Zdarza się, że sami jesteśmy antyaniołami dla innych. Tak więc wszyscy
bywamy i ofiarami, i sprawcami. Doświadczamy tego, że ktoś potraktował nas
niesprawiedliwie, i wtedy z powodu naszego zaburzonego postrzegania nie
traktujemy fair także innych ludzi. Zdarza się, że ignorujemy ich cierpienie. Tak
więc jeśli chcemy poprawić nasze relacje, musimy zająć się naszym postrzeganiem,
którego ważną częścią jest postrzeganie samego siebie. Póki działamy z pozycji
Dziecka Cienia, nie jesteśmy w stanie znaleźć się na wysokości oczu innej osoby.
A wówczas z naszej perspektywy zmienia się ona w agresora, ponieważ czujemy
się wobec niej ulegli. Albo zmienia się w idiotę, jeśli czujemy się pozornie od niej
lepsi. Postrzeganie jest więc bastionem naszej subiektywnej rzeczywistości, dlatego
najpierw – tak jak w wypadku strategii obronnych – zajmiemy się procesem
postrzegania.

PILNUJ SIĘ

Podstawą każdej zmiany jest świadomość stanu naszego Ja oraz zaakceptowanie

go. Ten stan mogę tylko wtedy analizować, kiedy nabiorę do siebie choćby
niewielkiego dystansu, gdyż muszę przyjąć perspektywę obserwatora, a nie
uczestnika. Z perspektywy uczestnika widzę świat zewnętrzny, ale nie widzę siebie.
Z perspektywy obserwatora mogę natomiast patrzeć na siebie z zewnątrz. Działając
z pozycji Dziecka Cienia, patrzymy zazwyczaj z perspektywy uczestnika.
Wierzymy wtedy we wszystko, co czujemy, widzimy i myślimy. Postrzegamy
nasze myśli i emocje jako prawdę. Iluzja perspektywy uczestnika działa także
wtedy, gdy oglądamy film. Mimo iż wiemy, że wszystko to jest fikcją, to jednak
boimy się, jesteśmy przejęci albo rozbawieni – w zależności od tego, czy
oglądamy kryminał, dramat czy komedię. A o ile trudniej jest się zdystansować
wobec filmu, który narzuca nam nasze Dziecko Cienia? Nawet jeśli wiele wiemy
o naszym Dziecku Cienia i jego schematach myślowych, to często jesteśmy
uwięzieni w jego rzeczywistości. Nierzadko zauważam to u swoich klientów,
którzy właściwie dysponują całą wiedzą o tym, jak rozwiązać swoje osobiste
problemy, ale ciągle o niej zapominają. Według mnie istnieją tego trzy przyczyny:

1. Dorosły w nas nie może uwierzyć, że kwestie dotyczące Dziecka Cienia należy
traktować poważnie.
 2. Jesteśmy w dużym stopniu przyzwyczajeni do tego, by patrzeć na świat przez
pryzmat wdrukowanych wzorców z dzieciństwa, dlatego tak trudno uwierzyć
nam w inną prawdę.
3. Wzbraniamy się przed przejęciem odpowiedzialności za nasze emocje i myśli,
oczekując raczej, że wydarzy się coś zewnętrznego, co nas wybawi.

Identyfikacja z Dzieckiem Cienia odbywa się więc najczęściej automatycznie

i bez udziału świadomości. Christin (lat 33) opowiadała mi kiedyś o swojej złości
na podnajemcę swego mieszkania. Był nim jakiś makler giełdowy. W umówionym
terminie makler pojawił się z półgodzinnym opóźnieniem i piętnastoma klientami.
Christin była bardzo zła z powodu spóźnienia i liczby ludzi, których makler nie
zapowiedział. Spodziewała się, że przyjdzie dużo mniej klientów. Z zaciśniętymi
zębami oprowadziła ich po mieszkaniu, a kiedy wyszli, wdała się z maklerem
w niepotrzebną kłótnię. Christin opowiedziała mi o tej sytuacji jako o przykładzie
na to, jak łatwo potrafi przejść z dobrego humoru w zły nastrój i jak pozostaje
potem uwięziona w swoich złych emocjach. Mimo że Christin w czasie swojej
psychoterapii dużo pracowała ze swoim Dzieckiem Cienia, w tamtej sytuacji nie
była świadoma, że to właśnie Dziecko Cienia sprawiło, że tak się rozzłościła.
Kiedy na naszej sesji terapeutycznej przeanalizowałyśmy to wydarzenie, odnosząc
je do Dziecka Cienia, Christin była zaskoczona, że to ono uczestniczyło w jej
wybuchu złości. Fakt, że makler się spóźnił i przyprowadził ze sobą
niezapowiedzianych piętnaście osób, uruchomiło w Christin dawne przekonanie,
które brzmiało: „On chyba sądzi, że może robić ze mną, co chce...”, za którym
tkwią takie schematy myślowe jak „Nie jestem ważna”, „Jestem mała”. A na nie
Christin reaguje strategią obronną agresja i atak. To nie sytuacja skłoniła ją do tych
emocji i zachowań, ale interpretacja sytuacji, która była wynikiem
zniekształconego procesu postrzegania jej Dziecka Cienia. Gdyby Christin nie
odebrała zachowania maklera tak osobiście, pozostałaby spokojna.
Z nami dzieje się podobnie jak u Christin – często nie rozpoznajemy, kiedy
wpadamy w stare wzorce zachowań, ponieważ są nam tak bliskie i znajome. Nie
przychodzi nam do głowy, że moglibyśmy całkiem inaczej postrzegać jakąś
sytuację. Przytoczę tu jeszcze jeden przykład z mojej praktyki
psychoterapeutycznej.
Leo (lat 24) opowiedział mi, że znowu spotyka się ze swoją dziewczyną. Tym
razem chciał „wszystko robić właściwie”. Spytałam go, czy rozmawiał z nią
otwarcie o problemach, które mieli w przeszłości, ale on zaprzeczył, miał bowiem
wrażenie, że ona tego nie chce, że chce z nim tylko spędzać miło czas, a problemy
z przeszłości chce wyprzeć. Leo nie spostrzegł, jak silnie identyfikuje się ze swoim
Dzieckiem Cienia. Na podstawie swoich schematów myślowych, które między
innymi brzmią: „Jestem niewystarczający”, „Nie mogę być sobą”, stosuje swoją
główną strategię obronną, jaką jest dopasowanie. Leo próbuje spełniać wszystkie
oczekiwania, o jakie podejrzewa swoją dziewczynę. On ma poczucie, że ona nie
chce rozmawiać o problemach z przeszłości, kiedy w rzeczywistości to on ich
unika. Postrzega swoją dziewczynę z całkowicie dziecięcej perspektywy, stara się
być grzecznym chłopcem i robić wszystko właściwie. Żeby mu się to udawało,
musi mieć stale nastawioną wewnętrzną antenę na odbiór, aby intuicyjnie
odgadywać, czego jego dziewczyna od niego oczekuje. Jego lęk przed odrzuceniem
i wyczulenie na swoją partnerkę są dla niego tak oczywiste i tak normalne, że
często w ogóle nie zauważa, kiedy utożsamia się ze swoim Dzieckiem Cienia.
Najczęściej to uczucia wskazują nam, że działamy z poziomu Dziecka Cienia.
Christin mogłaby się na tym przyłapać, odczuwając złość, a Leo swój lęk przed
stratą.
Bądź więc świadomy, że Dziecko Cienia określa twoje postrzeganie, myślenie
i emocje w wielu nawet pozornie banalnych sytuacjach. Jeszcze raz powtórzę, jeśli
chcesz rozwiązać swoje problemy i dalej się rozwijać, to ważne jest, żebyś wziął za
siebie odpowiedzialność i aktywnie pracował nad sobą, dysponując swoją nową
wiedzą. Jest to warunek konieczny, aby zauważyć, kiedy znowu identyfikujesz się
ze swoim Dzieckiem Cienia. Możesz zmienić tylko to, czego jesteś świadomy.
 Możesz zmienić tylko to, czego jesteś świadomy.

ODRÓŻNIAJ RZECZYWISTOŚĆ OD INTERPRETACJI

Jeśli przyłapiesz się na tym, że znowu znajdujesz się w trybie Dziecka Cienia
i dlatego czujesz się fatalnie, zrób krok do tyłu, przeanalizuj sytuację z dystansu
i zapytaj siebie, jaka jest twoja interpretacja. Przełącz się na tryb Ja-dorosłego
i spróbuj całkiem świadomie dostrzec okulary, przez które patrzy na świat twoje
Dziecko Cienia. Zazwyczaj reagujemy właśnie na interpretacje, a nie na
obiektywną rzeczywistość. Dotyczy to także sytuacji, kiedy postrzegamy świat
w pozytywnie zniekształcony sposób. Możemy upiększać niektóre rzeczy, aby
chronić się przed bolesnymi wnioskami. Również wewnętrzny Dorosły i Dziecko
Słońca mogą fałszywie ocenić sytuację. Ale zazwyczaj najwięcej problemów
przysparzają nam zniekształcenia postrzegania, które pochodzą od Dziecka Cienia,
dlatego też to im chciałabym się bliżej przyjrzeć.
Wielu ludzi nie jest świadomych tego, jak silnie subiektywne jest ich
postrzeganie z powodu interpretacji, którą stale nieświadomie przeprowadzamy.
Jeśli na przykład osoba A myśli: „Dlaczego tamten człowiek tak głupio się do mnie
uśmiecha?”, to nie poświęca chwili na refleksję, czy osoba B rzeczywiście głupio
szczerzy zęby (czytaj: robi sobie ze mnie żarty), czy mamy tu raczej do czynienia
z jej miłym uśmiechem. Istotna część mojej pracy psychoterapeutycznej polega na
tym, aby przeanalizować z moimi klientami konkretne sytuacje w odniesieniu do
ich subiektywnej interpretacji rzeczywistości. Ludzie identyfikujący się ze swoim
Dzieckiem Cienia, a więc cierpiący na niestabilne poczucie własnej wartości,
wykazują z reguły silne skłonności do przypisywania innym złych zamiarów.
Nawet jeśli usłyszą jakiś komplement, sądzą, że ich rozmówca chce nimi
manipulować albo po prostu robi z nich głupka. Nie mogą zwyczajnie uwierzyć, że
inny człowiek ocenia ich bardziej pozytywnie, niż oni oceniają siebie samych.
A jeśli nawet w to uwierzą, to potem żyją w ciągłym lęku – boją się, że inni mogą
kiedyś zauważyć, jacy oni są naprawdę. Jedna rzecz pozostaje natomiast
niezmienna – nie podają w wątpliwość swoich negatywnych schematów
myślowych i nie wpadają na pomysł, że to być może to oni się mylą.
Są też i tacy, których naturę można określić jako naiwną. Otaczający ich świat
i swoje relacje z innymi postrzegają w lepszym świetle. Takie osoby wykształciły
w sobie strategię obronną dążenia do harmonii oraz takie schematy myślowe jak
„Jestem dzieckiem”. Wszystko upiększają, gdyż odczuwają ogromny lęk przed
prawdą, która mogłaby postawić ich w nieprzyjemnej sytuacji i zmusić do
aktywnej obrony. Cechą ludzi, którzy kochają harmonię, jest nie tylko unikanie
konfliktów, ale także to, że czasem ich po prostu nie zauważają. Jeśli należysz do
ludzi łatwowiernych i naiwnych, zastanów się, jak oceniłbyś zachowanie twojego
partnera interakcji z bardziej surowej perspektywy. Spróbuj być szczególnie
krytyczny. Postaraj się z pomocą twego wewnętrznego Dorosłego spojrzeć na
sprawy możliwie obiektywnie. Przyłapuj się na tym, kiedy zaczynasz znowu
znajdować usprawiedliwienia dla innych i zrozumienie ich położenia, co właściwie
bardzo ci przeszkadza.

Ćwiczenie: sprawdzanie rzeczywistości

Poniższe ćwiczenie ma ci pomóc w uchwyceniu twoich interpretacji rzeczywistości

i w ich zmianie. Przedstawię przykład, do którego oczywiście możesz podstawić
własną treść.
Konkretna sytuacja (wyzwalacz): moja szefowa zwraca mi uwagę na popełniony
błąd.
Moje Dziecko Cienia myśli (schemat myślowy): Nie nadaję się. Muszę być
perfekcyjna. Nie mogę popełniać błędów.
Moja interpretacja: moja szefowa myśli, że jestem przytłoczona pracą, i zastanawia
się, czy mnie kimś nie zastąpić.
Moje uczucia: wstydzę się i boję.
Moja strategia obronna: dążenie do perfekcji i kontroli – jeszcze bardziej się
staram, absolutnie wszystko kontroluję i biorę nadgodziny.
Moje Dziecko Słońca (pozytywny schemat myślowy) myśli: Mogę popełniać błędy.
Nadaję się.
Moja interpretacja sytuacji: moja szefowa jest zadowolona z moich osiągnięć, także
wtedy, kiedy popełnię błąd.
Dorosły mówi (argumenty): Jako fachowiec umiesz bardzo dużo. Regularnie się
szkolisz. Twoja szefowa i twoi koledzy także czasem popełniają błędy – twoje
Dziecko Cienia jest za bardzo wrażliwe na krytykę.
Uczucie: pozostaję spokojna.
Moje zasoby strategiczne: uczę się na popełnionych błędach, jestem życzliwa
i wyrozumiała wobec siebie i innych, którzy też nie są idealni.

ZNAJDŹ WŁAŚCIWĄ RÓWNOWAGĘ MIĘDZY REFLEKSJĄ

A ODWRACANIEM UWAGI

Rozumiemy już, że nasza interpretacja rzeczywistości w znacznym stopniu określa

to, co czujemy i jak się zachowujemy. Nie zawsze jednak udaje nam się
w odpowiedniej chwili skorygować nasze zniekształcone postrzeganie i przełączyć
się z trybu Dziecka Cienia na tryb Dziecka Słońca. Zdarza się nam zatopić się
w negatywnych uczuciach Dziecka Cienia. Zazwyczaj wzmacniamy naszą strategię
obronną zgodnie z zasadą: jeszcze więcej. W ten sposób coraz bardziej zagłębiamy
się w naszych problemach. Jeśli skłaniamy się ku wycofaniu, zamykamy się
w czterech ścianach; jeśli naszą strategią jest zachowanie jędzowate – stajemy się
agresywni; jeśli dążymy do perfekcji – zaczynamy starać się jeszcze bardziej itd.
Przez to błędne koło dzieje się z nami coraz gorzej. Tak silnie utożsamiamy się
z naszym Dzieckiem Cienia, że nie jesteśmy w stanie znaleźć drogi wyjścia z tego
stanu.
Jeśli więc nie uda ci się skorygować twojego postrzegania, ponieważ nie
zdążyłeś się na nim przyłapać w odpowiednim momencie i właśnie wpadłeś w swój
dawny wzorzec reakcji, to jest jeszcze inna strategia, która pozwoli ci wyjść z tego
stanu – czyli odwrócenie uwagi. Polega na skierowaniu swojej uwagi nie na
uczucia i problemy, lecz na świat zewnętrzny. Jeśli całkowicie koncentruję się na
tym, co dzieje się na zewnątrz, albo na jakiejś wykonywanej czynności, nie
zauważam, że się w tym zatraciłem. W takim stanie nie czuję bólu – ani
fizycznego, ani psychicznego. Dlatego strategia odwracania uwagi jest główną
metodą w psychoterapii pacjentów cierpiących na chroniczne bóle: kiedy tańczy się
z pasją, nie czuje się bolących stóp. Gdy nasza uwaga jest czymś zajęta, możemy
doprowadzić się do stanu kompletnego zatracenia w danej czynności. Dzięki temu
możemy nasze trudne emocje całkowicie usunąć. Przez odwrócenie uwagi wpadasz
automatycznie w lepszy nastrój, co pozwala ci spojrzeć na swój problem z pewnym
dystansem.
Na pewno nieraz przeżyłeś następującą sytuację: złościsz się okropnie na osobę
X, przez którą czujesz się niezrozumiany i potraktowany niesprawiedliwie. Twoje
myśli krążą wokół tego problemu, nakręcasz się i robisz się coraz bardziej zły.
Potem na jakiś czas odrywasz się od tych myśli, ponieważ musiałeś skoncentrować
się na pracy. Po odwróceniu uwagi twoja złość schodzi na dalszy plan, a ty się
uspokajasz. Teraz możesz więc swojemu problemowi z X przyjrzeć się w bardziej
opanowany sposób. Nabrałeś wobec niego trochę wewnętrznego dystansu. Dzięki
niemu zmienia się też twoja interpretacja całej sytuacji. Możesz dostrzec także swój
udział w całym wydarzeniu. Być może dojdziesz do wniosku, że zrobiłeś z igły
widły. Albo znajdziesz rozwiązanie problemu z X. A może uznasz całą tę sprawę
za nieważną i pomyślisz: „Zapomnijmy o tym”.
Pewnie pytasz teraz sam siebie: „Jak to? Mam sam siebie obserwować
i jednocześnie odwracać swoją uwagę?”. Moja odpowiedź brzmi: istnieje duża
różnica między tym, czy mam taki wgląd w siebie, aby siebie analizować
i ewentualnie zatrzymać w odpowiednim momencie, czy też zanurzam się
nieustannie w swoich emocjach i w myślach – bezowocnie – krążę wokół siebie.
Jeśli zagłębię się w swoich negatywnych uczuciach, nie zrobię kroku naprzód.
Dlatego samoobserwacja jest tak ważna. Ale jeśli istnieje niebezpieczeństwo, że
ugrzęznę w uczuciach swego Dziecka Cienia i jego schematach myślowych, opłaca
się wówczas odwrócić od nich uwagę. Moje emocje i problemy lepiej analizować,
kiedy mam wobec nich choćby niewielki dystans.
Moja rada: zatrzymaj się i poczuj, co się dzieje wewnątrz ciebie, a potem
skieruj swoją uwagę na świat zewnętrzny i zobacz, co jest wokół, a następnie
skoncentruj się na działaniu. Znajdź równowagę między samoobserwacją
a obserwacją otoczenia. Jeśli dręczy cię jakiś palący problem, który ciągle zajmuje
twoją uwagę, to dam ci radę, abyś codziennie przez pół godziny intensywnie się
nim zajął, może nawet na piśmie. Wówczas w razie wątpliwości twój wewnętrzny
Dorosły będzie wiedział, że ma wszystko na kartce i że przez resztę dnia może
zajmować się innymi sprawami. Aby sobie ułatwić niewracanie ciągle myślami do
problemu, możesz włożyć sobie na przegub dłoni gumkę. Zawsze kiedy przyłapiesz
się na myśleniu o problemie, pstryknij gumką i skieruj swoją uwagę znowu na
działanie.

BĄDŹ SZCZERY WOBEC SIEBIE

Jak mówiłam, samoakceptacja nie polega na tym, że wszystko w sobie uważam za

wspaniałe. Oznacza ona, że akceptuję swoje mocne strony i swoje słabości. Nie
mówię tu o miłości własnej. Miłość to wielkie słowo. Wystarczy, że samego siebie
się lubi. Takiego, jakim się jest.
To, w jakim stopniu siebie samego akceptuję, zależy od skali samopoznania.
Mogę przecież akceptować tylko to, co zauważyłem, czego jestem świadomy. Jeśli
zaś akceptuję w sobie tylko to, co uważam za dobre, to oznacza, że akceptuję tylko
część siebie. A drugą część muszę jakoś schować lub się jej wyprzeć. Wiele osób
robi więc pewien mały przekręt – skupiają się na słabościach, które są stosunkowo
niegroźne albo nawet nie są nawet słabościami, a problemy, którym warto byłoby
przyjrzeć się bliżej, chętnie odsuwają na obrzeża swojej świadomości. Miałam
kiedyś niezwykle piękną klientkę, która przez pierwszą godzinę naszego spotkania
dosłownie płakała, ponieważ uważała, że jest potwornie brzydka. To dość
drastyczny przykład zniekształcenia postrzegania, który dobrze służy do
zilustrowania problemu. Jej słabością nie był bynajmniej wygląd zewnętrzny, lecz
jej silna skłonność do histerii, czyli całkowicie przesadzonych reakcji. I tak moja
klientka tkwiła w głębokim błędzie – podobnie dzieje się w mniejszym lub
większym stopniu z nami wszystkimi.

Miłość to wielkie słowo. Wystarczy, że samego siebie się lubi.

Takiego, jakim się jest.

Jeśli z lęku przed bolesną prawdą zamykam oczy, to wprawdzie chronię się
przed nią, ale nie mogę się rozwijać. Gdy na przykład sam przed sobą nie
przyznaję, że z lęku przed porażką unikam podejmowania ważnych decyzji, będę
ciągle dreptać w miejscu. Jeśli sam przed sobą nie przyznam się, że jestem
okropnie o kogoś zazdrosny, to nie będę potrafił w zdrowy sposób poradzić sobie
z tym uczuciem. Jeśli nie wiem, gdzie są granice moich zdolności, nigdy nie będę
zadowolony z własnych osiągnięć.
Chcę cię zachęcić, abyś był wobec siebie szczery. Może ci w tym pomóc
poproszenie dobrego przyjaciela o szczerą ocenę, ponieważ czasem nie jest łatwo
patrzeć na siebie obiektywnie. Szczere samopoznanie może być niezwykle
oczyszczające, ponieważ redukuje lęk. W chwili, kiedy przyznaję, że moje
zdolności nie są urzeczywistnieniem moich marzeń, nie muszę już odczuwać lęku
przed tym wyznaniem. Mogę się odprężyć i przyznać: tak, jest, jak jest. A potem
mogę swoje plany na przyszłość kształtować w bardziej realistyczny sposób.
Podświadomie często budzi się w nas niejasny lęk przed określonymi
prawdami. Jak długo próbujemy uciekać przed prawdą i jej poznaniem, tak długo
lęk będzie pozostawał, a my nie będziemy się rozwijać. Kiedy natomiast
zatrzymuję się na chwilę i przyznaję: tak to jest, wtedy udaje mi się pozbyć lęku
i być może uniknąć smutku. W ten sposób powstaje przestrzeń na coś nowego.
Albo wykorzystam ją, nadając inny kierunek moim pragnieniom, i zajmę się
innymi czynnościami, które bardziej będą mi odpowiadać. Albo zaakceptuję tę
prawdę, że moje zdolności nie są najwyższych lotów, ale jednak wystarczą, by
osiągnąć zadowalające rezultaty. Albo postanowię, że brak talentu nadrobię
pilnością. W każdym razie dopiero po realistycznej samoocenie będę mógł ustalać
własne cele i zachowania tak, że na końcu będę bardziej zadowolony, niż wtedy
kiedy z powodu ogromnego lęku stale uciekam w złym kierunku.
Skoro mówimy o słabościach, to chyba najtrudniejszą sprawą jest przyznanie
się do winy. Poczucie winy jest bowiem trudne do zniesienia. Tymczasem
przyznanie się do winy może być niezwykle wyzwalające. Wystarczy powiedzieć:
„Tak, przesadziłem”, „Tak, jestem temu winny”, „Tak, nigdy więcej bym tego nie
zrobił”. Tylko wtedy, gdy czuję się odpowiedzialny za swoje zachowanie, mogę
oddać sprawiedliwość ofiarom swojego niewłaściwego postępowania. Tylko kiedy
przyznam się do błędu, mogę przeprosić poszkodowanego. Nierzadko tymi ludźmi
są najbliższe nam osoby. Kiedy się przyłapiesz na tym, że pewne rzeczy, które
powiedziałeś, zrobiłeś czy zaniedbałeś, sprawiły komuś cierpienie, wtedy zastanów
się nad tym i przeproś te osobę. Wiele dorosłych dzieci odczuwa ogromną ulgę,
kiedy ich rodzice po prostu im wyznają: „Przykro nam. Byliśmy wtedy bardzo
przeciążeni i dziś zachowalibyśmy się całkiem inaczej”. Często w Dziecku Cienia
pozostają niezaleczone rany, ponieważ jego rodzice nigdy nie przyjęli
odpowiedzialności za swoje błędy, a zamiast tego wciąż je usprawiedliwiają lub
kwestionują. Być może pilnie potrzebujesz, aby twoi rodzice, czy jedno z nich,
przeprosiło cię za coś, co kiedyś poszło nie tak.
Jeśli sam masz dorosłe dzieci i w wyniku szczerej samokrytyki doszedłeś do
wniosku, że coś kiedyś zrobiłeś źle, to je po prostu za to przeproś. Te przeprosiny
mogą być nowym początkiem waszej relacji. Jeśli masz jeszcze małe dzieci, to
sprawdź dokładnie, jak twoje Dziecko Cienia wpływa na twój sposób wychowania,
i spróbuj postępować z możliwie dużą uwagą i autorefleksją.
Jeśli patrząc wstecz, uświadomisz sobie, że kiedyś zachowałeś się
niesprawiedliwie wobec przyjaciela czy kolegi z pracy, to po prostu go za to
przeproś. Nawet jeśli to zdarzenie miało miejsce kilka lat temu. Znasz też pewnie
odwrotne sytuacje, w których ty byłeś ofiarą, a ktoś potraktował cię
niesprawiedliwie. Wyobraź sobie, że ta osoba wreszcie by cię za to przeprosiła. Jak
dobrze byłoby tego doświadczyć!

Ćwiczenie: afirmatywne akceptowanie rzeczywistości

To ćwiczenie jest właściwie wewnętrzną postawą, do której chciałabym cię zachęcić.

Wywodzi się z buddyjskiej nauki medytacji, o której, przyznaję, mam tylko
powierzchowną wiedzę. Wiem natomiast, że podstawą medytacyjnych ćwiczeń jest
afirmacja i przyjęcie tego, co jest. Myślę, że można tę ideę przejąć do swojego życia
bez szczególnego zagłębiania się w buddyjską naukę. Idea mówienia „tak” jest
psychicznie łatwo dostępna. Jak wspominałam, obrona przed bolesną prawdą
wytwarza chroniczny i podświadomy lęk. Obrona przed lękiem pochłania więcej
energii niż akceptacja lęku. Tak samo dzieje się z innymi negatywnymi emocjami:
smutkiem, bezradnością, złością, wstydem – znikają szybciej, kiedy się je
zaakceptuje.
Kiedy mówię o lęku, mówię o Dziecku Cienia. Kiedy akceptujemy swoje Dziecko
Cienia, a z nim nasze lęki, poczucie niższości i wstydu, nasze smutki i bezradność,
wtedy Dziecko czuje się rozumiane i może stopniowo się uspokajać. Często
wystarczy, jeśli w ciągu dnia powtarzamy sobie: „No tak, jest, jak jest”. Obojętnie,
czy muszę iść do dentysty, czy myślę o konflikcie z przyjacielem, czy tkwię w korku,
czy denerwują mnie dzieci albo spóźniłem się na pociąg. Powtarzaj sobie ciągle:
„Tak to jest”. Najlepiej połącz to zdanie z oddechem, gdy będziesz głęboko nabierał
powietrza i je wydychał, mów sobie w myślach: „Tak to jest”. Rób to cały czas,
a zobaczysz, jak cię to uspokaja i uwalnia.
Emocje są ciągle zmieniającymi się stanami. Czujemy to, kiedy odczuwamy
szczęście. Kiedy bardzo się cieszymy, wiemy z góry, że radość nie będzie trwała
wiecznie. Natomiast przy obciążających emocjach sądzimy czasem, że nigdy nie
miną. Na przykład kiedy odczuwamy zawód miłosny lub lęk.
Przypomnę ci więc jeszcze jedno ćwiczenie, które opisałam w rozdziale „Jak wyjść
z negatywnych emocji”. Skoncentruj się na cielesnych objawach trudnej emocji.
Jeśli na przykład jesteś smutny, skup się na tym, jak twoje ciało odczuwa smutek.
Może jako gulę w gardle? Albo ucisk w klatce piersiowej? Skoncentruj się na tym
uczuciu i wymaż wszystkie obrazy ze swojej głowy, które kojarzą się z twoim
smutkiem. Jeśli na przykład jesteś smutny, bo twoja dziewczyna zerwała z tobą,
wyrzuć jej obraz ze swojej głowy i poczuj jedynie smutek w ciele. Zostań w tym.
Zobaczysz, że szybko zniknie. Podobnie możesz robić ze wszystkimi innymi
trudnymi uczuciami. To ćwiczenie wywodzi się z tak zwanej metody Sedony,
stworzonej przez Lestera Levensona, i jest to bardzo przydatny sposób
obchodzenia się ze swoimi emocjami.

ĆWICZ SIĘ W ŻYCZLIWOŚCI

Poczucie niedoskonałości, które nasze Dziecko Cienia często odczuwa, ma wpływ

nie tylko na nasze samopoczucie, ale także na nastawienie i zachowanie wobec
innych ludzi. Z perspektywy Dziecka Cienia druga osoba szybko zmienia się we
wroga. W mojej książce Leben kann auch einfach sein! (Życie może być proste!)
dowodzę, że poczucie niepewności sprowadza życie do pozycji defensywnej, co
oznacza, że stale musimy się troszczyć o to, by nie znaleźć się w podległości i nie
zostać zaatakowanym. Kto jest jednak zajęty samoobroną, nie może w tym samym
czasie odczuwać empatii wobec agresora. Rezultatem jest brak życzliwości wobec
domniemanych silniejszych. Życzliwość możliwa jest tylko wtedy, kiedy znajduję
się na wysokości oczu swego bliźniego. Jeśli czuję się gorszy, to wydaję surowe
sądy nie tylko o sobie, ale także o innych. Wprawdzie podziwiam niektórych
pozornie silniejszych ludzi za ich pewne cechy i wmawiam sobie, że tylko siebie
traktuję surowo, ale w chwili szczerości wiem, że tak nie jest. Radość z cudzego
nieszczęścia i zazdrość są ludzkimi przypadłościami i często odczuwamy je wobec
osób, które postrzegamy jako wyniosłe. Dziecko Cienia może zachowywać się
bardzo małostkowo i nieufnie. Dlatego ze społecznego punktu widzenia lepiej jest,
kiedy możliwe często znajdujemy się w trybie Dziecka Słońca i wewnętrznego
Dorosłego. To wpływa pozytywnie na nastrój i powoduje, że traktuję otaczających
mnie ludzi z większą życzliwością. Postrzeganie i nastrój nieustannie bowiem na
siebie oddziaływają. Kiedy jestem w dobrym humorze i traktuję bliźnich
z życzliwością, oni czują się dobrze w moim towarzystwie. Wytwarza się wtedy
pozytywna dynamika w relacji. Dla nas samych życzliwe traktowanie innych jest
bardziej odprężające aniżeli czekanie w napiętej gotowości na kolejny atak. Im
bardziej czuję się spięty i zestresowany, tym bardziej jestem skłonny projektować
te uczucia na innych ludzi, a przez to wytwarza się negatywna dynamika relacji.
Bycie życzliwym dla innych przychodzi łatwiej, kiedy znajdujemy się w trybie
Dziecka Słońca. Jeśli sam wobec siebie zachowuję się małostkowo i agresywnie, to
z trudem przychodzi mi bycie wspaniałomyślnym dla innych. Dlatego tak ważne
jest, aby troszczyć się o siebie i przejmować odpowiedzialność za swoje dobre
samopoczucie. Możesz to zrobić, kiedy okażesz zrozumienie swemu Dziecku
Cienia i będziesz je pocieszał, co ćwiczyliśmy w rozdziale „Ulecz swoje Dziecko
Cienia”. Jednocześnie wytrenuję cię, jak aktywnie przełączać się na tryb Dziecka
Słońca. Zatroszcz się o swój dobry nastrój. Zapewnianie sobie jak największej
radości z życia i cieszenia się nim postrzegaj jako obowiązek. Zajmę się tym bliżej
w rozdziale „Ciesz się swoim życiem”.
Życzliwość jest także postawą wewnętrzną, którą mogę wybrać. Wiele osób
identyfikujących się ze swoim Dzieckiem Cienia obstaje przy tym, aby okazywać
innym nieufność. Podejrzliwość i nieufność zaliczają do swoich strategii
obronnych i właśnie dlatego, że tak silnie utożsamiają się ze swoim Dzieckiem
Cienia, wierzą mocno w to, co pozornie dostrzegają i myślą, czyli że świat i ludzie
są egoistyczni i źli. Aby uniknąć nieporozumień, chcę powiedzieć, że wcale nie
twierdzę, iż ludzie są zasadniczo dobrzy. Bezrefleksyjny, naiwny obraz dobrego
człowieka jest tak samo problematyczny jak notoryczna podejrzliwość. Lecz
z założenia nieufną postawą, której brakuje życzliwości, sami przyczyniamy się do
tego, że świat staje się odrobinę gorszy. Poza tym pesymistyczno-podejrzliwy
pogląd, że człowiek z natury jest egoistyczny, nie da się obronić także naukowo,
o czym pisałam w rozdziale „Jak wartości mogą nam pomóc”. W ramach
przypomnienia: nowe badania mózgu dowiodły, że my, ludzie, jesteśmy nastawieni
na współpracę, a dawanie czyni nas szczęśliwymi. Za życzliwym nastawieniem
przemawiają więc także rozsądne argumenty.
Kiedy złapiesz się na tym, że właśnie zamierzasz ocenić małostkowo lub
negatywnie swego przyjaciela, kolegę czy krewnego, zrób świadomie w myślach
krok w tył i spróbuj tę samą sytuację przeanalizować z życzliwego punktu
widzenia. Już w rozdziale „Dygresja: genetycznie uwarunkowany zły nastrój”
wyjaśniłam, że niestety jesteśmy genetycznie uwarunkowani do tego, by więcej
uwagi zwracać na negatywne wydarzenia i uznawać je za ważniejsze. Pamiętaj, że
jedno negatywne zdarzenie związane z twoim przyjacielem może odsunąć na bok
sto pozytywnych. Zanim więc dojdziesz do wniosku, że osobą X kierują niskie
pobudki, sprawdź przy pomocy wewnętrznego Dorosłego, czy tak rzeczywiście
jest, i zastanów się, jak wiele dobrego przeżyłeś z tą osobą. Przemyśl to, czy twoja
interpretacja sytuacji jest przekonująca. Często pochopnie przypisujemy innym złe
zamiary, i to nawet w wypadku wieloletnich przyjaciół. Zapomnienie o urodzinach,
drobna krytyka czy niewłaściwa reakcja mogą u niektórych osób wywołać tak
wielkie rozczarowanie, że zaczynają wątpić w przyjaźń. Natomiast życzliwe
nastawienie oznacza, że innym ludziom – tak jak i nam samym – zdarza się:
zasadniczo raczej chcieć postępować dobrze niż źle, a mimo to czasem
popełniać błędy,
być zapominalskim, nawet jeśli chodzi o urodziny najlepszego przyjaciela,
być strachliwym, a przez to nie zawsze szczerym,
nie zawsze dokładnie kalkulować następstwa swoich zachowań,
czasami nie mieć na coś ochoty,
od czasu do czasu postępować bezmyślnie,
czasami być w złym humorze,
znajdować się za często w trybie Dziecka Cienia.

Pomyśl: trudni ludzie mają silnie zranione Dziecko Cienia.

Żadna relacja nie jest idealna. Wszyscy popełniamy błędy i się mylimy. Dlatego
traktuj niedoskonałość swoją i innych ludzi z możliwe dużą dozą
wspaniałomyślności. Agresja i małostkowość przede wszystkim szkodzą tobie –
psują ci humor i wpływają negatywnie na twoje relacje z innymi. A co do humoru,
to on może nam pomóc w kształtowaniu relacji z większą lekkością i życzliwością.
Uwierz mi, to nie żadne wymysły – to naprawdę działa!

CHWAL SWEGO BLIŹNIEGO I SIEBIE SAMEGO

Życzliwość polega również na chwaleniu swoich bliźnich lub mówieniu im

komplementów. Niektórym osobom, które identyfikują się z Dzieckiem Cienia,
sprawia to trudność. Będąc w tym wewnętrznym stanie, osoby takie skłaniają się
raczej do zazdrości aniżeli do pochwał, a jeśli już kogoś chwalą, to raczej bardzo
powściągliwie.
Niektórzy ludzie są tak bardzo zahamowani, że pochwały nie przechodzą im
przez usta. Chwalenie zarówno innych, jak i siebie wydaje im się niezręczne. Od
dzieciństwa nie są do tego przyzwyczajeni. „Brak krytyki jest wystarczającą
pochwałą” – z takim powiedzeniem dorasta wiele osób. Niektórzy sądzą wyniośle,
że mają wysoko ustawione kryteria – i wobec siebie, i wobec innych, dlatego
chwalą rzadko.
Obojętne, z jakiego powodu niektórym ludziom chwalenie albo wypowiadanie
szczerego komplementu przychodzi z trudem, polecam im jednak ćwiczyć się
w byciu wspaniałomyślnym. Jeśli dotyczy to także ciebie, spróbuj być bardziej
wielkoduszny wobec siebie samego i wobec innych. Częściej poklepuj się po
ramieniu za to, co dobrze zrobiłeś, gratuluj sobie swojego wyglądu lub tego, co
posiadasz, i chwal siebie za swoje dobre uczynki. Najlepiej zaczynaj dzień od
pochwalenia siebie samego, co zresztą jest wspaniałe. W ogóle chwal siebie jak
najczęściej. To poprawi ci nastrój i zredukuje uczucie zazdrości, jeśli je odczuwasz.
Możesz też zacząć od wdzięczności – bądź wdzięczny za wszystko, co ci się
w życiu udaje. Za wszystko, co masz, i za to, co często wydaje ci się takie
oczywiste. Świadomie ćwicz się w dostrzeganiu w sobie i swoim życiu dobrych
rzeczy. Narzekanie na swoje rzekome słabości i deficyty prowadzi do poczucia
niewdzięczności. Poprzez pochwałę samego siebie i uczucie wdzięczności
nabierasz uznania dla siebie i możesz także dać je innym.

Częściej poklepuj się po ramieniu za to, co dobrze zrobiłeś, gratuluj

sobie swojego wyglądu lub tego, co posiadasz, i chwal siebie za
swoje dobre uczynki. Najlepiej zaczynaj dzień od pochwalenia
siebie samego, co zresztą jest wspaniałe.
W ogóle chwal siebie jak najczęściej.

Chwal swego współmałżonka, dzieci, kolegów w pracy, swoich przełożonych,

przyjaciół i ludzi na ulicy. Amerykanie są całkiem swobodni w wypowiadaniu
pochwał wobec obcych ludzi: „I like your dress!”[5] można na przykład usłyszeć od
kasjerki w sklepie. Lubię ten otwarty i miły styl. Niemcy w porównaniu
z Amerykanami są bardziej zahamowani i spięci, mimo że w ostatnich latach jest
już z tym trochę lepiej. (Tylko proszę, nie zaczynaj teraz z zarzutami: „Amerykanie
są tacy powierzchowni”. Sprzedawczyni w niemieckim supermarkecie nie
wykazuje się większą głębią relacji, kiedy nie wygłasza pochwał).
Wszyscy tęsknimy za uznaniem. Zamiast biernie czekać, aż je otrzymasz,
zacznij aktywnie je dawać. À propos dawania – obdarzaj hojnie nie tylko swoim
uznaniem, ale także pieniędzmi. Skąpstwo to jedna z okropnych przypadłości, na
którą niestety cierpi za dużo ludzi. Jeśli należysz do tych osób, którym z trudem
przychodzi bycie hojnym, to zbadaj gruntownie swoje schematy myślowe
i przeanalizuj swoje skąpstwo w kontekście strategii obronnych. Wierz mi, że twoje
skąpstwo nie czyni cię szczęśliwym ani nie daje ci więcej bezpieczeństwa w życiu.
Przeciwnie – im więcej dasz, tym więcej dostaniesz. Zobaczysz, jak poprawi się
twój nastrój i twoje relacje, jeśli zaczniesz innych ludzi traktować hojnie pod
każdym względem.
DOBRZE JEST WYSTARCZAJĄCO DOBRZE

Jak już wiemy, większość ludzi zużywa mnóstwo energii na to, aby zmusić swoje
Dziecko Cienia z jego schematami myślowymi do jakiejkolwiek formy milczenia.
Wiele osób chce to osiągnąć, stosując strategię dążenia do perfekcji. Powtórzę:
schematy myślowe są negatywnymi iluzjami. Są fałszywe i mówią jedynie
o przeciążeniu twoich rodziców. Ale decydując się na strategie obronne, także
popełniasz błąd. Kiedy dążysz do perfekcji, wówczas zajmuje cię głównie pytanie,
jakie robisz wrażenie, a za mało obchodzi cię to, co rzeczywiście jest sensowne.
Aby wzmocnić swojego wewnętrznego Dorosłego, możesz zadać sobie kilka
krytycznych pytań odnośnie do własnej osoby: „Z jakiego powodu chcesz być
idealny?”, „Czy rzeczywiście o to chodzi?”, „Czy może o to, żeby nie dać powodu
do ataku?”, „A może chcesz być podziwiany?”. Zrób krok w tył i przyjrzyj się
swojemu zachowaniu z zewnątrz. Dla kogo, poza tobą, ważne jest, żebyś
wykonywał perfekcyjnie swoją pracę, perfekcyjnie wyglądał albo perfekcyjnie
prowadził swój dom? W ilu procentach chodzi tu o ciebie? Co mógłbyś robić
z czasem i energią, jeśli zrezygnowałbyś ze swoich perfekcjonistycznych dążeń
i gdyby wystarczyło ci, że robisz wszystko „tylko” dobrze? Co robiłbyś
z pozostałym czasem? Może boisz się nudy albo bolesnych wspomnień? Albo
wypierasz palące problemy, kiedy uciekasz w pracę? Wiele osób ucieka przed
swoimi problemami i stara się stale czymś zajmować. Kiedy pojawia się spokój, do
drzwi pukają lęki i zmartwienia.
Wzmocnij swoje Ja-dorosłe, zastanawiając się nad tym, przed jakimi
problemami ewentualnie uciekasz. Zapytaj siebie, czy twoje strategie obronne nie
sprawiają ci więcej problemów, niż usuwają? Z tego powodu perfekcjoniści są
często zestresowani. Obciążają swoim stresem nie tylko siebie, ale także innych.
Pomyśl, że z powodu swoich wysokich wymagań wobec siebie być może zbyt
surowo obchodzisz się z najbliższymi. Ponadto z powodu ambicji nie możesz
w pełni cieszyć się życiem. Miej też na uwadze fakt, że jesteś bardziej zagrożony
syndromem wypalenia niż ludzie, którzy z większą swobodą podchodzą do swoich
spraw.
A potem spytaj siebie, kto skorzystałby z tego, gdybyś mniej czasu poświęcał
na swoje perfekcyjne dążenia. Twoja rodzina, twoi przyjaciele, jakaś organizacja
charytatywna? A może po prostu ty sam, ponieważ miałbyś więcej czasu na
czerpanie radości życia?
Spróbuj zracjonalizować swoje dążenie do perfekcji poprzez zadawanie sobie
pytań o jego sens. Weź swoje Dziecko Cienia za rękę i tłumacz mu z nieustającą
miłością i cierpliwością, że jest już odpowiednio dobre i że może popełniać błędy.
Wzmacniaj swego wewnętrznego Dorosłego przez rozważanie twoich lękowych
scenariuszy zdarzeń. Czy rzeczywiście straciłbyś pracę, gdybyś mniej pracował?
Jeśli tak, zastanów się, czy cały ten stres jest tego wart, czy może istnieje
możliwość zmiany w twoim życiu zawodowym.
Pomyśl, czy twoje relacje naprawdę będą lepsze, jeśli będziesz idealnym
przyjacielem czy kochankiem? I co to w ogóle znaczy idealny? Zastanów się nad
swoimi kryteriami. Czy nie lepiej być szczerym i otwartym aniżeli
najpiękniejszym, najlepszym i najwspanialszym? Myślę, że perfekcyjnie jest
przecież wtedy, kiedy się wie, jacy jesteśmy naprawdę, i kiedy można na nas
polegać. Byłoby świetnie, gdybyś nie koncentrował się tylko na szansach
odniesienia sukcesu, lecz raczej na pytaniu, co dla ciebie właściwie jest ważne. Co
by było, gdybyś postanowił być po prostu bardziej sobą, zamiast dążyć do
doskonałości? Co by było, gdybyś postanowił możliwie często być w trybie
Dziecka Słońca? Albo gdybyś postanowił się możliwie często odprężać?
Uświadom twojemu wewnętrznemu Dorosłemu dwie sprawy:

1. W okularach Dziecka Cienia świat jest jedynie projekcją, negatywnie

zniekształconą rzeczywistością.
2. Jest tak dużo sensowniejszych rzeczy niż bycie perfekcyjnym, na przykład
przyzwoite postępowanie i cieszenie się życiem.
CIESZ SIĘ SWOIM ŻYCIEM

Wielu ludzi, którzy utknęli w strategiach obronnych swego Dziecka Cienia, nie ma
odwagi cieszyć się życiem. Po prostu sobie na to nie pozwalają. Oddają się pracy
i obowiązkom, sądząc, że będą mogli rozkoszować się życiem, kiedy już wszystko
załatwią. Ale zawsze przecież pozostaje coś do zrobienia. Ich Dziecko Cienia
odczuwa dług, winę, że nie jest wystarczająco dobre. W związku z tym jest
przekonane, że nie zasługuje na to, by cieszyć się życiem, i nie pozwala sobie na
radość. Czuje się winne, kiedy nie pracuje. Osobom, które stosują strategię dążenia
do kontroli i perfekcji, szczególnie trudno jest tak po prostu wszystko odpuścić.
Z punktu widzenia wewnętrznego Dorosłego nie ma żadnego rozsądnego
argumentu za tym, aby nie cieszyć się życiem. Złe życie nikomu nie służy, mawiał
zwykle mój tata, a ja bardzo lubię to powiedzenie. Pomyśl o tym, że radość życia
i przyjemności wprawiają cię w dobry nastrój. Pozwalają dojść do głosu Dziecku
Słońca. Dlatego twoim obowiązkiem powinno być cieszenie się życiem
i troszczenie się o to, aby było ci w nim dobrze. To wymaga dobrego zarządzania
swoim czasem – przyjemności go wymagają. Ludzie cierpiący na prokrastynację,
czyli ciągłe odsuwanie ważnych zadań na potem, nie potrafią cieszyć się życiem,
bo stale zajmują się wypieraniem poczucia winy. Ten mechanizm dotyczy również
controlfreaków. Różnica między tymi dwiema grupami jest taka, że zarażeni
prokrastynacją mają prawo mieć wyrzuty sumienia, ponieważ odsuwają od siebie
ważne obowiązki, podczas gdy osoby zafiksowane na punkcie kontroli nawet
drobne zadania chcą wykonać możliwie perfekcyjnie i z tego powodu dręczy ich
nieuzasadnione poczucie winy. Pomocne wskazówki do walki z prokrastynacją
znajdziesz w ćwiczeniu „Siedem kroków przeciw prokrastynacji”.
Dobre jedzenie i dobre wino mogą człowieka do głębi uszczęśliwić. Dotyczy to
również wędrówek na łonie natury, słuchania muzyki czy seksu. To, co uważamy
za przyjemności, zależy oczywiście od indywidualnych preferencji każdego z nas.
Brak przyjemności nie jest żadnym rozwiązaniem. Zatem pozwól sobie czerpać
radość z życia tak często, jak się da.
 Pozwól sobie czerpać radość z życia tak często, jak się da.

Niektórzy ludzie nie wiedzą nawet, jak to robić – jest to dla nich całkowicie
obce doświadczenie. Wciąż za dużo od siebie wymagają, żyją w ciągłym stresie
i złym humorze. Niektórzy potrzebują „dobrego” powodu, na przykład bólu głowy,
żeby pozwolić sobie na chwilę przerwy. Ich Dziecko Słońca uważa to zachowanie
za godne pożałowania, ale nie jest pytane o zdanie, mimo że dysponuje całą masą
pomysłów, jak można by sobie sprawić przyjemność. Musisz tylko dopuścić je do
głosu. Na pewno od razu wiedziałoby, z czego czerpać prawdziwą radość, gdyby
tylko mogło się swobodnie rozwijać.
Jeśli masz skłonności do bycia cały czas zajętym, to wytłumacz swojemu
Dziecku Cienia, jakie to niesie zagrożenia: „Mój biedny skarbie, nie musisz się
ciągle spinać, żeby czuć się wartościowym człowiekiem. Jesteś wartościowy także
wtedy, kiedy wypoczywasz. Potrzebujesz przerw, aby naładować się nową energią.
Jeśli się czemuś bez reszty poświęcasz, a potem nie masz na nic siły, nikomu to nie
służy. Powinniśmy korzystać z wolnego czasu i się relaksować. Powinniśmy cieszyć
się życiem i pozwolić, by nam było dobrze. Kiedy porządnie naładujemy nasze
baterie, znowu będziemy mogli działać”.
Radość i przyjemność mają wiele wspólnego z pięknem. Rozejrzyj się wokół
i zastanów, czy w twoim mieszkaniu i miejscu pracy twoje oczy mogą odpowiednio
odpoczywać. Zatroszcz się o piękne widoki, które dadzą ci szczęście. Jeśli dzięki
tej książce zamierzasz przeprowadzić wewnętrzną zmianę, to możesz odmienić
również otoczenie. Czasem takie drobiazgi jak piękne kwiaty na biurku przynoszą
wiele radości. Także zapachy mogą uszczęśliwiać. Ja mam zawsze przy sobie
flakonik z olejkiem różanym. Kiedy potrzebuję szybkiego ożywienia, spryskuję się
nim. Przejmij odpowiedzialność za to, jak się czujesz. Zatroszcz się o to.

Przejmij odpowiedzialność za to, jak się czujesz.

Zatroszcz się o to.
 W klinikach psychosomatycznych od kilku lat stosuje się tak zwany trening
pozytywnych doznań, ponieważ wiele osób musi się dopiero nauczyć cieszenia się
życiem. Przyjemność ma wiele wspólnego ze świadomością. Jeśli chcę się czymś
w pełni rozkoszować, muszę użyć swoich pięciu zmysłów. Jeśli natomiast jestem
nieuważna, nie potrafię całkowicie oddać się przyjemności. Kiedy połykam
jedzenie za szybko, wówczas nie zauważam, co właściwie jem. Podczas omawianej
terapii wyostrzają się zmysły. Uczestnicy są nakłaniani do tego, by dokładnie
opisywać, co zauważają, kiedy jedzą kawałek czekolady albo patrzą na różę. W ten
sposób uczą się świadomie rozkoszować doznaniami. Trening pozytywnych doznań
możesz bez problemu przeprowadzać w codziennym życiu. Musisz tylko zrobić
dwie rzeczy:

1. Zatroszcz się o swoją przyjemność, robiąc częściej to, co sprawia, że dobrze się
czujesz.
2. Zaangażuj całą swoją uwagę i wszystkie zmysły w to, co robisz. Bądź tu i teraz.

Innym dobrym sposobem na zyskanie większej świadomości odczuwania

przyjemności są spacery, podczas których całą uwagę kierujesz na piękno
otoczenia. Wyobraź sobie, że masz przy sobie aparat fotograficzny, albo po prostu
weź go ze sobą i wyszukuj piękne ujęcia. Utrzymuj swoją uwagę na zewnętrznym
otoczeniu. Nie jest wcale łatwo być odprężonym i jednocześnie skupiać się na
czymś, ponieważ kompletnie odwraca się wtedy uwagę od samego siebie. Trenuję
to świadomie podczas spacerów, ponieważ należę do tych ludzi, którzy szybko
zatapiają się w swoim wewnętrznym świecie i wtedy nie dostrzegają, co się dzieje
wokół nich. A przecież widok pięknych kwiatów i natury sprawia, że czuję się
szczęśliwa.

BĄDŹ AUTENTYCZNY, ZAMIAST BYĆ GRZECZNYM

DZIECKIEM
Ludzie, którzy wyuczyli się dążenia do harmonii jako strategii obronnej, chcą
wszystko robić prawidłowo. Już w dzieciństwie wytrenowali się w tym, by
zdobywać akceptację swoich rodziców albo przynajmniej nie zostać przez nich
ukaranym. Nie potrafią się odciąć od życzeń i potrzeb bliźnich i czują się
odpowiedzialni za ich dobre samopoczucie. Kiedy ktoś w ich towarzystwie ma zły
humor, przepełnieni poczuciem winy zastanawiają się, co złego zrobili albo co
mogliby zrobić, aby tej drugiej osobie było lepiej. Ciągle zwracając uwagę na
rzeczywiste lub domniemane potrzeby innych, zaniedbują swoje pragnienia. Na
dłuższą metę nie przynosi to niczego dobrego – ostatecznie ich pragnienia i tak
dojdą do głosu. Takie osoby rzadko wyrażają swoje potrzeby, a jeśli już, to raczej
cicho, i dlatego mają poczucie, że nie otrzymują tego, czego chcą. Mają to za złe
samym sobie, ale również swemu pozornie dominującemu przeciwnikowi, o czym
pisałam już w rozdziale „Samoobrona: dążenie do harmonii i nadmierne
dopasowanie”. Starając się ciągle wyczuwać potrzeby innych, oczekują, że tamci
będą odgadywać także ich własne pragnienia. A kiedy inni tego nie robią, szybko
czują się urażeni.
Osoby dążące do harmonii nie biorą pełnej odpowiedzialności za siebie,
ponieważ stale troszczą się o dobre samopoczucie innych. Chcą wszystko robić jak
należy i nikogo nie ranić. Ale kiedy są absolutnie szczere ze sobą, to staje się jasne,
że nie chodzi tu wcale o innych, tylko o ich Dziecko Cienia i jego lęk przed
odrzuceniem. Gdyby bowiem bardziej otwarcie wyrażały swoje potrzeby, mogłyby
się komuś narazić. Aby tego uniknąć, dopasowują się do rzekomych oczekiwań
innych i mają nadzieję, że ci im podziękują, odgadując z kolei ich potrzeby.
Jeśli należysz do osób, których dotyczy powyższy akapit, to zrób pierwszy
krok, uświadamiając sobie z pomocą swego wewnętrznego Dorosłego, że
utknęliście w filmie z twojego dzieciństwa. Aby przypodobać się rodzicom,
dopasowywałeś się możliwie najlepiej, bo być może byli oni bardzo surowi albo
oziębli. A może byli całkiem mili, ale sami lubili spokój i unikali konfliktów,
i właśnie z tego powodu nie miałeś dobrego przykładu, jak wyrażać własne zdanie.
 Jako dziecko byłeś tak czy inaczej zależny od swoich rodziców. Wyjaśnij
z czułością swemu Dziecku Cienia, że te czasy już minęły i że sami odpowiadacie
teraz za własne szczęście. Musisz nauczyć się lepiej o siebie troszczyć. Przejmij
odpowiedzialność za swój dobrostan. Powiedz, czego chcesz, a czego nie. To
bynajmniej nie oznacza, że staniesz się bardziej egoistyczny. Przeciwnie. Jeśli
otwarcie wyrażasz siebie i swoje potrzeby, to inni wiedzą, jaki jesteś i o co ci
chodzi, i dlatego mogą zachowywać się wobec ciebie fair. To o wiele lepiej, niż
gdybyś miał się dąsać, ponieważ inni nie domyślają się twoich potrzeb. Pamiętaj,
że powściągliwy sposób bycia zmusza innych, by cię dopytywać, gdy chcą
wiedzieć, co u ciebie i czego potrzebujesz. Dla innych na dłuższą metę jest to
bardzo męczące. Poza tym mają oni poczucie, że nie do końca wiadomo, jak z tobą
postępować. Byłoby im dużo lżej, gdybyś był bardziej otwarty i autentyczny.
Przejmując za siebie odpowiedzialność, pozwalasz, by inni nie musieli się stale
zajmować troszczeniem się o to, czy z tobą rzeczywiście jest wszystko w porządku,
jeśli postąpili tak czy inaczej.
Równie ważne jest wyrażanie własnego zdania. Jeśli chcesz postępować tak,
żeby wszystkim było dobrze, to ostatecznie nie jest dobrze nikomu – bo za nic tak
naprawdę nie odpowiadasz i nikt nie może na tobie polegać. Nie możesz być
ulubieńcem wszystkich. Ważne jest, żebyś wzmocnił swój kręgosłup moralny
i czasem płynął pod prąd, gdy chodzi o ważne sprawy i twoje wartości. Uświadom
sobie, że w razie wątpliwości odwaga cywilna, szczerość i sprawiedliwość są
ważniejsze niż twoja troska o to, że okażesz się niemiły. Być może niektórzy
uznają cię za niezbyt sympatycznego, jeśli będziesz wyrażał własne zdanie, ale inni
uznają cię za takiego wtedy, gdy nie będziesz tego robił. Jak mówiłam, kiedy ludzie
nie wiedzą, jaki jesteś, mogą cię uznać za nudnego. Możesz się spokojnie odprężyć
– nigdy nie dojdziesz do tego, żeby wszystko wszystkim pasowało. A więc
zachowuj własne zdanie i własne kryteria. Uświadamiaj sobie stale, że nie chodzi
o to, abyś był miły, ale o to, byś postępował zgodnie ze swoimi wartościami.
 Nie możesz być ulubieńcem wszystkich. Ważne jest, żebyś
wzmocnił swój kręgosłup moralny i czasem płynął pod prąd, gdy
chodzi o ważne sprawy i twoje wartości.

Być może myślisz: „To i tak nic nie da!”. To ulubione zdanie osób, które
unikają konfliktów. Po pierwsze, wyrażanie swego zdania przyniesie więcej
dobrego, niż myślisz. Po drugie, nie należy swojego postępowania ustalać na
podstawie szans powodzenia. Kiedy na przykład zwrócisz swojemu dobremu
przyjacielowi uwagę, że jakieś jego zachowanie cię uraziło, to dajesz szansę jemu
i waszej przyjaźni. Szansę, że w otwartej rozmowie znowu zbliżycie się do siebie.
Zrobisz więc wszystko, co możesz, aby poprawić waszą relację. Tyle, ile zależy od
ciebie. A jak postąpią inni, to już nie leży w zakresie twojej odpowiedzialności.
A może twój problem polega na tym, że sam nie wiesz dokładnie, czego chcesz
i co myślisz? Może jesteś tak wytrenowany w uważaniu na innych, że masz
zaburzoną łączność ze swoim wewnętrznym życiem? Wsłuchaj się więc w siebie
i zapytaj: „Co czuję?”, „Jakie jest moje zdanie?”. Możesz także ćwiczyć się
w wyrażaniu własnego zdania, dyskutując z wyimaginowanym rozmówcą
i wymieniając z nim argumenty. Ćwicz to także w codziennym życiu. Pilnuj się,
kiedy znowu odruchowo zaczniesz wypierać swoje zdanie lub poczujesz potrzebę,
by być lubianym. Wówczas przestaw się na tryb Dziecka Słońca i mów. Zdziwisz
się, jak łatwe stanie się twoje życie, kiedy będziesz bardziej szczery i otwarty.
Twoje relacje staną się dzięki temu dużo mniej skomplikowane. Dopiero gdy
będziesz autentyczny i przejmiesz za siebie odpowiedzialność, wytworzy się
prawdziwa harmonia i bliskość.

BĄDŹ ZDOLNY DO KONFLIKTU I KSZTAŁTUJ SWOJE

RELACJE
Ludzie, którzy chronią swoje Dziecko Cienia, dopasowując się i dążąc do harmonii,
pozwalają, by nimi kierowali inni ludzie oraz los, sami nie wyznaczają sobie celów
i nie usuwają problemów z drogi. Aby mieć własne cele, potrzeba bowiem jasnej
wizji, której takim osobom brakuje, ponieważ przez całe życie podążały za innymi,
a nie za sobą. Kolejną przyczyną ich bierności w kształtowaniu życia i relacji jest
strach przed konfliktem. Żyją w iluzji Dziecka Cienia, że relacje należy zostawić
ich biegowi, zamiast na nie wpływać. Nie działają, tylko reagują. Ich dopasowanie
odbywa się kosztem zdrowego wyrażania siebie. Często są tak bardzo
przyzwyczajeni do grzecznego dostosowywania się do innych, że nawet nie
wpadnie im do głowy pomysł, że mogliby wyrażać swoje poglądy czy potrzeby.
Zawsze się dziwię, jak niewielką potrzebę odczuwają czasami ludzie, by się bronić.
Jak już pisałam w rozdziale „Samoobrona: dążenie do harmonii i nadmierne
dopasowanie”, u osób unikających konfliktu obstawanie przy swoim zdaniu
przybiera formę biernego oporu, który nierzadko przechodzi w wycofanie, ucieczkę
czy zerwanie kontaktu.
Jest jeszcze jedna przyczyna takiego niezdecydowania w wyrażaniu własnego
zdania: osoby te nie są pewne, czy mają prawo do własnego zdania i pragnień. Nie
są szczególnie wyćwiczone w argumentowaniu swoich racji. Ponieważ zazwyczaj
postrzegają innych jako dominujących, przyznają im więcej praw i kompetencji niż
sobie. Muszą więc koniecznie pracować nad okazywaniem pewności siebie.
Wielu ludzi nie ma odwagi wdawać się w wymianę argumentów, by nie zostać
zepchniętym na podporządkowaną pozycję, dlatego trzymają buzię na kłódkę.
Myślą w kategoriach: zwycięstwo – porażka i dominacja – podporządkowanie.
Ich strategie obronne są defensywne, aby pozornie chronić Dziecko Cienia. Obawa
przed znalezieniem się w podporządkowanej pozycji dręczy nie tylko osoby dążące
do harmonii, ale także tak zwane osoby jędzowate, których strategią są agresja
i atak. Stosują one ucieczkę do przodu, często robiąc z igły widły.
Jeśli należysz do osób, które raczej unikają konfliktów, popatrz na sprawę
z punktu widzenia wewnętrznego Dorosłego. Uświadom sobie, że nie chodzi o to,
kto jest wygrany, a kto przegrany. Nie znajdziesz się w podporządkowanej roli
tylko dlatego, że twój przeciwnik używa lepszych argumentów. Powiedz wtedy po
prostu: „Masz rację”, i pozostań suwerenny. Wykształć w sobie wewnętrzne
przekonanie, że chodzi tu po prostu o jakąś sprawę, a nie o twój występ. Przede
wszystkim uświadom sobie, używając zdrowego rozsądku Dorosłego, że to jest
całkiem w porządku: po prostu mówisz to, co chcesz, i wyrażasz swoje zdanie.
W większości sytuacji w ogóle nie dochodzi wtedy do konfliktów. Na ogół nikt nie
ma ci za złe, że mówisz po prostu „nie”, ale tym zajmiemy się potem. Teraz
chciałabym wyposażyć cię w kilka wskazówek dotyczących rozwiązywania
konfliktów.

Ćwiczenie: trening konfliktu

W tym ćwiczeniu poproszę cię, abyś pomyślał o jakimś tlącym się konflikcie, który
masz z pewną osobą – tą, z którą już się o coś kiedyś otwarcie pokłóciłeś, albo tą,
wobec której nigdy jeszcze nie odważyłeś się otwarcie wyrazić własnego zdania.
1. Wejdź świadomie w tryb Dziecka Słońca. Przywołaj swoje nowe schematy
myślowe, swoje mocne strony oraz wartości i poczuj całkiem świadomie, jakie
dobre uczucia w tobie wywołują. Spróbuj osiągnąć dobry nastrój. Jeśli nie
bardzo ci się to udaje, przełącz się na tryb Ja-dorosłego, by przyjrzeć się
sytuacji bez emocji, na ile to możliwe.
2. Uświadom sobie, że także partner konfliktu ma w sobie Dziecko Cienia i że
jesteście ze sobą na równi. Spróbuj poczuć do niego, albo do niej, życzliwość.
3. Sprawdź z wewnętrzną uczciwością swój stosunek do partnera konfliktu.
Czujesz się wobec niego uległy? Czy raczej dominujący? Zazdrościsz mu
czasami? Albo patrzysz na niego z góry? Sprawdź, czy z przyczyn, które tkwią
w tobie samym, nie postrzegasz go w negatywnie zniekształcony sposób.
Spróbuj więc, obserwując siebie, rozpoznać własny udział w tej całej sytuacji.
Może ci w tym pomóc ćwiczenie „sprawdzanie rzeczywistości” albo ćwiczenie
„trzy pozycje postrzegania”.
 4. Utrzymaj stan Dziecka Słońca lub wewnętrznego Dorosłego i zastanów się –
najlepiej na piśmie – jakie argumenty przemawiają za twoim punktem widzenia.
Zastanów się także, jakie argumenty ma partner konfliktu. Możesz także
poszukać rady u kogoś trzeciego. Jakie argumenty mogą być po jednej i drugiej
stronie? Kiedy zbierzesz je wszystkie, sprawdź, czy partner konfliktu nie ma
racji. Jeśli tak, powiedz to jemu lub jej i w ten sposób konflikt zostanie
zażegnany. A jeśli nie, przejdź do punktu 5.
5. Stwórz aktywnie sytuację, w której będziesz mógł porozmawiać z partnerem
konfliktu o twoich zarzutach. Nie czekaj, aż taka sytuacja się kiedyś nadarzy.
Przedstaw swój punkt widzenia i odnieś się do swoich argumentów.
6. Słuchaj dokładnie, co mówi na ten temat twój przeciwnik. Przyjmij jego
argumenty, potraktuj je poważnie. Nie chodzi o wygraną lub przegraną, ale o tę
konkretną sprawę. Jeśli twój przeciwnik ma lepsze argumenty, które
spontanicznie do ciebie trafiają, przyznaj mu po prostu rację. Dzięki temu
pozostaniesz suwerenny, a wasz problem zostanie rozwiązany. Jeśli z kolei nie
będzie miał, lub miała, żadnych przekonujących argumentów, możesz pozostać
przy swoim punkcie widzenia, a nawet lepiej: może uda wam się dojść do
kompromisu.

Nie musisz sztywno trzymać się tej kolejności, to tylko przykładowy wzór, jak
przygotować się do koniecznej dyskusji czy sporu. Myśl zawsze o tym, że wszystko,
także trudne problemy, można przegadać, gdy jest się w dobrym nastroju i trybie
Dziecka Słońca. Żadne informacje nie zginą, jeśli zostaną sformułowane
w uprzejmy sposób. Kiedy okażesz swojemu rozmówcy podstawową życzliwość
i szacunek, możesz wówczas omówić każdy problem. I zawsze pamiętaj:
przyznanie komuś racji, jeśli ją ma, czyni cię niezależnym i sympatycznym. Z kolei
twoje uparte obstawanie przy niesłusznej argumentacji sprawia, że nie jesteś ani
sympatyczny, ani niezależny. Właściwa argumentacja, życzliwość i wyrozumiałość
są głównymi filarami każdego porozumienia.
 Żadne informacje nie zginą, jeśli zostaną sformułowane w uprzejmy
sposób. Kiedy okażesz swojemu rozmówcy podstawową
życzliwość i szacunek, możesz wówczas omówić każdy problem.

Poniżej podam przykład udanego rozwiązania konfliktu: Lara i Jörg są kolegami

z pracy. Lara uważa, że Jörg w czasie spotkań za często wpada jej w słowo.
A ponieważ jest nieśmiała i unika konfliktów, spontanicznie się przed tym nie broni.
Kiedy niedawno Jörg znowu jej przerwał, Lara poczuła, że musi coś z tym zrobić.
Była naprawdę zła.
1. Żeby na początek trochę się uspokoić, poszukała jakiejś odskoczni. Zajęła się
pracą, na której musiała się skoncentrować. Dzięki temu zyskała pewien
dystans, by przejść w tryb wewnętrznego Dorosłego (teoretycznie mogła wejść
także w tryb Dziecka Słońca, ale za dużo było w niej złości).
2. Kiedy się uspokoiła, zaczęła analizować swój udział w całej sytuacji. Przyznała
się, że za szybko pozwala Jörgowi odbierać sobie głos, ponieważ nie potrafi się
bronić i przejmuje za mało odpowiedzialności za siebie. Przyłapała się na tym,
że kiedy Jörg jej przerywa, ona identyfikuje się ze swoim Dzieckiem Cienia
i wtedy paraliżują ją jej schematy myślowe, które brzmią: „Nie jestem mądra”,
„Nie jestem wystarczająca dobra”, „Muszę być miła i grzeczna”. Zdała sobie
sprawę, że przyporządkowuje Jörgowi swoje schematy myślowe, sądząc, że on
nie traktuje jej poważnie i nie szanuje.
3. Teraz jest już na tyle spokojna, że świadomie może przejść w tryb Dziecka
Słońca. W tym stanie spróbuje z życzliwością przeanalizować zachowanie
Jörga. Uświadamia sobie, że Jörg wchodzi w słowo nie tylko jej, ale także innym
kolegom i koleżankom, lecz poza tym jest miłym kolegą. W ten sposób dochodzi
do wniosku, że Jörg zachowuje się w ten sposób nie z braku szacunku dla niej,
lecz dlatego że jest impulsywny i żywiołowy. Nie odnosi więc odtąd jego
zachowania do siebie i swojej domniemanej uległości, lecz uznaje to za jego
cechę (nowa i pozytywna interpretacja rzeczywistości).
4. Dzięki tej analizie Lara znowu znajduje się na równi z Jörgiem. Zastanawia się
jednak, czy w ogóle ma prawo, by porozmawiać z nim o jego zachowaniu, czy
nie byłoby to małostkowe i zrzędliwe. Ostatecznie przecież on nie ma niczego
złego na myśli. Lara mogłaby być trochę odważniejsza i energiczniej bronić
swego głosu. Ale właściwie, sądzi Lara, byłoby milej móc wspólnie z Jörgiem
porozmawiać o tej sytuacji.
5. Lara rozważa więc argumenty za otwartą rozmową i przeciw niej. Za: dobrze
byłoby o tym porozmawiać z Jörgiem, by dowiedzieć się, jak z jego punktu
widzenia wygląda cała sprawa. Byłoby fair wobec Jörga zwrócić mu uwagę, że
swoim zachowaniem uraża Larę i może nie tylko ją. Im szybciej Lara to z nim
omówi, tym będzie spokojniejsza i bardziej opanowana. Przeciw: Jörg może źle
przyjąć taką krytykę. Może nie widzi, że jego zachowanie nie jest w porządku.
Za: Lara może przedstawić ocenę na konkretnych przykładach. Jeśli Jörg im
zaprzeczy, to oznacza, że ma problem z przyjmowaniem krytyki. A to w końcu
już jego problem. Warto więc spróbować.
6. Lara postanowiła porozmawiać z Jörgiem i następnego dnia spytała go, czy
zechce z nią wyjść na przerwę obiadową, na co chętnie się zgodził. Przy
jedzeniu Lara wyjaśniła mu przyjaźnie, jak się czuje, kiedy on podczas
konferencji po prostu przerywa jej w pół słowa. Jörg od razu zrozumiał krytykę,
przeprosił i obiecał poprawę. Powiedział, że wie o tej swojej słabości i czasami
rzeczywiście bywa zbyt impulsywny, ale nie oznacza to braku szacunku z jego
strony ani o ogóle niczego złego. Obiecał się bardziej dystansować. Ponadto
umówili się, że gdyby Jörg znowu gwałtownie zareagował, to Lara po prostu
będzie mówić dalej.

Szersza wymiana argumentów nie była więc konieczna z powodu

natychmiastowego zrozumienia sprawy przez Jörga. Ponieważ Lara jasno określiła
problem, Jörg miał szansę wyrazić swoje stanowisko i dzięki temu potwierdził
przypuszczenia Lary, że jego zachowanie wynika z gwałtownego temperamentu,
a nie z braku szacunku. Ponadto ta rozmowa sprawiła, że się do siebie zbliżyli.
Potencjalny konflikt, który mógłby powstać między Larą a Jörgiem, został
zażegnany dzięki roztropności i autorefleksji Lary oraz dzięki umiejętności
samokrytyki Jörga. Gdyby jednak partner interakcji nie był w stanie zmusić się do
autorefleksji i pozostawał przy swoich strategiach obronnych, wówczas
prawdopodobnie ta rozmowa by się nie powiodła. O tym właśnie traktuje następny
rozdział.

ROZPOZNAJ MOMENT, KIEDY MUSISZ ODPUŚCIĆ

Niestety, zdarzają się też sytuacje, w których dobra argumentacja nie działa, nawet
jeśli druga osoba nie ma nic lepszego do zaoferowania. Gdy partner interakcji
postrzega nas w zniekształcony sposób i projektuje na nas wyimaginowane
zachowania, stoimy na straconej pozycji. Dlatego ważne jest ćwiczenie się
w argumentacji, aby lepiej odróżniać, kto fałszywie odbiera rzeczywistość. Często
problem polega na tym, że niełatwo jest się upewnić, czy twoja ocena sytuacji jest
właściwa. Potrzebujesz jasnego wglądu w sytuację, aby nie uwikłać się
w bezsensowną rozmowę z antyaniołem. W takich momentach konwersacja nie ma
żadnego sensu. Wówczas pomaga jedynie odcięcie się – zewnętrzne albo
przynajmniej wewnętrzne. Można to wykonać tylko w stanie podwyższonego
nastroju. Chciałabym w tym miejscu jeszcze raz zacytować Jensa Corssena, który
zaproponował następujące sformułowanie prowadzące do odgrodzenia się: „Jesteś
błyszczącą gwiazdą, ale twoje zachowanie jest głupkowate i ponieważ przy nim
obstajesz, to niestety muszę się teraz od ciebie odciąć”.
Takie przyjazne odseparowanie może udać się tylko wtedy, gdy właściwie
ocenimy sytuację, a więc rozpoznamy, kiedy argumentacja jest bezsensowna.
Zastanawiasz się teraz pewnie, jak to rozpoznać. Istotnym kryterium jest to,
w jakim stopniu twój rozmówca jest skłonny wysłuchać twoich argumentów. Czy
naprawdę się im przysłuchuje? Czy czujesz się rozumiany? I co bardzo ważne: jak
konkretne są argumenty twojego rozmówcy? Jeśli twój partner coś ci zarzuca, to
jego krytyka musi dotyczyć twojego określonego zachowania. Jeśli na przykład
mówi, że zawsze bywasz zbyt dominujący, to powinien to wyjaśnić na podstawie
konkretnych przykładów. Może się też zdarzyć, że na podstawie swojego poczucia
niższości projektuje na ciebie dominację. Kiedy rozmówca nie potrafi oprzeć
swojej krytyki na przykładach, wówczas nie jest w porządku. Jeśli natomiast ma
rację, to zazwyczaj ty sam o tym wiesz. Zostaje wtedy tylko jedno wyjście:
przeproś i obiecaj poprawę. Najgłupszą rzeczą, jaką można zrobić, jest
zaprzeczanie usprawiedliwionej krytyce. W takim wypadku rozmówca może dojść
do wniosku, że otwarta rozmowa z tobą jest bezsensowna. Zawsze pamiętaj:
popełnianie błędów nie jest niczym wstydliwym. Wstydliwą rzeczą jest
kwestionowanie swoich błędów
Może się zdarzyć, że rozmówca podczas krytyki podaje przykłady, które nie
odnoszą się do faktów, lecz opierają się na jego interpretacji rzeczywistości. Ważne
jest, abyś potrafił odróżnić fakt od interpretacji. Chciałabym to raz jeszcze wyjaśnić
na powyższym przykładzie Lary i Jörga: Faktem jest, że Jörg często przerywa
Larze i wchodzi jej w słowo. To konkretne zachowanie – zaobserwowane także
przez osoby trzecie. Interpretacja Lary mogłaby być następująca: Jörg jest
lekceważącym macho. Taka zresztą była jej pierwsza ocena. Gdyby kobieta nie
zastanowiła się nad tą sytuacją, wówczas mogłaby zarzucić Jörgowi właśnie takie
zachowanie. Gdyby zrobiła to głośno i dobitnie, wówczas Jörg miałby okazję
przedstawić swój punkt widzenia. Ale gdyby zatrzymała swoją złość dla siebie,
wówczas Jörg nie miałby nawet szansy odnieść się do jej zarzutów. Wtedy Lara
prawdopodobnie zdystansowałaby się wobec niego i być może wyładowałby swoją
złość przy kolegach z pracy. Błędna interpretacja Lary i jej strach przed konfliktem
mogłyby w najgorszym razie dać początek oskarżeniu Jörga o mobbing,
domniemany dominujący sprawca stałby się w ten sposób ofiarą.

Zawsze pamiętaj: popełnianie błędów nie jest niczym wstydliwym.

Wstydliwą rzeczą jest kwestionowanie swoich błędów.
 Jeśli więc twój rozmówca nie jest w stanie przedstawić ci sensownych
argumentów wykraczających ponad insynuacje, czyli jego subiektywną
interpretację rzekomej rzeczywistości, to cała sprawa jest dość wątpliwa. Przede
wszystkim dlatego, że pozostaje on przy błędnej ocenie sprawy. Gdyby więc Jörg
w otwartej rozmowie z Larą zaklinał się, że absolutnie nie chciał zachowywać się
lekceważąco, lecz po prostu zdarza mu się czasem przemądrzała gadka, wówczas
Lara mogłaby mu uwierzyć przede wszystkim dlatego, że nie mogłaby przywołać
żadnych kolejnych faktów potwierdzających jej opinię. Dlatego bądź zawsze
czujny zarówno wobec własnych interpretacji, jak i interpretacji swego rozmówcy.
Wbrew obiegowym opiniom nie zawsze dwie osoby są odpowiedzialne za to,
że ich relacja źle funkcjonuje. Kiedy na przykład osoba zdrowa psychicznie –
mówiąc obrazowo – siedzi w jednej łodzi z osobą narcystyczną, to łódka się
wywróci. Takie jest psychologiczne prawo natury. Osoba zdrowa psychicznie nie
zdoła uratować związku, ponieważ polegnie z powodu zniekształconego procesu
postrzegania u narcyza. W tych przypadkach możliwości komunikacji są
przeceniane przez laików psychologii: jeśli rozmówca tkwi w silnym
zniekształceniu procesów postrzegania rzeczywistości swojego Dziecka Cienia, to
nie pomoże mu żadne dobre słowo. Przed ludźmi żądnymi władzy można się
ochronić tylko czasami, schodząc im z drogi albo wzniecając rewolucję.
Kiedy więc twój rozmówca niewłaściwie cię szufladkuje na podstawie swoich
wewnętrznych przeczuć, a nie faktów, i na nich buduje swoje postrzeganie ciebie,
wówczas wiesz, że się myli. Możesz spróbować mu to wyjaśnić. Ale proszę, nie
rób tego za często. Strzeż się przed wplątywaniem się w błędne koło
usprawiedliwiania się. Wyznacz granicę. Jesteś bowiem w sytuacji, w której
w wyniku uporu i braku umiejętności autorefleksji twojego rozmówcy stoisz na
straconej pozycji. Twój przeciwnik chroni prawdopodobnie swoje Dziecko Cienia
poprzez dążenie do władzy. To oznacza, że nie potrafi nikogo dopuścić za blisko
siebie, bo to on musi mieć rację. Takie zachowanie utrudnia mu wsłuchanie się
w twoje słowa. W wyniku stosowania przez niego strategii obronnych jego empatia
jest ograniczona – w każdym razie w tej sytuacji. I to doprowadza nas do
najbardziej wartościowego zasobu strategicznego w kontaktach międzyludzkich,
czyli umiejętności współodczuwania.

ĆWICZ SIĘ W EMPATII

Empatia polega na umiejętności wczuwania się w emocje innych ludzi. Kiedy

jestem bardzo zajęta sobą i swoimi problemami, wówczas łatwo tracę z oczu
potrzeby moich bliźnich. Zna to każdy z nas. Jeśli sami doświadczamy jakichś
cielesnych bądź duchowych cierpień, to trudno jest nam skoncentrować się na
czymś innym. Cały organizm wymaga od nas najpierw ukojenia bólu. Możemy być
empatycznie nastawieni do innych dopiero wtedy, kiedy nasze potrzeby zostaną
zaspokojone na tyle, by nie zaprzątały naszej uwagi. Niektórzy ludzie wpadają
w trwały klincz: oczekują od partnera, że najpierw on zaspokoi ich potrzebę uwagi
i zrozumienia, a dopiero potem oni będą w stanie okazać empatię jemu. W walce
o zrozumienie dla siebie samego empatia wobec partnera zanika. I to jest kolejny
ważny argument dla wewnętrznego Dorosłego, aby dobrze się o siebie troszczył:
im więcej szczęścia daję sam sobie, tym bardziej jestem odprężony i uważny
wobec mojego partnera i innych ludzi.
Szczególnie trudno jest odczuwać empatię wobec potencjalnego lub
rzeczywistego agresora. Tak to już urządziła natura: kiedy muszę bronić własnego
życia, nie mogę odczuwać żadnej empatii wobec wroga. W naszym
cywilizowanym świecie kłopotliwe jest to, że domniemany agresor zazwyczaj tak
naprawdę nim nie jest. Często w ten sposób postrzegamy naszego partnera. Jak
wiesz, kiedy odczuwamy lęk lub niepewność, chętnie wymyślamy sobie wrogów,
którzy w rzeczywistości nimi nie są. Identyfikujemy się wówczas z naszym
Dzieckiem Cienia. Doświadczanie empatii jest możliwe dopiero wtedy, kiedy sam
czujesz się pewnie i bezpiecznie. Jako osoba pewna siebie możesz otworzyć się
przed rozmówcą i wczuć się w jego emocje.
 Jak już pisałam w rozdziale „Dygresja: wypieranie problemów i słaby kontakt
z emocjami”, jest jeszcze jedna przyczyna, dla której ludziom trudno przychodzi
współodczuwanie – mają trudny dostęp do własnych emocji. Mężczyźni są często
silnie przywiązani do racjonalnego myślenia. Ale jeśli nawet mało empatyczny
człowiek podejdzie do swego rozmówcy z życzliwością i zainteresowaniem, to
może z tego wyniknąć konstruktywna dyskusja. Taka osoba może pojąć na
poziomie rozumu, o co chodzi drugiej osobie. Życzliwy, ale mało empatyczny
rozmówca może być wyjątkowo pomocny dzięki swemu racjonalnemu podejściu.
Bardziej kłopotliwy aniżeli mózgowiec przychylnie nastawiony do rozmowy
jest pierwszy przypadek, czyli osoba, która utożsamia się ze swoim Dzieckiem
Cienia i postrzega siebie jako domniemaną ofiarę pozornie silniejszego
przeciwnika. To zniekształcenie postrzegania może prowadzić do pewnego
okrucieństwa, w którym domniemana ofiara odczuwa współczucie tylko dla siebie.
Szczególnie dobitnie można to zaobserwować w konfliktach w związkach.
Przytoczę tu przykład z mojej praktyki. Linda i Jonathan byli małżeństwem prawie
dwadzieścia lat, kiedy przyszli do mnie na wizytę. Szukali u mnie pomocy
z powodu problemów seksualnych. Jonathan od wielu lat nie miał ochoty sypiać
z Lindą, przez co ona czuła się bardzo urażona. Ich wcześniejsze lata pożycia
małżeńskiego również były naznaczone długimi fazami braku namiętności ze
strony Jonathana. W czasie psychoterapeutycznej rozmowy stwierdziłam, że
Jonathan – gdy chodzi o tę kwestię – całkowicie osuwa się w swoje Dziecko
Cienia. Gdy tylko rozmowa zaczyna dotyczyć jego niechęci do seksu, Linda
w ciągu milisekundy przemienia się w oczach Jonathana w jego wroga, a on staje
się wtedy uparty i nieobecny. Zniekształcone postrzeganie Lindy jako przeciwnika
wynika z jego schematów myślowych: „Jestem odpowiedzialny za twoje
szczęście”, „Jestem winny”, „Muszę spełniać twoje oczekiwania”. Jego Dziecko
Cienia postrzegało Lindę jako osobę dominującą. Projektowało na nią swoją zimną
i odtrącającą je matkę. Odpowiednio do tego Jonathan odczuwał niezwykłą presję,
by uczynić żonę szczęśliwą pod każdym względem. Do tego należało częste
mówienie przez niego „tak”, kiedy chciał powiedzieć „nie”. W ramach swoich
strategii obronnych stosował dążenie do harmonii, dopasowanie i odgrywanie ról.
W rezultacie Jonathan przejmował w związku zbyt małą odpowiedzialność za
swoje dobre samopoczucie. Jego potrzeby nie były wystarczająco zaspokajane. Jak
to zwykle w takich sytuacjach bywa, miał to za złe swojej żonie, uznając ją za
pozornie silniejszą od niego. Z tego powodu karał ją w sposób bierno-agresywny,
wycofując się i odmawiając kontaktów seksualnych. Tkwiła za tym (nieświadomie)
defensywna postawa, która brzmiała: „Przynajmniej w łóżku robię, co chcę!”. Jego
Dziecko Cienia wzbraniało się przed spełnianiem erotycznych oczekiwań Lindy.
Seks z własną żoną byłby bowiem kolejnym obowiązkiem. Jest to bardzo często
obserwowany paradoks: ponieważ Jonathan czuł się tak bardzo odpowiedzialny za
dobre samopoczucie swojej żony, wzbraniał się przed spełnianiem jej oczekiwań.
Kiedy Linda chciała się do niego zbliżyć, Jonathan nie dostrzegał w tym jej
potrzeby bliskości. Odbierał ją jako osobę roszczeniową, atakującą
i zawłaszczającą. Zabrakło mu empatii dla Lindy i jej potrzeby bliskości
i akceptacji. Dlatego nie rozumiał, że odmowa seksu była dla Lindy upokarzająca
i bolesna. Nie był w stanie zauważyć, że jego żona była w sytuacji bez wyjścia. Nie
miała możliwości, by się do niego zbliżyć, niezależnie od tego, co by zrobiła.
Jonathan nie miał w tej kwestii odrobiny litości. Dopiero kiedy zmienił swoją
perspektywę i porzucił pozycję ofiary, zdołał poczuć empatię i współczucie dla
żony. I wtedy mogła na nowo powstać między nimi bliskość, która miała
pozytywny wpływ na ich życie seksualne.
Jeśli zauważysz, że twoje poglądy na problem, który masz z innymi ludźmi, są
skostniałe, spróbuj całkiem świadomie wytworzyć pewien dystans wobec swoich
uczuć i przejdź w tryb wewnętrznego Dorosłego. Obierz pozycję obserwatora –
postaraj się wyobrazić was sobie na scenie teatralnej (lub przeprowadź ćwiczenie
„trzy pozycje postrzegania”). Spróbuj z tym wewnętrznym dystansem zrozumieć
dynamikę waszych problemów. O co wam chodzi? Często problem dotyczy kwestii
akceptacji (każdy czuje się za mało doceniany przez innych), sprawiedliwości
(każdy czuje się niesprawiedliwie traktowany przez innych) i w rezultacie
poniżenia. Spróbuj całkiem świadomie poczuć nie tylko swoje upokorzenie, ale
także uczucia swego rozmówcy. Wczuj się w jego położenie i doświadcz, jak mu
z tobą jest. Jakie zmartwienia, lęki, poniżenia wywołuje w nim twoje zachowanie?
Spróbuj zrozumieć jego Dziecko Cienia. Dzięki temu aktowi empatycznego
zrozumienia być może zyskasz całkiem nowe spojrzenie na dręczący was problem.
Zawsze pamiętaj: wszystko, co możesz kontrolować, możesz też łatwo zmienić.
Innych ludzi natomiast nie zmienisz. Jeśli widzisz szansę, aby zbliżyć się do kogoś
przez most empatii, zrób to. Nie czekaj, aż on albo ona zrobi pierwszy krok.
Zbliżenie się do kogoś jest zawsze wyrazem wielkości, a nie słabości.

Jeśli widzisz szansę, aby zbliżyć się do kogoś przez most empatii,
zrób to. Nie czekaj, aż on albo ona zrobi pierwszy krok. Zbliżenie się
do kogoś jest zawsze wyrazem wielkości, a nie słabości.

SŁUCHAJ

Jedną z największych cnót jest umiejętność słuchania innych ludzi. Słuchanie jest
drogą do empatii. Wielu ludziom przychodzi to z trudem. Szybko pogrążają się we
własnych myślach i zajmują się tylko sobą. Ponadto odnoszę wrażenie, że nasza
kultura słuchania po prostu ginie. W pokoleniu moich rodziców nawet dwanaście
osób potrafiło z łatwością prowadzić rozmowę przy wspólnym stole. Dzisiaj już
czterem nie bardzo się to udaje, ponieważ w tym czasie zaczynają się jakieś
poboczne rozmowy albo bawienie się swoją komórką.
Słuchania można się nauczyć poprzez aktywne ćwiczenia. Nie chodzi tu tylko
o technikę prowadzenia rozmowy, lecz także o wewnętrzne nastawienie. Chodzi
o to, aby naprawdę być zainteresowanym tym, co mówi druga osoba. Aby
uwrażliwić się na innych, należy odłożyć na bok własne troski i rozmyślania.
Możesz sobie wyobrazić, że wkładasz je do zamykanego na klucz kufra, w którym
są bezpiecznie schowane. Ponieważ to ty jesteś właścicielem klucza, masz
pewność, że możesz go w każdej chwili otworzyć. Przypominam, że ciągłe
krążenie myślami wokół własnej osoby jest próbą zdobycia kontroli nad
dręczącymi nas problemami. Kiedy jednak na czas słuchania drugiego człowieka
spoczywają one bezpiecznie w kufrze, możemy się odprężyć i poświęcić naszą
uwagę rozmówcy, a przez to doświadczyć zbawiennego stanu zatracenia się
w jakiejś czynności.
Ludzie zajmują się myśleniem o sobie lub wyrażają to także werbalnie. Zasada
numer jeden brzmi: koncentruj swoją uwagę na rozmówcy. Jeśli pojawią się myśli
dotyczące ciebie, zamknij je natychmiast w kufrze i skup się ponownie na drugim
człowieku. Wielu z nas w trakcie wypowiedzi kogoś innego zaczyna mówić
o sobie, na przykład chcemy opowiedzieć koledze o podróży do Włoch, a on wpada
nam w słowo i zaczyna mówić o własnych wspomnieniach z tego kraju.
Denerwujące, czyż nie? (Drobna wskazówka na marginesie: również w takich
drobnych sprawach możesz ingerować i próbować odzyskać głos i uwagę. Powiedz
spokojnie: „Teraz, proszę, posłuchaj. Chciałem ci coś opowiedzieć”).
W drugim kroku spróbuj powiedzieć własnymi słowami, co usłyszałeś. W ten
sposób pokażesz, że rzeczywiście zrozumiałeś, co druga osoba miała na myśli. Ten
proces nazywa się parafrazowaniem i polega na sformułowaniu na nowo własnymi
słowami tego, co usłyszeliśmy. Podam przykład:
Anita: „A więc ostatnio, no nie wiem... jestem kompletnie zjechana. Rano
praca, wieczorami dzieci z ich wymaganiami. Nie mam nikogo do pomocy.
A dodatkowo mój szef ciągle ciśnie. Jestem ostatnio okropnie rozdrażniona,
zirytowana na dzieci i każdego, kto mi wejdzie w drogę. Po prostu potrzebuję
urlopu”.
Bernd: „Jesteś naprawdę wyczerpana”.
Anita: „Tak, kompletnie”.
Dzięki takiemu sparafrazowaniu swoich słów Anita czuje się dobrze
zrozumiana i zachęcona do dalszej rozmowy. Poza tym daje to szansę na
bezpośrednie wyjaśnienie danej kwestii, gdyby Bernd źle ją zrozumiał. Być może
wydaje ci się to teraz banalne, ale czasami trudno się porozumieć nawet
w drobnych sprawach. Pamiętaj, że jesteśmy skłonni szybko interpretować to, co
zostało powiedziane, a w ten sposób łatwo się pomylić, przede wszystkim wtedy,
gdy słuchamy uszami naszego Dziecka Cienia. Gdyby Bernd nie był dobrym
przyjacielem Anity, lecz jej partnerem życiowym, wówczas mógłby odebrać jej
słowa jako osobistą krytykę. Mógłby na przykład pomyśleć: „Według niej nie robię
wystarczająco dużo”.
W najlepszym razie sprawdziłby swoją interpretację, pytając przyjaźnie Anitę:
„Sądzisz, że powinienem ci więcej pomagać?”. Dzięki temu Anita miałaby okazję
potwierdzić interpretację Bernda albo ją skorygować. Przede wszystkim
dowiedziałaby się, że Bernd poczuł się przez nią w jakiejś mierze skrytykowany,
i mogłaby odpowiednio na to zareagować. W najgorszym razie Bernd zachowałby
swoją interpretację dla siebie i przeszedł do bezpośredniego kontrataku, mówiąc na
przykład, czego to z kolei on ma powyżej uszu. W ten sposób to Anita poczułaby
się krytykowana i niesłuchana i pewnie doszłoby do kłótni.
Parafrazowanie jest jednocześnie łatwe i trudne. Łatwe, ponieważ dzięki tej
prostej do zrozumienia metodzie można polepszyć jakość komunikacji. Trudne,
ponieważ czasem niełatwo streścić to, co zostało powiedziane. Podam jeszcze
jeden przykład:
Jana: „Ostatnio napisałam maila do Sandry, ponieważ chciała wiedzieć, kto
robił catering na moim urodzinowym przyjęciu. Spytałam, czy planuje jakieś
przyjęcie, ale ona zaprzeczyła. A dziś Peter pyta mnie, czy także zostałam
zaproszona na letnie przyjęcie u Sandry”.
Richard: „Zrobiła cię w konia!”.
Jana: „Dokładnie!”.
Parafrazy, które trafiają dokładnie w punkt, pomagają rozmówcom lepiej się
zrozumieć. Jana dopiero po podsumowaniu Richarda uświadomiła sobie, że
rzeczywiście czuje się tak, jakby Sandra zrobiła ją w konia. Również mylne
parafrazy mogą pomóc rozmówcy zrobić krok naprzód. Dzięki nim osoba
opowiadająca musi zastanowić się nad tym, co właściwie chciała powiedzieć, a to
pomaga jej w przyswojeniu myśli i uczuć. Poza tym wie, że jej rozmówca
rzeczywiście chce ją zrozumieć.
Zaangażowanie w rozmowę można wyrazić, wprowadzając takie
sformułowania jak „Jeśli cię dobrze rozumiem...”, na przykład: „Jeśli cię dobrze
rozumiem, to sprawa z XY poszła kompletnie nie po twojej myśli?”. Dzięki temu
zabiegowi rozmówca czuje się zachęcony, by skorygować przysłuchującą mu się
osobę, jeśli został źle zrozumiany. Poza tym takie wtrącenie wzmacnia poczucie, że
druga osoba poważnie podchodzi do rozmowy.
Zapewne nieraz poczułeś się całkowicie niezrozumiany, ponieważ twój
rozmówca ślepo obstawał przy swoim poglądzie na jakąś sprawę. Być może
namęczyłeś się, wyjaśniając mu swoje stanowisko, ale twoje argumenty okazały się
i tak nieskuteczne. Parafrazowanie, przede wszystkim połączone ze wstępem „Jeśli
cię dobrze rozumiem...”, jest dokładnym przeciwieństwem potwornie
denerwujących słownych potyczek.
Parafrazowanie to metoda zaczerpnięta z psychoterapii skoncentrowanej na
kliencie, której twórcą jest amerykański psychoterapeuta Carl Rogers. Ja sama
kształciłam się w tym nurcie psychoterapeutycznym i istotną część mojej pracy
stanowi parafrazowanie. Przeformułowywanie możesz ćwiczyć w każdej
rozmowie, którą prowadzisz. Aby nie zwiększać objętości książki, przedstawiłam
tę kwestię skrótowo. Jeśli chcesz pogłębić wiedzę dotyczącą aktywnego słuchania,
znajdziesz na ten temat kilka poradników.

WYZNACZAJ ZDROWE GRANICE

Ludzie, którzy dążą do harmonii i dopasowują się do potrzeb swoich bliźnich,

często wykazują się chęcią niesienia pomocy. Jeśli jednak przejawiają syndrom
pomocnika w ramach strategii obronnej, często wykraczają poza własne duchowe
i fizyczne granice, aby uwolnić innych od zmartwień. Niekiedy wręcz narzucają się
ze swoją pomocą. Szukają osoby (pozornie) potrzebującej wsparcia, aby
ustabilizować poczucie własnej wartości. W ten sposób zaniedbują własne
potrzeby, bo zamiast troszczyć się o siebie, chętniej zajmują się innymi. W zamian
liczą na wdzięczność i uznanie. Ich Dziecko Cienia sądzi, że zasługuje na nie tylko
wtedy, kiedy jest pożyteczne.
Jeśli leciałeś kiedyś samolotem, to wiesz, że przed startem zawsze przedstawia
się zasady bezpieczeństwa i to, jak się zachować w razie wypadku. Jeśli w kabinie
samolotu spadnie ciśnienie, z sufitu wypadają maski tlenowe. Kto jako pierwszy
powinien założyć taką maskę? Ty sam! Dopiero, gdy masz wystarczającą ilość
tlenu, by oddychać, możesz zatroszczyć się o innych towarzyszy podróży. Nie
przejmiesz odpowiedzialności za innych, jeśli wystarczająco nie zatroszczysz się
o siebie.

Nie przejmiesz odpowiedzialności za innych, jeśli wystarczająco nie

zatroszczysz się o siebie.

Jeśli cierpisz na syndrom pomocnika, powinieneś uświadomić swojemu

Dziecku Cienia, że nie musi się poświęcać dla innych, aby podnieść swoją wartość.
Wewnętrzny Dorosły powinien przejąć odpowiedzialność za twoje uczucia
i potrzeby, aktywnie troszcząc się o to, aby były zaspokojone. Nie czekaj, aby inni
– być może adresaci twojej pomocy – zatroszczyli się o ciebie. Najważniejsze,
abyś ty sam poświęcał sobie wystarczająco dużo uwagi. Nie oznacza to, że masz
się stać bezwzględny i egoistyczny. Twoja gotowość niesienia pomocy jest piękną
cechą, zachowaj ją. Jednak im jesteś bardziej pewny siebie, tym lepiej potrafisz
odróżniać, kto naprawdę potrzebuje twojej pomocy, a kto nie.
Zadbaj o to, aby zachować równowagę między troską o siebie a troską
o innych. Pierwszym krokiem w tym kierunku jest przyznanie sobie prawa do
troski o siebie i prawa posiadania własnego zdania. Wiele niepewnych osób stale
wątpi w swoją „prawną sytuację”. Weź swoje Dziecko Cienia na kolana
i wytłumacz mu, że cieszysz się z jego towarzystwa. Powiedz mu, że nie musi
walczyć, by być mile widziane. Wyjaśnij mu jeszcze raz, że jesteście już duzi i że
świat zewnętrzny to nie tylko mama i tata. Wytłumacz mu, że odtąd wewnętrzny
Dorosły będzie się o nie troszczył i przejmie dowodzenie.
Być może sam nie jesteś pewien, czego właściwie chcesz, ponieważ zawsze
bardziej zajmowałeś się potrzebami innych ludzi niż własnymi. Ćwicz zauważanie
własnych potrzeb, o czym pisałam już w rozdziale „Co mogę zrobić, kiedy niewiele
czuję”. Przenieś uwagę na swój proces postrzegania. Obserwuj własne ciało.
Ludzie, których Dziecko Cienia czuje się niepewnie, przyzwyczaili się czuć
niewiele, co dotyczy również wrażeń płynących z ciała. W jednym z kolejnych
rozdziałów przedstawię kilka ćwiczeń angażujących ciało, pomocnych w radzeniu
sobie z tym problemem.
Spróbuj świadomie doświadczyć kontaktu z innymi ludźmi, tego, jak się z nimi
czujesz. Pohamuj impuls odgadywania cudzych potrzeb i życzeń. I przede
wszystkim otwórz usta i powiedz, czego chcesz, a czego nie. Weź za siebie
odpowiedzialność. Nie wymagaj od rozmówcy, aby odgadywał twoje myśli.
Jeśli w związku czujesz się zależny od partnera, który nie potrafi się zmienić,
bez względu na to, jak bardzo się starasz mu pomóc, uświadom sobie, że tylko
pozornie chodzi tu o niego. To obszar projekcji twego Dziecka Cienia, które chce
koniecznie zdobyć uznanie w oczach tej osoby, a przez to dowieść swojej wartości.
Za jej pośrednictwem chce udowodnić, że jednak jest coś warte. Pamiętaj jednak,
że twojej wartości nie określa zachowanie partnera. Uwolnij się od wyuczonego
odbitego poczucia wartości, o którym pisałam wcześniej. Jeśli od dłuższego czasu
dążysz do zdobycia uznania swego partnera, porzuć w końcu nadzieję, że on się
zmieni, i zacznij się sam podziwiać. Zastanów się, jak ty, niezależnie od związku,
możesz się spełniać. Bardzo ważne jest, żebyś wziął szczęście w swoje ręce.
Znajdź sobie nowe hobby albo zaangażuj się bardziej w to, które masz. Spotykaj
się częściej z przyjaciółmi. Zacznij się rozwijać zawodowo. Zadbaj o swoje dobre
samopoczucie. Rób wszystko, abyś czuł się szczęśliwszy i bardziej zadowolony,
nie czekaj na to, aż twój partner się zmieni.
 Pohamuj impuls odgadywania cudzych potrzeb i życzeń. I przede
wszystkim otwórz usta i powiedz, czego chcesz, a czego nie.
Weź za siebie odpowiedzialność. Nie wymagaj od rozmówcy, aby
odgadywał twoje myśli.

Możliwe, że cierpisz na bierny strach przed bliskością. To znaczy, że zawsze

szukasz takiego partnera, który nie jest zbytnio zainteresowany związkiem z tobą
lub jeśli wchodzi z tobą w związek, to przestaje być dla ciebie interesujący. Zajmij
się tą kwestią. Książki na ten temat możesz znaleźć w bibliografii lub na mojej
stronie internetowej www.bindungsangst.com. Skieruj swoją uwagę i energię na
siebie. Dzięki temu zyskasz zdrowy dystans wobec swoich nieszczęśliwych
związków i zatroszczysz się o te osoby, na które możesz mieć bezpośredni wpływ.
Twój wewnętrzny Dorosły powinien kierować twoją gotowością do niesienia
pomocy, skierowaną na ciebie samego albo na twoje Dziecko Cienia. Im lepiej
troszczysz się o siebie, tym szybciej ładują się twoje akumulatory. Dzięki temu
będziesz miał o wiele lepsze relacje ze światem.

DYGRESJA: DZIECKO CIENIA I SYNDROM WYPALENIA

Syndrom wypalenia może pojawić się wtedy, gdy człowiek niezmiernie się stara,
ale nie odnosi sukcesu. Brak sukcesu to na przykład brak uznania ze strony
przełożonego i kolegów i/lub sytuacja, gdy nasze starania nie prowadzą do
oczekiwanego rezultatu. Dlatego wykonywanie zawodu związanego z pracą
z ludźmi szczególnie grozi syndromem wypalenia. Na przykład osoby, które
zajmują się opieką nad innymi i mają zbyt napięty grafik, mimo swoich starań mają
ciągłe poczucie wypalenia i wyczerpania. To, że diagnoza wypalenia zawodowego
jest stawiana coraz częściej, wiąże się z większym wyczuleniem lekarzy
i psychologów na jego objawy. Z drugiej strony prowadzi do niego rosnąca
w ostatnich latach presja w pracy – w wielu branżach pracownicy muszą coraz
szybciej dochodzić do coraz lepszych rezultatów.
Wypalenie jest formą depresji, tak zwanej depresji z wyczerpania, ale to pojęcie
wypalenia się upowszechniło, ponieważ jest bardziej akceptowane społecznie.
Osobom, które na nie cierpią, łatwiej przyznać się do wypalenia niż do depresji, bo
ta druga kojarzy się z chorobą psychiczną lub osobistą porażką. Wypalenie brzmi
jednak trochę lepiej.
Oprócz trudnych warunków pracy istnieją jeszcze uwarunkowania
osobowościowe, które sprzyjają wypaleniu. Dzieci Cienia osób dotkniętych tym
syndromem stosują często strategię obronną dążenia do perfekcji. Chcąc
wykonywać swoją pracę nie tyle dobrze, ile perfekcyjnie, mają tendencję do tego,
by zatracać się w szczegółach. Osoby narażone na syndrom wypalenia nierzadko
bywają pracoholikami. Typowym objawem pracoholizmu jest trudność
z odróżnianiem rzeczy ważnych od nieważnych. W pewnym momencie w oczach
pracoholika tak samo ważne jest przygotowanie ubrania na następny dzień, jak
sporządzenie rocznego raportu końcowego, ponieważ chce on nad wszystkim mieć
kontrolę. Dążenie do perfekcji i dążenie do kontroli to takie quasi-rodzeństwo.
Osoby zapadające na syndrom wypalenia nie tylko doświadczają trudnych
warunków pracy, połączonych ze skłonnością do dążenia do perfekcji, ale również
miewają dwie inne cechy przyczyniające się do szybszego popadnięcia
w wypalenie. Po pierwsze, mają słabe wyczucie granic swojej wytrzymałości, a po
drugie, nie potrafią dobrze odseparować się od wymagań otoczenia.
Dziecko Cienia osoby z syndromem wypalenia całkowicie popada w strategię
obronną polegającą na dopasowaniu. Oznacza to, że tak bardzo stara się robić
wszystko właściwie i dobrze (aby otrzymać za to pochwałę i uznanie albo
przynajmniej uniknąć kary), że nie zostały mu już żadne uczucia dla siebie samego.
Ważną częścią psychoterapii takich osób jest sprawienie, aby na nowo zaczęły czuć
siebie. Odbywa się to poprzez ćwiczenia wspierające samoobserwację, które
zostały przedstawione poniżej.
 W drugiej kolejności, w trakcie terapii, klienci uczą się troski o siebie; chodzi
o to, aby potrafili przejąć odpowiedzialność za własne potrzeby. W tym celu muszą
się nauczyć wyrażania własnego zdania. Syndromu wypalenia by nie było, gdyby
osoby nim dotknięte potrafiły się przeciwstawiać stawianym im wymaganiom.
W pracy, tak jak w życiu prywatnym, mamy prawo mówić „nie”. Zajmę się tym
dokładniej w rozdziale „Naucz się mówić «nie»”.
Jeśli więc chcesz uniknąć syndromu wypalenia, ćwicz się w uważności
względem siebie, ucz się wyczuwania granic własnej wytrzymałości i wyrażania
własnego zdania. Pomogą ci w tym liczne ćwiczenia zawarte w tej książce. Ponadto
sprawdź swoim krytycznym i dorosłym rozumem warunki swojej pracy. Spytaj
siebie, po co ciągle się tak wysilasz? Czy to rzeczywiście jest konieczne? Czy
w razie wątpliwości nie wolałbyś zmienić pracy? Ważne jest, żebyś nabrał dystansu
wobec swego Dziecka Cienia i jego strategii obronnych oraz żebyś spojrzał na całą
sytuację z zewnątrz. Jak wiesz, jestem ogromną fanką argumentacji. Spróbuj więc
przeanalizować całą sytuację za pomocą rozsądnych argumentów. Stwórz możliwie
najbardziej realistyczny obraz swoich zawodowych osiągnięć – przyjrzyj się
dokładniej zarówno swoim mocnym, jak i słabym stronom. Sprawdź za pomocą
argumentów, gdzie znajdują się twoje osobiste granice dotyczące osiągnięć. Może
ci w tym pomóc rozmowa o własnych sukcesach i obiektywnych wymaganiach
z kolegami z pracy albo z przełożonym. Sprawdź swoje wewnętrzne motywacje: co
cię do tego skłania? Czy to są rzeczywiście zewnętrzne wymagania, czy może
twoje Dziecko Cienia ze swoimi lękami przed byciem odrzuconym lub przed
porażką ma w tym swój duży udział? Prawdopodobnie tak.

Jeśli więc chcesz uniknąć syndromu wypalenia, ćwicz się

w uważności względem siebie, ucz się wyczuwania granic własnej
wytrzymałości i wyrażania własnego zdania.
 Kiedy zakończysz racjonalną analizę, weź swoje Dziecko Cienia na kolana
i wyjaśnij mu: Oj, biedny skarbie, tak się straszliwie wysilasz, aby wszystko robić
dobrze i właściwie. Dłużej nie dasz rady. Ale wystarczy, że zrobisz wszystko dobrze.
Nie musisz stale sobie czegoś udowadniać. Kiedyś, z mamą i tatą, nie było łatwo.
Zawsze wkładałeś wiele wysiłku w to, aby byli z ciebie dumni i czuli się szczęśliwi.
To już minęło. Dziś jesteśmy duzi i sami możemy się o siebie troszczyć. Jesteś
wystarczająco dobry. Jesteś całkowicie w porządku taki, jaki jesteś. Możesz
spokojnie zrobić sobie przerwę i odpocząć. Nasza wartość nie zależy od
zawodowych sukcesów. Ponadto będziemy częściej mówić „nie” i brać na siebie
tylko tyle pracy, ile będziemy mogli wykonać. Ja, twój wewnętrzny Dorosły, odtąd
przejmę za ciebie odpowiedzialność. Będę cię chronił przed przeciążeniem, przed
za dużą liczbą zadań. Jeśli kiedyś się załamiemy, nikomu nie przyniesie to korzyści.
Pomyśl, biedny skarbie, żepowinniśmy wypocząć, bo inaczej to rzeczywiście
nastąpi. To nasz obowiązek zatroszczyć się o to, by było nam dobrze. Wówczas
będziemy mogli utrzymać naszą firmę i rodzinę.
Następujące ćwiczenie powinno ci pomóc w lepszym odczuwaniu siebie. Jest
skierowane nie tylko do tych, którzy mają skłonności do wypalenia, ale także do
tych, którzy chcieliby poświęcić więcej uwagi swemu ciału.

Ćwiczenie: rozpuszczanie emocji

To ćwiczenie możesz wykonywać na stojąco, siedząco lub leżąco. Zostało ono

zapożyczone w przekształconej formie z metody Sedona-Methode©, stworzonej
przez Levensona.
1. Zamknij oczy i sprawdź, jak się czujesz... Doświadcz, jak czuje się twoje ciało...
Przewędruj uważnie przez całe swoje ciało... Zobacz, gdzie są w nim napięcia...
Zwróć uwagę na oddech... Skieruj swoją uwagę na te części, które są spięte
i przykurczone... rozluźnij je, wysyłając tam świadomie swój oddech.
2. Pomyśl o problemie, którego chciałbyś się pozbyć... Sprawdź, jak się czuje twoje
ciało... Uciska się? Ciągnie? Czy serce ci szybciej bije? Masz kłopot
 z oddechem? Zobacz i zaakceptuj to.
3. Wzmocnij swoją trudną emocję, wyobrażając sobie, jak nasilasz stosowanie
swojej strategii obronnej. Jeśli twoją strategią jest dążenie do perfekcji, wyobraź
sobie, że wszystko robisz jeszcze bardziej perfekcyjnie i lepiej... Jeśli twoim
problemem jest wycofanie i wyparcie, wyobraź sobie, jak totalnie się wycofujesz
i prawie nic nie robisz... Jeśli swoje problemy rozwiązujesz za pomocą ataku
i agresji, wyobraź sobie, że stajesz się jeszcze bardziej agresywny... Poczuj, jak
czuje się twoje ciało, kiedy wzmacniasz swoje strategie obronne. Czy ucisk
w klatce piersiowej się nasilił? Czy ciągnięcie w okolicy żołądka się zwiększyło?
Zacząłeś się pocić?
4. A teraz wpuść oddech w to uczucie i pozwól, by obrazy związane z twoim
problemem zniknęły z twojej głowy. Zablokuj je. Poczuj wyłącznie swoje ciało.
Wpuszczaj powietrze w te miejsca w ciele, w których tkwią twoje emocje, tak
długo, aż zniknie ich cielesne doznanie. Poczuj, jak tego doświadczasz.

Bądź uważny wobec doznań pochodzących z ciała w swoim codziennym życiu.

Czuj, kiedy wracasz z powrotem do trybu Dziecka Cienia lub do skupiania się na
problemie. Odetchnij wówczas i rozpuść to uczucie na czysto cielesnej
płaszczyźnie. Potem możesz świadomie przełączyć się na tryb Dziecka Słońca,
czego nauczyliśmy się już w ćwiczeniu „Zakotwicz w sobie Dziecko Słońca”.

NAUCZ SIĘ MÓWIĆ „NIE”

Jednym z największych problemów osób, których Dziecko Cienia sądzi, że nie jest
wystarczająco dobre, jest nieumiejętność mówienia „nie”. Boją się, że rozczarują
innych, i chcą wszystko robić właściwie. Lęk ich Dziecka Cienia przed
odrzuceniem jest głównym motywem ich zachowania. Dziecko Cienia myśli, że
jeśli wszystko będzie robiło jak należy, to być może wtedy będzie wystarczająco
dobre. Problem, jak to bywa przy strategiach polegających na dopasowaniu, polega
na tym, że ocena, co jest właściwe, a co nie, nie wynika z rozsądnej argumentacji
Ja-dorosłego, lecz z tego, co myślą o mnie inni.
Chciałabym raz jeszcze wspomnieć o projekcji, która często pojawia się w tej
sytuacji – wyobrażam sobie rozczarowanie, które według mnie pojawi się
w głowie drugiej osoby, jeśli powiem jej „nie”. Aby tego uniknąć, mówię
z wyprzedzeniem grzecznie „tak”, na przykład kiedy chodzi o podjęcie się
dobrowolnie jakiegoś zadania. Zgłaszam się więc na ochotnika w stowarzyszeniu,
sąsiedztwie czy szkole do nieodpłatnej opieki nad dziećmi. Robię to nawet wtedy,
kiedy jestem przeciążona własnymi obowiązkami. Cały ten wysiłek podejmuję, aby
uspokoić Dziecko Cienia, w którego rzeczywistości mówienie „nie” może
prowadzić do jakichś sankcji, a nawet do wyłączenia ze społeczności. Ale to
nieprawda. Klienci, którzy uczą się częściej mówić „nie”, regularnie donoszą mi
z pewnym zdziwieniem, że inni nie mają problemu z ich mówieniem „nie” czy ich
niezgłaszaniem się na ochotnika. Poza tym opowiadają mi, że mają więcej energii,
odkąd przejęli odpowiedzialność za własne potrzeby, odmawiając czasem cudzym
prośbom. To z kolei prowadzi do – kto by pomyślał? – polepszenia ich nastroju,
a jak już wiemy, dobry nastrój jest warunkiem koniecznym, by być dobrym
człowiekiem. Kto jest dobrze usposobiony i ma odpowiednio dużo energii, ten
z radością jest w stanie wyświadczać innym przysługi. Chciałabym jeszcze raz
podkreślić, że nie chodzi o to, żebyś był egoistyczny, lecz żebyś lepiej się o siebie
troszczył. Ludzie, którzy wpadają w pułapkę strategii obronnych, są najczęściej
zestresowani, wyczerpani i w złym humorze. To znaczy, że nie potrafią
z satysfakcją ani powiedzieć „tak”, ani powiedzieć „nie”.
Jeśli często nie jesteś pewny, czy masz prawo komuś odmówić, lub obawiasz
się, że osoba prosząca cię o coś poczuje się rozczarowana, spróbuj przy pomocy
wewnętrznego Dorosłego przemyśleć rozsądnie tę sprawę. Zastanów się, jakim
prawem prosząca cię osoba miałaby poczuć się zła lub rozczarowana, zamiast
zawsze zadręczać się pytaniem, czy ty masz prawo powiedzieć „nie”. Jeśli twoja
sąsiadka prosi cię, abyś przyniósł na piknik ciasto, a ty nie masz czasu albo ochoty
na pieczenie, to powiedz jej to otwarcie i spytaj, czy możesz się przydać w inny
sposób. Jakie prawo miałaby sąsiadka, aby się na ciebie zezłościć, jakie argumenty
za tym przemawiają? Albo dlaczego twój partner czy partnerka mieliby być na
ciebie źli, jeśli będziesz bardziej dbać o swoje potrzeby i pragnienia? Zastanów się,
czy przysługa wyświadczana z zaciśniętymi zębami nie rozzłości osoby o nią
proszącej i czy nie zepsuje relacji bardziej aniżeli otwarte powiedzenie „nie”.
Pamiętaj, że zawsze możesz próbować wypracować jakiś kompromis. Dziś jesteś
dorosły i sam kształtujesz swoje relacje.

ZAUFAJ SOBIE I ŻYCIU

Odpowiedzią na lęk jest kontrola. Ponieważ lęk jest zasadniczą częścią naszego
życia, wszyscy mamy dużą potrzebę kontroli. Jednak niektórzy ludzie czują się
bezpiecznie tylko przy stałym kontrolowaniu siebie i otoczenia. Ich Dziecko Cienia
sądzi, że jest bezradne i zdane na innych. Nosi w sobie ogromny lęk przed
odprężeniem i zaufaniem, ponieważ nie ma zaufania do siebie samego. Jeśli to
odnosi się również do ciebie, powinieneś zadać swemu wewnętrznemu Dorosłemu
pytanie, co może się zdarzyć w najgorszym razie. Często nie możesz do końca
przemyśleć tego pytania, gdyż budzi ono w Dziecku Cienia nieokreślony lęk.
Spytaj więc siebie, co rzeczywiście się wydarzy, jeśli trochę bardziej się odprężysz
i dasz się ponieść biegowi życia? Wymyśl do końca scenariusz, który cię tak
przeraża. Dojdź do granic swojej wyobraźni, a potem zapytaj ponownie: i co?
Spójrz najgorszemu koszmarowi w oczy i zastanów się, czy rzeczywiście jest tak
źle i czy nie da się z tej sytuacji jednak jakoś wyjść.
Kiedy zaplanujesz taki najgorszy scenariusz i przemyślisz go, wówczas
zdystansuj się odrobinę wobec lęków twojego Dziecka Cienia i wyjaśnij mu je
z pozycji wewnętrznego Dorosłego w następujący sposób (wkładając w to własną
treść): Oj, biedne dziecko, masz za sobą trudne doświadczenia z przeszłości.
Z mamą i tatą nie było rzeczywiście łatwo – nie miałeś żadnych szans, aby być
sobą, zawsze miałeś poczucie, że jesteś niewystarczający. Ale dziś jesteś duży
i wszystko, czego się boisz, jest bardzo mało prawdopodobne. W każdej chwili
możemy uzyskać pomoc i możemy się bronić. Wiele się nauczyliśmy i dużo
potrafimy. Zawsze pamiętaj, że dziś jesteśmy wolni i możemy mieć własne zdanie.
Cóż takiego może nam się przydarzyć? W najgorszym razie będziemy żyć z zasiłku
dla bezrobotnych, a i tak będziemy w lepszej sytuacji niż wielu ludzi na świecie, lub
odejdzie od nas (tu imię partnera), ale i to przetrwamy.
Zawsze pamiętaj, że twoje lęki są projekcjami. Większość rzeczy, których się
boimy, nigdy się nie wydarza. A jeśli nawet coś się wydarza, zawsze jakoś sobie
z tym radzimy. Ludzie, których Dziecko Cienia dręczone jest licznymi obawami,
muszą koniecznie odzwyczaić się od wierzenia we wszystkie swoje myśli. Jak
często twoje lęki wprowadziły cię w błąd? Jak często wszystko poszło lepiej, niż
się obawiałeś? Albo poszło dużo gorzej, niż myślałeś? Gdyby twój zalękniony głos,
czyli Dziecko Cienia, był doradcą w twojej firmie, to z powodu jego błędnych
prognoz dawno byś już go zwolnił. Szkopuł w tym, że wielu rzeczy w naszym
życiu nie możemy kontrolować i mylimy się – zarówno na korzyść, jak
i odwrotnie – w naszych prognozach. Pamiętaj, że wielkie sprawy, tak czy inaczej,
nie leżą w twojej mocy. Im bardziej się spinasz, chcąc wszystko trzymać w garści
i kontrolować, tym uciążliwsze jest to dla ciebie i twoich bliźnich.

Zawsze pamiętaj, że twoje lęki są projekcjami.

Większość rzeczy, których się boimy, nigdy się nie wydarza. A jeśli
nawet coś się wydarza, zawsze jakoś sobie z tym radzimy.

Ludzie stosujący strategię dążenia do kontroli mają zazwyczaj nadmierne

poczucie obowiązku. W przesadnej formie może to prowadzić do chorobliwych
zachowań nerwicowych lub natrętnych myśli. W lżejszych przypadkach osoby
stosujące tę strategię popadają w skrajnie zdyscyplinowaną rutynę, która ich
samych męczy. Oddanie kontroli jest dla tych osób trudne, ponieważ muszą zrobić
dokładnie to, czego właściwie nie potrafią – zaufać.
 Ale jak nauczyć się ufać? Jeśli nie jestem szczególnie religijny i nie pokładam
swego losu w rękach Boga, wówczas muszę bardzo sobie ufać, aby sprostać
własnemu życiu (czy też własnym planom życiowym). Im bardziej ufam sobie, tym
większa jest moja wewnętrzna pewność, tym łatwiej znoszę i przeżywam porażki.
Dążenie do kontroli ma mnie przecież chronić przed negatywnymi emocjami, które
się pojawiają, kiedy popełniam błędy. Jeśli chciałbym się bardziej odprężyć, to
muszę nauczyć się wytrzymywać negatywne uczucia. I tu wracamy znowu do
kwestii tolerancji na frustrację. Dopiero kiedy zaakceptuję frustrację, w mojej
głowie powstanie wolna przestrzeń na myśli, że być może uda mi się odnieść
sukces lub że nic złego mi się nie przytrafi.
Lęk jest wynikiem mnożenia prawdopodobieństwa występowania przez
czynnik katastrofy. Ludzie, którzy cierpią na strach przed lataniem samolotem,
wiedzą wprawdzie, że prawdopodobieństwo katastrofy jest znikome, ale ponieważ
czynnik katastrofy w razie rozbicia się jest wysoki, napawa ich to ogromnym
lękiem. Kiedy człowiek niesamowicie obawia się porażki, wówczas
prawdopodobieństwo jej wystąpienia oraz czynnik katastrofy ocenia jako wysoki.
Jego Dziecko Cienia myśli po pierwsze, że prawdopodobnie zawiedzie, a po
drugie, że tego nie przeżyje. Można jednak zająć się tymi kwestiami i znaleźć na
nie środki zaradcze – w tej sytuacji Dziecko Cienia, tkwiące w swoich
negatywnych schematach myślowych, potrzebuje wsparcia i pociechy. Jak zwykle,
chodzi o to, by zlikwidować projekcje. Uczyliśmy się już, jak to zrobić. Pociesz
swoje Dziecko Cienia i wyjaśnij mu świat. Do tego wzmocnij swoje Dziecko
Słońca i Ja-dorosłe. Wewnętrznego Dorosłego, jak zwykle, wzmocni udana
argumentacja.
Wewnętrznego Dorosłego przekona w tym kontekście uważanie siebie za mniej
ważnego. Kiedy boimy się porażki, zaczynamy uważać się za zbyt ważnych. Jeśli
wewnętrzny Dorosły wytworzy jednak choćby mały dystans wobec Dziecka
Cienia, a więc przyjmie trzecią pozycję postrzegania, dojdzie do wniosku, że taka
porażka nie ma znaczenia w obliczu światowych wydarzeń. Problem w tym, że lęki
skłaniają nas do uznawania się za pępek świata. Możesz pomyśleć, że brzmi to
paradoksalnie, bo w wyniku swoich lęków stajemy się przecież bardziej wycofani
i powściągliwi. I to się w pewnym stopniu zgadza, ale lęk o siebie samego
wzmacnia nasz egocentryzm, gdyż skupiamy się na sobie. Dlatego bardzo
odprężające i uzdrawiające może okazać się relatywizowanie na bieżąco naszych
potencjalnych porażek oraz naszego znaczenia.
Być może twoja potrzeba kontroli zaszła tak daleko, że masz dużą potrzebę
władzy. Czy zawsze musisz mieć przewagę i rację? Zastanów się nad motywami
swoich zachowań – o co tak naprawdę ci chodzi? Zrozum, że nie zawsze liczy się
tylko zwycięstwo czy porażka. Inne wartości, jak zrozumienie, współpraca,
przyjaźń czy szacunek, często okazują się ważniejsze. À propos szacunku: to może
być twój czuły punkt. Sprawdź, czy nie wymagasz go od innych, chociaż sam go
nie okazujesz. Być może obstajesz przy tym, aby traktowano cię z dużym
szacunkiem, i nie zauważasz, że zmuszasz innych, by dopasowywali się do twoich
wyobrażeń. Uświadom sobie, że przez swoje władcze skłonności zmuszasz ludzi,
aby nieustannie robili to, czego od nich oczekujesz, w ten sposób okazując im brak
szacunku, którego wymagasz dla siebie. Pilnuj, aby ze swoimi bliźnimi być cały
czas na równi. Póki tkwisz w trybie Dziecka Cienia, tracisz tę perspektywę
i bardziej walczysz o swoje prawa; koniecznie chcesz znaleźć się w dominującej
pozycji. Przy pomocy wewnętrznego Dorosłego, pomyśl, że jesteś już duży, a świat
zewnętrzny nie jest „mamą i tatą”. Jesteś wolny i nikt nie ma nad tobą władzy.
Twoje władcze tendencje przynoszą ci w kontaktach z innymi dużo więcej
kłopotów aniżeli pomocy. Dziś jesteś już dorosły i samowystarczalny, dlatego
możesz odpuścić i porzucić kontrolę. Właściwie to tęsknisz za tym, by pozwolić,
aby sprawy po prostu się działy i żebyś potrafił zaufać.

Zrozum, że nie zawsze liczy się tylko zwycięstwo czy porażka. Inne
wartości, jak zrozumienie, współpraca, przyjaźń czy szacunek,
często okazują się ważniejsze.
 W nauce zaufania i odpuszczania pomocne mogą być ćwiczenia relaksacyjne
i medytacja. Bądź cierpliwy, jeśli musisz ćwiczyć dłużej, ponieważ twoje wysokie
wymagania wobec samego siebie prowadzą do zniecierpliwienia, kiedy nie od razu
widzisz rezultaty. Ćwiczenia uważnego odpuszczania mają korzenie w buddyjskiej
nauce medytacji. Polecam ci, jeśli ta sprawa cię dotyczy, abyś zaopatrzył się
w książkę (wraz z CD), dzięki której możesz pogłębić tę tematykę.

REGULUJ SWOJE EMOCJE

Kiedy znajdujemy się w trybie Dziecka Cienia, motywują nas do działania nie
tylko schematy myślowe, lecz również silne uczucia idące z nimi w parze.
U niektórych osób na pierwszy plan wysuwa się określone uczucie, które pojawia
się zawsze i jest tematem przewodnim. Może to być poczucie opuszczenia
i osamotnienia lub niepewność i wstyd. Niektórzy doświadczają nadmiernego
poczucia winy albo stanów lękowych. Innych dręczy zazdrość albo inercja.
Niemało osób cierpi na depresyjne nastroje.
Kiedy te emocje i nastroje stają się intensywne, wówczas trudno je regulować.
Z badań nad mózgiem wynika, że wszystkie silne stany pobudzenia – obojętne,
czy chodzi o pozytywne, czy negatywne emocje – blokują dostęp do naszej wiedzy
umożliwiającej rozwiązanie problemu. Dlatego tak ważne jest, żeby w możliwe
wczesnym stadium rozpoznać, kiedy powinien wkroczyć wewnętrzny Dorosły.
Chciałabym to zilustrować na drobnym przykładzie z mojej praktyki:
Susi (lat 32) cierpi na silne poczucie niepewności i brak wiary w siebie. Na
naszej sesji opowiedziała mi, że cały wieczór przyglądała się, jak jej ukochany
tańczy z innymi. Weekend spędziła w łóżku w totalnej depresji. Susi mówi, że
kiedy dopadnie ją taki stan, nie potrafi z niego wyjść. To, że jej ukochany zostawił
ją na cały wieczór i tańczył z innymi, bardzo nadszarpnęło poczucie jej własnej
wartości, co z kolei wyzwoliło jej depresyjny nastrój. Mogłaby uniknąć
emocjonalnego dołka, jeśli wcześniej potrafiłaby zatroszczyć się o siebie.
Zrobiłaby to, gdyby we właściwym momencie złapała się na tym, że właśnie
wpadła w tryb Dziecka Cienia, którego schematy myślowe brzmią między innymi:
„Jestem winna” i „Jestem ciężarem”. Wówczas mogłaby pocieszyć Dziecko Cienia
i wytłumaczyć mu, że jego wartość nie jest w żaden sposób naruszona tylko
dlatego, że ukochany tańczy z kimś innym. Wewnętrzny Dorosły wytłumaczyłby
Dziecku, że właśnie wpadło w sidła odbitego poczucia własnej wartości. Poza tym
mógłby mu wytknąć, że zawsze rozgląda się za mężczyznami, którzy są bardzo
kapryśni i trudni (to jest oczywiście osobna historia) i że ten typ w ogóle nie jest
wart tego, aby psuć sobie przez niego cały wieczór. Ostatecznie Dorosły
zatroszczyłby się albo o to, żeby Susi spędziła wieczór, tańcząc z innymi, albo żeby
opuściła lokal i spędziła czas na robieniu czegoś innego. Być może spotkałaby się
z przyjaciółką albo poszła do swojej ulubionej knajpki, by przy pogawędce ze
starymi znajomymi oderwać się od wszystkiego i poprawić sobie humor. Cały
problem polegał na tym, że Susi (znowu) nie zauważyła na czas, że tego wieczoru
utożsamiła się całkowicie ze swoim Dzieckiem Cienia i pozwoliła, aby sytuacja
nad nią zapanowała. A powinna była sama nad nią zapanować, bardziej troszcząc
się o siebie.
Jeśli chcesz regulować swoje emocje albo unikać określonych uczuć, musisz
odpowiednio wcześnie zadbać się o siebie. Jeśli twoje Dziecko Cienia ma
skłonność do czucia się opuszczonym i samotnym, a ty właśnie jesteś singlem,
zobacz, że możesz uniknąć pewnych sytuacji wyzwalających te uczucia, na
przykład zadbać o to, aby mieć zajęte niedziele i nie wpadać w czarną dziurę
samotności.
Jeśli bywasz zazdrosny, obmyśl całkiem świadomie strategie, dzięki którym
będziesz regulować to uczucie. Kiedy ty i twój partner, czy partnerka, jesteście
zaproszeni na przyjęcie, przygotuj swoje Dziecko Cienia na sytuacje, które mogą
wzbudzić twoją zazdrość. Zastanów się, w jaki sposób twój wewnętrzny Dorosły
może przejąć dowodzenie. Z wyprzedzeniem zidentyfikuj ewentualne wyzwalacze
i zaplanuj strategie zachowania.
 Najczęściej wpadamy w silne stany emocjonalne, ponieważ nie jesteśmy
przygotowani na krytyczne sytuacje i/lub nie reagujemy natychmiast, kiedy ster
przejmuje Dziecko Cienia. Niektóre stany emocjonalne można dobrze regulować,
rozpoznając ich wyzwalacz i unikając go. Na przykład jeśli chcę porzucić nałóg, to
dbam o to, aby nie mieć, o ile to możliwe, kontaktu z uzależniającą substancją. Dla
większości stanów emocjonalnych sensowniejsze jest jednak nie tyle unikanie
wyzwalacza, bo to często bywa niemożliwe, ile wypracowanie strategii
obchodzenia się z nim. Wyjaśnię to na podstawie przykładu osób, których strategią
obronną jest agresja i atak, ponieważ często są one skłonne do reagowania pozornie
niekontrolowaną złością.

DYGRESJA: IMPULSYWNE DZIECKO CIENIA

Osoby skłonne do impulsywnego reagowania wykazują się bardzo szybkimi

połączeniami na drodze bodziec – reakcja. Oznacza to, że czas między
powodującym złość wyzwalaczem a reakcją jest bardzo krótki. Na pewno
pamiętasz Michaela z początku książki. Michael – typowy przykład osoby
stosującej omawianą strategię – wpadł we wściekłość, ponieważ Sabina
zapomniała o kupieniu jego ulubionej kiełbasy.
Jeśli reagujesz podobnie jak Michael, to spróbuj zidentyfikować prawdziwe
powody wyzwalające twoją złość. Michaelowi tylko pozornie chodziło o kiełbasę.
W rzeczywistości jego wściekłość została wyzwolona przez uczucie poniżenia
wynikające ze schematów myślowych: „Nic mi się nie należy” i „Moje potrzeby
nie są zauważane”. Złość Michaela to wynik jego interpretacji rzeczywistości. Jeśli
mamy skłonności do impulsywnych napadów złości, szczególnie ważne jest to, by
znać swoje wyzwalacze, ponieważ w odpowiednim momencie należy zastosować
środki prewencyjne. Złość trzeba wyhamować w jej wczesnym stadium,
ewentualnie w ogóle nie dopuścić do jej wybuchu. Kiedy krew uderzy ci już do
głowy, właściwie nie ma odwrotu. Jeśli natomiast jesteśmy przygotowani
i rozpoznajemy nasz wyzwalacz, to wewnętrzny Dorosły ma większe szanse, by
rozsądnie zareagować. Jeśli więc wiesz, że twoi rodzice, twoja koleżanka czy
dorastające dzieci szybko wyprowadzają cię z równowagi, to możesz się uzbroić
dzięki swemu Dorosłemu w wiedzę, jakie przyciski oni u ciebie uruchamiają,
i z wyprzedzeniem zastanowić się, jak chciałbyś wówczas zareagować. Aby
odnaleźć bodźce wyzwalające, wykonaj jeszcze raz ćwiczenie „sprawdzanie
rzeczywistości”. Uświadom sobie związek między obiektywnym zdarzeniem
a twoim subiektywnym postrzeganiem. Prawdopodobnie sytuacje, które wywołują
w tobie złość, możesz zredukować do swoich negatywnych schematów myślowych
lub zranień twojego Dziecka Cienia.
Oto przykład: Markus (lat 32) miał bardzo trudne dzieciństwo. Jego rodzice
byli uzależnieni od alkoholu i stosowali przemoc. W obliczu tych doświadczeń
zadziwiające było to, jak dobrze Markus poradził sobie w życiu. Jedynie z powodu
swojej impulsywności zdarza mu się stale ściągać na siebie kłopoty. Jego Dziecko
Cienia reaguje wyjątkowo wrażliwie, jeśli sądzi, że w jakiejkolwiek formie nie
okazuje mu się odpowiedniego szacunku. Może to być choćby rzucone mu
(pozornie) krzywe spojrzenie w knajpie. Markus natychmiast czuje się
sprowokowany i wydaje mu się, że ktoś się z niego naśmiewa. Wówczas z miejsca
przechodzi do werbalnego ataku, który nierzadko kończy się rękoczynami. Kiedy
Markus zawarł znajomość ze swoim Dzieckiem Cienia, wówczas zidentyfikował
wiele negatywnych schematów myślowych. Jeden z ważniejszych brzmiał: „Jestem
bezradny”. Poczucie niemocy i bezradności były pokarmem jego impulsywnej
złości, a to dotyczy wielu osób, które mają skłonności do ataku i agresji. Agresja
w kontekście ewolucyjnym służy przecież temu, aby uwolnić się od tego stanu.
Aby regulować swoją złość, Markus musiał nauczyć się podchodzić do swego
Dziecka Cienia z miłością oraz pozostawać w trybie Ja-dorosłego, a więc na równi
ze swoim domniemanym prowokatorem. Pomogły mu w tym liczne ćwiczenia,
które przedstawiłam już w tej książce, także wyćwiczenie tak zwanych strategii
odpowiedzi, które omówię bardziej szczegółowo w następnym rozdziale. Strategie
te redukują subiektywne poczucie bezradności i dlatego mogą pomóc w panowaniu
nad sobą. Złość wynika zazwyczaj z poczucia podporządkowania, ale agresja może
wypływać również z dominującej pozycji. Przełożeni codziennie wyładowują
swoje frustracje na swoich podwładnych, rodzice na dzieciach, nauczyciele na
uczniach itd. Osoby znajdujące się w relacji na tym samym poziomie również
mogą się wzajemnie atakować. Złość często pojawia się wtedy, gdy coś nie idzie po
naszej myśli, a powód do kłótni może być tak błahy jak nieopróżniona zmywarka.
Wystarczy, że poczujemy się źle zrozumiani przez partnera czy partnerkę. Złość
bywa też reakcją na utratę kontroli. Dużą rolę odgrywa tu brak cierpliwości –
można powiedzieć, że to młodsza siostra złości. Impulsywni ludzie są z reguły
niecierpliwi, ale niecierpliwość nie jest regułą, żadnym prawem natury czy
zrządzeniem losu. Mamy całkowity wpływ na nasze zachowanie, co musi
samokrytycznie przyznać każdy człowiek, który ma skłonności do bycia
impulsywnym. Każdy napad złości poprzedza krótki moment decyzji. To jest
przyczyna, dla której nerwus potrafi się opanować w obecności szefa, ale w domu
już nie. Jedna z moich klientek opowiadała mi, że rzeczywiście potrafi zapanować
nad napadami złości dzięki jednemu zdaniu, które (całkowicie nieświadoma jego
ogromnego działania) kiedyś jej powiedziałam: „Po prostu to odpuść”.

Mamy całkowity wpływ na nasze zachowanie, co musi

samokrytycznie przyznać każdy człowiek, który ma skłonności do
bycia impulsywnym. Każdy napad złości poprzedza krótki moment
decyzji.

MEDYTACJA KROWY

Złość można doskonale rozbroić humorem. Chciałabym opowiedzieć ci pewną

historię na ten temat. Z moją przyjaciółką Heleną, także psychoterapeutką, byłam
na jednym z moich seminariów, na którym Helena pomagała mi jako kotrenerka.
Pewnego miłego wieczoru siedziałyśmy na tarasie i Helena zażądała nagle, żebym
popatrzyła jak krowa. Powiedziałam: „Nie zrobię tego!”. „No zrób”, nalegała.
Zgodziłam się, ale to głupie spojrzenie udało mi się utrzymać tylko kilka sekund,
a potem się roześmiałam. Helena, która praktykowała we Fryzji Wschodniej,
wyjaśniła mi, że robi czasem z klientami medytację krowy. Fryzyjczycy nie mają
z tym problemu, ponieważ, jak twierdziła, w tamtej okolicy jest więcej krów niż
ludzi. Kiedy jej klient patrzy jak krowa, Helena zaraz po tym prosi go, aby teraz się
porządnie rozzłościł. Wówczas klient odpowiada: „Nie dam rady”. A ona na to:
„No właśnie!”. Nie można mieć spojrzenia krowy i jednocześnie się złościć. Krowy
patrzą na świat naiwnie i są całkowicie odprężone – a tego nie da się pogodzić ze
złością. Helena poleca swoim klientom, którzy często się denerwują i mają zły
humor, aby codziennie przeprowadzali dziesięciominutową medytację krowy. Ja
również to zalecam.
W ramach przypomnienia twojemu wewnętrznemu Dorosłemu: postawa ciała
i mimika mają wpływ na nasz nastrój. Całkowicie odprężony wyraz twarzy
(spojrzenie krowy) psychologicznie źle się łączy ze złością.

Ćwiczenie: krótka lekcja błyskotliwości

Jeśli nie opanowałeś jeszcze wystarczająco dobrze medytacji krowy i nie potrafisz
osiągnąć stanu głębokiego odprężenia, tak aby każdy atak spływał po tobie jak po
kaczce, to w byciu opanowanym mogą pomóc ci strategie odpowiedzi. Chodzi tu
o przygotowane wcześniej gotowe odpowiedzi, które zawsze pasują do sytuacji.
Matthias Nölke w swojej książce Asertywność i sztuka celnej riposty[6] mówi o tak
zwanych zdaniach instant, zapożyczając nazwę od zupy w proszku czy kawy
rozpuszczalnej. Zdanie instant jest gotowe i może być od razu użyte bez żadnego
wysiłku umysłowego. Kiedy zaczynamy się na bieżąco zastanawiać nad błyskotliwą
odpowiedzią, to zazwyczaj odpowiedni na nią czas mija.
Ogólnie rzecz biorąc, istnieją dwie sytuacje, na które dobrze byłoby mieć
przygotowaną błyskotliwą ripostę:
 1. Drobne, ale nie rozmyślnie złośliwe docinki ze strony przyjaciół i kolegów. Są
nieszkodliwe i można je zbyć śmiechem.
2. Otwarty lub ukryty agresywny atak, który jest znacznie bardziej przykry i/lub
bardziej bolesny.

Poniższymi zdaniami instant można odeprzeć właściwie wszystkie rzeczywiste lub

domniemane bezczelne zaczepki:
• Czy coś przed chwilą mówiłeś?
• Czy możesz to, proszę, powiedzieć teraz na wspak?
• Chętnie dostosowuję się do mego otoczenia.
• Jeśli zechcę usłyszeć twoje zdanie, dam ci znać.
• I kto to mówi.
• To zbyt okrągłe na moją kanciastą głowę.

Ostatnia odpowiedź, według Nölkego, zalicza się do tak zwanych zdań

nonsensownych. Są to odpowiedzi, które nie mają właściwie żadnego sensu
i dlatego usuwają grunt spod nóg atakującego – musi się przez chwilę zastanowić,
aby dojść do wniosku, że właśnie ktoś się z niego naśmiewa. Podobnie ma się
sprawa z tak zwanymi zdaniami zerowymi. Unieważniają one kontekst rozmowy
i sprowadzają atak do absurdu. Nölke mówi też o teatrze absurdu. Chodzi w nim
o to, abyś zachował powagę cały czas i w mimice, i tonie głosu, jednocześnie
wypowiadając coś kompletnie niedorzecznego, na przykład: „Wiosną rolnicy
zbierają szparagi” albo „Na brodzie naiwniaków golibroda uczy się golić”. Ostatnie
zdanie jest jednym z bezsensownych przysłów, których możesz sobie przygotować
mnóstwo. W tym celu można też zniekształcać istniejące już przysłowia, takie jak na
przykład: „póty dzban wodę nosi, póki mu się buty nie zedrą”. Takie zdania
wprowadzają w zakłopotanie i dzięki nim można przerwać spiralę ataku i kontrataku.
W najlepszym razie obaj rozmówcy zaczną się śmiać.
Dobrą techniką na stępienie ostrza ataku i wniesienie w sytuację odrobiny humoru
jest wyolbrzymienie wypowiedzianego wcześniej zdania. Jeśli więc zarzuca się
nam, że zachowaliśmy się głupio, możemy na to odpowiedzieć: „Potrafię jeszcze
głupiej” albo „Potrafię także źle gotować”.
Wyobraź sobie sytuacje, które sprawiają ci trudność, i zastanów się w spokoju nad
kilkoma gotowymi odpowiedziami, które będziesz miał w zanadrzu. Wiedza, że
w razie potrzeby masz gotową odpowiedź, pozwoli ci poczuć się mocniejszym
i zredukuje poczucie niepewności.
Zresztą bardzo dobrym zdaniem instant jest: „Masz rację!”. Sprawdza się świetnie
w sytuacjach, kiedy ktoś próbuje nas obrazić, gdyż osobie atakującej pokazujemy,
że jesteśmy absolutnie niezależni. Na tyle niezależni, że nie traktujemy ataku
poważnie.

MOŻESZ ROZCZAROWYWAĆ INNYCH

Ludzie, których strategią obronną jest pozostawanie dzieckiem, nie mają odwagi
wziąć odpowiedzialności za swoje życiowe decyzje. Obawa przed popełnieniem
błędu idzie u nich w parze z mglistym wyobrażeniem tego, czego właściwie chcą.
Przez długie lata ćwiczyli dopasowywanie się do innych, przez co ich
autonomiczne umiejętności, do których należy podejmowanie decyzji zgodnie
z własną wolą, rozwinęły się w ograniczony sposób. Nie są przyzwyczajeni do
stania o własnych siłach. Ich Dziecko Cienia sądzi, że potrzebuje silnej ręki, która
poprowadzi je przez życie, a ich Ja-dorosłe nie dochodzi w odpowiednim stopniu
do głosu i musi być wzmacniane. Dziecko Cienia jest bardzo zależne od uznania ze
strony rodziców i innych. Najchętniej spełniałoby wszystkie ich oczekiwania,
ponieważ odczuwa strach przed byciem niewystarczająco dobrym. Ale rozwiązanie
problemu brzmi: Mogę rozczarować innych.
Aby odłączyć się od rodziców, potrzebujemy własnej skali wartości, musimy
wiedzieć, co jest dobre, a co złe. Trzeba zaufać sobie, aby podejmować własne
decyzje i umieć przy nich obstawać. Oznacza to także branie odpowiedzialności za
błędne decyzje. Aby umieć to robić, należy wykształcić odpowiednią tolerancję na
frustrację, o której pisałam już w rozdziale „Zaufaj sobie i życiu”. Chodzi o to, aby
umiejętnie znosić porażki. To cena za wolność podejmowania decyzji. Kiedy
z powodu nieustannego lęku przed ewentualnym niepowodzeniem deleguję
odpowiedzialność za decyzje na rodziców lub partnera, wówczas pozostaję zależny.
Jeśli ten problem dotyczy ciebie, wytłumacz swojemu Dziecku Cienia, że
porażkę da się przeżyć, a niemiłe uczucia przeminą. Niepowodzenia są częścią
życia. Wyjaśnij mu, że podążając własną drogą, ma prawdopodobnie dużo większe
szanse na sukces. Jedyną prawdziwą porażką byłoby nie próbować i całe życie być
od kogoś zależnym. Weź swoje Dziecko Cienia na kolana i powiedz mu, że
popełnianie błędów jest w porządku. To na nich się uczymy. Rozwijamy się też
wtedy, gdy doświadczamy stresu. Spraw, by twoje Ja-dorosłe zrozumiało, że
większość decyzji można odwołać. Jeśli jakaś decyzja okazuje się błędna, możesz
ją zmienić. I tu ważne jest pytanie, co się w najgorszym razie może wydarzyć?
Przydatna okaże się tu konstatacja, że pozostawanie w obecnej sytuacji wiąże się
z wieloma negatywnymi emocjami.

Weź swoje Dziecko Cienia na kolana i powiedz mu, że popełnianie

błędów jest w porządku.
To na nich się uczymy. Rozwijamy się też wtedy, gdy doświadczamy
stresu.

Wytłumacz Dziecku Cienia, że ma prawo rozczarować innych. Powiedz mu, że

jego rodzice są dorośli i sami powinni troszczyć się o siebie, a ono powinno się od
nich odseparować. To nie oznacza, że nie będzie ich kochać, ale jedynie, że będzie
kształtować swoją drogę życiową według własnych wyobrażeń. Masz też prawo
oddzielić się od swego partnera, jeśli uznasz to na konieczne.
Jak już pisałam w rozdziale „Samoobrona: pozostanę dzieckiem”, niektórzy
ludzie cierpią dlatego, że ich rodzice albo/i partner czy partnerka stale chcą o nich
decydować, czasami za pomocą dość opresyjnych metod. Jeśli zaliczasz się do tego
grona, przestań upiększać rzeczywistość. Nie wypieraj dłużej powagi swojej
sytuacji. Być może żyjesz w nieustannej nadziei, że twoi rodzice czy partner kiedyś
się zmienią. Oceń trzeźwo, z pomocą swego wewnętrznego Dorosłego, stan
faktyczny sytuacji, w której się znajdujesz, i zrób realistyczną prognozę, jakie są
szanse na poprawę. Może nie jesteś pewien, czy w jakiejś mierze nie jesteś winny
trudnej relacji z bliską ci osobą. Może to dlatego, że ta osoba zawsze tak twierdzi?
Sprawdź swoje stanowisko w tej sprawie za pomocą argumentów. Pomogą ci
w tym rozdziały dotyczące konfliktu.
Nie musisz od razu wykonywać wszystkich kroków. Ważne jest, abyś wszedł na
drogę samodzielnego stanowienia o sobie. Zanim zerwiesz ze swoim partnerem czy
partnerką, przećwicz częstsze przeciwstawianie się jej czy jemu i wyrażanie
własnego zdania. Zacznij od samodzielnego podejmowania drobnych decyzji
i wykonywania ich.

DYGRESJA: ZASOBY STRATEGICZNE PRZECIW

UZALEŻNIENIU

Jak już wiemy, wzory myślenia i zachowania tworzą neuronalne połączenia, które
powodują, że często działamy automatycznie i nieświadomie. Zautomatyzowanie
samo w sobie jest bardzo sensowne i ekonomiczne. Alternatywą byłaby sytuacja,
w której nasz mózg stale angażowałby całą naszą uwagę w wiele codziennych
czynności, takich jak mycie zębów, jazda samochodem czy telefonowanie. Życie
byłoby wówczas bardzo uciążliwe. Wadą automatyzacji zachowań jest to, że złe
nawyki także zostawiają głębokie ślady w naszym mózgu. A kiedy nawyk staje się
koniecznością, mówimy o uzależnieniu.
Uzależnienie obejmuje bardzo szeroki zakres. Istnieje wiele szczegółowych
poradników dotyczących różnorodnych uzależnień, które opisują, jak się od nich
uwolnić. Dlatego chciałabym w tej książce ograniczyć się tylko do kilku zasobów
strategicznych, które mogą pomóc w porzuceniu nałogu.
Uzależnienia tak mocno trzymają nas w garści, ponieważ są związane
z naszymi emocjami. Dopływ określonego narkotyku czy inne nałogowe
zachowanie daje uczucie przyjemności albo utrudnia pojawienie się silnych
negatywnych uczuć występujących na przykład w formie syndromu odstawienia.
Podczas gdy intensywne zadowolenie jest doświadczane zazwyczaj przez Dziecko
Słońca i przejawia się w postaci lekkomyślności i skłonności do ekscesów, to
uczucie niezadowolenia jest zlokalizowane zazwyczaj w Dziecku Cienia. Tak więc
wyobrażenie rezygnacji z określonego narkotyku wywołuje – najczęściej
nieświadomie – lęk. Dziecko Cienia odczuwa strach przed utratą wewnętrznej
równowagi w razie braku uzależniającego środka. Przede wszystkim nałogi oralne,
a więc alkoholizm, palenie papierosów czy obżarstwo mają wiele wspólnego
z potrzebą bezpieczeństwa i pewności. Dostarczanie środka uzależniającego drogą
ustną na głębokim i nieświadomym poziomie związane jest z miłością i poczuciem
bycia karmionym. Dziecko Cienia łaknie miłości i opieki. A substancja
uzależniająca na chwilę uśmierza jego ból.
Na uzależnienie, oprócz konieczności zaspokajania potrzeb, mają również
wpływ wrodzone tendencje na poziomie metabolicznym. Ludzie z zaburzonym
obiegiem dopaminowym są podatniejsi na uzależnienie niż inni. Ponadto
w ostatnim czasie stwierdzono, że istnieją indywidualne różnice w metabolizmie
nikotyny. Osoby, które szybciej metabolizują nikotynę, są wyraźnie bardziej
podatne na uzależnienie od palenia papierosów niż ci z wolniejszym
metabolizmem. Nałóg nie jest tylko skutkiem trudnych doświadczeń z dzieciństwa,
ale zależy od wielu różnych czynników. Zaliczają się do nich przede wszystkich
warunki i przyzwyczajenia sprzyjające nałogowi.
Aby wyjść z uzależnienia, potrzebna jest silna wola, co znaczy, że wewnętrzny
Dorosły musi być wystarczająco silny. A ponieważ wolą osoby uzależnionej
najczęściej steruje nałóg, wpadamy w błędne koło. Pytanie, które się tu rodzi,
brzmi następująco: jak wewnętrzny Dorosły może przejąć kontrolę nad wolą?
Ostatecznie własnej woli doświadczamy jako pewnego zdarzenia, na przykład
budzimy się rano i postanawiamy: „Od dziś koniec!” (koniec z obżeraniem się,
paleniem, piciem, partnerem itd.). Ale skąd pochodzi ta wola? Dlaczego wcześniej
nie dała o sobie znać? I jeszcze trudniejsze pytanie: jak długo się utrzyma? To
ostatnie wyjaśniano w licznych badaniach psychologicznych, według których wola
działa jak rodzaj mięśnia, który w wyniku silnego obciążenia może się zmęczyć. To
znaczy, że siła woli ulega osłabieniu, im częściej jej używamy. Jeśli więc ktoś przez
cały dzień ćwiczył się w odmawianiu sobie przyjemności i jej odkładaniu, to pod
wieczór łatwo jej ulega. Dlatego liczne dobre postanowienia zostają złamane
wieczorem, o czym wie każdy, kto choć raz był na diecie.
Jak już pisałam w rozdziale „Przypadek specjalny: ucieczka w uzależnienie”,
nałóg jest zachowaniem, którym sterują jego konsekwencje. Jeśli cena zaprzestania
jakiegoś zachowania wydaje się wyższa niż cena kontynuowania go, to łatwiej jest
pozostawić rzecz bez zmian. I właśnie w tym miejscu należy uruchomić dźwignię
zmiany. Nałóg w znacznym stopniu funkcjonuje w wyniku wyparcia. Wewnętrzny
Dorosły wprawdzie wie, że jego nałóg jest szkodliwy, ale nie dopuszcza do siebie
uczuć związanych z tą wiedzą. Oznacza to, że wypiera lęk wywołany swoim
własnym zachowaniem. Udaje mu się to z łatwością, gdyż zdrowotne skutki
uzależnienia mają zazwyczaj naturę długoterminową i mogą być przesunięte
w odległą przyszłość. Z kolei szybka gratyfikacja jest odczuwana od razu. Kiedy
zapalam papierosa lub zjadam tabliczkę czekolady, natychmiast doświadczam
uczucia przyjemności, a przy czysto teoretycznym wyobrażaniu sobie odroczonych
skutków mojego zachowania nie czuję nic.
Do naszych uczuć należy także odczuwanie pełni życia i w tym sensie każdy
nałóg daje określoną emocję, którą uzależniona osoba uwielbia. Im dłużej trwa
nałóg, tym rozleglejsze są połączenia neuronalne dla tego uczucia. Z kolei dla
alternatywnego zachowania mózg osoby uzależnionej nie wykształca prawie
żadnych ścieżek neuronalnych. Dla zachowania nałogowego tworzy się więc
w mózgu ogromna infostrada, a dla zachowań przeciwnych do dyspozycji
pozostaje jedynie boczna ścieżka, jeśli w ogóle ona istnieje. Dlatego osoba
uzależniona często nie może sobie nawet wyobrazić życia bez swego narkotyku.
Rezygnację z nałogu najbardziej utrudnia konieczność zaniechania określonego
zachowania. Zaniechanie jest o wiele trudniejsze niż zrobienie czegoś, a poza tym
musi trwać dwadzieścia cztery godziny na dobę, siedem dni w tygodniu.
Nierobienie wymaga dużo więcej silnej woli niż robienie czegoś. Jeśli postanowię
uprawiać jogging przez pół godziny każdego dnia, to potrzebuję silnej woli tylko
przez te pół godziny i ewentualnie jeszcze pięć minut przed bieganiem, aby się
przebrać. Zaniechanie jakiegoś działania wymaga ode mnie silnej woli przez cały
dzień.
Jeśli chcę znaleźć sposób na wyjście z nałogu, muszę przestawić dźwignię
w kilku miejscach: ukoić moje najgłębsze lęki, a więc pocieszyć Dziecko Cienia.
Muszę też zmienić sposób na odczuwanie pełni życia przy pomocy Dziecka Słońca
i Dziecka Cienia, a co za tym idzie, wzmocnić wolę wewnętrznego Dorosłego.
Poniższe sposoby pomogą ci przebudować boczną ścieżkę w autostradę:

1. Wczuwając się w Dziecko Cienia, zapytaj je, do czego potrzebuje nałogu. Jak
wspominałam, uzależnienie ma wiele wspólnego z potrzebą pocieszenia
i bezpieczeństwa, ewentualnie z lękiem. Strachem przed porażką, strachem
przed byciem porzuconym, strachem przed upadkiem i śmiercią. Zbadaj, jakie
negatywne schematy myślowe odgrywają ważną rolę w twoim nałogu.
Zaliczają się do nich nie tylko te, które właśnie odkryłeś, jak „Jestem
niewystarczający”, „Jestem bezwartościowy”, ale także te, które bezpośrednio
odnoszą się do nałogu, na przykład: „Nigdy mi się to nie uda”, „Nie mogę być
szczęśliwy bez papierosów”, „Muszę jeść słodycze”. Poczuj w sobie, jak na
ciebie wpływają. Zidentyfikuj negatywne uczucia, które nakłaniają cię do
twojego narkotyku. Zapisz wszystko, czego dowiedziałeś się o swoim Dziecku
Cienia i nałogu.
2. Weź swoje Dziecko Cienia na kolana i pociesz je. Wyjaśnij mu, że rozumiesz
jego lęki i że one nie miną, jeśli będziecie za dużo jeść, pić, palić czy uciekać
w pracę. Wytłumacz mu, że ty, kochający wewnętrzny Dorosły, jesteś tu dla
niego i że nigdy go nie zawiedziesz. Dodaj mu odwagi, powiedz, że razem wam
się uda. Wyjaśnij mu, że będzie z siebie dumny i szczęśliwy, kiedy zdoła wyjść
z nałogu. Przedstaw mu, jak piękne może być wtedy jego życie.
3. Dopuść lęk przed tym, co może się wydarzyć, kiedy nadal będziesz tkwił
w nałogu. Spójrz bez osłonek na rzeczywistość. Uświadom sobie, że twoje
zachowanie naprawdę jest szkodliwe. Wejdź do beczki swojego strachu
i przywołaj wszystkie obrazy grozy będące skutkiem twojego uzależnienia,
które zazwyczaj wypierasz. Przestań je wypierać. Dopuść do siebie lęk – on
pełni w nas funkcję ostrzegawczą. W tym przypadku jego obecność jest
uzasadniona. Uświadom sobie, że zawsze jest jutro. A więc myśląc w ten
sposób: „Skończę z tym jutro/w następnym tygodniu/w następnym roku”,
możesz przesuwać wyjście z nałogu do swojej śmierci.
4. Zapytaj swoje Dziecko Słońca, dlaczego kocha nałóg. Jak wspominałam,
Dziecko Słońca lubi zabawę, radość i ekscesy. Wtedy czuje, że żyje, i uwielbia
to uczucie. Poczuj w sobie, jak doświadczasz tego uzależniającego uczucia
w swoim ciele. Odnajdź pozytywne schematy myślowe, które są związane
z twoim nałogiem, na przykład: „Jestem niezniszczalny”, „Życie to haj”,
„Mogę potem przestać”. Zapisz wszystko, czego się dowiedziałeś o swoim
Dziecku Słońca i nałogu.
5. Poszukaj nowego uczucia, które da ci poczucie pełni i które zarówno Dziecko
Cienia, jak i Dziecko Słońca będą uważały za wspaniałe. Jeśli na przykład za
dużo jesz i w ten sposób zapewniasz Dziecku Cienia poczucie bezpieczeństwa
i przyjemności, postaraj się wymyślić całkiem nowy scenariusz. Wyobraź sobie,
że żyjesz na jakiejś wyspie na Pacyfiku i żywisz się tylko owocami, warzywami
i świeżymi rybami. Poczuj wszystkimi zmysłami, jakie wspaniałe uczucie
radości istnienia wywołują tam barwy, ciepło i lekkie jedzenie. Doświadcz, jak
się czujesz, kiedy jesteś lekki i ruchliwy. Twoja fantazja nie ma granic.
Wytwórz w swojej głowie nowe obrazy, które obejmą nowe zachowania
związane z jedzeniem. I co ważne – poczuj, jak dobrze się czujesz. Zanurz się
w swoim wyobrażeniu nowego poczucia pełni życia. Przypominam ci – dla
naszego mózgu nie ma specjalnej różnicy między rzeczywistością
a wyobrażeniem. Jeśli zainstalujesz w swojej głowie wspaniałe kino, aby
zanurzyć się w uczucia radości istnienia, to wówczas powstanie już pierwszy
 ślad twojej nowej infostrady. Jeśli chcesz rzucić palenie, możesz wyobrazić
sobie, jak zatrzymujesz się w pięknym lesie. Jak jesteś z nim całkowicie
złączony. Wdychasz świeże powietrze. Piękne jest też wyobrażenie, że po
intensywnym pływaniu w morzu leżysz na ciepłej plaży bez tchu i znowu
nabierasz energii od słońca. W tym wyobrażeniu brakuje ci tchu, palenie nie
jest więc w tej sytuacji możliwe. Pomyśl, jakie to czyste i estetyczne, kiedy nie
musisz wkładać sobie do ust papierosa. Poczuj ładny zapach wokół ciebie,
kiedy już nie palisz. Możesz sobie także wyobrazić inne miejsce spokoju
i głębokiego odprężenia, w którym zawsze możesz mentalnie się zanurzyć,
kiedy będziesz potrzebował tego uczucia. Obrazy eliminują lęki twojego
Dziecka Cienia i zaspokajają potrzeby Dziecka Słońca.
6. Stwórz nowe i pomocne schematy myślowe, które pasują do twojego
odmienionego poczucia istnienia, i wpleć je w swoje wyobrażenia. Poczuj, jak
te zdania funkcjonują w twoim ciele. Namaluj je na kartce swoimi ulubionymi
kolorami i powieś w swoim mieszkaniu. Wypowiadaj je przynajmniej
piętnaście razy dziennie i próbuj je odczuwać.
7. Jak wspominałam, trudno jest czegoś nie robić. Dlatego zastanów się, co
mógłbyś robić zamiast tego, i wprowadź w życie ten alternatywny program
działania. W nałogach najlepszym środkiem przeciwdziałającym jest sport,
który pomaga w wykształcaniu nowego dominującego uczucia, dlatego zalecam
ci podjąć się jakiejś aktywności fizycznej. Zastanów się, co dobrego możesz
zrobić, aby wypełnić pozorną pustkę, którą wywołuje rezygnacja z narkotyku.
Wyjściem może okazać się nowe hobby, przekwalifikowanie zawodowe lub
dokształcanie się. Rób wszystko, co jest dla ciebie dobre, co wypełnia cię
radością życia i poczuciem sensu. Poza tym nagradzaj się za kolejne etapy
działania wolne od nałogu.
8. Jeśli ciągle odczuwasz potrzebę narkotyku, skonfrontuj się ze swoim nowym
dominującym uczuciem i spróbuj skierować swoją uwagę w inną stronę. Nie
daj się nagle pochłonąć uczuciom związanym z nałogiem – odwracanie uwagi
 to podstawa. Zabrzmi banalnie, ale po prostu staraj się schodzić z drogi
wszelkim pokusom.

Bardzo pomocny jest dobrze ustalony rozkład dnia, który nie dopuszcza do
pojawienia się potrzeby powrotu do nałogu. Większość nawrotów uzależnienia
wydarza się albo z powodu stresu, albo z nadmiaru wolnego czasu. Z dobrą
strukturą dnia unikniesz zarówno jednego, jak i drugiego. Zajmę się tym
w następnych rozdziałach.

Większość nawrotów uzależnienia wydarza się albo z powodu

stresu, albo z nadmiaru wolnego czasu. Z dobrą strukturą dnia
unikniesz zarówno jednego, jak i drugiego.

PRZEZWYCIĘŻ SWOJE LENISTWO

Lenistwo jest jednym z naszych największych przeciwników, jeśli chodzi

o kształtowanie życia i wprowadzanie w nim zmian. Lenistwo, tak jak wiele cech,
ma swoje genetyczne uwarunkowania – oprócz systemu aktywującego,
dysponujemy także pewnym programem energetycznym. Służy on do oszczędzania
sił i ochrony przed ich bezsensownym wydatkowaniem. Stany lenistwa i inercji
należą do naszej natury tak samo jak stany aktywności i upartego dążenia do celu.
Na pewno doświadczyłeś tego, że im mniej robisz, tym jesteś bardziej leniwy, i im
więcej robisz, tym jesteś aktywniejszy. Oba stany mają samowzmacniające się
działanie. Ma to związek z zasadą bezwładności, która brzmi: Ciało pozostaje
w spoczynku, jeśli nie działa na nie żadna siła wprawiająca je w ruch. Ciało
wprawione w ruch porusza się z tym samym przyspieszeniem, jeśli nie istnieje
przyczyna zmieniająca lub znosząca jego kierunek lub prędkość.
Działania tego prawa doświadczyłam kiedyś dobitnie, będąc studentką –
zaczęła się przerwa semestralna, na którą się od dawna cieszyłam. Na mojej liście
widniały tysiące spraw do załatwienia, którym wreszcie mogłam się poświęcić po
zakończeniu egzaminów. Pierwsze trzy tygodnie minęły mi na różnych
aktywnościach, a moja lista spraw do załatwienia została zrealizowana. Wreszcie
miałam dużo wolnego czasu. Za dużo. Ponieważ nie miałam szczególnego powodu,
by wstawać wcześnie rano, przynosiłam sobie kawę do łóżka i leżałam w nim
godzinami, czytając książki. Mój układ krążenia zwolnił. Koło południa z powodu
braku ruchu byłam już tak zmęczona, że znowu zasypiałam. Kiedy budziłam się po
południu, moje ciśnienie było bardzo niskie. Czułam się fatalnie, więc znowu piłam
kawę i zwlekałam się z łóżka, by posprzątać mieszkanie, ale czasami nawet tego
nie chciało mi się robić. Wieczorem spoglądałam na dzień, który upłynął mi bez
żadnych obowiązków. Czułam się niezadowolona. To poczucie niezadowolenia
całkiem dobrze udawało mi się wyprzeć wieczornymi wizytami w kawiarni albo
chodzeniem na studenckie imprezy. Im mniej miałam do roboty, tym mniej miałam
ochoty na zrobienie czegokolwiek. Pod koniec przerwy semestralnej mój poziom
energetyczny był tak niski, że włączenie pralki to już był dla mnie za duży wysiłek,
nawet jeśli w ciągu dnia nie miałam nic innego do roboty. Ostatecznie byłam
przeszczęśliwa, że znowu zaczęły się zajęcia na uczelni zapewniające mi stabilny
rozkład dnia. Szybko wróciłam do działania i mogłam bez jęczenia wstawić nawet
trzy prania przy napiętym programie zajęć.
Nie tylko ja, ale większość ludzi potrzebuje narzuconych z zewnątrz
obowiązków i stabilnej struktury dnia, aby funkcjonować. Najłatwiej pozostać
aktywnym, kiedy nie wypada się z działania. Poniedziałek jest najgorszym dniem
w tygodniu nie dlatego, że stawia nam najwyższe wymagania, lecz dlatego, że
obowiązki skontrastowane z leniwym weekendem są tak dotkliwie odczuwalne.
Aby poradzić sobie z poniedziałkową inercją, potrzebujemy dużo więcej siły
napędowej niż we wtorek. Jeszcze łatwiej przychodzi nam praca we środę,
a w piątek nie potrafimy wręcz zrozumieć, dlaczego tak fatalnie czujemy się
w poniedziałki. To samo dotyczy innych działań, które wymagają wysiłku
i przezwyciężania niechęci. Im regularniej sobie z nimi radzimy, tym łatwiej nam
przychodzą.
 Jasna struktura dnia jest najlepszym środkiem prewencyjnym, jeśli chodzi
o lenistwo. Przygotowuj sobie dzienne i tygodniowe rozkłady dnia, w których
uwzględnisz aktywności związane z czasem wolnym. Ja sama działam dokładnie
zgodnie z planem, dzięki czemu mam więcej czasu wolnego niż większość osób.
Rano, przed śniadaniem, uprawiam sport. Przed południem piszę książkę.
W przerwie obiadowej odkładam na moment pisanie i ćwiczę przez chwilę grę na
fortepianie. Po południu pracuję jako psychoterapeutka. Od osiemnastej mam
wolne. Dość mieszczańsko, ale efektywnie. Można powiedzieć, że to rezultat
moich studenckich doświadczeń. Zastanów się dokładnie, czego chcesz i co jest dla
ciebie ważne, i zrób sobie plan dnia i plan tygodnia. To niezwykle pomocne
w porządkowaniu działań, podobnie jak listy spraw do załatwienia. Ponadto
chronią przed przeciążeniem, które jest tak samo szkodliwe jak brak obowiązków.
Często przemęczeni i zestresowani są ludzie, którzy źle planują swój czas.
Załatwiają wszystko w ostatniej chwili i stale czują się zabiegani i pod presją.
Stałe struktury są dla nas tak ważne, ponieważ nie musimy za każdym razem
podejmować decyzji na nowo. Wola i umiejętność podejmowania decyzji są ze
sobą ściśle związane i oba te procesy mogą zostać kompletnie sparaliżowane, jeśli
będą przeciążone. Dowiedziono tego w licznych eksperymentach
psychologicznych. W jednym z nich badano podejmowanie decyzji przez
niemieckich kierowców, którzy mogli w komputerze wybrać wyposażenie swego
nowego auta. Kolor, wyposażenie wnętrza, model silnika – im więcej decyzji
musieli podjąć kupujący, tym bardziej byli przeciążeni i sięgali po standardowe
modele, nawet jeśli przeciętnie kosztowały one 1500 euro więcej. Jeśli masz
zdefiniowany plan, musisz właściwie podjąć tylko jedną decyzję, mianowicie taką,
by trzymać się planu. To nie wyklucza oczywiście wyjątków. Nie zawsze bywam
całkowicie konsekwentna, jak napisałam wcześniej. Ale dzięki planowi zawsze
wracam na swoją rutynową ścieżkę.
Największym problemem jest początek; wymaga dużego napędu. Potem idzie
już łatwiej, przede wszystkim, gdy trzymam się planu i regularnie go tworzę. If you
don’t do it, you lose it[7]. Dotyczy to nawet seksu – w każdym razie
w długotrwałych związkach, kiedy mija namiętność.

Największym problemem jest początek; wymaga dużego napędu.

Potem idzie już łatwiej, przede wszystkim, gdy trzymam się planu
i regularnie go tworzę. If you don’t do it, you lose it. Dotyczy to
nawet seksu – w każdym razie w długotrwałych związkach, kiedy
mija namiętność.

Co do namiętności – mogłaby być alternatywą dyscypliny. Nie znam jednak

żadnej osoby, której działania wynikałyby zawsze z czystej namiętności. Nawet
artyści starają się zazwyczaj przestrzegać konkretnych godzin pracy. Każda
czynność i każde nabywanie nowych kompetencji wymaga wyrzeczeń, a do tego
potrzebna jest pewna wytrzymałość. Ludzie mało wytrzymali zaczynają wiele
spraw, ale niewiele doprowadzają do końca. Z tego powodu ich umiejętności
i wiedza pozostają na dość powierzchownym poziomie. Nie wgryzają się głębiej
w materię sprawy. Z czasem powoduje to ich niezadowolenie – nie istnieje żadna
czynność, której się oddają z pełnym poświęceniem. Poświęcenie się określonej
aktywności i zagłębianie w jej materii może dać nam poczucie spełnienia na
najgłębszym poziomie, jak również poczucie szczęścia. To prowadzi do
podniesienia poczucia własnej wartości w zdrowy sposób. Napiszę o tym
obszerniej w jednym z kolejnych rozdziałów.
Gdy chcę przezwyciężyć własne lenistwo, pojawia się pytanie, jak zwiększyć
swoją chęć działania i wytrzymałość. Dotyczy to głównie osób, które cierpią na
prokrastynację, a więc stale odsuwają od siebie konieczne obowiązki. Są one
ofiarami nie tylko energetycznego programu, ale także samozwątpienia swego
Dziecka Cienia. U osób z takimi tendencjami Dziecko Cienia często boi się
porażki. Ten nieświadomy lęk prowadzi do ciągłego odsuwania zadań na potem.
Wewnętrzny Dorosły bywa często odmiennego zdania i jest dla niego jasne, że
potrafi zrobić to, co musi, czyli na przykład wypełnić zeznanie podatkowe lub
sprzątnąć piwnicę. Ale wtedy Dziecko Cienia, ze swoim niejasnym lękiem przed
porażką, przejmuje panowanie. Jego schematy myślowe mogą brzmieć: „Nie dam
rady tego zrobić”, „Jestem słaby”, „Jestem głupi”. Prokrastynacja to specjalna
odmiana strategii obronnej w postaci ucieczki i unikania. Jeśli Dziecko Cienia nie
zastosuje tej strategii, wówczas często popada w lenistwo. W następnym rozdziale
podam kilka wskazówek, jak można sobie z nim radzić.
W wielu przypadkach dotknięte prokrastynacją Dziecko Cienia bywa również
uparte i ma problemy z dostosowaniem się do oczekiwań innych. Ludzie, którzy
popadli w konflikt autonomia–zależność wzbraniają się przed spełnianiem
wymagań otoczenia, ponieważ uznają to za ograniczenie ich osobistej wolności.
Dlatego nie robią tego, czego się od nich oczekuje. Za prokrastynacją stoi więc też
strategia obronna polegająca na biernej agresji. O tym opowiem więcej w jednym
z kolejnych rozdziałów. Teraz natomiast chciałabym podać kilka rad pomagających
w przezwyciężaniu prokrastynacji.

Ćwiczenie: siedem kroków przeciw prokrastynacji

1. Zapytaj swoje Dziecko Cienia, co sprawia mu trudność w rozpoczęciu działania.

Czy jest to lęk przed porażką? Czy ono przekornie buntuje się przeciw
oczekiwaniom innych, czy po prostu jest leniwe? Zidentyfikuj schematy
myślowe, które cię paraliżują, na przykład „Nie dam rady tego zrobić”, „Wypchaj
się!”. Potem poczuj w sobie, jak by to było jeszcze bardziej poddać się swojemu
bezwładowi lub/i przekornemu oporowi. Poczuj, co będzie z tobą dziś
wieczorem, jutro, w następnym tygodniu, w następnym miesiącu, jeśli wciąż
wszystko odsuwasz na potem. Być może pojawi się w tobie silne poczucie winy,
a może lęk. Dopuść do siebie te uczucia.
2. Świadomie oddziel w sobie Dziecko Cienia od wewnętrznego Dorosłego i pracuj
z obojgiem za pomocą metod z tej książki. Możesz pocieszyć swoje Dziecko
 Cienia, wzmocnić argumentację wewnętrznego Dorosłego, usunąć swoje
projekcje itd.
3. Zmień swoje negatywne schematy myślowe w pozytywne, jak nauczyłeś się
tego z ćwiczenia „Znajdź swoje pozytywne schematy myślowe”. Jeśli na
przykład nosisz w sobie schemat „Nie dam rady tego zrobić”, zmień go w myśl
„Zrobię to!”. Jeśli jeszcze tego nie zrobiłeś, zapisz to zdanie swoimi ulubionymi
kolorami na szablonie Dziecka Słońca albo na dodatkowej kartce.
4. Pozwól sobie na osiągnięcie docelowego uczucia. Jeśli odsuwasz od siebie
obowiązek ograniczony czasowo, na przykład złożenie zeznania podatkowego,
to wyobraź sobie, jak będziesz się czuć, kiedy załatwisz tę sprawę. Jeśli
natomiast odsuwasz od siebie rozpoczęcie jakiejś regularnej czynności, na
przykład uprawianie sportu, to poczuj wszystkimi zmysłami, jak to będzie, kiedy
początek tej aktywności będziesz już miał dawno za sobą oraz będziesz chętnie
i regularnie uprawiać jakiś sport. Zanurz się całkowicie w tym pozytywnym
uczuciu – zaktywizuj swoje Dziecko Słońca.
5. Ustal sobie cele pośrednie, jeśli zadanie wydaje ci się zbyt wymagające.
Osiąganie celu „uprawiam jogging” możesz rozpocząć od naprzemiennego
chodzenia i biegania podzielonego na półgodzinne etapy. Jest to mniej
obciążające i zmniejsza trudność rozpoczęcia aktywności. A jeśli zamierzasz
posprzątać piwnicę, nie musisz brać z tej okazji tygodniowego urlopu, bo myśląc
w ten sposób, nigdy się do tego nie zabierzesz. Zamiast tego poświęć
codziennie po powrocie z pracy godzinę na sprzątanie. Wyznaczaj sobie cele
realistyczne, możliwe do wykonania.
6. Nanieś swoje zamierzenia na swój dzienny i/lub tygodniowy plan zajęć.
7. Zaplanuj dla siebie nagrodę. Za sprzątanie piwnicy wieczorami przez cały
tydzień spełnij jakieś swoje życzenie albo wymyśl inną nagrodę. Jeśli na
przykład harowałeś sam, a twój partner, czy partnerka, oszczędzał siły, to
możesz poprosić go, czy ją, o masaż pleców w ramach wynagrodzenia twojego
trudu.
Zawsze pamiętaj, że energia zużywana na odkładanie spraw na później jest tracona
przez dwadzieścia cztery godziny na dobę i siedem dni w tygodniu. Energia
potrzebna do załatwienia spraw od razu wymaga znacznie mniejszego nakładu
czasu i sił.

Zawsze pamiętaj, że energia zużywana na odkładanie spraw na

później jest tracona przez dwadzieścia cztery godziny na dobę
i siedem dni w tygodniu. Energia potrzebna do załatwienia spraw od
razu wymaga znacznie mniejszego nakładu czasu i sił.

ZLIKWIDUJ SWÓJ OPÓR

W rozdziałach „Konflikt autonomia–zależność” oraz „Samoobrona: dążenie do

władzy” pisałam o osobach, których Dziecko Cienia ugrzęzło w przekornym
zachowaniu i które wykazują przesadne dążenie do autonomii i niezależności.
Wymienione zachowania zazwyczaj stanowią odpowiedź na nadmierną kontrolę,
której te osoby doświadczyły w dzieciństwie ze strony rodziców. Ich Dziecko
Cienia pozostało w fazie oporu. Oczekiwania, które mu się stawia, wywołują jego
odruchowy sprzeciw. Aby dowieść swojej autonomii, takie osoby nie robią tego,
o co się je prosi. W ten sposób bojkotują jednak nie tylko relację, ale przede
wszystkim siebie. Wzbraniając się przed wymaganiami i oczekiwaniami otoczenia,
robią wiele niepotrzebnych obejść i przestojów. Część z nich osiąga dużo mniejsze
sukcesy zawodowe w stosunku do swoich możliwości, ponieważ ich Dziecko
Cienia sprzeciwiało się oczekiwaniom i nadziejom swoich rodziców. Wielu z nich
cierpi na lęk przed wchodzeniem w związki, ponieważ obecność stałego partnera za
bardzo zagraża ich potrzebie autonomii. W stałych związkach czują się jak
w więzieniu i boją się o swoją osobistą wolność. Ich Dziecko Cienia sądzi
natomiast, że musi podporządkować się oczekiwaniom partnera, aby być
kochanym. W bliskiej relacji szybko mają wrażenie, że tracą samych siebie.
Dlatego zawsze po chwilach bliskości szukają dystansu. Tylko kiedy są sami, mają
poczucie bycia sobą.
Jeśli rozpoznajesz te zachowania u siebie, powinieneś wyjaśnić swemu Dziecku
Cienia, że dziś jest już duże i dorosłe. Nie musisz, wzbraniając się przed
oczekiwaniami innych, stale sobie udowadniać, że masz władzę. Przeanalizuj swój
opór na podstawie konkretnych sytuacji, w których zawsze się pojawia. Poczuj
tkwiące za nim schematy myślowe. Często kryją się za tym wzorem reagowania
takie myśli, jak: „Jestem odpowiedzialny za twoje szczęście”, „Zawsze muszę być
dla ciebie obecny”, „Muszę się dopasować”, „Nie mogę się przeciwstawiać”, „Nie
mogę być sobą”. Dziecko Cienia kompensuje sobie te schematy przez czynny
i bierny opór. Przy pomocy wewnętrznego Dorosłego wytłumacz mu, że popada
przez to w takie same zależności jak wtedy, kiedy spełnia oczekiwania innych. Jeśli
zawsze musisz się zastanawiać, czego chce od ciebie inna osoba, by się jej potem
przeciwstawić, to nie stajesz się w ten sposób niezależny.
Twoim problemem jest nieumiejętność właściwego odgrodzenia się od
oczekiwań bliskich, przez co nie wiesz dokładnie, czego chcesz ty sam. Ponieważ
nie umiesz zdecydować, jakie jest twoje zdanie, tym radykalniej odcinasz się od
prawdziwych lub domniemanych oczekiwań innych. Wybierasz tak zwaną ucieczkę
do przodu. Jeśli chcesz zlikwidować ten wzór zachowania, bardzo ważne jest, żeby
twoje Dziecko Cienia zrozumiało, że dziś jesteś dorosłym i wolnym człowiekiem.
Tkwi ono mocno w rzeczywistości sprzed lat, kiedy jeszcze mama i tata mieli dużo
do powiedzenia.
Dopiero gdy w głębi siebie poczujesz, że jesteś dziś wolnym człowiekiem,
możesz w pełni autonomicznie decydować, czego chcesz, a czego nie. Możesz
z pełnym przekonaniem powiedzieć „tak”, ponieważ czujesz, że to ty tego chcesz
i że nie czujesz się zależny od oczekiwań innych. Najważniejsze jest więc to, abyś
po pierwsze, miał lepszy kontakt z własnymi potrzebami i pragnieniami, a po
drugie, nauczył się we właściwy sposób wyrażać własne zdanie tak, aby nie
pozostać w przekornym oporze.
 Spróbuj poczuć w kontakcie z innymi ludźmi, co masz w sobie i jak się z tym
czujesz. Co chciałbyś powiedzieć lub zrobić? Świadomie poczuj, jak silnie działa
twój wdrukowany program, by robić to, czego się od ciebie oczekuje. Właśnie on
jest przyczyną twego oporu. Twoje Dziecko Cienia stale się martwi tym, by nie
zająć podporządkowanej pozycji. Dlatego wymaga tak wiele przestrzeni dla swojej
wolności, niezależności i ostatecznie dla swojej władzy. Jeśli przyłapiesz się na
tym, że ogarnia cię ponownie chęć stawienia oporu, przejdź świadomie w tryb
wewnętrznego Dorosłego i rozumnie przeanalizuj sytuację. Chodzi o to, abyś był
świadom, że jesteś na równi ze swoim rozmówcą. Macie równe prawa, jesteś
wolnym człowiekiem. Potem zastanów się, czy to fair i w porządku, kiedy
bojkotujesz prośby partnera w tej interakcji. Tak często zajmujesz się chronieniem
własnych granic, że tracisz empatię do swego bliźniego. Kiedy utożsamiasz się ze
swoim przekornym Dzieckiem Cienia, wówczas inny człowiek szybko zmienia się
we wroga. Trenuj zatem tak często, jak to możliwe, sprawdzanie wiarygodności
swego procesu postrzegania i jego korygowanie. Pomogą ci w tym liczne ćwiczenia
zawarte w tej książce.

PIELĘGNUJ HOBBY I ZAINTERESOWANIA

Praca i aktywność dają szczęście. Bezwład przynosi smutek – wiedział to już

Tomasz z Akwinu, od którego pochodzi ta wypowiedź. Aktywność działa
antydepresyjnie i może wprowadzić nas w stan samozatracenia, tak odprężający dla
naszego życia psychicznego. W kwestii odczuwania szczęścia przeprowadzano
wiele obszernych badań. Czołowym badaczem zajmującym się tym tematem był
psycholog o niewymawialnym nazwisku Csikszentmihalyi, który ukuł pojęcie flow.
Oznacza ono płynność i określa stan, w którym całkowicie oddajemy się
wykonywanej czynności, zatracamy się w niej. W tym stanie całkowicie
poświęcamy się ogrodnictwu, jeździe na nartach, majsterkowaniu czy
muzykowaniu – każdej czynności, która nas pochłania. To oddanie się jakiemuś
działaniu wymaga poczucia kompetencji oraz daje nam poczucie sensu i spełnienia.
Wówczas znajdujemy się w trybie Dziecka Słońca.
Jeśli masz niewiele zainteresowań i nie masz hobby, zalecam ci pilnie
zagospodarować ten obszar twojego życia. Zastanów się, co sprawia ci radość,
i zacznij to robić. Nigdy nie myśl, że jesteś na coś za stary. Wielu rzeczy człowiek
uczy się naprawdę dobrze, kiedy jest trochę starszy, ponieważ opanował lepsze
strategie uczenia się niż wtedy, gdy był dzieckiem. I tak na przykład dorośli –
wbrew powszechnemu przekonaniu – szybciej uczą się grać na jakimś
instrumencie niż dzieci. Ja sama dopiero w wieku czterdziestu dwóch lat zaczęłam
się uczyć gry na pianinie i bardzo szybko zrobiłam spore postępy.

Zastanów się, co sprawia ci radość, i zacznij to robić. Nigdy nie

myśl, że jesteś na coś za stary.

Hobby i zainteresowania pomogą ci skierować uwagę na sprawy wykraczające

poza ciebie. Odciągną cię od zamartwiania się sobą. A poza tym radością i dumą
napełni cię fakt, że jakieś rzeczy robisz coraz lepiej i/lub coraz więcej na ich temat
wiesz. Dzięki temu możesz w zdrowy sposób wzmocnić poczucie swojej wartości.
Kiedy z pełną koncentracją i pasją poświęcasz się jakiejś aktywności, twoje
Dziecko Cienia się uspokaja, a Dziecko Słońca jest niezwykle uradowane.
Hobby i zainteresowania pomagają ci w samorealizacji. Kształtowanie
zainteresowań leży w twojej gestii. Nie musisz czekać, aż ktoś inny cię uszczęśliwi
albo zrobi coś, co polepszy twoje samopoczucie. Pamiętaj jednak, że nabywanie
nowych kompetencji wymaga też wyrzeczeń. Jeśli należysz do tych osób, które
zaczynają wiele spraw, ale rzadko doprowadzają je do końca, wówczas zajrzyj raz
jeszcze do rozdziału „Przezwycięż swoje lenistwo”.
Zajmując się swoim hobby, przejmujesz odpowiedzialność za swoje
samopoczucie. Dotyczy to oczywiście także aktywności, których nie podejmujesz
regularnie, jak na przykład zapraszanie przyjaciół na kolację, wychodzenie do kina
albo kąpiel latem w basenie pod gołym niebem. Nie czekaj, aż coś się wydarzy,
lecz kształtuj swoje życie w każdym aspekcie.
Przedstawiłam tu krótki przegląd najważniejszych zasobów strategicznych.
Niektórych z nich używasz zapewne od dawna, inne są ci być może mniej znane.
Jak już pisałam, ostatecznie wszystko obraca się wokół tworzenia naszych relacji
z innymi. A one są tym radośniejsze, im lepszy mamy stosunek do siebie. Im lepiej
panuję nad swoim Dzieckiem Cienia, tym mniejszą mam skłonność do
projektowania własnych lęków i niedociągnięć na innych, a przez to rzadziej
sięgam po strategie obronne, które mnie raczej obciążają, aniżeli ułatwiają moje
relacje z innymi ludźmi. Im częściej funkcjonuję w trybie Dziecka Słońca, tym
łatwiej udaje mi się być życzliwym wobec siebie i innych.
Jak wspomniałam na początku książki w rozdziale „Cztery podstawowe
potrzeby psychiczne”, w naszym życiu chodzi dosłownie o kilka tematów. Są nimi:
więź kontra samostanowienie, kontrola kontra zaufanie, chęć kontra niechęć oraz
poczucie własnej wartości. Przy tym uważam, że to ostatnie jest podstawą
wszystkiego – na nim opiera się umiejętność znalezienia równowagi między
potrzebą więzi a potrzebą niezależności. Jest odpowiedzialne także za zakres
kontroli, jakiej potrzebujemy, aby czuć się bezpiecznie i umieć zaufać innym.
Również potrzeba odczuwania przyjemności i potrzeba unikania cierpienia są
uzależnione od poczucia własnej wartości – stabilne osoby potrafią lepiej
regulować te potrzeby. Nie utrzymują się obsesyjnie w dyscyplinie ani nie oddają
się czemuś bez umiaru.
Dziecko Cienia i Dziecko Słońca są metaforami poczucia naszej wartości,
zarówno jeśli chodzi o jego słabe i problematyczne, jak i zdrowe, silne strony.
Chodzi o to, by zaakceptować swoje Dziecko Cienia, nie oddając mu kontroli,
a jednocześnie wzmocnić Dziecko Słońca i dać mu więcej przestrzeni w swoim
życiu. Sposób wykonania tego zależy oczywiście od naszych indywidualnych
potrzeb. Dlatego przedstawiam te dwie metafory w taki sposób, by każdy czytelnik
mógł wypełnić moje wskazówki indywidualnymi treściami. W kolejnym kroku
możesz zanotować te zasoby strategiczne, które są dla ciebie wyjątkowo ważne i na
które chcesz zwracać szczególną uwagę w swoim życiu i je rozbudowywać.

Ćwiczenie: znajdź swoje osobiste zasoby strategiczne

Znajdź takie zasoby strategiczne, które są dla ciebie szczególnie pomocne.

Podobnie jak w wypadku strategii obronnych możesz wybrać zasoby, o których
wspominałam, albo sformułować je po swojemu. Zanotuj na przykład: „Nauczę się
gry na saksofonie”, „Będę stawiać się na równi z moim mężem”, „Codziennie rano
zadbam o uczucia Dziecka Słońca”, „Poszukam nowej pracy”, „Codziennie pobawię
się pół godziny z moimi dziećmi (realnymi)”. Nanieś zasoby strategiczne na stopy
twojego szablonu (zob. ilustrację na trzeciej stronie okładki).
Teraz masz przed sobą swoje Dziecko Słońca z całym jego potencjałem. Ten
potencjał może się w pełni rozwinąć, jeśli będziesz regularnie bawić się z nim oraz
żyć swoimi nowymi schematami myślowymi, wartościami i zasobami strategicznymi,
czyli po prostu stosować nową wiedzę w codziennym życiu. Musisz też, tak często
jak to możliwe, łapać się na tym, że działasz w trybie Dziecka Cienia. Oddzielisz
swoje Dziecko Cienia od wewnętrznego Dorosłego i będziesz działać uspakajająco
na swoje Dziecko Cienia. Będziesz tak często, jak to możliwe, świadomie
przełączać się w tryb Dziecka Słońca lub tryb Dorosłego. Stale uświadamiaj sobie
swoje nowe schematy myślowe. Myśl o swoich wartościach, korzystaj z nich tak
często, jak możesz. I trenuj swoje zasoby strategiczne. Przede wszystkim rób
ćwiczenia, które ci przedstawiłam. Przejmij odpowiedzialność za swój osobisty
rozwój.
Aby pamiętać o swojej nowej wiedzy w życiu codziennym, radzę ci, abyś nie odłożył
rysunku swego Dziecka Słońca do szuflady, lecz powiesił go w swoim mieszkaniu.
Poza tym sfotografuj go swoim telefonem, abyś miał go zawsze przy sobie.

Ćwiczenie: integracja Dziecka Cienia i Dziecka Słońca

Poniższe ćwiczenie powinno pomóc ci połączyć twoje Dziecko Słońca i Cienia oraz
zintegrować osobowość. Metoda zwana spacerem wzdłuż nieskończoności[8],
została wymyślona przez amerykańską psycholożkę i badaczkę Deborah Sunbeck.
Wspiera ona współpracę obu półkul mózgowych i stanowi sposób na rozbudowanie
bardziej kompleksowej sieci neuronalnej. Poniższe ćwiczenie, które zostało
wymyślone przez moją kotrenerkę i przyjaciółkę Julię Tomuschat, umożliwia
kinestetyczną integrację obu stanów świadomości – Dziecka Cienia i Dziecka
Słońca. Regularnie przeprowadzam to ćwiczenie na swoich seminariach i za
każdym razem jestem pod wrażeniem jego oddziaływania. Jego celem jest
zaakceptowanie swojego Dziecka Słońca i Cienia, zintegrowanie ich i świadome
poczucie, że to ty sam decydujesz, w jakim stanie się znajdujesz.
Idealnie byłoby, gdybyś miał do tego ćwiczenia dwóch pomocników, ale możesz je
także przeprowadzić samodzielnie.
1. Zanotuj główne negatywne schematy myślowe i uczucia Dziecka Cienia na
jakiejś fiszce lub kartce. Jeśli chcesz, możesz użyć do tego kolorów, które
korespondują z tym stanem ducha, na przykład szarości. Możesz też użyć
bardziej ponurego lub jaśniejszego koloru. Kolor i światło silnie nam się kojarzą
i będą pomocne w tym ćwiczeniu. Na drugiej karteczce zanotuj odpowiednio
swoje pozytywne główne schematy myślowe i uczucia, kolory i hasła dla twojego
wewnętrznego obrazu (np. morza) oraz wartości twego Dziecka Słońca.
2. Połóż oba szablony na podłodze, tak byś mógł między nimi przechodzić,
chodząc wzdłuż kształtu znaku nieskończoności ∞. Dziecko Cienia ma leżeć
w obrębie jednego (wyobrażonego) brzuszka ósemki, a Dziecko Słońca
w obrębie drugiego.
3. Jeśli masz dwoje pomocników, niech staną tak, aby każdy znajdował się
w obrębie jednego z brzuszków ósemki. Osoba A bierze karteczkę twojego
Dziecka Cienia, a osoba B karteczkę z Dzieckiem Słońca.
4. Ty stań pośrodku wyobrażonej ósemki i zacznij ją obchodzić. Kiedy przejdziesz
pierwszą pętlę ósemki, pomocnik A, który stoi w tej jej części, czyta głośno tekst
ze swojej karteczki. Kiedy miniesz przecięcie wstęg ósemki i przejdziesz na jej
drugą pętlę, wówczas pomocnik B czyta swoją karteczkę. Kiedy ponownie
 miniesz przecięcie, karteczkę czyta pomocnik A itd. Jeśli nie masz żadnych
pomocników, sam czytaj na zmianę obie karteczki. Albo nagraj tekst z obu
karteczek mniej więcej dziesięć razy z rzędu i, co ważne, odtwarzaj go w tempie
chodzenia – aby tekst korespondował z okrążeniami po pętli ósemek.
5. Przejdź ósemkę dziesięć razy, a w tym czasie niech pomocnicy odczytują na
przemian swoje karteczki. Na koniec stań na środku ósemki i poczuj, co się
zmieniło – w jakim stanie się teraz znajdujesz. Je wciąż bardziej odczuwasz
w sobie Dziecko Cienia niż Słońca, powtarzaj ćwiczenie, póki nie poczujesz, że
wszystko jest dobre i spójne.

Możesz to ćwiczenie wykonywać, odnosząc je do wszystkich obszarów w swoim

życiu. Zawsze jest pomocne, kiedy walczą w tobie dwie różne potrzeby albo dwie
sprzeczne motywacje. Pomaga przy wszystkich konfliktach decyzyjnych. Wystarczy,
że na jednej karteczce wypiszesz wszystkie „za”, na drugiej „przeciw”. Je chcesz
jeszcze lepiej skorzystać z tej metody, polecam ci książkę Deborah Sunbeck pod
tytułem Infinity walk.
A teraz przechodzę do ostatniego rozdziału książki. Zajmę się w nim zasobami
strategicznymi, które są tak zasadnicze i uniwersalne, że można by je uznać za
główny cel tej książki. Dlatego piszę o nich na końcu.

POZWÓL SOBIE BYĆ SOBĄ

Jak zawsze podkreślam, nasze strategie obronne biorą się z próby ochrony siebie
samego przed atakiem oraz z potrzeby zdobycia możliwie wysokiego uznania ze
strony innych. Przypominam raz jeszcze, że nie chodzi tu tylko o złe doświadczenia
z dzieciństwa, ale także o nasz genetycznie zaprogramowany wzorzec – jesteśmy
po prostu zdani na to, aby być częścią wspólnoty. Dlatego nasze geny zmuszają nas
za pomocą takiego środka represji, jakim jest poczucie winy, do zachowywania się
tak, by móc przeżyć w społeczeństwie. Wstyd ma znaczenie ewolucyjne, gdyż
umożliwia nam dopasowanie się do grupy. Głęboka kompromitacja może być po
prostu niezwykle traumatycznym doświadczeniem. Wstyd jest bardzo potężnym
i ekstremalnie obciążającym uczuciem. Oczywiście spektrum tego, co wywołuje
w nas wstyd, jest indywidualnie zróżnicowane. Osoby, których Dziecko Cienia ma
wiele negatywnych i dewaluacyjnych schematów myślowych, szybciej odczuwają
wstyd niż ludzie, którzy dysponują głównie pozytywnymi schematami myślowymi.
Wiele osób wstydzi się swojej nieśmiałości. A przecież nie jest ona niczym złym.
Wszyscy jesteśmy mniej lub bardziej nieśmi w zależności od sytuacji czy położenia
życiowego. I to jest całkiem w porządku, to ludzka rzecz.
Je jednak kompensuję niskie poczucie własnej wartości albo ukrywaniem
własnego zdania i potrzeb, albo agresywnym zachowaniem czy wrabianiem w coś
innych, albo ucieczką z relacji czy umniejszaniem wartości innych, to nie jest
w porządku.
Je chcemy nauczyć się obrony własnego zdania, ponieważ jest to warunek
konieczny zarówno do osiągnięcia osobistej wolności, jak i tworzenia udanych
związków, musimy zaakceptować fakt, że jesteśmy podatni na zranienia.
Powinniśmy zaakceptować to, że popełniamy błędy, mamy słabości i nie jesteśmy
bez skazy. Jeśli sądzimy, że możemy uczestniczyć w życiu tylko wtedy, kiedy
jesteśmy mądrzy i odporni, to omija nas wiele okazji i związków.

Powinniśmy zaakceptować to, że popełniamy błędy, mamy słabości

i nie jesteśmy bez skazy. Jeśli sądzimy, że możemy uczestniczyć
w życiu tylko wtedy, kiedy jesteśmy mądrzy i odporni, to omija nas
wiele okazji i związków.

Nie jest ważne, czy jesteś piękny, perfekcyjny i wpływowy. Istotne jest, aby
odnalazł samego siebie. Im bardziej kochający i bezpieczny dom znajdują w tobie
twoje Dziecko Cienia i Słońca, tym więcej spokoju znajdujesz w sobie i tym więcej
wyrozumiałości i życzliwości możesz podarować innym ludziom. Twój dom jest
tam, gdzie ty sam masz prawo być. Dom oznacza bliskość, bezpieczeństwo
i pewność. Je mieszkam w samym sobie, przynależę do siebie, a przez to zarówno
jestem w kontakcie z samym sobą, jak i łatwiej mi utrzymywać stosunki z innymi.
O to właśnie chodzi w życiu.
„Wielki filozof” Popeye mawiał: „Jestem, jaki jestem, i to wszystko, czym
jestem”. To zdanie mogłoby być twoją codzienną mantrą. Samoakceptacja nie
wyklucza rozwoju. Przeciwnie – dopiero, gdy przyznam się do swoich
niedociągnięć, mogę nad nimi pracować. Z tego powodu w centrum naszego
zainteresowania nie powinna być optymalizacja strategii obronnych, lecz takie
zachowanie, które sprawi, że będzie nam dobrze ze sobą, a innym z nami. Bądź
zatem po prostu dumny i zadowolony z siebie, gdy:

okazujesz zrozumienie swemu Dziecku Cienia,

wstawiasz się – mimo lęku – za sobą,
wstawiasz się – mimo lęku – za innymi,
udaje ci się odróżniać fakty od interpretacji,
widujesz swoje projekcje,
zostajesz przy swoich argumentach, je żadne lepsze nie są im przeciwstawione,
przyznajesz komuś rację, je ją ma,
rozwiązujesz konflikty otwarcie i fair,
bronisz swoich przekonań i wartości,
przejmujesz odpowiedzialność za swoje emocje i zachowanie,
traktujesz z życzliwością trudne osoby,
udaje ci się pozbyć uczucia zazdrości,
rzeczywiście słuchasz innych,
podejmujesz wyzwania, których wcześniej unikałeś,
cieszysz się życiem,
jesteś otwarty i szczery,
żyjesz zgodnie ze swoimi wartościami,
każdego dnia wykonujesz swoje ćwiczenia,
zadajesz sobie tylko tyle trudu, ile trzeba,
działasz w trybie Dziecka Słońca.
 JESTEŚ, JAKI JESTEŚ, I TO WSZYSTKO, CZYM JESTEŚ. I TAK JEST DOBRZE!

[5]Ang. Podoba mi się twoja sukienka.

[6] N. Matthias, Asertywność i sztuka celnej riposty, przeł. Anna Komin, Warszawa 2010.
[7] Ang. Kto odpuszcza, ten przegrywa (przyp. tłum.).
[8] Zapisywane również jako spacer wzdłuż ∞ (przyp. tłum.).
 BIBLIOGRAFIA

N. Branden, Die 6 Säulen des Selbstwertgefühls.Erfolgreich und zufrieden durch

ein starkes Selbst, Piper, München 2008.
J. Corssen, C. Tramitz, Ich und die anderen. Als Selbst-Entwickler zu gelingenden
Beziehungen, Knaur, München 2014.
U. Dahm, Mit der Kindheit Frieden schließen. Wie alte Wunden heilen, Schirner,
Darmstadt 2011.
H. Dwoskin, The Sedona Method. Your Key to Lasting Happiness, Success, Peace
and Emotional Well-Being, Sedona Press 2015.
V.E. Frankl, Das Leiden am sinnlosen Leben. Psychotherapie für heute, Kreuz,
Freiburg 2015.
E.T. Gendlin, Focusing. Selbsthilfe bei der Lösung persönlicher Probleme,
Rowohlt, Berlin 2012.
G.M. Heyman, Addiction. A Disorder of Choice, Harvard University Press, Harvard
2010.
K. Grawe, Neuropsychotherapie, Hogrefe, Göttingen 2004.
G. Jacob, A. Arntz, Schematherapie. Fortschritte der Psychotherapie, Hogrefe,
Göttingen 2014.
S. Klein, Einfach glücklich. Die Glücksformel für jeden Tag, Rowohlt, Reinbek
2005.
S. Klein, Der Sinn des Gebens. Warum Selbstlosigkeit in der Evolution siegt und
wir mit Egoismus nicht weiterkommen, Fischer, Frankfurt am Main 2010.
M. Nöllke, Schlagfertigkeit, Haufe, München 2009.
L. Reddemann, Imagination als heilsame Kraft. Zur Behandlung von Traumafolgen
mit ressourcenorientierten Verfahren, Klett-Cotta, Stuttgart 2002.
H. Röhr, Die Kunst, sich wertzuschätzen. Angst und Depression überwinden.
Selbstsicherheit gewinnen, Patmos, Ostfildern 2013.
D. Schnarch, Intimität und Verlangen. Sexuelle Leidenschaft in dauerhaften
Beziehungen, Klett-Cotta, Stuttgart 2011.
S. Stahl, Leben kann auch einfach sein! So stärken Sie Ihr Selbstwertgefühl, Ellert
& Richter, Hamburg 2011.
S. Stahl, M. Alt, So bin ich eben! Erkenne dich selbst und andere, Ellert & Richter,
Hamburg 2013.
S. Stahl, Jein! Bindungsängste erkennen und bewältigen. Hilfe für Betroffene und
deren Partner, Ellert & Richter, Hamburg 2014.
S. Stahl, Vom Jein zum Ja! Bindungsangst verstehen und lösen. Hilfe für Betroffene
und ihre Partner, Ellert & Richter, Hamburg 2014.
B. Süfke, Männerseelen. Ein psychologischer Ratgeber, Goldmann, München
2010.
D. Sunbeck, E. Lippmann, Was die 8 möglich macht. Laufend neue Aufgaben lösen,
VAK, Kirchzarten 2005.
H.-P. Unger, C. Kleinschmidt, „Das hält keiner bis zur Rente durch!”, Kösel,
München 2014.
 INDEKS

agresja
alkoholizm
altruizm
ambicja
ekstremalna
antyanioł
autentyczność
autonomia
autorefleksja
opór przed
bezpieczeństwo
zależność
bezradność
bezsilność
bieganina
bliska osoba
bliskość i dystans
błędy
brak wiary w siebie
bunt
bunt i dopasowanie
cechy dziedziczne
charakter
chwalenie
chwalenie siebie
cierpliwość
ćwiczenia relaksacyjne
ćwiczenie (Dorosły pociesza Dziecko Cienia)
ćwiczenie (integracja Dziecka Słońca i Dziecka Cienia)
ćwiczenie (lekcja błyskotliwości)
ćwiczenie (list do Dziecka Cienia)
ćwiczenie (osobiste strategie obronne)
ćwiczenie (osobiste zasoby strategiczne)
ćwiczenie (poczuj swoje Dziecko Cienia)
ćwiczenie (postrzeganie)
ćwiczenie (przeciw prokrastynacji)
ćwiczenie (przepisywanie wspomnień)
ćwiczenie (przyjmowanie rzeczywistości)
ćwiczenie (rozpuszczanie emocji)
ćwiczenie (schematy myślowe)
ćwiczenie (sprawdzanie rzeczywistości)
ćwiczenie (pozytywne schematy myślowe)
ćwiczenie (trening konfliktu)
ćwiczenie (emocjonalne mosty)
ćwiczenie (określanie wartości)
ćwiczenie (wewnętrzny pomocnik)
ćwiczenie (więź i bezpieczeństwo)
ćwiczenie (wzmocnij swoje Ja-dorosłe)
ćwiczenie (zaakceptowanie Dziecka Cienia)
ćwiczenie (zakotwicz w sobie Dziecko Słońca)
ćwiczenie (znajdź swoje mocne strony i zasoby)
ćwiczenie (zrozum swoje Dziecko Cienia)
ćwiczenie dobrego humoru
dążenie do harmonii
dążenie do kontroli
dążenie do perfekcji
dążenie do władzy
nadmierne
depresja
depresja z wyczerpania
dom
dopamina
dopasowanie
bunt
opór
dopasowanie rodzic–dziecko
Dorosły zob. Ja-dorosłe
Dorosły wewnętrzny zob. Ja-dorosłe
doświadczenia z dzieciństwa
doświadczenie więzi
drużyna wewnętrzna
dyscyplina
pasja
dysocjacja
dystans, bliskość
dzieciństwo, wzorce w
dziecko
gotowość do samodzielności
gotowość dopasowania się
nadaktywność
pewność siebie
psychiczne predyspozycje
wewnętrzne
Dziecko Cienia
a Ja-dorosłe
a pierwotna nieufność
a środek uzależniający
a wewnętrzny dorosły
identyfikacja z
 impulsywne
lęk przed bliskością, zawłaszczeniem
poczucie własnej wartości
postrzeganie
pragnienie uznania a samozwątpienie
rozpieszczone
schematy myślowe
strategie obronne
uczucia
uleczenie
wypalenie
wyparte
Dziecko Słońca
a części osobowości
a pierwotne zaufanie
a poczucie własnej wartości
w życiu codziennym
ekstrawersja
emocja przewodnia
emocjonalne mosty
empatia
strategie obronne
fantazja
fokusowanie
główne schematy myślowe
gwałt
hipochondryczna troska o zdrowie
hobby, zainteresowania
hormon stresu
humor
impulsywność
interpretacja
introwertyk
Ja idealne
Ja realne
Ja-dorosłe
kompensacja
kompetencje wychowawcze
konflikt autonomia–zależność
konflikt rodzic–dziecko
kontrola
a lęk
a potrzeba
a zaufanie
lenistwo
lęk
a kontrola
a prawda
a samoocena
lęk przed bliskością
lęk przed odrzuceniem
lęk przed porażką
logoterapia
medytacja
medytacja krowy
mężczyźni
a emocje
miłość
motywacja władzy
mówienie „nie”
mózg
nałogowe zachowanie
narcyzm cichy
naruszenie granic
nastrój
a postrzeganie
natrętne myśli
niechęć/nieprzyjemność
a chęć/przyjemność
niecierpliwość
niepewność siebie
nieufność
normy a regulacja pragnień
obniżanie własnej wartości
obraz samego siebie, schematy myślowe
obrona przed lękiem
obsesja piękna
odcięcie
odczuwanie własnej wartości
odbite
odpowiedzialność
odraczanie nagród
odwracanie uwagi
refleksja
okres dojrzewania
opanowanie
opór
a dopasowanie
a obmurowanie
opuszczenie
osobowości cechy
osobowości części
osobowości modele
osobowość narcystyczna
otwartość
pacjent zidentyfikowany
pamięć ciała
parafrazowanie
pasja
a dyscyplina
perfekcja
perspektywa obserwatora
perspektywa uczestnika
pewność
pewność
a potrzeba
pierwotna nieufność
pierwotne zaufanie
a Dziecko Cienia
a Dziecko Słońca
piękno
poczucie niższości
poczucie słabości
poczucie własnej wartości
a uwarunkowania genetyczne
podejrzliwość
podnoszenie własnej wartości, potrzeba
podświadomość
połączenie bodziec–reakcja
porozumienie
porzucenie uzależnienia
postrzeganie
a Dziecko Cienia
nastrój
schematy myślowe
subiektywne
postrzeganie siebie a związki
poszukiwanie szczęścia
potrzeba
potrzeba kontroli
potrzeba unikania nieprzyjemności
potrzeba więzi
potrzeby podstawowe
biologiczne
cztery psychiczne
psychiczne
prawda, lęk przed
problemy w relacjach
programowanie rodzicielskie
projekcja
a rzeczywistość
prokrastynacja
przekształcanie się ofiary w sprawcę
przemoc
przyjemność
przyjemność
a nieprzyjemność
przynależność
psychoterapia
psychoterapia skoncentrowana na kliencie
pustka wewnętrzna
radość z cudzego nieszczęścia
radość życia
a realizacja popędów
refleksja
a odwrócenie uwagi
relacja rodzic–dziecko
rezygnacja z popędów
rodzic wewnętrzny
rodzice
dominacja
idealizacja
jako przykład
 krytyka
nadmierna kontrola
nadopiekuńczy
oczekiwania
opieka
porażka wychowawcza
postawa wychowawcza
presja
stosunek wobec
styl wychowania
zadania
zdolność empatii
rola ofiary
romanse
ruchliwość
rutyna
rzeczywistość
a projekcja
a wyobrażenie
rzeczywistość obiektywna
samoakceptacja
samodzielność a potrzeba więzi
samodzielność a więź
samoobrona
nieodczuwanie
strategie dopasowywania się
współwina
samoświadomość
lęk przed
obrona przed
samotność
schematy myślowe
a Dziecko Cienia
jako psychiczny system operacyjny
 negatywne (lista)
negatywne
obraz samego siebie
oddziaływanie
postrzeganie
pozytywne (lista)
pozytywne
uczucia
uzależnienia
związki
self-management, zarządzanie samym sobą
siła woli
a uzależnienie
skąpstwo
skoki w bok
skrajna rutyna
słuchanie
socjalizacja mężczyzn
strach przed konfliktem
strategie obronne
agresja i atak
agresja i atak (pomoc)
dążenie do harmonii
dążenie do harmonii (pomoc)
dążenie do kontroli
dążenie do kontroli (pomoc)
dążenie do perfekcji
dążenie do perfekcji (pomoc)
dążenie do władzy
dążenie do władzy (pomoc)
działanie
empatia
indywidualne
kamuflaż, odgrywanie ról, kłamstwa
kamuflaż, odgrywanie ról, kłamstwa (pomoc)
 nadmierne dopasowywanie się
nadmierne dopasowywanie się (pomoc)
narcyzm
narcyzm (pomoc)
obsesja piękna
obsesja piękna (pomoc)
pozostawanie dzieckiem
pozostawanie dzieckiem (pomoc)
pragnienie uznania
projekcja
syndrom pomocnika
syndrom pomocnika (pomoc)
ucieczka, wycofanie, unikanie
ucieczka, wycofanie, unikanie (pomoc)
uzależnienie
wartości
wchodzenie w rolę ofiary
wypieranie rzeczywistości
strategie odpowiedzi
samoobrona
strategie samoobrony zob. strategie obronne
stres
sympatia
brak
syndrom pomocnika
system motywacyjny
szacunek
szczęście
drogi do
śmiech
terapia schematów
terapia zmysłów
tolerancja na frustrację
trening pozytywnych doznań
troska o siebie
ucieczka
uczucia
negatywne
unikanie
upór
uraza, poczucie zniewagi
utrata kontroli, złość
utrata popędu seksualnego
uwaga
skierowana na siebie
uwarunkowania genetyczne
poczucie własnej wartości
uzależnienie
a umiejętność podejmowania decyzji
schematy myślowe
silna wolna
uznanie
potrzeba
tęsknota za
wartości
a strategie obronne
jako środek przeciwlękowy
warunkowanie
wdrukowanie, odciśnięcie piętna
negatywne
pozytywne
w dzieciństwie
wdzięczność
więź
niepewność
potrzeba
samodzielność
zainteresowania i hobby
 zależność
władza
własne zdanie
a więź
wspaniałomyślność
wspomnienia
pierwsze
wspólnota
współodczuwanie
wstyd
wycofanie
wymyśleni rodzice
wypalenie
wypieranie popędów
wypieranie uczuć
wyrażanie własnych poglądów
wytrzymałość
wyzwalacz
wzmacnianie siebie
zachowanie bodziec–reakcja
zachowanie nerwicowe
zachowanie symbiotyczne
zainteresowania i hobby
zależność
bezpieczeństwo
więź
zaniedbanie
zasoby strategiczne
przeciw uzależnieniu
związki
zaspokajanie potrzeb, rezygnacja z realizacji potrzeb
zaspokajanie pragnień, potrzeba
zastygnięcie
zaufanie
a kontrola
zawiedzione zaufanie
zawód miłosny
zazdrość
zdarzenia losowe
zdobywanie prestiżu
zdolność empatii
złość
utrata kontroli
zniekształcenia procesu postrzegania
zranienie wewnętrzne
związki
postrzeganie siebie
schematy myślowe
zasoby strategiczne
życzliwość
 Spis treści:
Karta tytułowa
MEDYTACJE DO POBRANIA
ODKRYJ SWOJE WEWNĘTRZNE DZIECKO
MODELE OSOBOWOŚCI
DZIECKO CIENIA I DZIECKO SŁOŃCA
JAK ROZWIJA SIĘ NASZE WEWNĘTRZNE DZIECKO
DYGRESJA: POCHWAŁA SAMOŚWIADOMOŚCI
NA CO RODZICE POWINNI ZWRACAĆ UWAGĘ
CZTERY PODSTAWOWE POTRZEBY PSYCHICZNE
POTRZEBA WIĘZI
POTRZEBA AUTONOMII I BEZPIECZEŃSTWA
DYGRESJA: KONFLIKT AUTONOMIA–ZALEŻNOŚĆ
POTRZEBA DĄŻENIA DO ZASPOKOJENIA PRAGNIEŃ
POTRZEBA DOWARTOŚCIOWANIA I AKCEPTACJI
JAK NASZE DZIECIŃSTWO WPŁYWA NA NASZE ZACHOWANIE
MAMO, ZROZUM MNIE! RODZICIELSKA ZDOLNOŚĆ EMPATII
OD GENETYKI PO ZACHOWANIE: INNE CZYNNIKI, KTÓRE
WPŁYWAJĄ NA WEWNĘTRZNE DZIECKO
DZIECKO CIENIA I JEGO SCHEMATY MYŚLOWE
ROZPIESZCZONE DZIECKO CIENIA
KRYTYKOWAĆ WŁASNYCH RODZICÓW? TO NIE TAKIE PROSTE
DYGRESJA: GENETYCZNIE UWARUNKOWANY ZŁY NASTRÓJ
JAK SCHEMATY MYŚLOWE WPŁYWAJĄ NA NASZE POSTRZEGANIE
NIEZŁOMNIE WIERZYMY DOŚWIADCZENIOM Z DZIECIŃSTWA
DZIECKO CIENIA I JEGO SCHEMATY MYŚLOWE: BŁYSKAWICZNIE
NIEMIŁE UCZUCIA
DZIECKO CIENIA, DOROSŁY I POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI
ODKRYJ SWOJE DZIECKO CIENIA
 USTAL GŁÓWNY SCHEMAT MYŚLOWY
JAK WYJŚĆ Z NEGATYWNYCH EMOCJI
DYGRESJA: WYPIERANIE PROBLEMÓW I SŁABY KONTAKT
Z EMOCJAMI
CO MOGĘ ZROBIĆ, KIEDY NIEWIELE CZUJĘ
NASZE PROJEKCJE SĄ NASZĄ RZECZYWISTOŚCIĄ
STRATEGIE OBRONNE DZIECKA CIENIA
SAMOOBRONA: WYPIERANIE RZECZYWISTOŚCI
SAMOOBRONA: PROJEKCJA I WCHODZENIE W ROLĘ OFIARY
SAMOOBRONA: DĄŻENIE DO PERFEKCJI, OBSESJA PIĘKNA,
PRAGNIENIE UZNANIA
SAMOOBRONA: DĄŻENIE DO HARMONII I NADMIERNE
DOPASOWANIE
SAMOOBRONA: SYNDROM POMOCNIKA
SAMOOBRONA: DĄŻENIE DO WŁADZY
SAMOOBRONA: DĄŻENIE DO KONTROLI
SAMOOBRONA: KRYTYKA I ATAK
SAMOOBRONA: POZOSTANĘ DZIECKIEM
SAMOOBRONA: UCIECZKA, WYCOFANIE I UNIKANIE
DYGRESJA: LĘK DZIECKA CIENIA PRZED BLISKOŚCIĄ
I ZAWŁASZCZENIEM
PRZYPADEK SPECJALNY: UCIECZKA W UZALEŻNIENIE
SAMOOBRONA: NARCYZM
SAMOOBRONA: KAMUFLAŻ, ODGRYWANIE RÓL, KŁAMANIE
DZIECKO CIENIA ZAWSZE TU JEST
JESTEŚ KONSTRUKTOREM SWOJEJ RZECZYWISTOŚCI
ULECZ SWOJE DZIECKO CIENIA
ODKRYJ W SOBIE DZIECKO SŁOŃCA
TO TY JESTEŚ ODPOWIEDZIALNY ZA SWOJE SZCZĘŚCIE
JAK WARTOŚCI MOGĄ NAM POMÓC
 TO ZALEŻY OD NASTROJU
WYKORZYSTAJ SWOJĄ WYOBRAŹNIĘ I PAMIĘĆ CIAŁA
DZIECKO SŁOŃCA NA CO DZIEŃ
OD STRATEGII OBRONNYCH DO ZASOBÓW STRATEGICZNYCH
NASZE POCZUCIE SZCZĘŚCIA I NIESZCZĘŚCIA OBRACA SIĘ
WOKÓŁ NASZYCH RELACJI
PILNUJ SIĘ
ODRÓŻNIAJ RZECZYWISTOŚĆ OD INTERPRETACJI
ZNAJDŹ WŁAŚCIWĄ RÓWNOWAGĘ MIĘDZY REFLEKSJĄ
A ODWRACANIEM UWAGI
BĄDŹ SZCZERY WOBEC SIEBIE
ĆWICZ SIĘ W ŻYCZLIWOŚCI
CHWAL SWEGO BLIŹNIEGO I SIEBIE SAMEGO
DOBRZE JEST WYSTARCZAJĄCO DOBRZE
CIESZ SIĘ SWOIM ŻYCIEM
BĄDŹ AUTENTYCZNY, ZAMIAST BYĆ GRZECZNYM DZIECKIEM
BĄDŹ ZDOLNY DO KONFLIKTU I KSZTAŁTUJ SWOJE RELACJE
ROZPOZNAJ MOMENT, KIEDY MUSISZ ODPUŚCIĆ
ĆWICZ SIĘ W EMPATII
SŁUCHAJ
WYZNACZAJ ZDROWE GRANICE
DYGRESJA: DZIECKO CIENIA I SYNDROM WYPALENIA
NAUCZ SIĘ MÓWIĆ „NIE”
ZAUFAJ SOBIE I ŻYCIU
REGULUJ SWOJE EMOCJE
DYGRESJA: IMPULSYWNE DZIECKO CIENIA
MEDYTACJA KROWY
MOŻESZ ROZCZAROWYWAĆ INNYCH
DYGRESJA: ZASOBY STRATEGICZNE PRZECIW UZALEŻNIENIU
PRZEZWYCIĘŻ SWOJE LENISTWO
 ZLIKWIDUJ SWÓJ OPÓR
PIELĘGNUJ HOBBY I ZAINTERESOWANIA
POZWÓL SOBIE BYĆ SOBĄ
BIBLIOGRAFIA
INDEKS
Karta redakcyjna
 Tytuł oryginału: Das Kind in dir muss Heimat finden.
Der Schlüssel zur Lösung (fast) aller Probleme

© 2015 by Kailash Verlag,

a division of Verlagsgruppe Random House GmbH, München, Germany

Copyright © for the translation by Sylwia Miłkowska

Wydawca: Ewelina Tondys

Redaktor: Anna Małocha

Przyjęcie tłumaczenia: Anna Siwek

Korekta: Renata Włodek, Joanna Hołdys / Wydawnictwo JAK

Joanna Hołdys / Wydawnictwo JAK

Projekt okładki: Nikola Hahn

Grafika na okładce przedstawia rzeźbę Love autorstwa ukraińskiego artysty

Aleksandra Miłowa

ISBN 978-83-8135-838-5

www.otwarte.eu
Wydawnictwo Otwarte sp. z o.o., ul. Smolki 5/302, 30-513 Kraków

Na zlecenie Woblink
 woblink.com
plik przygotowała Danuta Serafin