ĐẠI CƯƠNG VỀ NHÀ NƯỚC

1. Nguồ n gố c và bả n chấ t Nhà nướ c

1.1. Tổ chứ c xã hộ i và quyền lự c trong xã hộ i cộ ng sả n nguyên thuỷ

Từ thờ i kỳ cổ đạ i và trung đạ i đã có nhiều tư tưở ng tiếp cậ n và đưa ra

nhữ ng lý giả i khá c nhau về nguồ n gố c nhà nướ c. Cá c nhà tư tưở ng theo
thuyết thầ n họ c cho rằ ng: Thượ ng đế là ngườ i sắ p đặ t trậ t tự xã hộ i, nhà
nướ c là do thượ ng đế sá ng tạ o ra để bả o vệ trậ t tự chung. Do vậ y nhà nướ c
là lự c lượ ng siêu nhâ n, quyền lự c nhà nướ c là vĩnh cử u và sự phụ c tù ng
quyền lự c là cầ n thiết và tấ t yếu. Trong khi đó , nhữ ng nhà tư tưở ng theo
thuyết gia trưở ng lạ i cho rằ ng nhà nướ c là kết quả phá t triển củ a gia đình,
là hình thứ c tổ chứ c tự nhiên củ a cuộ c số ng con ngườ i.

Đến khoả ng thế kỷ 16 đến 18 đã xuấ t hiện hà ng loạ t quan niệm mớ i về

nguồ n gố c nhà nướ c. Nhằ m chố ng lạ i sự chuyên quyền, độ c đoá n củ a Nhà
nướ c phong kiến, đò i hỏ i sự bình đẳ ng cho giai cấ p tư sả n trong việc tham
gia nắ m giữ quyền lự c nhà nướ c, đa số cá c họ c giả tư sả n đều tá n thà nh
quan điểm cho rằ ng sự ra đờ i củ a nhà nướ c là sả n phẩ m củ a mộ t khế ướ c
(hợ p đồ ng) đượ c ký kết giữ a nhữ ng con ngườ i số ng trong trạ ng thá i tự
nhiên khô ng có nhà nướ c. Vì vậ y, Nhà nướ c phả n á nh lợ i ích củ a cá c thà nh
viên trong xã hộ i và mỗ i thà nh viên đều có quyền yêu cầ u nhà nướ c phụ c vụ
họ , bả o vệ lợ i ích củ a họ .

Vì thế, thuyết khế ướ c xã hộ i đã có vai trò quan trọ ng là tiền đề cho thuyết
dâ n chủ cá ch mạ ng và cơ sở tư tưở ng cho cá ch mạ ng tư sả n để lậ t đổ á ch
thố ng trị phong kiến.

Tuy nhiên họ c thuyết nà y giả i thích nguồ n gố c nhà nướ c trên cơ sở phương
phá p luậ n củ a chủ nghĩa duy tâ m, coi nhà nướ c lậ p ra do ý muố n, nguyện
vọ ng chủ quan củ a cá c bên tham gia khế ướ c, khô ng giả i thích đượ c cộ i
nguồ n vậ t chấ t và bả n chấ t giai cấ p củ a nhà nướ c.

Mộ t số họ c thuyết khá c tuy mứ c độ phổ biến có hạ n chế hơn so vớ i thuyết

khế ướ c xã hộ i, nhưng đã xuấ t hiện và nhiều tậ p đoà n thố ng trị đã sử dụ ng
là m cơ sở lý luậ n để giả i thích nguồ n gố c và bả n chấ t củ a nhà nướ c như:
Thuyết bạ o lự c cho rằ ng, nhà nướ c xuấ t hiện trự c tiếp từ việc sử dụ ng bạ o
lự c củ a thị tộ c nà y đố i vớ i thị tộ c khá c mà kết quả là thị tộ c chiến thắ ng
“nghĩ ra” mộ t hệ thố ng cơ quan đặ c biệt (nhà nướ c) để nô dịch kẻ chiến bạ i.
Cá c họ c giả củ a thuyết tâ m lý lạ i cho rằ ng, nhà nướ c xuấ t hiện do nhu cầ u
tâ m lý củ a con ngườ i nguyên thuỷ luô n muố n phụ thuộ c và o cá c thủ lĩnh,
giá o sĩ…Vì vậ y, nhà nướ c là tổ chứ c củ a nhữ ng siêu nhâ n có sứ mạ ng lã nh
đạ o xã hộ i. Do nhiều nguyên nhâ n khá c nhau, nhữ ng họ c thuyết và quan
điểm trên chưa giả i thích đượ c đú ng nguồ n gố c củ a nhà nướ c.

Vớ i quan điểm duy vậ t biện chứ ng và duy vậ t lịch sử Chủ nghĩa Má c-Lênin
đã chứ ng minh mộ t cá ch khoa họ c rằ ng, nhà nướ c khô ng phả i là nhữ ng hiện
tượ ng xã hộ i vĩnh cử u và bấ t biến. Nhà nướ c chỉ xuấ t hiện khi xã hộ i loà i
ngườ i đã phá t triển đến mộ t giai đoạ n nhấ t định. Chú ng luô n vậ n độ ng, phá t
triển và sẽ tiêu vong khi nhữ ng điều kiện khá ch quan cho sự tồ n tạ i và phá t
triển củ a chú ng khô ng cò n nữ a.

Chế độ cộ ng sả n nguyên thuỷ là hình thá i kinh tế - xã hộ i đầ u tiên trong lịch

sử nhâ n loạ i. Đó là mộ t xã hộ i khô ng có giai cấ p, chưa có nhà nướ c và phá p
luậ t. Cơ sở kinh tế củ a xã hộ i cộ ng sả n nguyên thuỷ là chế độ sở hữ u chung
về tư liệu sả n xuấ t và sả n phẩ m lao độ ng. Vớ i trình độ phá t triển củ a lự c
lượ ng sả n xuấ t thấ p kém, cô ng cụ lao độ ng thô sơ, con ngườ i chưa có nhậ n
thứ c đú ng đắ n về thiên nhiên và về bả n thâ n mình, họ luô n bấ t lự c trướ c
nhữ ng tai họ a củ a thiên nhiên, nă ng suấ t lao độ ng thấ p.

Trong điều kiện đó , con ngườ i khô ng thể số ng riêng biệt mà phả i dự a và o
nhau, cù ng chung số ng, cù ng lao độ ng và hưở ng thụ nhữ ng thà nh quả lao
độ ng chung. Mọ i ngườ i đều bình đẳ ng trong lao độ ng và hưở ng thụ , khô ng
ai có tà i sả n riêng, khô ng có ngườ i già u, kẻ nghèo, khô ng có tình trạ ng
ngườ i nà y chiếm đoạ t tà i sả n củ a ngườ i kia. Lú c nà y xã hộ i chưa phâ n thà nh
giai cấ p và khô ng có đấ u tranh giai cấ p.

Do nhữ ng điều kiện kinh tế đó đã quyết định đờ i số ng xã hộ i củ a chế độ

cộ ng sả n nguyên thủ y. Tế bà o cơ sở củ a xã hộ i khô ng phả i gia đình mà là thị
tộ c. Sự xuấ t hiện củ a tổ chứ c thị tộ c đã đặ t nền mó ng cho việc hình thà nh
hình thá i kinh tế - xã hộ i đầ u tiên trong lịch sử - hình thá i kinh tế - xã hộ i:
cộ ng sả n nguyên thuỷ. Cơ sở kinh tế củ a xã hộ i cộ ng sả n nguyên thuỷ tạ o ra
hình thứ c tổ chứ c xã hộ i là thị tộ c (tổ chứ c cơ cấ u đầ u tiên củ a loà i ngườ i).
Thị tộ c là mộ t tổ chứ c lao độ ng, sả n xuấ t, mộ t bộ má y kinh tế xã hộ i. Sự phá t
triển củ a xã hộ i cộ ng vớ i cá c yếu tố tá c độ ng khá c đò i hỏ i thị tộ c phả i mở
rộ ng quan hệ vớ i cá c thị tộ c khá c, dẫ n đến sự xuấ t hiện cá c bà o tộ c và bộ lạ c
bao gồ m nhiều bà o tộ c hợ p thà nh.
Để tổ chứ c và quả n lý thị tộ c, xã hộ i đã hình thà nh hình thứ c Hộ i đồ ng thị
tộ c bao gồ m tấ t cả nhữ ng ngườ i lớ n tuổ i trong thị tộ c vớ i quyền hạ n rấ t lớ n.
Tổ chứ c quả n lý bà o tộ c là hộ i đồ ng bà o tộ c bao gồ m cá c tù trưở ng, thủ lĩnh
quâ n sự củ a cá c thị tộ c. Hộ i đồ ng bộ lạ c là hình thứ c tổ chứ c quả n lý củ a bộ
lạ c vớ i nguyên tắ c tổ chứ c quyền lự c củ a thị tộ c nhưng có sự tậ p trung cao
hơn.

Như vậ y, trong xã hộ i cộ ng sả n nguyên thuỷ đã xuấ t hiện và tồ n tạ i quyền

lự c nhưng đó là quyền lự c xã hộ i xuấ t phá t từ xã hộ i và phụ c vụ cho lợ i ích
củ a toà n xã hộ i. Bở i nhữ ng ngườ i đứ ng đầ u thị tộ c, bà o tộ c, bộ lạ c hoà n toà n
khô ng có đặ c quyền, đặ c lợ i nà o, mà họ cù ng chung số ng, cù ng lao độ ng và
hưở ng thụ như mọ i thà nh viên khá c.

1.2. Sự tan rã củ a tổ chứ c thị tộ c và sự xuấ t hiện củ a nhà nướ c

Lịch sử đã trả i qua 3 lầ n phâ n cô ng lao độ ng xã hộ i lớ n (mộ t là , chă n nuô i

tá ch khỏ i trồ ng trọ t; hai là , thủ cô ng nghiệp tá ch khỏ i nô ng nghiệp; ba là ,
buô n bá n phá t triển và thương nghiệp xuấ t hiện), mỗ i lầ n lạ i có nhữ ng
bướ c tiến mớ i là m sâ u sắ c thêm quá trình tan rã củ a chế độ cộ ng sả n
nguyên thuỷ, chế độ tư hữ u xuấ t hiện đã phâ n chia xã hộ i thà nh kẻ già u,
ngườ i nghèo, hình thà nh hai giai cấ p cơ bả n là chủ nô và nô lệ. Mộ t xã hộ i
mớ i vớ i sự phâ n chia giai cấ p và đấ u tranh giai cấ p, xã hộ i đó đò i hỏ i phả i có
mộ t tổ chứ c quyền lự c mớ i đủ sứ c để dậ p tắ t cuộ c xung độ t cô ng khai giữ a
cá c giai cấ p đó . Tổ chứ c đó là nhà nướ c và nhà nướ c đã xuấ t hiện.

Như vậ y, nhà nướ c đã xuấ t hiện mộ t cá ch khá ch quan, nó là sả n phẩ m củ a

mộ t xã hộ i đã phá t triển đến mộ t giai đoạ n nhấ t định. Nhà nướ c“khô ng phả i
là mộ t quyền lự c từ bên ngoà i á p đặ t và o xã hộ i” mà là “mộ t lự c lượ ng nả y
sinh từ xã hộ i”, mộ t lự c lượ ng “tự a hồ đứ ng trên xã hộ i”, có nhiệm vụ là m
dịu bớ t sự xung độ t và giữ cho xung độ t đó nằ m trong vò ng “trậ t tự ”.

1.3. Bả n chấ t nhà nướ c

Xuấ t phá t từ việc nghiên cứ u nguồ n gố c củ a nhà nướ c, chủ nghĩa Má c –

Lênin đi đến kết luậ n “Nhà nướ c là sả n phẩ m và biểu hiện củ a nhữ ng mâ u
thuẫ n giai cấ p khô ng thể điều hoà đượ c”. Nghĩa là , nhà nướ c chỉ sinh ra và
tồ n tạ i trong xã hộ i có giai cấ p và bao giờ cũ ng thể hiện bả n chấ t giai cấ p
sâ u sắ c. Bả n chấ t đó thể hiện trướ c hết ở chỗ nhà nướ c là mộ t bộ má y
cưỡ ng chế đặ c biệt nằ m trong tay củ a giai cấ p cầ m quyền, là cô ng cụ sắ c
bén nhấ t để thự c hiện sự thố ng trị giai cấ p, thiết lậ p và duy trì trậ t tự xã hộ i.

Trong xã hộ i có giai cấ p, sự thố ng trị củ a giai cấ p nà y đố i vớ i giai cấ p khá c

đều thể hiện dướ i ba loạ i quyền lự c là quyền lự c chính trị, quyền lự c kinh tế
và quyền lự c tư tưở ng. Trong đó , quyền lự c kinh tế giữ vai trò quyết định, là
cơ sở để đả m bả o cho sự thố ng trị giai cấ p. Nhưng bả n thâ n quyền lự c kinh
tế khô ng thể duy trì đượ c cá c quan hệ bó c lộ t. Vì vậ y, cầ n phả i có nhà nướ c,
mộ t bộ má y cưỡ ng chế đặ c biệt để củ ng cố quyền lự c củ a giai cấ p thố ng trị
về kinh tế và để đà n á p sự phả n khá ng củ a cá c giai cấ p bị bó c lộ t. Nhờ có
nhà nướ c, giai cấ p thố ng trị về kinh tế trở thà nh giai cấ p thố ng trị về chính
trị. Nó i cá ch khá c, giai cấ p thố ng trị đó trở thà nh chủ thể củ a quyền lự c kinh
tế và quyền lự c chính trị.

Quyền lự c chính trị “là bạ o lự c có tổ chứ c củ a mộ t giai cấ p để trấ n á p giai

cấ p khá c”. Nhà nướ c là mộ t bộ má y bạ o lự c do giai cấ p thố ng trị tổ chứ c ra
để trấ n á p cá c giai cấ p đố i địch. Do đó , nhà nướ c chính là mộ t tổ chứ c đặ c
biệt củ a quyền lự c chính trị. Giai cấ p thố ng trị sử dụ ng nhà nướ c để tổ chứ c
và thự c hiện quyền lự c chính trị củ a giai cấ p mình. Thô ng qua nhà nướ c ý
chí củ a giai cấ p thố ng trị đượ c thể hiện mộ t cá ch tậ p trung thố ng nhấ t và
hợ p phá p hó a thà nh ý chí nhà nướ c. Ý chí nhà nướ c có sứ c mạ nh bắ t buộ c
cá c giai cấ p khá c phả i tuâ n theo mộ t “trậ t tự ” do giai cấ p thố ng trị đặ t ra,
phả i phụ c vụ cho lợ i ích củ a giai cấ p thố ng trị.

Trong cá c xã hộ i bó c lộ t, nền chuyên chính củ a cá c giai cấ p bó c lộ t đều có

đặ c điểm chung là duy trì sự thố ng trị về chính trị, kinh tế và tư tưở ng củ a
thiểu số ngườ i bó c lộ t đố i vớ i đô ng đả o nhâ n dâ n lao độ ng. Cá c nhà nướ c
bó c lộ t đều có chung bả n chấ t là bộ má y để thự c hiện nền chuyên chính củ a
giai cấ p bó c lộ t: Nhà nướ c chủ nô là cô ng cụ chuyên chính củ a giai cấ p chủ
nô , nhà nướ c phong kiến là cô ng cụ chuyên chính củ a giai cấ p địa chủ
phong kiến, nhà nướ c tư sả n là cô ng cụ chuyên chính củ a giai cấ p tư sả n.
Khá c vớ i điều đó , nhà nướ c xã hộ i chủ nghĩa vớ i bả n chấ t chuyên chính vô
sả n, là bộ má y để củ ng cố địa vị thố ng trị và bả o vệ lợ i ích củ a giai cấ p cô ng
nhâ n và nhâ n dâ n lao độ ng chiếm đa số trong xã hộ i, để trấ n á p nhữ ng lự c
lượ ng thố ng trị cũ đã bị lậ t đổ và nhữ ng phầ n tử chố ng đố i cá ch mạ ng.

Tuy nhiên để thự c hiện sự chuyên chính giai cấ p khô ng thể chỉ đơn thuầ n
dự a và o bạ o lự c và cưỡ ng chế mà cò n cầ n đến sự tá c độ ng về tư tưở ng nữ a.
Giai cấ p thố ng trị đã thô ng qua nhà nướ c để xâ y dự ng hệ tư tưở ng củ a giai
cấ p mình thà nh hệ tư tưở ng thố ng trị trong xã hộ i, bắ t cá c giai cấ p khá c
phả i lệ thuộ c mình về mặ t tư tưở ng.

Như vậ y, nhà nướ c là mộ t tổ chứ c đặ c biệt để bả o đả m sự thố ng trị về kinh

tế, để thự c hiện quyền lự c về chính trị và thự c hiện sự tá c độ ng về tư tưở ng
đố i vớ i quầ n chú ng. Ngoà i việc thự c hiện cá c chứ c nă ng trên, nhà nướ c cò n
phả i giả i quyết tấ t cả cá c vấ n đề khá c nả y sinh trong xã hộ i, nghĩa là phả i
thự c hiện chứ c nă ng xã hộ i. Tính giai cấ p là mặ t cơ bả n thể hiện bả n chấ t
củ a nhà nướ c. Tuy nhiên, bên cạ nh đó nhà nướ c cò n thể hiện rõ nét tính xã
hộ i. Dù trong xã hộ i nà o, nhà nướ c cũ ng mộ t mặ t bả o vệ lợ i ích củ a giai cấ p
cầ m quyền, nhưng đồ ng thờ i cũ ng phả i chú ý đến lợ i ích chung củ a toà n xã
hộ i.

Từ nhữ ng kết luậ n trên có thể đi đến định nghĩa sau: Nhà nướ c là mộ t tổ
chứ c đặ c biệt củ a quyền lự c chính trị, mộ t bộ má y chuyên là m nhiệm vụ
cưỡ ng chế và thự c hiện cá c chứ c nă ng quả n lý đặ c biệt nhằ m duy trì trậ t tự
xã hộ i, thự c hiện mụ c đích bả o vệ địa vị củ a giai cấ p thố ng trị trong xã hộ i.

2. Đặ c trưng, kiểu và hình thứ c nhà nướ c

2.1. Đặ c trưng

So vớ i cá c tổ chứ c trong xã hộ i có giai cấ p, nhà nướ c có mộ t số đặ c trưng

sau đâ y:

- Nhà nướ c thiết lậ p quyền lự c cô ng cộ ng đặ c biệt khô ng cò n hoà nhậ p vớ i

dâ n cư nữ a; chủ thể củ a quyền lự c nà y là giai cấ p thố ng trị về kinh tế và
chính trị. Để thự c hiện quyền lự c nà y và để quả n lý xã hộ i, nhà nướ c có mộ t
lớ p ngườ i đặ c biệt chuyên là m nhiệm vụ quả n lý, họ tham gia và o cá c cơ
quan nhà nướ c và hình thà nh nên mộ t bộ má y cưỡ ng chế để duy trì địa vị
củ a giai cấ p thố ng trị, bắ t cá c giai cấ p khá c phả i phụ c tù ng theo ý chí củ a
giai cấ p thố ng trị.

- Nhà nướ c phâ n chia dâ n cư theo lã nh thổ thà nh cá c đơn vị hà nh chính,

khô ng phụ thuộ c và o chính kiến, huyết thố ng, nghề nghiệp hoặ c giớ i tính…
Việc phâ n chia nà y quyết định phạ m vi tá c độ ng củ a nhà nướ c trên quy mô
rộ ng lớ n nhấ t và dẫ n đến việc hình thà nh cá c cơ quan trung ương và địa
phương củ a bộ má y nhà nướ c.
- Nhà nướ c có chủ quyền quố c gia. Chủ quyền quố c gia thể hiện quyền độ c
lậ p tự quyết củ a nhà nướ c về nhữ ng chính sá ch đố i nộ i và đố i ngoạ i khô ng
phụ thuộ c cá c yếu tố bên ngoà i. Chủ quyền quố c gia là thuộ c tính khô ng thể
chia cắ t củ a nhà nướ c.

- Nhà nướ c ban hà nh phá p luậ t và thự c hiện sự quả n lý bắ t buộ c đố i vớ i mọ i

cô ng dâ n. Vớ i tư cá ch là ngườ i đạ i diện chính thứ c củ a toà n xã hộ i, nhà
nướ c là tổ chứ c duy nhấ t có quyền ban hà nh phá p luậ t. Phá p luậ t do nhà
nướ c ban hà nh nên có tính bắ t buộ c chung, mọ i ngườ i đều phả i tô n trọ ng
phá p luậ t.

- Nhà nướ c quy định và thự c hiện việc thu cá c loạ i thuế. Việc thu thuế nhằ m
“nuô i dưỡ ng” bộ má y nhà nướ c bao gồ m mộ t lớ p ngườ i đặ c biệt, tá ch ra
khỏ i xã hộ i để thự c hiện chứ c nă ng quả n lý.

Nhữ ng đặ c điểm nó i trên nó i lên sự khá c nhau giữ a nhà nướ c vớ i cá c tổ

chứ c chính trị xã hộ i khá c, đồ ng thờ i cũ ng phả n á nh vị trí và vai trò củ a nhà
nướ c trong xã hộ i có giai cấ p.

2.2. Kiểu nhà nướ c

Bả n chấ t củ a nhà nướ c trong nhữ ng thờ i kỳ lịch sử khá c nhau là rấ t khá c
nhau. Để phâ n biệt chú ng, khoa họ c lý luậ n chung về nhà nướ c và phá p luậ t
đã đưa ra khá i niệm kiểu nhà nướ c: Kiểu nhà nướ c là tổ ng thể nhữ ng đặ c
điểm cơ bả n, đặ c thù củ a nhà nướ c, thể hiện bả n chấ t giai cấ p và nhữ ng
điều kiện tồ n tạ i và phá t triển củ a nhà nướ c trong mộ t hình thá i kinh tế xã
hộ i nhấ t định.

Trong lịch sử xã hộ i có giai cấ p đã tồ n tạ i bố n hình thá i kinh tế xã hộ i:

Chiếm hữ u nô lệ, phong kiến, tư bả n chủ nghĩa và xã hộ i chủ nghĩa. Phù hợ p
vớ i bố n hình thá i kinh tế xã hộ i đó đã có bố n kiểu nhà nướ c:

- Kiểu nhà nướ c chủ nô .

- Kiểu nhà nướ c phong kiến.

- Kiểu nhà nướ c tư sả n.

- Kiểu nhà nướ c xã hộ i chủ nghĩa.

Cá c kiểu nhà nướ c chủ nô , phong kiến, tư sả n mặ c dù mỗ i kiểu có nhữ ng

đặ c điểm riêng nhưng chú ng đều là nhữ ng kiểu nhà nướ c bó c lộ t đượ c xâ y
dự ng trên cơ sở củ a chế độ tư hữ u về tư liệu sả n xuấ t. Cá c nhà nướ c đó đều
là cô ng cụ để bả o vệ chế độ tư hữ u về tư liệu sả n xuấ t, duy trì sự thố ng trị
củ a giai cấ p bó c lộ t đố i vớ i đô ng đả o quầ n chú ng nhâ n dâ n lao độ ng.

Nhà nướ c xã hộ i chủ nghĩa là kiểu nhà nướ c mớ i có bả n chấ t khá c vớ i cá c

kiểu nhà nướ c bó c lộ t khá c. Nhiệm vụ củ a nhà nướ c xã hộ i chủ nghĩa là thự c
hiện dâ n chủ xã hộ i chủ nghĩa, phá t huy quyền là m chủ củ a nhâ n dâ n, thự c
hiện cô ng bằ ng xã hộ i.

Sự thay thế kiểu nhà nướ c nà y bằ ng mộ t kiểu nhà nướ c mớ i tiến bộ hơn là
mộ t quy luậ t tấ t yếu. Cá ch mạ ng là con đườ ng dẫ n đến sự thay thế đó . Mộ t
kiểu nhà nướ c mớ i xuấ t hiện trong quá trình cá ch mạ ng khi giai cấ p cầ m
quyền cũ bị lậ t đổ và giai cấ p thố ng trị mớ i già nh đượ c chính quyền. Cá c
cuộ c cá ch mạ ng khá c nhau diễn ra trong lịch sử đều tuâ n theo quy luậ t đó :
Nhà nướ c phong kiến thay thế nhà nướ c chủ nô , nhà nướ c tư sả n thay thế
nhà nướ c phong kiến, nhà nướ c xã hộ i chủ nghĩa thay thế nhà nướ c tư sả n.

Nhà nướ c XHCN là mộ t kiểu nhà nướ c tiến bộ nhấ t nhưng cũ ng là kiểu nhà
nướ c cuố i cù ng trong lịch sử . Sau khi hoà n thà nh sứ mệnh lịch sử củ a mình,
nhà nướ c XHCN sẽ tiêu vong và sau đó sẽ khô ng cò n mộ t kiểu nhà nướ c nà o
khá c nữ a.

2.3. Hình thứ c nhà nướ c.

Hình thứ c nhà nướ c là cá ch tổ chứ c quyền lự c nhà nướ c và nhữ ng phương
phá p để thự c hiện quyền lự c nhà nướ c. Hình thứ c nhà nướ c là mộ t khá i
niệm chung đượ c hình thà nh từ ba yếu tố cụ thể: Hình thứ c chính thể, hình
thứ c cấ u trú c nhà nướ c và chế độ chính trị.

- Hình thứ c chính thể: Là cá ch tổ chứ c và trình tự để lậ p ra cá c cơ quan tố i

cao củ a nhà nướ c và xá c lậ p nhữ ng mố i quan hệ cơ bả n củ a cá c cơ quan đó .
Hình thứ c chính thể có hai dạ ng cơ bả n là chính thể quâ n chủ và chính thể
cộ ng hoà .

+ Chính thể quâ n chủ là hình thứ c trong đó quyền lự c tố i cao củ a nhà nướ c
tậ p trung toà n bộ (hay mộ t phầ n) trong tay ngườ i đứ ng đầ u nhà nướ c theo
nguyên tắ c thừ a kế, truyền ngô i. Vua, Hoà ng đế là nguyên thủ quố c gia củ a
cá c nhà nướ c theo chính thể nà y.
Chính thể quâ n chủ đượ c chia thà nh chính thể quâ n chủ tuyệt đố i và chính
thể quâ n chủ hạ n chế. Quâ n chủ tuyệt đố i là hình thứ c chính thể quâ n chủ ,
trong đó nguyên thủ quố c gia (Vua, Hoà ng đế) có quyền lự c vô hạ n.

Trong chính thể quâ n chủ hạ n chế thì quyền lự c tố i cao củ a nhà nướ c đượ c
trao mộ t phầ n cho ngườ i đứ ng đầ u nhà nướ c, cò n mộ t phầ n đượ c trao cho
mộ t cơ quan khá c (như Nghị viện trong nhà nướ c tư sả n hay Hộ i nghị đạ i
diện đẳ ng cấ p trong nhà nướ c phong kiến). Chính thể quâ n chủ hạ n chế
trong cá c nhà nướ c tư sả n gọ i là quâ n chủ lậ p hiến (quâ n chủ đạ i nghị).
Trong cá c nhà nướ c tư sả n theo chính thể quâ n chủ đạ i nghị, quyền lự c củ a
nguyên thủ quố c gia (Vua, Hoà ng đế) bị hạ n chế rấ t nhiều. Nguyên thủ quố c
gia chỉ mang tính chấ t tượ ng trưng, đạ i diện cho truyền thố ng, sự thố ng
nhấ t củ a quố c gia, khô ng có nhiều quyền hà nh. Chính thể quâ n chủ lậ p hiến
theo mô hình đạ i nghị đang tồ n tạ i ở cá c nướ c như Nhậ t Bả n, Thụ y Điển,
Vương quố c Anh…

+ Chính thể cộ ng hoà là hình thứ c chính thể, trong đó quyền lự c tố i cao củ a
nhà nướ c thuộ c về mộ t cơ quan đượ c bầ u ra trong mộ t thờ i gian nhấ t định.
Chính thể cộ ng hoà có hai hình thứ c chính là cộ ng hoà quý tộ c và cộ ng hoà
dâ n chủ .

Cộ ng hò a quý tộ c là hình thứ c chính thể, trong đó cơ quan đạ i diện là do

giớ i quý tộ c bầ u ra. Chính thể nà y tồ n tạ i ở kiểu nhà nướ c chủ nô và nhà
nướ c phong kiến.

Cộ ng hoà dâ n chủ là hình thứ c chính thể, trong đó ngườ i đạ i diện là do nhâ n
dâ n bầ u ra. Chính thể nà y tồ n tạ i ở tấ t cả bố n kiểu nhà nướ c đã có trong lịch
sử . Tuy nhiên, tính chấ t và mứ c độ dâ n chủ là khá c nhau. Chính thể cộ ng
hoà dâ n chủ là hình thứ c tổ chứ c chính quyền nhà nướ c phổ biến nhấ t hiện
nay ở cá c nhà nướ c tư sả n. Chính thể cộ ng hò a tư sả n có hai biến dạ ng:
Cộ ng hoà đạ i nghị và Cộ ng hoà tổ ng thố ng

Trong chính thể cộ ng hoà đạ i nghị, thì nghị viện là trung tâ m. Vai trò thự c
thi quyền lự c củ a Nghị viện trong nhà nướ c là rấ t lớ n. Nguyên thủ quố c gia
(Tổ ng thố ng) do nghị viện bầ u ra, chịu trá ch nhiệm trướ c nghị viện. Chính
phủ do cá c đả ng chính trị chiếm đa số ghế trong nghị viện thà nh lậ p và chịu
trá ch nhiệm trướ c nghị viện, nghị viện có thể bỏ phiếu khô ng tín nhiệm
Chính phủ . Do đó , nghị viện có khả nă ng thự c tế kiểm tra cá c hoạ t độ ng củ a
Chính phủ cò n Thủ tướ ng hầ u như khô ng trự c tiếp tham gia giả i quyết cá c
cô ng việc củ a đấ t nướ c. Hiện nay nhữ ng nướ c có chính thể cộ ng hoà đạ i
nghị như: CHLB Đứ c, CH Á o, CH Italia…

Trong chính thể Cộ ng hoà tổ ng thố ng, nguyên thủ quố c gia (Tổ ng thố ng) có
vị trí rấ t quan trọ ng. Tổ ng thố ng do nhâ n dâ n bầ u ra. Tổ ng thố ng vừ a là
nguyên thủ quố c gia vừ a là ngườ i đứ ng đầ u Chính phủ . Chính phủ khô ng
phả i do nghị viện thà nh lậ p. Cá c thà nh viên củ a Chính phủ do Tổ ng thố ng
bổ nhiệm, chịu trá ch nhiệm trướ c Tổ ng thố ng. Tổ ng thố ng và cá c Bộ trưở ng
có toà n quyền trong lĩnh vự c hà nh phá p, Nghị viện có quyền lậ p phá p; Nghị
viện khô ng có quyền lậ t đổ chính phủ . Tổ ng thố ng khô ng có quyền giả i tá n
nghị viện. Cá c nướ c tổ chứ c theo chính thể cộ ng hoà tổ ng thố ng như: Hợ p
chủ ng quố c Hoa Kỳ, Cá c nướ c Mỹ La Tinh…

Ngoà i chính thể cộ ng hoà đạ i nghị và cộ ng hoà Tổ ng thố ng, hiện nay cò n tồ n
tạ i mộ t hình thứ c cộ ng hoà “lưỡ ng tính”, nó vừ a mang tính chấ t cộ ng hoà
đạ i nghị vừ a mang tính chấ t cộ ng hoà tổ ng thố ng.

Cộ ng hoà “lưỡ ng tính” có nhữ ng đặ c điểm sau:

 Nghị viện do nhâ n dâ n bầ u ra;

 Tổ ng thố ng do nhâ n bâ n bầ u ra có quyền hạ n rấ t lớ n kể cả quyền giả i

tá n nghị viện, quyền thà nh lậ p chính phủ , giả i quyết cô ng việc quố c gia.
Tổ ng thố ng là trung tâ m củ a bộ má y quyền lự c;

 Chính phủ có Thủ tướ ng đứ ng đầ u, đặ t dướ i sự lã nh đạ o trự c tiếp củ a

Tổ ng thố ng, chịu trá ch nhiệm trướ c nghị viện và tổ ng thố ng. Điển hình cho
chính thể nà y là CH Phá p và mộ t số nướ c Châ u  u.

Chính thể cộ ng hò a cũ ng tồ n tạ i ở cá c nướ c XHCN vớ i nhữ ng tên gọ i khá c

nhau (Việt Nam, Trung Quố c…)

- Hình thứ c cấ u trú c nhà nướ c

Đâ y là sự cấ u tạ o nhà nướ c thà nh cá c đơn vị hà nh chính lã nh thổ và xá c lậ p

nhữ ng mố i quan hệ qua lạ i giữ a cá c cơ quan nhà nướ c, giữ a trung ương vớ i
địa phương.

Có hai hình thứ c cấ u trú c nhà nướ c chủ yếu là hình thứ c nhà nướ c đơn nhấ t
và hình thứ c nhà nướ c liên bang.
Nhà nướ c đơn nhấ t là nhà nướ c có chủ quyền chung, có hệ thố ng cơ quan
quyền lự c và quả n lý thố ng nhấ t từ trung ương đến địa phương và có cá c
đơn vị hà nh chính bao gồ m tỉnh (thà nh phố ), huyện (quậ n), xã (phườ ng). Ví
dụ : Việt Nam, Là o, Phá p, Ba Lan …là nhữ ng nướ c đơn nhấ t.

Nhà nướ c liên bang là nhà nướ c có từ hai hay nhiều nướ c thà nh viên hợ p
lạ i. Nhà nướ c liên bang có hai hệ thố ng cơ quan quyền lự c và quả n lý; mộ t
hệ thố ng chung cho toà n liên bang và mộ t hệ thố ng trong mỗ i nướ c thà nh
viên; có chủ quyền quố c gia chung củ a nhà nướ c liên bang và đồ ng thờ i mỗ i
nướ c thà nh viên cũ ng có chủ quyền riêng. Ví dụ : Mỹ, Đứ c, Ấ n Độ , Malaixia…
là cá c nướ c liên bang.

- Chế độ chính trị

Chế độ chính trị là tổ ng thể cá c phương phá p, thủ đoạ n mà cá c cơ quan nhà
nướ c sử dụ ng để thự c hiện quyền lự c nhà nướ c

Trong lịch sử , từ khi nhà nướ c xuấ t hiện cho đến nay, cá c giai cấ p thố ng trị
đã sử dụ ng nhiều phương phá p và thủ đoạ n để thự c hiện quyền lự c nhà
nướ c. Nhữ ng phương phá p và thủ đoạ n đó trướ c hết xuấ t phá t từ bả n chấ t
củ a nhà nướ c đồ ng thờ i phụ thuộ c và o nhiều yếu tố củ a mỗ i giai đoạ n trong
mỗ i nướ c cụ thể. Vì vậ y, có rấ t nhiều phương phá p và thủ đoạ n khá c nhau
nhưng tự u chung chú ng đượ c phâ n thà nh hai loạ i chính là : Phương phá p
dâ n chủ và phương phá p phả n dâ n chủ .

Nhữ ng phương phá p dâ n chủ cũ ng có nhiều loạ i, thể hiện dướ i nhiều hình
thứ c khá c nhau như nhữ ng phương phá p dâ n chủ thự c sự và dâ n chủ giả
hiệu, dâ n chủ rộ ng rã i và dâ n chủ hạ n chế, dâ n chủ trự c tiếp và dâ n chủ giá n
tiếp…Chế độ dâ n chủ xã hộ i chủ nghĩa đượ c đặ c trưng bằ ng việc sử dụ ng
cá c hình thứ c dâ n chủ thự c sự , rộ ng rã i vớ i chế độ dâ n chủ tư sả n đặ c trưng
bằ ng cá c phương phá p dâ n chủ hạ n chế và hình thứ c.

Cá c phương phá p phả n dâ n chủ thể hiện tính chấ t độ c tà i cũ ng có nhiều

loạ i, đá ng chú ý nhấ t là khi nhữ ng phương phá p nà y khi phá t triển đến mứ c
độ cao trở thà nh nhữ ng phương phá p tà n bạ o, quâ n phiệt và phá t xít.

Hình thứ c chính thể, hình thứ c cấ u trú c nhà nướ c luô n có liên quan mậ t
thiết vớ i chế độ chính trị. Ba yếu tố nà y có tá c độ ng qua lạ i lẫ n nhau tạ o
thà nh khá i niệm hình thứ c nhà nướ c, phả n á nh bả n chấ t và nộ i dung củ a
nhà nướ c.
3. Chứ c nă ng củ a nhà nướ c, bộ má y nhà nướ c.

3.1. Chứ c nă ng

Chứ c nă ng củ a nhà nướ c là nhữ ng phương diện hoạ t độ ng chủ yếu củ a nhà
nướ c nhằ m để thự c hiện nhữ ng nhiệm vụ đặ t ra trướ c nhà nướ c. Chứ c nă ng
củ a nhà nướ c đượ c xá c định xuấ t phá t từ bả n chấ t củ a nhà nướ c, do cơ sở
kinh tế và cơ cấ u giai cấ p củ a xã hộ i quyết định. Ví dụ , cá c nhà nướ c bó c lộ t
đượ c xâ y dự ng trên cơ sở củ a chế độ tư hữ u về tư liệu sả n xuấ t và bó c lộ t
nhâ n dâ n lao độ ng cho nên chú ng có nhữ ng chứ c nă ng cơ bả n như bả o vệ
chế độ tư hữ u về tư liệu sả n xuấ t, đà n á p sự phả n khá ng và phong trà o cá ch
mạ ng củ a nhâ n dâ n lao độ ng, tiến hà nh chiến tranh xâ m lượ c, nô dịch cá c
dâ n tộ c khá c…Nhà nướ c xã hộ i chủ nghĩa có cơ sở kinh tế là chế độ sở hữ u
xã hộ i chủ nghĩa, là cô ng cụ để bả o vệ lợ i ích củ a đô ng đả o quầ n chú ng lao
độ ng, vì vậ y chứ c nă ng củ a nhà nướ c xã hộ i chủ nghĩa khá c vớ i chứ c nă ng
củ a nhà nướ c bó c lộ t cả về nộ i dung và phương phá p tổ chứ c thự c hiện

Că n cứ và o phạ m vi hoạ t độ ng củ a nhà nướ c, cá c chứ c nă ng đượ c chia

thà nh chứ c nă ng đố i nộ i và đố i ngoạ i.

- Chứ c nă ng đố i nộ i: Là nhữ ng mặ t hoạ t độ ng chủ yếu củ a nhà nướ c

trong nộ i bộ đấ t nướ c. Ví dụ : Đả m bả o trậ t tự xã hộ i, trấ n á p nhữ ng phầ n tử
chố ng đố i chế độ , bả o vệ chế độ kinh tế…

- Chứ c nă ng đố i ngoạ i: Thể hiện vai trò củ a nhà nướ c trong quan hệ vớ i
cá c nhà nướ c và dâ n tộ c khá c. Ví dụ : Phò ng thủ đấ t nướ c, chố ng sự xâ m
lượ c từ bên ngoà i, thiết lậ p cá c mố i quan hệ bang giao vớ i cá c quố c gia
khá c…

Để thự c hiện chứ c nă ng đố i nộ i và đố i ngoạ i, nhà nướ c sử dụ ng nhiều hình

thứ c và phương phá p hoạ t độ ng khá c nhau, trong đó có 3 hình thứ c hoạ t
độ ng chính là :

 Xâ y dự ng phá p luậ t

 Tổ chứ c và thự c hiện phá p luậ t

 Bả o vệ phá p luậ t
Mỗ i kiểu nhà nướ c có bả n chấ t riêng nên chứ c nă ng củ a cá c nhà nướ c thuộ c
mỗ i kiểu nhà nướ c cũ ng khá c nhau và việc tổ chứ c bộ má y để thự c hiện cá c
chứ c nă ng đó cũ ng có nhữ ng đặ c điểm riêng.

3.2. Bộ má y củ a nhà nướ c

Bộ má y nhà nướ c là hệ thố ng cá c cơ quan từ Trung ương đến địa phương,

bao gồ m nhiều loạ i cơ quan như cơ quan lậ p phá p, hà nh phá p và tư phá p…
Toà n bộ hoạ t độ ng củ a bộ má y nhằ m thự c hiện cá c chứ c nă ng củ a nhà
nướ c, phụ c vụ lợ i ích củ a giai cấ p thố ng trị.

Bộ má y nhà nướ c bao gồ m nhiều cơ quan, mỗ i cơ quan có nhữ ng chứ c

nă ng, nhiệm vụ riêng phù hợ p vớ i phạ m vi quyền hạ n đượ c giao. Mỗ i kiểu
nhà nướ c có bả n chấ t riêng nên chứ c nă ng củ a cá c nhà nướ c thuộ c mỗ i kiểu
nhà nướ c cũ ng khá c nhau và việc tổ chứ c bộ má y để thự c hiện cá c chứ c
nă ng đó cũ ng có nhữ ng đặ c điểm riêng.