Βιβλιοκρισία:

E. J. Hobsbaum, Έθνη και εθνικισμός, από το 1780 μέχρι σήμερα. Πρόγραμμα, μύθος,
πραγματικότητα, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1994
Ηλίας Αλτίνογλου

Το βιβλίο του Χόμπσμπάουμ πρωτοεκδόθηκε το 1990 με βάση διαλέξεις του 1985, ενώ η ελληνική
μετάφραση (Χρυσ.Νάντρις) χρησιμοποίησε και τις τροποποιήσεις του 1992. Οι ημερομηνίες αυτές
έχουν μια σημασία, στο μέτρο που πρόκειται ακριβώς για χρονιές στις οποίες έκανε την
επανεμφάνισή του ένας έντονος εθνικισμός, σε ορισμένες τουλάχιστον χώρες (βλ. Γιουγκοσλαβία,
Ελλάδα, κλπ.). Παρά τις συμπληρώσεις-διορθώσεις που έκανε ο ίδιος ο συγγραφέας για να πάρει
υπόψη του τα γεγονότα των αμέσως τελευταίων χρόνων, η κατάληξή του μοιάζει ιδιαίτερα
αισιόδοξη, στο μέτρο που θεωρεί τη σημερινή εθνικιστική έξαρση σαν απλώς έναν "παράγοντα που
περιπλέκει τα πράγματα" σε έναν κόσμο όπου ο ρόλος του "είναι ιστορικά λιγότερο σημαντικός". Σε
αυτή τη διατύπωση ο συγγραφέας συμμερίζεται τις εκτιμήσεις -όπως του Μαρξ- που βλέπουν τα
έθνη να υποχωρούν έναντι μιας υπερεθνικής, διεθνικής ή οικουμενικής οργάνωσης.
Δεν τα γράφω αυτά για να υποτιμήσω τον συγγραφέα. Το βιβλίο του είναι εξαίρετο, με πλήθος από
στοιχεία, αναφορές στους δύο τελευταίους αιώνες και από όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Ο
αναγνώστης θα βρει πολλά στοιχεία και επιχειρήματα για να καταλάβει την τεράστια σχετικότητα
του εθνικού παραμυθιάσματος. Γλώσσα, φυλή, συνείδηση, θρησκεία, κλπ., περνούν κάτω από την
αυστηρή δοκιμή της ιστορικής εμπειρίας, στην οποία ο συγγραφέας είναι δάσκαλος. Επίσης
πολύτιμη είναι η παρουσίαση της εξέλιξης της εθνικιστικής ιδεολογίας κατά τους δύο αυτούς
αιώνες. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η σύγκριση με τις οικονομικο-πολιτικές ιδεολογίες (π.χ.
φιλελευθερισμός και εθνικισμός). Και, παρόλο που πολλά σημεία θα μπορούσαν να συζητηθούν
(σκέφτομαι για παράδειγμα την πολύ γρήγορη εξίσωση ανάμεσα σε ουιλσονιανή και σε λενινιστική
αρχή της αυτοδιάθεσης), ο αναγνώστης μπορεί σίγουρα να αντλήσει ένα γερό θεμέλιο ενάντια σε
αυτό που ονομάσαμε (σε προηγούμενο τεύχος του Σπάρτακου) "εθνικό τοτεμισμό", ιδιαίτερα σε μια
χώρα όπως η Ελλάδα.
Απλώς θέλω να συζητήσω πολύ γρήγορα ένα, κατά τη γνώμη μου, θεωρητικό μειονέκτημα, που
έχει μια ιδιαίτερη σημασία ακριβώς για την εκτίμηση της δυναμικής του εθνικισμού. Είναι η σχέση
ανάμεσα σε καπιταλισμό και σε έθνος (ή εθνικισμό). Προφανώς, ο συγγραφέας έχει συνείδηση της
σχέσης, αφού εντοπίζει ορθά την ύπαρξη του έθνους στην εμφάνιση του καπιταλισμού. Όμως, ίσως
επειδή ασχολείται κυρίως με τον ίδιο τον εθνικισμό σαν κίνημα με ρίζες στις μάζες (που είναι
άλλωστε μια πολύ σημαντική διάσταση), δεν αναρωτιέται για το λόγο που οδήγησε στην
κατασκευή των εθνών.
Ασφαλώς, ο εθνικός μύθος είναι ουσιαστικό στοιχείο του έθνους. Αλλά ακριβώς δεν πέφτει από τον
ουρανό. Δημιουργείται (μέσα από διεργασίες που περιγράφονται και από τον Χομπσμπάουμ) από
την ανάγκη μιας κοινωνίας πολιτών, σε αντίθεση με τις διακρίσεις της φεουδαρχικής κοινωνίας. Για
να υπάρξει μισθωτή εργασία, πρέπει ο εργαζόμενος να είναι ελεύθερος. Αλλά δεν αρκεί να είναι
ελεύθερος, πρέπει να είναι και ίσος με τον εργοδότη του, γιατί αλλιώς καμία συναλλαγή δεν μπορεί
να θεμελιωθεί "ελεύθερα", και άρα δεν μπορεί να υπάρξει αξιοποίηση κεφαλαίου. Εξού και η
ανάγκη μιας "κοινότητας" -φανταστικής ή φαντασιακής (B.Anderson)-, που είναι ακριβώς το
"έθνος" ("εθνική οικονομία", "πεπρωμένο", κλπ.). Δηλαδή, η αναπαραγωγή της καπιταλιστικής
κοινωνίας μπορεί να βασίζεται στον οικονομικό καταναγκασμό για πώληση της εργατικής δύναμης,
αλλά και αυτός έχει μια ευρύτερη ανάγκη νομιμοποίησης. Η κοινωνική αναπαραγωγή (οι
κοινωνικές συνθήκες της παραγωγής) δεν μπορεί να είναι οι οποιεσδήποτε και, μεταξύ τους, ο
μύθος της "κοινότητας συμφερόντων του έθνους" και άρα η ύπαρξη εθνικού κράτους είναι
αξεπέραστες.

Βιβλιοκρισία: E. J. Hobsbaum, Έθνη και εθνικισμός, του Ηλία Αλτίνογλου, in Σπάρτακος 38 Ιούνης 1994 1/2
Βέβαια, σε αυτό το επίπεδο, θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί γιατί το "έθνος" να είναι αυτό που
είναι και να μην είναι π.χ. μια άλλη λέξη για την "ανθρωπότητα". Γιατί δηλαδή το "έθνος" να
χρειάζεται και άλλα "έθνη" για να τα μισεί. Το ερώτημα αυτό δεν μπορεί να απαντηθεί πολύ
εύκολα, έστω και αν μπορούμε να διαισθανθούμε το τεράστιο βάρος που μπορεί να έχουν οι
"εχθροί" για τη συγκόλληση του έθνους. Είναι άλλωστε ενδιαφέρον ότι ακριβώς η αστική
επανάσταση ξεκίνησε με την πρώτη έννοια του έθνους, δηλαδή το "έθνος-κόσμος" ή ανθρωπότητα.
Αυτό νομίζω ότι ο συγγραφέας το υποτιμάει εξισώνοντας πολύ εύκολα τον αρχικό "πατριωτισμό"
της γαλλικής επανάστασης με τη θερμιδοριανή του και ναπολεόντια εξέλιξη, που όμως
προϋπέθεσαν μια πραγματική ρήξη με τις επαναστατικές διακηρύξεις (βλ. και το άρθρο για το
γαλλικό έθνος στο Σπάρτακο αρ. 33). Το έθνος διαμορφώθηκε όταν οι ταξικές διαφοροποιήσεις του
18ου αιώνα μετατράπηκαν, τον 19ο αιώνα, σε εδαφικές οριοθετήσεις και διαφορές ("ξένοι") και
ταυτόχρονα η κρατική μηχανή στράφηκε και στο εσωτερικό για να επιβληθεί στρατιωτικά και
πολιτιστικά (εκπαίδευση) με στόχο την "εξάλειψη των διαφορών". Ασφαλώς, η συγκεκριμένες
εμπειρίες ποικίλουν πολύ (στον τρόπο χρήσης των αριστοκρατών, στον ίδιο τον εθνικό μύθο, στη
φυλετική-ρατσιστική διάσταση, στη γλώσσα, θρησκεία, κ.λ.π.) από χώρα σε χώρα. Όμως, η
οικοδόμηση μιας "εθνικής κοινότητας" είναι παντού η κυρίαρχη. Και παρά τις αφηρημένες
διακηρύξεις για "πρόοδο" πέρα από τα "έθνη", το κράτος και το εθνικό παραμύθι που το
νομιμοποιεί αποδεικνύεται ανυπέρβλητο, ιδιαίτερα στις στιγμές κρίσης. Έτσι, δεν είναι τόσο το
κράτος σαν εκπρόσωπος μιας μερίδας καπιταλιστών απέναντι σε μια άλλη. Αν συνέβαινε αυτό από
καιρό θα είχαμε ίσως δει τα εθνικά κράτη να αποσύρονται υπέρ πολυεθνικών σχηματισμών. Είναι
κυρίως το κράτος σαν κύριος μοχλός-εκπρόσωπος της κοινωνικής ("εθνικής") αναπαραγωγής.
Έτσι, οι εθνικές εκκαθαρίσεις (π.χ. στη Βοσνία σήμερα) δεν είναι επειδή οι άνθρωποι έγιναν πιο
"παράλογοι" ή "οπισθοδρομικοί", ούτε επειδή κάποια κλίκα καπιταλιστών βρίσκει έτσι έναν τρόπο
να επιβληθεί σε μια άλλη (όπως ενδεχομένως θα έκαναν αν ήταν φεουδάρχες). Είναι, αντίστροφα,
επειδή η κατασκευή και λειτουργία μιας αστικής κοινωνίας προϋποθέτει την ύπαρξη "κοινότητας
συμφερόντων" ανάμεσα σε εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενους, ανάμεσα σε καπιταλιστές και σε
εργάτες. Κοινότητα συμφερόντων που εξορισμού είναι το "έθνος". Το σημαντικότερο όμως είναι
ότι, για να γίνει αυτό, για να πειστώ ότι, π.χ., εγώ που "είμαι" "Σέρβος" (ή με ονομάζουν έτσι -δεν
έχει σημασία) έχω μια πιο βαθιά ταύτιση με τον άλλο "Σέρβο" -που μπορεί να μην τον ξέρω ή
μπορεί και να είναι το επίδοξο αφεντικό μου- από το φίλο μου το "Μουσουλμάνο" ή τον "Κροάτη",
πρέπει να δω χειροπιαστά την απόδειξη μιας απειλής από τους "Μουσουλμάνους" ή τους
"Κροάτες" εναντίον μου ως "Σέρβου". Για το λόγο αυτόν και ο πόλεμος ενάντια στους πληθυσμούς
υπήρξε μια ζωτική αρχή για την οικοδόμηση του καπιταλισμού (αντίθετα απ'ό,τι συνέβαινε π.χ. στη
φεουδαρχία, όπου ο πόλεμος ήταν "ιδιωτική" υπόθεση μεταξύ ευγενών).
Από αυτή την άποψη, έθνη και εθνικισμός είναι άκρως επίκαιρα -στο μέτρο που μένει επίκαιρος
(δυστυχώς) και ο καπιταλισμός. Ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης, δηλαδή κατεξοχήν σε περιόδους
όπου η νομιμότητα της κυριαρχίας γνωρίζει τουλάχιστον κάποια προβλήματα, η εθνική αναβίωση
δεν είναι παρελθοντολογία, είναι ο μόνος διαθέσιμος για την αστική τάξη τρόπος οικοδόμησης μιας
υπακοής, αν όχι συναίνεσης. Ασφαλώς, οι τρόποι μπορεί να ποικίλουν και να μην φτάνουν
αναγκαστικά στο φασισμό ενός Χίτλερ, ενός Ζιρινόφσκι ή ενός Κάρατζιτς. Όμως, αυτή η
μονιμότητα του έθνους σαν αναγκαστικού τρόπου σύσφιξης της καπιταλιστικής αναπαραγωγής
αποδεικνύεται καπιταλιστικά αξεπέραστη.
Πράγμα που σημαίνει ότι η επιχειρηματολογία του συγγραφέα για την "ιστορία ενός κόσμου που
δεν μπορεί πια να χωρέσει μέσα στα όρια των 'εθνών' και των 'εθνών-κρατών'", για να μην
παραμείνει ανήμπορη ευχολογία, πρέπει να τοποθετηθεί σε μια προοπτική ανατροπής του
καπιταλισμού. Στην οποία ακριβώς βιβλία όπως του Χόμπσμπάουμ μπορούν να συμβάλουν
προσφέροντας τα απαραίτητα θεωρητικά όπλα.
Ηλίας Αλτίνογλου
Σπάρτακος 38 Ιούνης 1994
Βιβλιοκρισία: E. J. Hobsbaum, Έθνη και εθνικισμός, του Ηλία Αλτίνογλου, in Σπάρτακος 38 Ιούνης 1994 2/2