1.

Детерминанти од втор и трет ред

1.1. Детерминанти од втор ред

Нека 𝑎 , 𝑖, 𝑗 ∈ 1,2 се произволни реални броеви. Квадратната шема

𝑎 𝑎
𝑎 𝑎
велиме дека е детерминанта од втор ред. Нејзината вредност изнесува 𝑎 𝑎 −𝑎 𝑎 .

Пример 1.1.1. Пресметај ги детерминантите:

1 −3 ctg𝑥 1
а) ; б) .
5 2 sin 𝑥 tg𝑥

1 −3
Решение. а) = 1 ∙ 2 − (−3) ∙ 5 = 17;
5 2
ctg𝑥 1
б) = ctg𝑥 ∙ tg𝑥 − 1 ∙ sin 𝑥 = 1 − sin 𝑥 = cos 𝑥.
sin 𝑥 tg𝑥

Детерминантите од втор ред ги имаат следните својства:

1) Ако редиците и колоните си ги заменат местата, тогаш вредноста на детерминантата не се
менува.
2) Ако две редици (колони) си ги заменат местата, тогаш детерминантата го менува знакот.
3) Ако детерминантата има две исти редици (колони), тогаш нејзината вредност е нула.
4) Ако елементите на една редица (колона) се пропорционални со елементите на друга редица
(колона), тогаш вредноста на детерминантата е нула.
5) Ако елементите на една редица (колона) се помножат со некој број и се додадат на елементите
на друга редица (колона), тогаш вредноста на детерминантата не се менува.

Претходните својства ќе ги илустрираме преку следните примери.

1 2
Пример 1.1.2. = 1 ∙ 4 − 3 ∙ 2 = 4 − 6 = −2.
3 4
1 3
Според својство 1) = −2.
2 4
1 2
Пример 1.1.3. = 1 ∙ 4 − 3 ∙ 2 = 4 − 6 = −2.
3 4
Ако ја смениме првата со втората редица, според својство 2)
1 2 3 4
=− = −(3 ∙ 2 − 1 ∙ 4) = −(6 − 4) = −2.
3 4 1 2
1 2
Пример 1.1.4. = 1 ∙ 2 − 1 ∙ 2 = 2 − 2 = 0.
1 2
Според својство 3), детерминантата е 0.

1 2
Пример 1.1.5. = 1 ∙ 6 − 3 ∙ 2 = 6 − 6 = 0.
3 6
1 2 1 2
Според својство 4), = = 0.
3 6 1∙3 2∙3
1 1
Пример 1.1.6. = 1 ∙ 9 − 10 ∙ 1 = 9 − 10 = −1 .
10 9
 1 1 1 1 1 1
Според својство 5), = = = −1.
10 9 10 − 9 ∙ 1 9 − 9 ∙ 1 1 0

1.2. Крамеровo правилo за систем од две линеарни равенки со две непознати

Нека 𝑎 , 𝑏 , 𝑖, 𝑗 = 1,2 се произволни реални броеви, а 𝑥 и 𝑦 непознати. Нека е даден

системот од две линеарни равенки со две непознати
𝑎 𝑥+𝑎 𝑦 = 𝑏
𝑎 𝑥+𝑎 𝑦 =𝑏
𝑎 𝑎 𝑏 𝑎 𝑎 𝑏
и ∆= 𝑎 𝑎 , ∆ = 𝑏 𝑎 , ∆ = 𝑎 .
𝑏
Тогаш
∆ ∆
1) ако ∆≠ 0, системот има единствено решение 𝑥 = , 𝑦 = ;
∆ ∆
2) ако ∆= ∆ = ∆ = 0, системот има бесконечно многу решенија;
3) ако ∆= 0, ∆ ≠ 0 или ∆ ≠ 0, системот нема решение.

Во следните примери ќе ги разгледаме сите можни случаи.

2𝑥 + 5𝑦 = 8
Пример 1.2.1. Реши го системот .
3𝑥 + 𝑦 = −1
2 5
Решение. Бидејќи ∆= = −13 ≠ 0 , системот има единствено решение. Од ∆ =
3 1
8 5 2 8 ∆ ∆
= 13 и ∆ = = −26, следува дека 𝑥 = = = −1, 𝑦 = = = 2.
−1 1 3 −1 ∆ ∆

2𝑥 + 3𝑦 = 4
Пример 1.2.2. Реши го системот .
6𝑥 + 9𝑦 = 12
Решение. Заради својство 4) од претходниот параграф ∆= ∆ = ∆ = 0 . Јасно е дека
втората равенка се добива од првата со множење со 3. Според тоа, земаме 𝑥 = 𝑡 произволен реален
број и го изразуваме 𝑦. Значи, системот има бесконечно многу решенија 𝑡, , 𝑡 ∈ ℝ.

𝑥+𝑦 =3
Пример 1.2.3. Реши го системот .
𝑥+𝑦 =5
1 1 3 1 1 3
Решение. Очигледно е дека ∆= = 0, ∆ = = −2, ∆ = = 2 . Според
1 1 5 1 1 5
Крамерoвото правило, системот нема решение. Тоа може да се заклучи и од тоа што левите страни
на равенките во системот се еднакви, а десните различни.

1.3. Детерминанти од трет ред

Нека 𝑎 , 𝑖, 𝑗 = 1,3 се произволни реални броеви. Квадратната шема

𝑎 𝑎 𝑎
𝑎 𝑎 𝑎
𝑎 𝑎 𝑎
велиме дека е детерминанта од трет ред. Нејзината вредност изнесува
𝑎 𝑎 𝑎 +𝑎 𝑎 𝑎 +𝑎 𝑎 𝑎 −𝑎 𝑎 𝑎 −𝑎 𝑎 𝑎 −𝑎 𝑎 𝑎 .
Детерминантата може да се пресмета со Сраусовото правило, правило на триаголник или со
развивање по редици или колони.
Сарусово правило:

Правило на триаголник:

Разложување по првата редица:

𝑎 𝑎 𝑎
𝑎 𝑎 𝑎 𝑎 𝑎 𝑎
𝑎 𝑎 𝑎 = 𝑎 ∙ (−1)
𝑎 𝑎 + 𝑎 ∙ (−1) 𝑎 𝑎 + 𝑎 ∙ (−1) 𝑎 𝑎 .
𝑎 𝑎 𝑎
Разложувањето по било која редица или колона се прави на аналоген начин при што се добиваат
три детерминанти од втор ред.

Пример 1.3.1. Со примена на Сaрусовото правило пресметај ја детерминантата

1 −1 2
−1 0 −2 .
2 3 −2
Решение.
1 −1 2 1 −1
−1 0 −2 −1 0
2 3 −2 2 3
= 0 + (−1) ∙ (−2) ∙ 2 + 2 ∙ (−1) ∙ 3 − 0 − 1 ∙ (−2) ∙ 3 − (−1) ∙ (−1) ∙ (−2) = 6.

Пример 1.3.2. Со примена на правилото на триаголник пресметај ја детерминaнтата

1 𝑎 −𝑏
−𝑎 1 𝑐 .
𝑏 −𝑐 1
Решение.
1 𝑎 −𝑏
−𝑎 1 𝑐 = 1 + 𝑎𝑐𝑏 − 𝑏𝑎𝑐 + 𝑏 + 𝑐 + 𝑎 = 1 + 𝑎 + 𝑏 + 𝑐 .
𝑏 −𝑐 1

Пример 1.3.3. Со развивање по првата редица пресметај ја детерминантата

3 0 1
2 3 1.
0 1 3
Решение.
3 0 1
3 1 2 1 2 3
2 3 1 = 3 ∙ (−1) + 0 ∙ (−1) + 1 ∙ (−1) = 3 ∙ 8 + 2 = 26.
1 3 0 3 0 1
0 1 3

Својствата кои ги наведовме во претходниот параграф кои важат за детерминанти од втор ред
важат и за детерминанти од трет ред.
 1.4. Крамерово правило за систем од три линеарни равенки со три непознати

Нека 𝑎 , 𝑏 , 𝑖, 𝑗 = 1,3 се реални броеви, а 𝑥, 𝑦 и 𝑧 непознати. Нека е даден системот од три

линеарни равенки со три непознати
𝑎 𝑥+𝑎 𝑦+𝑎 𝑧 =𝑏
𝑎 𝑥+𝑎 𝑦+𝑎 𝑧 =𝑏
𝑎 𝑥+𝑎 𝑦+𝑎 𝑧 =𝑏
𝑎 𝑎 𝑎 𝑏 𝑎 𝑎 𝑎 𝑏 𝑎 𝑎 𝑎 𝑏
и ∆= 𝑎 𝑎 𝑎 ,∆ = 𝑏 𝑎 𝑎 ,∆ = 𝑎 𝑏 𝑎 ,∆ = 𝑎 𝑎 𝑏 .
𝑎 𝑎 𝑎 𝑏 𝑎 𝑎 𝑎 𝑏 𝑎 𝑎 𝑎 𝑏
Тогаш
∆ ∆ ∆
1) ако ∆≠ 0, системот има единствено решение 𝑥 = , 𝑦 = , 𝑧 = ;
∆ ∆ ∆
2) ако ∆= ∆ = ∆ = ∆ = 0, системот или нема решение или има бесконечно многу решенија;
3) ако ∆= 0, ∆ ≠ 0 или ∆ ≠ 0 или ∆ ≠ 0, системот нема решение.

x  y  z  6

Пример 1.4.1. Определи ги решенијата на системот равенки  x  y  2 z  5 .
 x  2y  z  2


Решение. Бидејќи   3 , системот има единствено решение. Од  x  3,  y  6,  z  9 ,

следува дека x  1, y  2 и z  3 .
 2x  y  z  3

Пример 1.4.2. Определи ги решенијата на системот  6 x  3 y  3z  6 .
8 x  4 y  4 z  4

Решение. Бидејќи    x   y   z  0 , системот или нема решение или има бесконечно
многу решенија. Очигледно е дека секој пар равенки имаат соодветно пропорционални
коефициенти, но само кај променливите. Дадениот систем е еквивалентен со системот
2𝑥 − 𝑦 + 𝑧 = 3
2𝑥 − 𝑦 + 𝑧 = 2. Тој е противречен (нема решение), бидејќи не постои тројка ( x0 , y0 , z 0 ) за која
2𝑥 − 𝑦 + 𝑧 = 1
изразот 2 x0  y0  z 0 е во исто време еднаков на 3,2 и 1.
 3x  2 y  z  8

Пример 1.4.3. Определи ги решенијата на системот  x  y  2 z  1 .
5 x  4 y  3z  10

Решение. Бидејќи    x   y   z  0 , системот или нема решение или има бесконечно
решенија. Бидејќи системот нема равенки со соодветно пропорционални коефициенти, а неговата
главна детерминанта е   0 , треба да провериме дали една од равенките на системот е линеарна
комбинација на другите две. Забележуваме дека третата равенка се добива кога втората равенка
прво ќе ја помножиме со 2, а потоа ќе ја додадеме на првата. Значи дадениот систем се сведува на
системот
3 x  2 y  8  z
 .
 x  y  1  2z
3 2
Главната детерминанта на последниот систем е = 1 ≠ 0. Според тоа, тој има единствено
1 1
решение x  5 z  6 и y  7 z  5 . Значи тројката (5 z  6,7 z  5, z ) е решение на првиот систем,
за секој реален број z . Според тоа, има бесконечно решенија.
𝑥+𝑦+𝑧 =1
Пример 1.4.4. Определи ги решенијата на системот 2𝑥 − 3𝑦 + 4𝑧 = 6.
3𝑥 − 2𝑦 + 5𝑧 = 5
Решение. Бидејќи ∆= 0 и ∆ = −14 ≠ 0, системот нема решение.

Пример 1.4.5. Во зависност од параметарот  определи ги решенијата на системот

x  y  z  1

равенки  x  y  z  1 .
 x  y  z  1


Решение.    (1   )(  1) ,  x  (  1) ,  y  (  1) ,  z  (  1)(  1) .

2 2

 1  1 1
Ако   0 , тогаш системот има единствено решение x  ,y ,z  .
 (  1)  (  1) 

Нека   0 .

Ако   0 , тогаш  x   y   z  1 . Според тоа, системот нема решение.

Ако   1 , тогаш  x   y  4,  z  0 . Според тоа, системот нема решение.

Ако   1 , тогаш  x   y   z  0 . Очигледно е дека првата и втората равенка се исти. Според

x  y  1  z
тоа, треба да се реши системот  за произволен реален број z . Следува дека
x  y  1 z
(1  z ,0, z ) за z произволен реален број е решение на системот, односно системот има бесконечно
многу решенија.

Систем од три равенки со три непознати велиме дека е хомоген ако неговите слободни
членови се нули.
Нека е даден хомогениот систем од три линеарни равенки со три непознати
𝑎 𝑥+𝑎 𝑦+𝑎 𝑧=0
𝑎 𝑥+𝑎 𝑦+𝑎 𝑧 =0.
𝑎 𝑥+𝑎 𝑦+𝑎 𝑧 =0
Тогаш ∆ = ∆ = ∆ = 0 и
1) ако ∆≠ 0, системот има едниствено решение 𝑥 = 𝑦 = 𝑧 = 0.
2) ако ∆= 0, системот има бесконечно многу решенија.

Пример 1.4.6. Определи ги решенијата на системот

3𝑥 + 2𝑦 − 𝑧 = 0 3𝑥 + 𝑦 + 𝑧 = 0
а) 2𝑥 + 𝑦 + 3𝑧 = 0; б) 𝑥 + 3𝑦 + 2𝑧 = 0.
𝑥 + 𝑦 − 4𝑧 = 0 𝑥+𝑦+𝑧 =0
Решение. а) Бидејќи ∆= ∆ = ∆ = ∆ = 0 , системот има бесконечно многу решенија.
Очигледно е дека третата равенка се добива како разлика на првата и втората. Значи дадениот
3𝑥 + 2𝑦 − 𝑧 = 0 3 2
систем е еквивалентен со системот . Бидејќи = −1 , системот го
2𝑥 + 𝑦 + 3𝑧 = 0 2 1
3𝑥 + 2𝑦 = 𝑧
запишуваме во обликот , каде 𝑧 e произволен реален број. Решението на овој систем
2𝑥 + 𝑦 = −3𝑧

е 𝑥= = = −7𝑧 , 𝑦 = = = 11𝑧 . Следува дека (−7𝑧, 11𝑧, 𝑧), 𝑧 ∈ ℝ се

решенијата на дадениот систем.
б) Бидејќи ∆= 2 ≠ 0, системот има единствено решение (тривијалното).

Задачи за вежба
1. Пресметај ги детерминантите

3 −3 ctg𝑥 1
а) ; б) .
10 2 cos 𝑥 tg𝑥

1 −1 2
2. Реши ја детерминантата −1 0 −2
2 3 −2

а) со примена на Сарусовото правило;

б) со развивање по втората редица.

3. Определи ги решенијата на системите:

x  y  z  1  8x  2 y  z  1  x  2 y  3z  6
  
а)  x  y  z  1 б)  x  y  z  5 в) 4 x  5 y  6 z  9 .
 x  y  z  1  x  2 y  2 z  46  7 x  8 y  6
  

4. Во зависност од параметарот  определи ги решенијата на системите равенки:

(  2) x  3 y  2 z  1  x  y  z  1 (  4) x  y  z  2
  
а)  3 x  3 y  (  3) z  1 б)  x  y  z   в)  x  y  z    5 .
 x  y  2 z  1  x  y   z  2 3x  3 y  (  7) z  3
  