Projekt Uczę historii i teraźniejszości jest współfinansowany

ze środków Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności

w ramach programu Szkoła ucząca się.

V.09 TWÓRCA CZY NISZCZYCIEL? MICHAIŁ GORBACZOW I JEGO PIERESTROJKA

V.09.1 Informacja dla nauczyciela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

V.09.2 Przebieg zajęć. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
V.09.3 Materiały do zadań poprzedzających lekcję. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
V.09.4 Zadania dodatkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
V.09.5 Materiały pomocnicze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
V.09.6 Teksty zachęcające do debaty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

KODY QR DO MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH

Kod QR nr 0a Kod QR nr 0b
Materiał pomocniczy Materiały do zadań poprzedzających
lekcję i zadania dodatkowe

Kod QR nr 0c Kod QR nr 1
Teksty zachęcające do debaty YouTube: Pizza Hut Gorbachev TV Spot
Commercial

Kod QR nr 2
Ilji Riepin, Burłacy na Wołdze, 1872-1873

PIERESTROJKA V.09 1 / 21
 ZESZYT PRZYCZYNY I SKUTKI JESIENI LUDÓW

V.09 TWÓRCA CZY NISZCZYCIEL? MICHAIŁ GORBACZOW I JEGO PIERESTROJKA

V.09.1 INFORMACJA DLA NAUCZYCIELA

Zagadnienie szczegółowe V.09

Temat
Czas realizacji
Czego się dowiem?
Dlaczego się tego uczę?
Metody pracy
Wyposażenie / materiały
Działania poprzedzające lekcję
Twórca czy niszczyciel? Michaił Gorbaczow i jego pierestrojka.
H 45 min lub 90 min.
• poznam pojęcie „pieriestrojka” i inne z nim związane oraz kalenda-
rium wydarzeń schyłku ZSRR,
• nauczę się debatować oraz analizować badania opinii społecznej
i teksty publicystyczne.
• aby zrozumieć rolę jednostki w historii, a także przemiany i reformy
polityczne, które doprowadziły do niespodziewanych skutków.
• rozmowa nauczająca • analiza tekstów i filmów • debata oksfordzka
• kserokopie materiałów • dostęp do internetu • smartfony uczniów
z dostępem do sieci • rzutnik multimedialny.
Materiał do zadań poprzedzających lekcję → S Kod QR nr 0b.

Kod QR nr 0b

PIERESTROJKA V.09 2 / 21
V.09.2 PRZEBIEG ZAJĘĆ
Temat przewidziany na 1 lub 2 jednostki lekcyjne.
WSTĘP [H 10 min]
1. Porozmawiaj z młodzieżą na temat ich wrażeń
po zapoznaniu się z materiałami źródłowymi do
zadań poprzedzających lekcję → S Kod QR nr 0b.
Przeprowadź analizę odpowiedzi uczniów.
[H 10 min]
Uwaga: Zajęcia można przeprowadzić na jednej
lekcji. Wypowiedzi mówców podczas debaty war-
to wtedy ograniczyć do 2 minut. W przypadku grup
ROZWINIĘCIE [H 30 min]
2. Wyjaśnij uczniom zasady debaty oksfordzkiej.
Możesz skorzystać z poradników (zob. ramka
na kolejnej stronie).
3. Podziel losowo klasę na 2 drużyny, jedna będzie
stroną propozycji, druga opozycji. Napisz na
tablicy wybraną przez siebie (lub wylosowaną)
tezę debaty.
Proponowane tezy debaty:
• Dzięki Michaiłowi Gorbaczowowi doszło do po-
kojowego zakończenia zimnej wojny i upadku
komunizmu w Europie.
• Michaił Gorbaczow zrobił więcej dobrego dla
świata niż dla swojego kraju.
• Próby reform doprowadzają zwykle do upadku
systemów niedemokratycznych.
• „To nie wielcy mężowie stanu wpłynęli na bieg hi-
storii, lecz to historia porwała ich ze sobą” (Michaił
Gorbaczow w rocznicę upadku muru berlińskiego).
• „Ludzie tworzą historię, ale nie znają historii,
którą tworzą” (Karol Marks).
Przedstawienie zasad przebiegu debaty [H 10 min]
4. Poproś uczniów, aby zapoznali się z fragmenta-
mi artykułów i opinii [patrz materiał pomocni-
czy → S Kod QR nr 0a] oraz opracowali na ich
podstawie argumenty dla mówców. Trudne po-
jęcia wyjaśnione zostały w słowniczku. Najle-
zaawansowanych można na pierwszej lekcji pra-
cować nad tekstami, a także nad zadaniami dodat-
kowymi (rysunki satyryczne oraz mapa empatii).
Natomiast na drugiej lekcji można przygotować
w grupach argumenty i przeprowadzić debatę.
Zwróć uwagę uczniów na długość wypowiedzi (nie
powinna ona trwać dłużej niż 4 minuty) oraz przed-
staw propozycje tez do debaty.
piej, żeby drużyny przygotowały się do debaty
w osobnych pomieszczeniach. Następnie poleć
uczniom z obu grup, aby wybrali po 4 mówców.
Przypomnij, że mówcy wypowiadają się na prze-
mian, rozpoczynają ci z drużyny propozycji, i za
zgodą marszałka mogą zadawać sobie pytania.
Pierwszy mówca przedstawia drużynę oraz oraz
wyjaśnia tezę (powinien przedstawić strategię
drużyny, linię obrony, zdefiniować rozumienie
tezy i kluczowych pojęć), drugi prezentuje argu-
menty, trzeci odnosi się do argumentów strony
przeciwnej, co może też uczynić czwarty mów-
ca, który dokonuje podsumowania. Pamiętaj, by
przygotować wcześniej salę (ustawić mównicę
i stoły dla drużyn), wyjaśnij też zasady punk-
tacji. Werdykt może wydać komisja ekspertów,
nauczyciel lub publiczność.
Warto nagrodzić nie tylko
zwycięską drużynę, ale też
wybrać mówcę debaty.
Przebieg debaty [H 20 min]
Kod QR nr 0a
5. Przeprowadź debatę. Pamię-
taj, by w podsumowaniu wy-
jaśnić werdykt i umożliwić
uczestnikom, żeby podzielili
się swoimi refleksjami i uwa-
gami.
Kod QR nr 0b
PIERESTROJKA V.09 3 / 21
ZAKOŃCZENIE [H 5 min]

6. Zajęcia możesz zakończyć refleksją nad rolą

jednostki i znaczeniem nieprzewidywalności
(tzw. efekt czarnego łabędzia) w historii. Mate-
riał pomocniczy – → S Kod QR nr 0a.

• Jak przygotować debatę? Materiał COE i ECS

f https://solidarna.ceo.org.pl/sites/solidarna.ceo.org.pl/files/pliki/Scenariusze%20i%20%C4%87wiczenia/Scenariusze%20
i%20%C4%87wiczenia%20-%20%C5%9Bcie%C5%BCka%20spo%C5%82eczna/material_pomocniczy_dla_nauczyciela_nr_1_re-
toryka_0.pdf [dostęp: 02.02.2023]

• Zasady Debaty Oksfordzkiej. Regulamin Akademickich Mistrzostw Polski Debat Oksfordzkich

f https://ampdo.pl/wp-content/uploads/2017/08/AMPDO_Zasady-Debaty.pdf [dostęp: 02.02.2023]

• Karolina Starnawska, Co to jest debata oksfordzka i dlaczego warto poznać jej formułę?
f https://portal.librus.pl/szkola/artykuly/co-to-jest-debata-oksfordzka-i-dlaczego-warto-poznac-jej-formule
[dostęp: 02.02.2023]

• O innych metodach dyskutowania dowiesz się z podręcznika KOSS

(Kształcenie obywatelskie w szkole samorządowej), Dyskusje i debaty, CEO
f https://solidarna.ceo.org.pl/sites/solidarna.ceo.org.pl/files/pliki/Scenariusze%20i%20%C4%87wi-
czenia/Scenariusze%20i%20%C4%87wiczenia%20-%20%C5%9Bcie%C5%BCka%20spo%C5%82eczna/
material_pomocniczy_dla_nauczyciela_nr_2_typy_debat_0.pdf [dostęp: 02.02.2023]

Kod QR nr 0a

PIERESTROJKA V.09 4 / 21
V.09.3 MATERIAŁY DO ZADAŃ POPRZEDZAJĄCYCH LEKCJĘ

ŹRÓDŁO 1

Pizza Hut Gorbachev TV Spot Commercial [tłum. reklama telewizyjna Pizza Hut z udziałem Michaiła Gor-
baczowa] – → S Kod QR nr 1 f https://www.youtube.com/watch?v=fgm14D1jHUw

ŹRÓDŁO 2

Pew Research Center, Wybrane badania opinii publicznej.

Odsetek respondentów, którzy uważają, że rozpad ZSRR był wydarzeniem negatywnym dla ich kraju
Badanie przeprowadzone w latach 2015–2016
Razem Wiek 18 – 34 lat Wiek 35 + Różnica
Rosja 69 50 78 -28

Gruzja 42 23 51 -28

Białoruś 54 34 60 -26

Ukraina 34 20 40 -20

Litwa 23 14 27 -13

Mołdawia 70 62 75 -13

Łotwa 30 22 33 -11

Armenia 79 74 82 -8

Estonia 15 13 15 -2

100 % 100 % 100 % 100 %

Tłumaczenie własne na podstawie: f https://www.pewresearch.org/religion/2017/05/10/views-on-role-of-russia-in-the-region-

-and-t he-soviet-union/ [dostęp: 02.02.2023]

Kod QR nr 1.

PIERESTROJKA V.09 5 / 21
ŹRÓDŁO 2

Odsetek respondentów, którzy uważają, że Józef Stalin i Michaił Gorbaczow odegrali bardzo/raczej pozytywną
rolę w historii
Badanie przeprowadzone w latach 2015–2016
Józef Stalin Michaił Gorbaczow Różnica
Gruzja 57 18 +39

Rosja 58 22 +36

Armenia 38 13 +25

Mołdawia 36 24 +12

Serbia 25 20 +5

Bułgaria 33 32 +1

Ukraina 16 22 -6

Bośnia 14 22 -8

Grecja 16 25 -9

Białoruś 26 36 -10

Rumunia 29 47 -19

Łotwa 11 39 -28

Chorwacja 7 49 -39

Litwa 8 48 -40

Czechy 11 53 -42

Polska 6 51 -45

Węgry 9 54 -45

Estonia 9 65 -47

100 % 100 % 50 %

Tłumaczenie własne na podstawie: f https://assets.pewresearch.org/wp-content/uploads/sites/11/2017/05/15120322/POL-O-

verview-FOR-WEB.pdf [dostęp: 02.02.2023]

PIERESTROJKA V.09 6 / 21
ZADANIE 1

Na podstawie źródeł 1. i 2. oraz kalendarium w materiale pomocniczym → S Kod QR nr 0a, odpowiedz na

pytania umieszczone w tabeli poniżej.

A Czy w reklamie pojawiają się elementy stereotypowo kojarzone z Rosją? Jeśli tak, jakie?

B Wyjaśnij, na czym polega polaryzacja społeczeństwa rosyjskiego w kwestii oceny Michaiła Gorbaczowa,
podając argumenty obu stron.

C Co, twoim zdaniem, mogło mieć wpływ na oceny Rosjan w reklamie? Odnieś się do badań opinii.

Kod QR nr 0a

PIERESTROJKA V.09 7 / 21
D Jak myślisz, dlaczego amerykańska firma Pizza Hut zaproponowała właśnie Michaiłowi Gorbaczowowi
udział w reklamie?

E Dlaczego, twoim zdaniem, rosyjskojęzyczna reklama, którą nakręcono w Rosji, nie była tam emitowana?

F Dlaczego Pizza Hut wycofała się z Rosji w 2022 roku?

G Co łączy kraje, w których stosunek do Józefa Stalina jest w większości bardziej pozytywny niż do Michaiła
Gorbaczowa? Skąd mogą wynikać pozytywne opinie o Stalinie w Gruzji?

PIERESTROJKA V.09 8 / 21
H Wymień trzy kraje, w których przeważają zdecydowanie pozytywne opinie o Michaile Gorbaczowie nad
opiniami o Józefie Stalinie. Co może być ich powodem?

I Wymień dwa państwa, w których różnica w poglądach w sprawie rozpadu ZSRR jest między pokoleniami
największa. Z czego to może Twoim zdaniem wynikać?

J Wyjaśnij różnice w poglądach ludzi starszych i młodszych z państw bałtyckich w sprawie rozpadu ZSRR.
Z czego one mogą wynikać? Swoją wypowiedź uzasadnij odwołując się do historii tych państw.

PIERESTROJKA V.09 9 / 21
V.09.4 ZADANIA DODATKOWE

Na podstawie źródeł odpowiedz na pytania zamieszczone pod każdym z nich.

ZADANIE 2

Źródło 1
Rysunek satyryczny. Fritz Alfred Behrendt, Vorwärts-Genossen! [tłum. naprzód towarzysze], 1985

1 2
Źródło f https://www.cvce.eu/en/
3 4 obj/cartoon_by_behrendt_on_gorba-
chev_s_reforms_in_the_soviet_union_
1985-en-cfd6269f-9d88-4c4a-93bc-
-95397a308ff3.html [dostęp: 02.02.2023]

1. Zidentyfikuj postacie oznaczone numerami 1, 2, 3, 4. Podaj ich imiona i nazwiska.

2. Jakie jest główne przesłanie rysunku? Wyjaśnij znaczenie poszczególnych elementów graficznych.

PIERESTROJKA V.09 10 / 21
ZADANIE 3

Źródło 2
Rysunek satyryczny. Fritz Alfred Behrendt, Gorbatschows Aufgabe [tłum. misja Gorbaczowa], 1986
TŁUMACZENIE NAPISÓW:

Traditie (niderlandzki)
– tradycja

CCCP (ros.)
A – ZSRR, skrót nazwy: Związek Socjalistycz-
nych Republik Radzieckich
E

C
B D

Źródło f https://www.cvce.eu/en/obj/
cartoon_by_behrendt_on_the_bur-
den_of_heritage_in_the_soviet_union_
1986-en-95d1d2d5-11a9-4c0b-ae91-f-
27d521e7740.html [dostęp: 02.02.2023]

1. Rozpoznaj postaci na rysunku i wyjaśnij, czego są symbolicznym obrazem. Kluczem do interpretacji

będą elementy graficzne. Przykład: postać A – car Iwan IV Groźny symbolizuje despotyczną władzę .

2. Jak autor ocenia szanse powodzenia planu Michaiła Gorbaczowa? W odpowiedzi odwołaj się do słynne-
go obrazu Iwana Riepina Burłacy na Wołdze. → S Kod QR nr 2

Kod QR nr 2

PIERESTROJKA V.09 11 / 21
ZADANIE 4

Źródło 3.
Rysunek satyryczny. Michael Cummings, Glasnost [tłum. jawność] 1988
TŁUMACZENIE NAPISÓW:

GLASNOST – jawność
DEMOCRACY – demokracja
FREEDOM – wolność

If she’s like this as a baby, what will she be

like when she’s grown up? – Jeśli jest taka,
jako dziecko, jaka będzie, kiedy dorośnie?

f https://www.cvce.eu/en/obj/carto-
on_by_cummings_on_glasnost_24_au-
gust_1988-en-1fb4c805-0b4a-46e5-ae-
86-758692ff7cd4.html
[dostęp: 02.02.2023]

1. Wyjaśnij, jakie problemy może sprawiać Gorbaczowowi jego „dziecko”, czyli polityka „jawności”. Zwróć
uwagę na charakter państwa radzieckiego.

2. Przed jakimi konsekwencjami polityki „jawności” w przyszłości przestrzega autor rysunku? Jakie kon-
sekwencje poniósł Gorbaczow, a jakie poniosły Rosja i inne kraje bloku wschodniego?

PIERESTROJKA V.09 12 / 21
GORBACZOW. MAPA EMPATII

Zapoznaj się z kalendarium życia Michaiła Gor-
baczowa oraz z opiniami na jego temat. Materiał
pomocniczy → S Kod QR nr 0a. Następnie opracuj
mapę empatii, aby lepiej zrozumieć, co mógł Gor-
baczow myśleć, czuć, mówić i słyszeć w chwili ob-
jęcia władzy w 1985 roku.
Uwaga: Mapę empatii można wykonać w grupach,
w ramach przygotowań do debaty, albo przed czę-
ścią lekcji, na której podsumowujemy refleksje nad
rolą jednostki w historii.

co mówi i robi?

co widzi w kraju? co słyszy w kraju?

co widzi za granicą? co słyszy za granicą?

co myśli i czuje?
bolączki i frustracje korzyści i motywacje

Źródło fotografii f https://pl.wikipedia.org/wiki/Michaił_Gorbaczow#/media/ [dostęp: 06.03.2023]

Kod QR nr 0a

PIERESTROJKA V.09 13 / 21
V.09.5 MATERIAŁY POMOCNICZE
KALENDARIUM ŻYCIA I DZIAŁALNOŚCI MICHAIŁA GORBACZOWA
2 marca 1931 – Michaił Gorbaczow przychodzi na
świat we wsi Priwolnoje na Kaukazie. Stalin prze-
prowadza właśnie pełną kolektywizację i szykuje
prześladowania na niespotykaną skalę (tzw. wiel-
ki terror)
1952 – Gorbaczow wstępuje do Komunistycznej Par-
tii Związku Radzieckiego (KPZR). Po śmierci Sta-
lina (1953 r.) staje się zwolennikiem reform (tzw.
odwilż, destalinizacja)
od 1962 – zarządza stawropolskimi kołchozami
i stopniowo awansuje w partyjnej hierarchii 1970
– dzięki poparciu Jurija Andropowa, szefa KGB,
zostaje członkiem Komitetu
Centralnego KPZR; specjalizuje się w sprawach rol-
nictwa
1980 – zostaje najmłodszym członkiem Biura Poli-
tycznego Komitetu Centralnego (KC) KPZR, grupy,
która faktycznie kieruje krajem wobec postępu-
jącego zniedołężnienia jego przywódcy, Leonida
Breżniewa
1985 – KC KPZR wybiera Gorbaczowa na swego
Sekretarza Generalnego, czyli faktycznego przy-
wódcę kraju. Gorbaczow ma wtedy 54 lata i mło-
dy wiek odróżnia go od poprzedników (Jurija
Andropowa, Konstantina Czernienko), którzy
rozpoczynali swoje rządy, będąc w zaawansowa-
nym wieku i umierali po niespełna dwóch latach
– w polityce zagranicznej Gorbaczow ociepla
stosunki z Zachodem, podpisuje układy roz-
brojeniowe z USA, wycofuje wojska radzieckie
z Afganistanu, a wreszcie zgadza się na Okrą-
gły Stół w Polsce, a nawet na zjednoczenie Nie-
miec i powołanie niekomunistycznych rządów
w krajach Układu Warszawskiego
– w polityce wewnętrznej – wzywa do przyspie-
szenia reform (uskorienija), przebudowy gospo-
darczej (pieriestrojki), ograniczania cenzury
(głasnosti), walki z alkoholizmem i stopniowej
demokratyzacji. Licząc na przełamanie oporu
konserwatywnych komunistów, zostaje pierw-
szym (i ostatnim) prezydentem ZSRR i likwidu-
je system rządów jednopartyjnych (monopar-
tyjnych)
1987 – zamieszki ormiańsko-azerskie w Górskim
Karabachu, początek konfliktów na tle narodowo-
ściowym w schyłkowym okresie istnienia ZSRR
1990 – Michaił Gorbaczow otrzymuje Pokojową Na-
grodę Nobla
styczeń 1990 – Gorbaczow przyjeżdża do Wilna li-
cząc na osłabienie tendencji separatystycznych
(niepodległościowych) Litwinów. Mimo to 11 marca
1990 r. Litwa ogłasza deklarację niepodległości od
ZSRR. Podjęte przez Gorbaczowa próby negocja-
cji, szantażu ekonomicznego, a nawet interwencji
zbrojnej (atak na wieżę telewizyjną w Wilnie), nie
zmieniają postanowienia Litwinów. Kolejne pań-
stwa na świecie ogłaszają uznanie niepodległości
Litwy, a zbrojnych interwencji wymaga także sy-
tuacja na Zakaukaziu
sierpień 1991 – pucz moskiewski, czyli zamach sta-
nu. Obawiając się rozpadu ZSRR i odsunięcia od
władzy, grupa przeciwników reform na czele z wi-
ceprezydentem Giennadijem Janajewem więzi
przebywającego na wakacjach Michaiła Gorbaczo-
wa. Ogłoszenie stanu wyjątkowego; wojsko i służ-
by specjalne podejmują próbę przejęcia kluczo-
wych budynków w Moskwie i w Wilnie. Sprzeciw
Borysa Jelcyna, niedawno wybranego prezydenta
Rosji wobec dotychczasowej polityki rządu. Stając
na czele obrońców parlamentu, został liderem de-
mokratów, tym bardziej, że na jego stronę przeszła
część wojska. Kilkudniowy pucz nie odebrał wła-
dzy Gorbaczowowi, ale ostatecznie pogrzebał jego
autorytet w kraju
8 grudnia 1991 – prezydenci Rosji, Białorusi i Ukra-
iny ogłaszają utworzenie Wspólnoty Niepodległych
Państw (tzw. porozumienie białowieskie). Gorba-
PIERESTROJKA V.09 14 / 21
 czow uznaje to porozumienie za nielegalne, ale
w obliczu ogłaszania niepodległości przez kolejne
republiki, 25 grudnia 1991 roku podaje się do dymi-
sji. Następnego dnia formalne rozwiązano ZSRR
1996 – Gorbaczow kandyduje na prezydenta Rosji,
ale uzyskuje tylko 0,51 proc. głosów. Wybory wy-
grywa po raz kolejny Borys Jelcyn, ale schorowany
31 grudnia 1999 zrzeka się funkcji. Pełniącym obo-
wiązki prezydenta zostaje premier Władimir Putin
kwiecień 2005 – prezydent Rosji Władimir Putin
oświadcza w orędziu o stanie państwa: „Rozpad
SŁOWNICZEK
1 polaryzacja – tu: proces postępującego zróżnico-
wania poglądów społecznych
2 efekt czarnego łabędzia – zjawisko bądź zdarzenie
rzadkie, nieoczekiwane, którego nikt nie jest w sta-
nie przewidzieć, mające negatywne konsekwencje
3 towarzysz – tu: członek partii socjalistycznej lub
komunistycznej; określenie używane w XX w.
4 blok wschodni (blok sowiecki, blok komuni-
styczny, tzw. Drugi Świat) – potoczne określenie
grupy państw Europy Środkowej i Wschodniej,
a także krajów Azji Wschodniej i Azji Południowo-
-Wschodniej pod dominacją ZSRR w okresie zimnej
wojny (1947–1991)
5 sowiecka biurokracja (nomenklatura) – system
zarządzania państwem przez urzędników partyj-
nych w imieniu klasy robotniczej
6 państwo mafijne – państwo zorganizowane na
wzór mafii, zarządzane przez grupę mocno popie-
rających się i skorumpowanych ludzi, w którym
obowiązują fasadowe (oficjalne) procedury demo-
kratyczne i prawne
7 otwarte społeczeństwo – społeczeństwo zdolne
do demokratycznej debaty i zmiany władzy, w od-
różnieniu od społeczeństwa zamkniętego (np. tota-
litarnego)
ZSRR był nie tylko największą katastrofą geopoli-
tyczną XX wieku, ale również prawdziwym drama-
tem dla Rosjan”. Putin nie krytykuje jednak same-
go Gorbaczowa
2014 – Michaił Gorbaczow popiera aneksję Krymu
przez Rosję, mówiąc: „Wiecie dobrze, ile razy kry-
tykowałem Putina w sprawach dotyczących swo-
bód demokratycznych. Ale nie mogę krytykować
go za kwestię ukraińską”
30 sierpnia 2022 – Michaił Gorbaczow umiera
w Moskwie w wieku 91 lat.
8 Tiananmen – plac w Pekinie, gdzie 4 czerwca
1989 roku czołgi dokonały masakry kilku tysięcy
chińskich studentów, walczących o demokrację
9 obrady Okrągłego Stołu – negocjacje między
przedstawicielami władz PRL-u, przedstawicielami
opozycji z obozu solidarnościowego oraz władz ko-
ścielnych w 1989 roku, zakończone porozumieniem,
które doprowadziło do stopniowej zmiany ustroju
w Polsce z komunistycznego na demokratyczny
10 aksamitna rewolucja - zmiana systemu poli-
tycznego, przeprowadzona w sposób pokojowy, bez
użycia sił zbrojnych, tylko w wyniku porozumienia
głównych sił politycznych; przykładem są wydarze-
nia 1989 w Czechosłowacji, które doprowadziły do
transformacji ustrojowej i demokratyzacji kraju
11 Jesień Ludów (Jesień Narodów) – ogół wydarzeń
zapoczątkowanych w Polsce obradami Okrągłego
Stołu i wolnymi wyborami w czerwcu 1989 roku,
które miały miejsce w drugiej połowie roku 1989
w Europie Środkowo-Wschodniej i rozpoczynają-
cych zakończony w 1991 roku proces stopniowego
obalania systemu komunistycznego i wprowadza-
nia demokracji w państwach bloku wschodniego
12 wielki terror (wielka czystka) – niebywałe nasi-
lenie stosowania przemocy i okrucieństwa w stali-
nowskiej Rosji w latach 1936–1938, które dotknęło
miliony ludzi. Masowe aresztowania, procesy poli-
PIERESTROJKA V.09 15 / 21
tyczne i egzekucje, gwałtowna rozbudowa łagrów
i Gułagu miały zastraszyć społeczeństwo i zlikwi-
dować potencjalną opozycję oraz działaczy zwią-
zanych z Włodzimierzem Leninem. Ofiarami prze-
mocy byli przede wszystkim zwykli obywatele, ale
również dawne kierownictwo partii bolszewickiej,
kadra dowódcza Armii Czerwonej, elita narodu ro-
syjskiego i narodów nierosyjskich – wybitni pisa-
rze, poeci, reżyserzy, ludzie kultury i nauki. Głów-
nym instrumentem stosowania represji był Ludowy
Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD), zwany
potocznie policją polityczną.
13 odwilż (destalinizacja) – potoczne określenie
złagodzenia polityki władz w ZSRR i niektórych
państwach bloku wschodniego w latach 1954–1956,
następujące po śmierci Józefa Stalina. Na zwoła-
nym w lutym 1956 roku XX Zjeździe KPZR Nikita
Chruszczow wskazał błędy popełnione w poprzed-
nim okresie i ujawnił mechanizm czystek politycz-
nych, obciążając Stalina za zbrodnie i represje ko-
munizmu i krytykując jego rządy (tajny referat pt.
O kulcie jednostki i jego następstwach). Odwilż cha-
rakteryzowała się rozszerzeniem swobód i praw
obywatelskich, złagodzeniem cenzury oraz polity-
ką gospodarczą nastawioną także na konsumpcję,
a nie tylko na rozwój przemysłu ciężkiego.
14 kolektywizacja – odbieranie indywidualnych
gospodarstw rolnych i przymusowe ich przekształ-
canie we własność wspólną, zarządzaną przez
spółdzielnie rolnicze lub duże przedsiębiorstwa
państwowe (kołchozy). Kolektywizację rolnictwa
zrealizowano w ZSRR (do 1936 roku skolektywizo-
wano 90 proc. gospodarstw) oraz na włączonych
w czasie II wojny obszarach Polski, Litwy, Łotwy, Es-
tonii i części Mołdawii, a po wojnie we wszystkich
krajach bloku wschodniego (z wyjątkiem Polski).
15 KGB (skrót od nazwy: Komitet Bezpieczeństwa
Państwowego) – służba bezpieczeństwa wewnętrz-
nego i zewnętrznego w ZSRR, następczyni NKWD.
Organ państwowy utworzony w 1954 przy Radzie
Ministrów ZSRR, kierujący policją polityczną, woj-
skami oraz wywiadem i kontrwywiadem oraz apa-
ratem dywersyjno-szpiegowskim, istniał do paź-
dziernika 1991.
16 WNP (skrót od nazwy: Wspólnota Niepodle-
głych Państw) – związek polityczno-wojskowy Ro-
sji i większości byłych republik ZSRR, powstały 8
grudnia 1991.
PIERESTROJKA V.09 16 / 21
V.09.6 TEKSTY ZACHĘCAJĄCE DO PRZEPROWADZENIA DEBATY
TEKST NR 1.
Dmitrij Muratow, rosyjski niezależny dziennikarz,
laureat Pokojowej Nagrody Nobla o Michaile Gor-
baczowie:
„Opowiadał mi, że nie chciał nawet na ćwiczeniach
naciskać guzika atomowego. (...) Ludzie mówili, że
zdołał zmienić świat, ale nie potrafił zmienić swo-
jego kraju. Może i tak. Ale podarował i krajowi,
i światu wielką rzecz: trzydzieści lat pokoju. Bez
zagrożenia globalną wojną jądrową. Kto jeszcze
jest do tego zdolny? Nie mamy już tego wielkiego
prezentu Gorbaczowa. Nie będzie już więcej pre-
zentów”.
Źródło: f https://www.tygodnikpowszechny.pl/zmienil-
-swiat-nie-potrafil-zmienic-swojego-kraju-zmarl- gorba-
czow-178189 [dostęp: 02.02.2023]
1 Mechanizmy demokratyczne okazały się nietrwałe i nie zapobiegły budowie autokratycznego systemu w Rosji przez Władimira Putina.
TEKST NR 2.
Anna Appelbaum, dziennikarka, laureatka Nagro-
dy Pulitzera o Michaile Gorbaczowie:
„Nigdy nie rozumiał głębi zgnilizny w sowieckiej
biurokracji ani amoralności biurokratów. W końcu
ścigał się, by dogonić historię, zamiast tworzyć ją
sam. Nie rozumiejąc, co się dzieje, Gorbaczow nie
przygotował też swoich rodaków na wielkie zmia-
ny polityczne i gospodarcze. Nie pomagał w pro-
jektowaniu instytucji demokratycznych i nie kładł
podwalin pod uporządkowaną reformę gospodar-
czą. Usunął stary system, [którego] niczym nie
zastąpił, a potem wydawał się zszokowany i za-
skoczony, gdy próżnię wypełniło państwo mafijne.
Przede wszystkim nie powiedział Rosjanom, że
ich imperium jest opresyjne i nienawistne dla wie-
lu nierosyjskich poddanych ani że jego demontaż
oznacza ogromną ekspansję ludzkiej wolności. Nie
nawoływał do pełnego rozliczenia się z sowiecką
przeszłością i nic takiego nigdy nie miało miejsca.
(...) Chociaż żadna z sił, które przypadkowo uru-
chomił, nie zapobiegła przekształceniu Rosji z po-
1
wrotem w tyranię , koniec sowieckiego komunizmu
mógł być o wiele bardziej krwawy, o wiele bardziej
brutalny i o wiele bardziej przypominający obecną
wojnę w Ukrainie. Gdyby rządził ktoś inny, pewnie
by tak było”.
Tłumaczenie własne na podstawie:
f https://www.theatlantic.com/ideas/archive/2022/08/gor-
bachev-legacy-russia/671288/ [dostęp: 02.02.2023]
PIERESTROJKA V.09 17 / 21
TEKST NR 3.
Iwan Krystew, bułgarski politolog o Michaile Gor-
baczowie:
„Całe moje polityczne dojrzewanie przebiegało
w cieniu tego fenomenu Gorbaczowa. Nie wyzwo-
lił nas, ale dał nam szansę zasmakowania wolno-
ści. Sprawił, że świat zainteresował się Rosjanami
i wyobraził sobie inną Rosję. Półki uginają się od
tomów napisanych przez politologów, analizują-
cych, czym są otwarte i zamknięte społeczeństwa.
Znacznie mniej pisze się o uderzającej różnicy mię-
dzy dojrzewaniem w społeczeństwie, które otwie-
ra swoje okna, a dojrzewaniem w społeczeństwie,
nawet stosunkowo otwartym, w którym powietrze
pachnie strachem i stagnacją. Ten pierwszy Gor-
2
baczow nie był bohaterem odwrotu , był aniołem
otwarcia. (...) Większości ludzi Zachodu trudno jest
pojąć, że człowiek, który zniszczył sowiecki komu-
nizm, był jednym z niewielu autentycznych mark-
sistów w sowieckim kierownictwie. (...) To jego
niezłomna wiara w atrakcyjność socjalizmu urato-
3
wała świat przed sowiecką wersją Tiananmen ”.
Tłumaczenie własne na podstawie:
f https://www.theguardian.com/commentisfree/2022/
sep/04/gorbachev-freed-my-generation-of- eastern-european-
s-from-abyss-we-saw-a-different-future [dostęp: 02.02.2023]
2 Nazwanie Michaiła Gorbaczowa „bohaterem odwrotu” pojawiło się w wierszu niemieckiego poety Hansa Magnusa Enzensbergera.
3 4 czerwca 1989 roku doszło do masakry kilku tysięcy domagających się demokracji studentów na placu Tiananmen w Pekinie (CHRL).
TEKST NR 4.
Aleksander Kwaśniewski, działacz komunistyczny
w PRL, prezydent Rzeczypospolitej Polskiej w la-
tach 1995–2005 o Michaile Gorbaczowie:
„Gorbaczow nie sądził, że «pieriestrojka» może do-
prowadzić do upadku Związku Radzieckiego. Do
końca życia wierzył w ideę radziecką i człowieka
radzieckiego. Był przekonany, że ludzie już zmieni-
li na tyle swój sposób myślenia, że odeszli od na-
cjonalizmów, poczucia narodowości i są w stanie
budować coś wspólnego. (...) Putin go (...) nie cenił,
tolerował co najwyżej. Rozmawiałem z nim kiedyś
o Gorbaczowie i dobrego słowa o nim nie powie-
dział. Uważał go za zdrajcę i człowieka, który do-
prowadził do końca wielkie imperium. (...)
Dzięki niemu [Gorbaczowowi] można było zorga-
nizować Okrągły Stół i aksamitną rewolucję w Cze-
chosłowacji. To Gorbaczow pierwszy zrezygnował
w ONZ z doktryny Breżniewa, czyli prawa wtrąca-
nia się w politykę krajów bloku radzieckiego. Więc
zachowajmy go we wdzięcznej pamięci”.
Źródło: f https://www.tokfm.pl/Tok-
fm/7,103087,28849531,putin-uwazal-gorbaczowa-za-zdrajce-
-kwasn iewski-dobrego-slowa.html [dostęp: 02.02.2023]
PIERESTROJKA V.09 18 / 21