Słownik Ubiorów

Irena Turnau
Słownik ubiorów
Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry,
broń i klejnoty oraz barwy znane
w Polsce od średniowiecza do
początku XIX w.
Plik przygotowany na podstawie wydania oryginalnego. Numeracja
stron i przypisów może być zmieniona w stosunku do oryginału.
W przypadku odwołań i cytowań, prosimy o korzystanie z numeracji
wydania oryginalnego.
Słownik ten poświęcam pamięci Łukasza Gołębiowskiego, członka
Królewskiego Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, autora
Ubiorów w Polszcze od najdawniejszych czasów aż do chwil obec-
nych sposobem dykcyonarza ułożonych i opisanych – dzieła wydane-
go w 1830 roku
autorka
WYDAWNICTWO NAUKOWE Semper
Książka dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych
Na okładce: Pracownia krawiecka w Krakowie z pocz. XVI w. Kodeks
Baltazara Behema, Biblioteka jagiellońska
Redakcja naukowa: doc. dr hab. Jolanta Kowalska
Opiniodawcy: prof. dr hab. Tadeusz Majda
dr Marta Michałowska
Bibliografię opracowała: Agnieszka Mitura
Okładkę projektował: Jarosław F. Zuzga
Redaktor: Agnieszka Mitura
© Copyright by Irena Turnau, Warszawa 1999
© All rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in
a retrieval system, or transmitted, in any form of by any means without the
prior permission of the publishers. Wydawnictwo Naukowe Semper
© Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk, odtwarzanie lub przetwarzanie
fragmentów tej książki w mediach każdego rodzaju wymaga pisemnego
zezwolenia Wydawnictwa Naukowego Semper
ISBN 83–86951–53–2
WYDAWNICTWO NAUKOWE Semper
ul. Bednarska 20A, 00–321 Warszawa
tel./fax: (0 22) 828 49 73 e–mail: semper@rubikon.net.pl
http:/ /www.rubikon.net.pl/semper /
Od Autorki
Od blisko półwieku zajmowałam się objaśnianiem nazw ubiorów,
wyrobów tekstylnych i skórzanych. Znajdowały się one w kilku tysiącach
przeglądanych inwentarzy ruchomości pośmiertnych różnych stanów
i w innych źródłach pisanych, jak też drukowanych słownikach, od
średniowiecza do początku XIX wieku. Pierwszy mój słowniczek
objaśniający wydawnictwo źródłowe ukazał się w 1959 roku. Obecny słownik
ukazuje się więc na czterdziestolecie pierwszego tekstu drukowanego.
W siedemnastu książkach i wielu artykułach z historii polskich i europejskich
ubiorów, włókiennictwa i skórnictwa dokonałam ustaleń pozwalających
na zredagowanie wielu haseł słownikowych. Blisko trzecia część haseł
i synonimów nie była dotąd publikowana i wzbogaca nasz język.
Spis treści
Wstęp 5
Słownik ubiorów 11
Spis ilustracji 331
Wykaz skrótów użytych w bibliografii 334
Bibliografia 345
Abstract 354
Wstęp
1. Kryteria chronologiczne i tematyczne
doboru haseł
Słownik gromadzi nazwy ubiorów i dodatków do nich, uzbrojenia
zaczepnego i ochronnego noszonego na sobie, ozdób i określeń
barw. Terminy te uzyskano z pierwszych zachowanych opisów
odzieży począwszy od XIV w. aż do końca XVIII w. Celem moim
było przedstawienie jak najpełniejszego zbioru informacji o ubio-
rach – w całej ich barwności i bogactwie – noszonych przez ludzi
różnych stanów, zamieszkujących ziemie dawnej Rzeczypospolitej,
przy uwzględnieniu Śląska i Pomorza. Słownik zawiera 2705 zde-
finiowanych haseł i 1056 terminów synonimicznych i obocznych,
razem 3761 nazw. Jeśli synonimy mieściły się w alfabecie, to wyli-
czono je tylko przy haśle. Hasła zawierają definicje różnej długości,
niekiedy zaledwie kilkuwyrazowe, w innych przypadkach bardziej
rozbudowane. Zasadniczo dążyłam do ich jak największej zwię-
złości, uwzględniając jednak wszelkie niezbędne dane techniczne
i datacyjne. Dodałam kilkanaście definicji terminów podstawowych
dla XIX w. dotyczących sposobów modelowania sukien damskich,
jak krynolina czy turniura, oraz głównych części odzieży męskiej.
Podaję także nazwy okresów rozwoju mody zachodniej sięgające
nawet do XX w. Powinno to ułatwić pracę kostiumologów-prakty-
ków i lekturę czytelnikom licznych powieści z ubiegłego stulecia.
Zamieściłam także kilkanaście nazw ubiorów używanych w sta-
rożytności, zdefiniowanych we wcześniej powstałych słownikach.
Były one znane także w uwzględnianym przeze mnie okresie.
W zestawie haseł znalazły się nazwy tkanin odzieżowych uży-
wanych w Polsce do początku XIX w. oraz podstawowe infor-
macje o technice ich wykonania i zastosowaniu w ubiorach. To
samo dotyczy pasamonów, koronek, dzianin czy filców. Podobnie,
5
Słownik ubiorów, Irena Turnau
uwzględniłam skóry zwykłe i futerkowe. Używano ich do szycia nie

tylko obuwia i wierzchnich okryć, ale też żupanów, spodni czy gor-
setów. Objaśniłam zarówno nazwy klejnotów i kamieni szlachetnych
używanych od średniowiecza do końca XVIII w., jak i różnych ro-
dzajów broni, tak zaczepnej, jak ochronnej, noszonej przez wojsko-
wych w tym okresie. Nie zajmuję się jednak mundurami wojskowy-
mi znanymi z innych opracowań. Konieczne było natomiast staranne
objaśnienie staropolskich nazw barw i licznych ich odcieni, odbiega-
jących znacznie od współczesnych. Do słownika włączyłam wreszcie
niektóre nazwy ubiorów noszonych poza granicami naszego kraju,
tak na Wschodzie, jak i na Zachodzie, o ile były one wzmiankowane
w polskich źródłach.
Osobnym zagadnieniem jest znaczne zróżnicowanie nazw odzie-
ży, a niekiedy także dodatków do niej, tkanin oraz klejnotów. Wiele
z nich znano tylko w niektórych regionach dawnej Rzeczypospolitej,
a więc np. w Wielkopolsce, na Śląsku, w Małopolsce czy na ziemiach
wschodnich. Starałam się je uwzględnić możliwie szeroko. Dalsze
badania tego zagadnienia powinny zainteresować autorów regional-
nych monografii, wykorzystujących miejscowe źródła pisane.
Zmiany nazw ubiorów stają się coraz liczniejsze w XIX w.
W strojach miejskich wzrastał wpływ mody zachodnioeuropejskiej.
Wyodrębniały się natomiast ubiory regionalne, głównie chłopskie,
niekiedy także noszone w małych miasteczkach. Dotycząca ich
bogata terminologia gwarowa, podobnie jak starannie opracowane
słownictwo tkackie, nie wchodzą w zakres moich zainteresowań.
Jednakże ten obszerny słownik terminologii staropolskiej może być
w przyszłości pożyteczny dla ustalenia proweniencji niektórych ter-
minów odzieżowych.
Przy wszystkich niemal nazwach starałam się podać okres,
kiedy były one w użyciu. Brak tego rodzaju informacji świad-
czy o ich funkcjonowaniu w całym badanym okresie. Ze zmien-
ności używanych powszechnie terminów zdawali sobie sprawę
6
Wstęp
współcześni. W XVII w. pisano w Odmianach tego świata: „Co

bowiem za naszych ojców była gunia, to teraz kilim, derka [...]
Co kurta to dołoman [...] Co delijka to nasuwień”1. Słownik reje-
struje proces owych zmian.
2. Stan badań i baza źródłowa słownika

Zagadnienia te przedstawiłam w dwóch artykułach, przy czym dru-
gi z nich dotyczy bezpośrednio pracy nad tym słownikiem2. Dlatego
obecnie ograniczę się do podstawowych wiadomości, podczas gdy
najważniejsze opracowania i źródła drukowane podaję w obszernym
wyborze bibliografii.
Najstarszy i zarazem jedyny źródłowy słownik ubiorów został
opracowany przez Łukasza Gołębiowskiego, członka Królewskiego
Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Wydano go w 1830 r..
a wznowiono w 1861 r. Autor korzystał z bogatych materiałów ręko-
piśmiennych i drukowanych, w tym z nie wydanego jeszcze wów-
czas Opisu obyczajów Jędrzeja Kitowicza, podając 772 hasła3. Była
to praca pionierska, także w literaturze europejskiej, korzystały z niej
pokolenia polskich specjalistów.
W ciągu czterdziestu kilku lat badań nad historią polskiej
odzieży planowałam stworzenie obszerniejszego słownika nazw
ubiorów polskich. Podkreślając, że dotyczy on okresu do po-
czątku XIX w., pragnę wskazać, że wiąże się z wynikami badań
autora pierwszego słownika sprzed 1830 r. Obecnie udało ml się
1
Co nowego. Zbiór anegdot polskich z 1650 r., A. Bruckner. Kraków 1903,
78, CXLV1II.
2
I. Turnau. Problematyka słownika staropolskiej terminologii narzędzi i wy-
tworów materialnych na przykładzie haseł włókienniczych, skórniczych
i odzieżowych, «Kwartalnik Historii Kultury Materialnej». R. XVIII: 1970.
nr 4. s. 685–707: tejże. Słownik nazw ubiorów używanych w Polsce od śre-
dniowiecza do początku XIX w. – źródła i koncepcje. «Kwartalnik Historii
Kultury Materialnej». R. XLV: 1997. nr 1. s. 67‒73.
3
Ł. Gołębiowski. Ubiory w Polszcze od najdawniejszych czasów aż do chwil
obecnych sposobem dykcyonarza ułożone i opisane. Warszawa 1830.
7
zgromadzić blisko czterokrotnie więcej haseł, z czego około jed-

ną trzecią stanowią wyniki moich własnych badań źródłowych.
Nie mogłabym dokonać tej pracy, gdyby nie ogromny wkład
dwóch moich poprzedniczek. Książka Marii Borejszo zawiera
objaśnienie 945 staropolskich nazw ubiorów, dodatków do nich,
ozdób i uzbrojenia. pochodzących z XIV‒XVI w.4 Autorka sta-
wiała sobie odrębne cele filologiczne aniżeli autorzy słowników
znaczeniowych. Jednakże jej ustalenia etymologiczne i opis kon-
kretnych przedmiotów, zwłaszcza pochodzących z XIV–XV w.,
bardzo mi pomogły. Wydawnictwem, na które czekałam, był
słownik Marii Michałowskiej. Dała ona znaczeniowe i techniczne
definicje znacznej liczby staropolskich tkanin odzieżowych, wyro-
bów pasamoniczych, dzianin, filców, haftów i koronek. Czerpałam
obficie z tych informacji i tylko niewiele nowych udało mi się po-
zyskać ze źródeł. Prace nasze należy wykorzystywać równolegle.
W słowniku nazw ubiorów podaję tylko podstawowe definicje
techniczne wyrobów włókienniczych. Bliższych danych należy
poszukiwać w wymienionej pracy obejmującej również wiek XX5.
Pozostały dorobek słownikowy w interesującej mnie dziedzi-
nie to niezbyt obszerne zestawienia haseł, na ogół uzupełniające
większe opracowania kostiumologiczne, objaśnienia nazw nie-
których ubiorów zawarte w tekstach artykułów czy monografii
i wydawnictwa źródłowe, przede wszystkim inwentarze ruchomo-
ści. Wśród słowników uzupełniających opracowania syntetyczne
najważniejsze jest zestawienie 460 haseł w kostiumologii Marii
Gutkowskiej-Rychlewskiej6. Inne materiały, z jakich korzystałam
podaję w bibliografii.
4
M. Borejszo. Nazwy ubiorów w języku polskim do roku 1600. Poznań 1990.
5
M. Michałowska. Słownik terminologiczny włókiennictwa. Warszawa
1995.
6
M. Gutkowska-Rychlewska, Historia ubiorów, Wrocław 1968 (słownik
s. 860‒876).
8
Wstęp
Podstawowy materiał nazewniczy zawarty w słowniku pocho-

dzi z przeprowadzonej przeze mnie kwerendy źródłowej, głównie
w inwentarzach ruchomości i testamentach, a także w rachunkach
i danych cechowych wraz z taksami towarów. Zebrałam około
1950 spisów mienia szlacheckiego, 2900 mieszczańskiego i ponad
200 chłopskiego, pochodzących z XVI–XVIII w. Wykaz wykorzy-
stanych archiwaliów podałam w książce o ubiorze narodowym.
Jest on obszerny, nie ma potrzeby go tu powtarzać7. Istotne są de-
finicje słownikowe, jakie na podstawie tych opisów uzyskano.
3. Pochodzenie nazw ubiorów i innych terminów

objaśnianych w słowniku
Pochodzenie nazw polskich ubiorów wzbudziło zainteresowanie
specjalistów już w XIX w. Aleksander Brückner, a za nim inni ba-
dacze, utrzymywali, że brak jest terminów rodzimych wśród nazw
polskich strojów. Sumienna analiza językowa Marii Borejszo
wykazała, że „prawie połowa analizowanych wyrazów ma przej-
rzystą budowę słowotwórczą, a więc dla formacji tych można
wskazać w okresie staropolskim odpowiednie podstawy słowo-
twórcze. Są to derywaty utworzone w języku polskim od wyrazów
rodzimych i zapożyczonych”8. Tak więc dla około połowy nazw
nie można ustalić pochodzenia obcego, a liczba tych terminów
w opracowanym przeze mnie słowniku jest większa. Ponad poło-
wa – 1618 haseł z ogólnej ich liczby 2705 – wydaje się posiadać
proweniencję rodzimą. Wieki XVII i XVIII przy wzrastających
w niektórych okresach wpływach zachodnich, wykazują zarazem
dużą inwencję słowotwórczą. Trudno niekiedy rozpoznać przyjęte
i rodzime terminy, tak w wyrobach importowanych ze Wschodu,
jak z Zachodu.
7
I. Turnau, Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991
(słownik s. 184‒186).
8
M. Borejszo, op. cit., s. 120.
9
Ustalenie prawdopodobnego pochodzenia danej nazwy nigdy nie

było rzeczą łatwą. Mój znakomity konsultant, prof. dr Tadeusz Majda,
raczej zmniejszył liczbę wyrazów o domniemanym przeze mnie po-
chodzeniu bliskowschodnim, głównie tureckim, jakkolwiek określa-
ły one tkaniny i dodatki do ubioru importowane z Turcji. Etymologie
zachodnioeuropejskie sprawdzałam sama posługując się licznymi
słownikami i stwierdzałam nieraz, że są one niejasne czy dyskusyj-
ne, podobnie jak dotychczasowe ustalenia w polskich opracowaniach.
Pod tym względem słowniki ogólne opracowywane przez języko-
znawców, mogą uzupełnić informacje co do niejednego zapożycze-
nia. Przygotowuje się obecnie słownik języka polskiego XVII i 1. poł.
XVIII w., który z pewnością przyniesie pewniejsze ustalenia. Ze swej
strony koncentrowałam się głównie na objaśnieniu znaczeń wyrazów.
W słowniku najliczniejsze są terminy stanowiące zapożycze-
nie francuskie, ich liczbę ustaliłam na ok. 310. Przyczyniło się do
tego wprowadzenie w XVII–XVIII w. licznych nazw określających
ubiory, dodatki do nich i wyroby włókiennicze z Francji. Słownik
M. Borejszo, sięgający końca XVI w., zawiera ustalenia na temat.
10
A
Agramen (agrament. agramon) [fr. agremént – obramowanie] – ga-

lonek używany w XVII–XVIII w. także jako ozdoba pasów.
Agryfa → agrafa.
Ajduk → hajduk.
Aksamit (axamit, jaksamit, ’ksamit) [hexámiton – złożony z sześciu
nici] – gładka lub wzorzysta tkanina z krótką okrywą włókienną, cię-
tą, pętelkową lub mieszaną. Jedwabna. wełniana, lniana, bawełniana
lub z połączenia dwóch surowców. Zbudowana z dwóch osnów lub
dwóch wątków (a. osnowowy lub wątkowy). Wzorzystość uzyskiwa-
no także przez wytłaczanie, prasowanie lub drukowanie okrywy włó-
kiennej. Technika pochodzi ze Wschodu. Produkcja w Hiszpanii od
X w., także a. per. i tur. W Polsce a. wyrabiano od XIV w., wzmian-
ka z 1612 r. o drukowaniu go w Krakowie. W tymże czasie istnia-
ły cechy aksamitnicze w Gdańsku. Wilnie, w XVIII w. w Krasławiu
i Grodnie. Używany na stroje świeckie i szaty liturgiczne.
Aksamitka – 1) gładka wstążka z krótką okrywą włókienną tka-
na jak aksamit z jedwabiu z bawełną, wytwarzana co najmniej od
XVII w.; 2) określenie czapeczki dziecięcej.
Akselbanty [niem. Achselband] – ozdobne plecionki, sznury, wyra-
biane przez pasamoników z przędzy jedwabnej lub metalowych nici,
używane od XVII w. jako oznaki wojskowe lub liberyjne.
Akwamaryn – odmiana berylu, niebieski lub błękitny kamień
szlachetny.
Akwizgrańskie sukna – importowane z Akwizgranu w Nadrenii.
Alagrek [fr. à la greque] – określenie ornamentu, ubioru, pasa lub
tkaniny nawiązującego w XVIII w. do sztuki gr.
Alamar – koronka sprzedawana w Krakowie w XVIII w.
Alamod – strojniś. Określenie użyte w 1632 r.
11
Alamoda (alamot, hamodka, lamodka) [fr. à la mode. wł. alla

moda] – ogólnie, określenie sukni wzorowanej na modzie fr.
Początkowo była to suknia dwuczęściowa ze stanikiem skrojonym
jak męski → wams, zdobionym pasamonami lub koronką. A. noszo-
no głównie w 1. poł. XVII w., a np. przez mieszczan w Dziśnie pod
nazwą lamodka, do pocz. XVIII w.
A la morisca, a la morescha – hiszp. i wł. określenie haftów na bie-
liźnie w XV i 1. poł. XVI w., wykonywanych częściowo czarnym
jedwabiem, ozdobnymi mereżkami, ściegami przed igłę i liczonymi.
Alamot → ala moda.
Alapin (alepska, halepska materia) [fr. alépine – z Aleppo w Syrii]
– tkanina o osnowie jedwabnej i wełnianym wątku, zapewne impor-
towana z Syrii, sprzedawana w Polsce w XVIII w.
Alba [łac. albus – biały] – długa biała szata wkładana przez du-
chownych katolickich przy sprawowaniu czynności liturgicznych,
także część stroju koronacyjnego pol. królów.
Albornos → burnus.
Alczband → alszband.
Alczgrafka – w XVIII w. koszulka, często obszywana koronkami.
Aleksandryna – w XVIII w. importowana odzieżowa tkanina
jedwabna.
Aleksandryt → chryzoberyl.
Alepska materia → alapin.
Alherunt – jedwabna lub półjedwabna tkanina różnej szerokości,
wyrabiana z dodatkiem szychu, importowana w XVII w.
Almandyn – odmiana granatu, barwy ciemnoczerwonej i fioletowej
poprzez ciemnobrunatną do niemal czarnej.
12
A
Almucja (almuzja. almuzya, dalmacja, dalmacyja, dalmoć, dalmu-

cjum, dalmucyjum, dałmucyja, darmoć) [średniow. łac. dalmuctum] – 1)
część składowa uroczystego ubioru kanoników niektórych katedr i kole-
giat: pierwotnie rodzaj kaptura, od XIV w. pelerynka z kapturem z futra,
jedwabiu lub wełny, później przybrała formę futrzanego pasa noszonego
z lewego ramienia jako znak godności kanoniczej: 2) dalmuzja, dalmacja
– okrycie podbite futrem, szyte przez pol. kuśnierzy w XIV–XVI w., no-
szone przez mężczyzn i – jako lżejszy kożuszek – przez kobiety.
Alpaka (alpaca, alpaga) [hiszp. alpaca] – 1) błyszcząca i spręży-
sta tkanina półwełniana. najczęściej o bawełnianej osnowie, a wąt-
ku z wełny mohair lub alpaca o dużym natężeniu skrętów, tkana
splotem płóciennym, gładka, rzadziej w podłużne prążki lub wzo-
ry. Produkowana w Europie zach. co najmniej od XVII w. Modna
w Polsce w XVIII w. na odzież męską, lżejsze okrycia i podszewki:
2) lżejsza tkanina z wełny czesankowej, niekiedy z domieszką wigo-
niowej, tkana splotem płóciennym: 3) zwierzę z rodziny lam.
Alsbandt → alszband.
Alsikiecza [węg. also – spodnie, kecse – płaszcz] – grube, tanie
sukno używane w Polsce w XVI–XVIII w. głównie na podszewki.
Alskieta (niem. Halskette ) → naszyjnik.
Alstuszek → halsztuk.
Alszband (alczband, alsbandt, halsband) (niem. Halsband – 1) na-
szyjnik kobiecy noszony w Polsce w VI–XVII w.: 2) rodzaj męskiego
krawata z lekkiej tkaniny przypinany do kołnierza, używany do za-
granicznego stroju w końcu XVII i w XVIII w.
Alsztuch → halsztuk.
Alsztyn [niem. Halssteln] – naszyjnik z drogich kamieni.
Altembas (altabas, altambas, altobas, ałtembas, ałtumbas) (tur. ał-
tun – złoto, bez – płótno] – rodzaj aksamitu o wzorze utworzonym
13
z okrywy włókiennej ciętej w kilku wysokościach. Tło bywa tkane

płasko i pokryte wątkiem → lansowania, w bogatszych wzorach także
→ broszowania. A. wytwarzano głównie w Wenecji w XV–XVII w.
Aladża (haładza) [tur. aladża – tkanina w kolorowe paski] – tkani-
na jedwabna, czasem z dodatkiem metalowej przędzy, sprowadzana
do Polski z Bliskiego Wschodu i Azji Środkowej.
Ałeszbesz [tur. aladża] – pstra tkanina, może drukowane płótno.
Ałtabas [tur. altembas] – ros. nazwa aksamitów wł. na złotym tle,
a także wyrabianych w Turcji w Brusie.
Altembas → altembas.
Ałtumbas → altembas.
Ałtynołuj [tur. ałtyn – złoto] – tkanina jedwabna importowana
z Bliskiego Wschodu, modna w XVIII w.
Ałun (halon, hałun) [łac. alumen] – uwodniony siarczan glinowo-
-potasowy stosowany jako zaprawa farbiarska do niemal wszystkich
rodzajów barwników tekstylnych.
Amalia → emalia.
Amalka → amelia.
Amarantowy (jamarantowy) – kolor ciemnoróżowy, czerwonawy,
czerwony z odcieniem fioletowym.
Amazonka (kawalerka) [fr. amazone] – 1) ubiór kobiecy do konnej
jazdy ukształtowany w modzie fr. w XVII w., składał się z męskiej
koszuli, wierzchniego żakietu, zwykle bez kamizelki. A. od XVIII w.
była ubiorem podróżnym lub zimowym uszytym na wzór mody mę-
skiej. W XIX w. noszono pod spódnicą spodnie. Była to pierwsza
forma kobiecej mody sportowej; 2) kawalerka – na ziemiach wsch.
w XVII–XVIII w. określenie męskiej → kapoty.
14
A
Amelia (amalka. amelik, amelka) – określenie torebki, woreczka

lub pojemnika na kosmetyki wykonanego z tkaniny lub miękkiej skó-
ry, używanej przez kobiety w XVII–XVIII w.
Amens (amenes, amiens, amis) – gładka lub w pasy tkanina półweł-
niana wytwarzana w Amiens w XVII–XVIII w., importowana do Polski.
Ametyst [gr. amethystos, fr. améthyste] – odmiana kwarcu o barwie
purpurowej lub fioletowej, niekiedy z pasemkami białymi, przezro-
czystymi lub fioletowymi.
Ametyst orientalny – handlowa nazwa fioletowego szafiru.
Amiens → amens.
Amigaut [fr.] – zapinane na guziki rozcięcie przy szyi w wierzch-
niej sukni kobiecej i męskim → surcot, stosowane w 1. poł. XIV w.
Amikt [łac. amiculum] – 1) biała chusta służąca jako przykrycie
ramion przed nałożeniem ornatu w liturgii Kościoła katolickiego;
2) komplet odzieży zakonów kobiecych w Polsce.
Amis → amens.
Amulet [łac. amuletum, fr. amulette] – przedmiot opatrzony znaka-
mi, posiadający moc czarodziejską.
Amurłak (amurlak) [tur.?J]– lekka tkanina odzieżowa sprzedawana
w XVII–XVIII w.
Anadolskie [tur. Anadołu, Anadoli] – tkaniny pochodzące
z Półwyspu Anatolijsklego w Turcji, przeważnie tkane z jedwabiu.
Anaxyrides [gr.] – nazwa długich spodni per.
Ancra (ankier, kotew, kotwa, ściąg) [łac. ancora, fr. ancre – ele-
ment łączący, kotwica] – 1) od XVI w. pasy lub przepaski sukni ko-
biecej oraz metalowe podpięcia rozszerzanej spódnicy: 2) w XVII w.
określenie sukni lub spódnicy: 3) w XIX w. wkładka żelazna w sukni
noszonej na krynolinie.
15
Ancuch → łańcuch.
Andarak → inderak.
Andromeda → kożka.
Andzar [tur. andzar, handzar ] – krótki zakrzywiony sztylet.
Anewir – wycięcie, w które wszywano okrycie kciuka w rękawicy.
Angażanty [fr. engageants] – podwójne lub potrójne mankiety ko-
biece, szyte z muślinu, gazy, rąbku lub koronek, noszone w Polsce
zgodnie z modą fr. od ok. 1660 do 1774 r., a niekiedy do k. XVIII w.
Angefas – galon sprzedawany w Krakowie w XVIII w.
Angielichowa (anielichowa) – jedwabna lub półjedwabna tkanina
sprzedawana w Krakowie w XVIII w.
Anglez [fr. à 1’anglaise ] – frak z szerokim kołnierzem, wcięciem
w pasie i ostro wyciętymi połami ukształtowany pod wpływem mody
ang. w końcu XVIII w.: utrzymywał się do XX w.
Angora [od Angora, obecnie Ankara, m. w Turcji] – miękka, jedwa-
bista tkanina z wełny angorskich kóz i królików, tkana zwykle splo-
tem płóciennym.
Angurskie pasy [od Angora, obecnie Ankara, m. w Turcji] – naj-
gorsze i najtańsze jednobarwne lub dwubarwne pasy z Angory,
sprzedawane w Polsce w XVII–XVIII w., w dziesiątkach, w trzech
gatunkach.
Anka – klamra. Termin używany w Poznaniu w XVIII w.
Ankier → ancra.
Anielichowa → angielichowa.
Ankin → nankin.
Anszkot → szkot.
16
A
Anter – rodzaj ubioru liberyjnego służby dworskiej, uszytego z tka-

niny wełnianej, wykonywanego przez krawców warszawskich w poł.
XVIII w.
Antualaż (antulaż) [fr. entoillage] – szeroka koronka klockowa
z różnej grubości lnianej nici, wyrabiana ręcznie we Francji, oraz
w Polsce, od XVII do XIX w. Używana do zdobienia czepków i wy-
kańczania sukien.
Aparat [łac. apparatus] komplet przyborów i szat potrzebnych przy
odprawianiu ceremonii, np. koronacyjnych lub liturgicznych.
Aplikacja |łac. applicatio] – technika hafciarska polegająca na na-
kładaniu i naszywaniu na tkaninę motywów dekoracyjnych wycię-
tych z innych tkanin, filcu, koronek, pasamonów, skóry, lub wszy-
waniu ich w otwór tła. Znana już w starożytności i średniowieczu.
W Polsce szczególnie rozpowszechniona w XVI i XVII w.
Apretura [łac.?] – wykańczanie i uszlachetnianie wyrobów włó-
kienniczych, jak np.: folowanie sukna, gotowanie w naprężeniu, dra-
panie, przystrzyganie, kalandrowanie, utorowanie i inne zabiegi
Apszlak → abszlag.
Aras → rasa.
Arbajtka [niem. Arbeiter – robotnik] – tkanina na odzież roboczą
sprzedawana w Krakowie w XVIII w.
Arbiter mody [łac. arbiter] – na Zachodzie do końca XVIII w. były to
królewskie dwory, jak hiszp. i fr.. a od poł. XIX w. wielkie domy mody.
Arkebuz (harkabuz) – najczęściej lekka strzelba kołowa z XVI
i XVIII w.
Arlekin [fr. arlequin] – postać z komedii wł. w charakterystycznym,
obcisłym kostiumie w barwną szachownicę i w czarnej półmasce.
Anna [łac.] – w XVI w. blachy, z których wykonywano zbroję.
17
Armband [niem.] – naramiennik, bransoleta na ramię.

Armentel → ormentel.
Armenzym → ermezyn.
Armiak – kaftan noszony na ziemiach wsch. w XVI–XV1I w., zapi-
nany na ozdoby pasamonicze, może podobny krojem do → giermaka.
Arnadla (arnadl) → sztuka.
Arnasz → harnasz.
Arszeniówka [ros. arszyn] – płótno średniej i lichej jakości, używa-
ne w Polsce w XVIII w., zapewne import z Rosji.
Armszyna [niem. Armschine ] – część zbroi osłaniająca rękę, naręczak.
Arus (harus) – tkanina wełniana lub pólwełniana, różnej szeroko-
ści, używana w Polsce w XVII–XVIII w. A. wąski to → cynkatura.
Aspis → jaspis.
Astrachan (brajtszwanc, wyporek) [od Astrachania, m. nad Wołgą,
niem. Breitschwantz] – skórka futerkowa z jagniąt wydobywanych
z ciała owcy przed urodzeniem.
Astrachania [od Astrachania, m. nad Wołgą] – tkanina bawełniana,
rzadko półwełniana, tkana na jedwabnej osnowie, importowana ze
Wschodu często przez Astrachań. W XVIII w. produkowana w pol. ma-
nufakturach. Używana na odzież, pokrycia mebli, kotary, podszewki.
Atamin → etamina.
Atara – srebrzysty lub złocisty haft zdobiący środkową część gór-
nego brzegu → tałesu, składający się zwykle z ornamentu arabesko-
wego, kwiatów i rozet.
Atłas (hatłas) [ar. atlas – gładki] – jednostronnie błyszcząca, gład-
ka lub wzorzysta tkanina jedwabna lub półjedwabna, z lnianym albo
bawełnianym wątkiem, wykonana splotem atłasowym regularnym
18
A
lub nieregularnym. Niektóre a. miały nakłucia lub drobne nacię-

cia rozłożone równomiernie, grupowo lub w prostym układzie or-
namentalnym, wykonane specjalnymi sztancami. Określano je jako
a. kłute lub rzezane. A. wykonywano na Wschodzie od późnej star.,
w Bizancjum od VI w., w Europie, zwłaszcza we Włoszech od XII w.
W Polsce a. importowano od XIV w., a produkowano od 2. poł.
XVIII w. w Grodnie. Używany na szaty liturgiczne, suknie, lżejsze
żupany, podszewki, obicia.
Attalickie sukno – gatunek sukna używany w XVI w.
Auryfryzya → baty sycylijskie.
Aumoniera [fr. aumôntére] – trapezowata torebka damska noszo-
na u paska, wykonana z wzorzystych tkanin lub haftowana, modna
w XIV–XV w.
Aurora –Jedwabna, wzorzysta tkanina odzieżowa sprzedawana
w Krakowie w XVIII w.
Auskiernik – sukno sprzedawane w Krakowie w XVIII w. Prawdo-
podobnie kir.
Auszusz (aususz) [niem. Auschus] – płótno niskiego gatunku,
sprzedawane w Wielkopolsce w XVI–XVIII w.
Awenturyn – odmiana kwarcu, zielonawa lub czerwonobrunat-
na, migotliwa.
Awt → haft.
Azoret [fr.?] – droga tkanina jedwabna sprzedawana w sklepach
warszawskich w XVIII w.
Azuka → hazuka.
Azurka → hazuka.
Ażur [fr. à jour] – ozdobny układ dziurek, otworów lub prześwi-
tów w tkaninie.
19
Ażust (szust) [fr. juste] – 1) dopasowany kaftanik z rękawami, no-

szony od końca XVII w., szyty z tkanin jedwabnych lub półjedwab-
nych; 2) od 1. 30. XVIII w. kobieca pelerynka; 3) w XVIII w. dopa-
sowana suknia damska.
B
Baczki → faworyty.
Baczmagi (baczmag, baczmaga) [tur. baszmak] – noszone w XVI
i XVII w. buty o płaskiej podeszwie, bez obcasów i o lekko zadar-
tych nosach. Przód cholewy był wyższy aniżeli tył i zakrywał kolano.
W taksach szewskich wymieniano „buty długie”, które miały wyższą
podeszwę. Wyróżniano buty z nakolankami i bez nich – „za kolana”
i „pod kolana”. Szyto je często z barwnych skór, → safianu lub →
kordybanu i noszono do stroju narodowego. W XVI w. b. bywały tak-
że niższe, o cholewce sięgającej tylko ponad kostkę.
Bagazja (bagaia, bagazya) [tur. bokasy, bogazy, wł. bocasstno] –
1) rzadka, lekka tkanina bawełniana o splocie płóciennym, zwykle
barwna, wytwarzana na Wschodzie i Zachodzie (Francja. Włochy),
importowana do Polski od XVII w.; 2) gęsta tkanina bawełniana
o odmiennych barwach wątku i osnowy, lub też wykańczana z po-
łyskiem. Wytwarzana na Węgrzech w XVII w.: 3) wzorzysta tkanina
bawełniana tkana w → karpiołuskę lub wzór kwiatowy, albo druko-
wana. W Polsce w XVIII w. używana na suknie, kamizelki, chustki.
Bahdackie pasy [od Bagdad m. w Iraku] – pasy bogate kolorystycz-
nie, ze złotymi lub srebrnymi brzegami (szlaczkami), w różnych ga-
tunkach, importowane w 2. poł. XVII w. z Bagdadu.
Baja (bajka, boy, boya) [niem. Baie, ang. baize] gruba, miękka, pu-
szysta tkanina wełniana o podwójnym, luźno skręconym wątku, folo-
wana i drapana, niekiedy tkana w kratę lub w pasy. Jako tani wyrób
importowana do Polski od XV w., głównie z Anglii. Produkowana od
20
B
XVI w. w Gdańsku, na Śląsku i w Wielkopolsce, w XVIII w. także

w manufakturach sukienniczych, w sztukach węższych i krótszych
od sukna. B. używano na okrycia zimowe, odzież męską, podszewki,
kaftany, ciepłe szlafroki.
Bajadera [fr. bayadère, port, bailadeira] – 1) tkanina ind., w kolo-
rowe poprzeczne pasy, zapewne bawełniana: 2) tkanina jedwabna lub
półjedwabna w barwne, drobnowzorzyste, poprzeczne pasy o zróż-
nicowanych → splotach (płócienny, rypsowy, atłasowy) niekiedy
→ lansowana metalowymi wątkami. Wyrabiana w Europie Zach.
(Francja. Niemcy) w 2. poł. XVIII w.; 3) strój tancerki hinduskiej
i jego fragment w postaci długiego woreczka zawieszanego na szyi
od 2. poł. XVIII do 1. poł. XIX w. w stroju romantycznym.
Bajborak (bamberek, bayborak) [gr. bambakeros] – tkanina
jedwabna, najczęściej wzorzysta (dwuosnowowa, trójwątkowa), nie-
kiedy z metalową nicią. Wytwarzana w Chinach, Bucharze i Turcji.
Od XVII w. używana w Polsce i w Rosji.
Bajka → baja.
Bajnegewanty → bigwanty.
Bajorek – cienkie druciki złote lub srebrne, skręcone spiral-
nie w sprężynki, o różnych grubościach i rozmaitych efektach po-
wierzchniowych. Wyrabiany od XVIII w., używany w hafciarstwie
i pasamonictwie.
Bakacsin [tur. bohasy] – barwiona na czarno tkanina bawełniana.
Bakenbarty → faworyty.
Balandran → palendra.
Baldach (baldachin, baudekin) [wł. baldacco – tkanina z Bagdadu]
– ciężka tkanina jedwabna z metalową, złotą lub srebrną nicią.
Wytwarzana na Wschodzie i w średniowiecznej Europie. Używana
na baldachimy i strojne szaty.
21
Ballas → diament.
Balsamka [łac. balsamum] – banieczka, flakonik lub mała puszka,
najczęściej z oprawionego w złoto agatu lub kryształu, do przechowy-
wania balsamów lub pachnideł. Rozpowszechniona w XVI–XVIII w.,
noszona jako wisior lub brelok przez przedstawicieli obu płci.
Balwierz → barwierz.
Bamberek → bajborak.
Bandela [fr. bande] – kobieca → przepaska często wykonana ze
wstążki.
Bandlok [fr. pendeloque] kolczyk z wiszącym, podłużnym
zakończeniem.
Bandolet [wł. bandeliera] – rodzaj krótkiej strzelby, zwykle z zam-
kiem kołowym, używanej w kawalerii, głównie w XVII w.
Baraczyk [ang. barathea] – 1) cienka, przejrzysta tkanina lniana
o splocie płóciennym używana w XVII–XVIII w. na suknie i zasłony;
2) cienka tkanina półjedwabna lub wełniana importowana z Anglii
w XVII w.
Barakan (barakat, barakin) [ar. barrakan] – tkanina wełniana lub
półwełniana o osnowie jedwabnej lub bawełnianej. Od średniowiecza
wyrabiana w Niderlandach. Importowana do Polski, a produkowana
u nas w XVIII w. Używana na letnią odzież męską, suknie, spódnice.
Barchan (barchwa) [ar. barrakan] – miękka tkanina półwełniana,
lniano-bawełniana lub bawełniana, rzadziej czysto wełniana, grubsza
od → flaneli, o splocie skośnym, ewentualnie atłasowym, lewostron-
nie drapana, barwiona w żywe kolory lub drukowana. Pochodzi z kra-
jów ar., znana w Europie od X w., w Polsce od XIII w. Wyrabiana
głównie na Śląsku i w Małopolsce przez barchanników zrzeszonych
w cechy od XV w. B. używano na lżejszą odzież, podszewki, ciepłą
bieliznę, szlafroki, spódnice, ubranka dziecięce itp.
22
B
Barchannik (parchannik) – wytwórca barchanu.

Barchwa → barchan.
Baretka – złota lub szychowa ozdoba ubiorów w Krakowie
w XVIII w.
Barki – skóra futerkowa wyprawiona z przedniej części skóry bara-
na. wraz z nogami.
Barło → berło.
Barette [fr.] – męska czapka dziana z wełny, spilśniona, z główką
w formie długiego worka, przerzucaną do przodu lub do tyłu. We
Francji noszona od pocz. XV w., w Polsce do k. tegoż stulecia.
Barszczowy – czerwień buraczanego barszczu.
Bart [niem. Bart – broda] 1) w XV w. część zbroi chroniąca brodę
i szyję; 2) w XVI w. → zasłona, → zawój, → chustka.
Baruka – okrycie kobiece, zwykle podbite futrem, noszone w 2.
poł. XVII w.
Barwa [średniow. niem. Varve – barwa] – od XV w. 1) ozdobna
tkanina, kosztowny strój; 2) komplet odzieży jednego koloru, liberia,
uniform związany od średniowiecza z b. herbów; 3) róż, bielidło: 4)
kosmacizna na tkaninie; 5) sposób postępowania, obyczaj.
Barwica (barwiczka) – 1) róż służący do malowania twarzy, czer-
wienidło, rumienidło; 2) włos postrzygany z sukna.
Barwierz (balwierz) – fryzjer, golibroda, kąpielowy, felczer.
Barwniki – związki organiczne, mineralne i syntetyczne, nadające
kolor wyrobom włókienniczym oraz skórze. Po 1860 r. także wytwa-
rzane sztucznie.
Baskina [fr. basquine] – 1) czarna, szeroka spódnica hiszp., noszo-
na pod suknią na → fortugałach, znana od k. XV w.; 2) dolna część
23
obcisłego stanika, doszywana w talii. sięgająca do bioder lub niżej,

bywała gładka, marszczona, układana w fałdy lub kloszowa, otwarta
z przodu. Występuje w modzie eur. od renesansu.
Bastas – cienka, przezroczysta tkanina lniana lub bawełniana.
Jednobarwna lub drukowana. Wyrabiana w Indiach we wczesnym
średniowieczu i Importowana do Europy.
Baszłyk [tur. Baszłyk – nakrycie głowy] – męskie nakrycie głowy,
rodzaj kaptura z filcu lub grubego sukna, z długimi końcami wiąza-
nymi pod brodą lub wokół szyi. Wprowadzony w poł. XVIII w. do
ubiorów armii ros., później element pol. i ros. odzieży dziecięcej.
Baszt – lniana lub konopna tkanina, często barwiona na różne kolo-
ry. Używana w Polsce w XVIII w. na podszewki i tanią odzież.
Batafia (batawia) – jedwabna lub półjedwabna tkanina importowa-
na zapewne z Holandii w XVIII w.
Batalon [fr.] – ozdoba kobieca, często z koronkami, noszona
w XVIII w.
Batawia → batafia.
Batik [jaw. mbatik – rysować] – technika zdobienia tkanin pole-
gająca na pokrywaniu ich powierzchni wzorami z ciekłego wosku
lub innych mas rezerwujących, przy pozostawieniu tła. które przyj-
muje barwę po kąpieli farbiarskiej. Powtarzany proces przemiennej
„aplikacji” rezerważu i kąpieli farbiarskiej daje różne kolory wzorów
na coraz ciemniejszym tle. B. znano już w star. w Egipcie. Chinach
i Japonii. We wczesnym średniowieczu wytwarzany w Indiach
i w Indonezji, zwłaszcza na Jawie, gdzie osiągnął najwyższy poziom
techniczny i artystyczny. B. znany był także w Afryce: w Europie od
XVII w.
Batorówka → szabla.
Batuch → botloch.
24
B
Batyst [fr. Batiste: od imienia wynalazcy Baptiste Chambray] – naj-

delikatniejsza, cienka, gładka i miękka tkanina lniana lub bawełniana
o splocie płóciennym, surowa lub bielona. Jednobarwna lub druko-
wana. B. produkowano od XIII w. we Francji, później w Niemczech.
Włoszech i najlepszy we Flandrii. W Polsce wyrabiano go na Śląsku
i w XVIII w. w manufakturze grodzieńskiej. Używany jako lekka
tkanina odzieżowa i bieliźniana oraz na dodatki w modzie kobiecej,
np. mankiety. → gorsy, chusteczki lub czepki.
Baty sycylijskie (auryfryzya) – bogato haftowane tkaniny jedwabne
z dekoracją z metalowych nici, pereł i szlachetnych kamieni.
Baudekin → baldach.
Bauernpelz [niem.] – w cechu kuśnierskim na Dolnym Śląsku,
w XVI w., określenie futra chłopskiego czyli baraniego kożucha.
Bawełna [niem. Baumwolle] – włókno naturalne otrzymywane
z pokrywy nasion rośliny o tejże nazwie. Produkcja tkanin półbaweł-
nianych i bawełnianych istniała we Włoszech od XIII w. W Polsce
rozwinęła się ona na Śląsku i w Małopolsce od XV w., głównie pół-
bawełnianych → barchanów, a na wielką skalę w Łodzi i okolicach,
w 1. poł. XIX w.
Bawełnica (bawełniak, bawełnianka, bawełniczka, bawełnik) – 1)
gruba tkanina bawełniana lub o bawełnianej osnowie i wełnianym
albo bawełnianym wątku: 2) przędza bawełniana, zwłaszcza czer-
wona, używana na szlaczki w płótnie w kratę i innych tkaninach; 3)
odzież uszyta z tych tkanin, zwłaszcza spódnice i chusty kobiece.
Bawet [fr. bavette] – 1) pelerynka lub narzutka damska w XVIII w.;
2) w XIX w. także zdobiony staniczek.
Bawole pasy – p. wełniane bardzo cienkie i delikatne, szerokie na
dwa łokcie (ok. 115 cm), o gładkim → wciążu, wzorzystych szlaczkach
i zdobionych głowach, w typie dekoracji per.-ind. tkanin. Tło zielone,
25
pomarańczowe, karmazynowe lub białe, cienkie frędzle, ornament

roślinno-kwiatowy. Z racji cienkości zwane obrączkowymi lub pier-
ścieniowymi, gdyż można było je przez nie przeciągnąć. Wytwarzane
w Chinach lub Indiach. W k. XVII i w XVIII w. przywożone do Polski
przez Ormian.
Bawolet [fr.] – czepek wieśniaczek fr., od XVII w. okrywający tak-
że kark. W XVIII i XIX w. pojawił się w pol. stroju mieszczańskim.
Bayader [od nazwy hinduskich tancerek] – podłużny woreczek
jedwabny lub z perłowej siatki, barwny, w poprzeczne pasy, zakoń-
czony baryłeczką, noszony na szyi w XVIII w.
Bayborak → bajborak.
Bazylianka [od nazwy prawosławnego zakonu Bazylianów] – naj-
tańszy gatunek grubego, niefarbowanego sukna, wyrabiany w XVII–
XVIII w. w klasztorach, przeznaczony na habity zakonne.
Bączyk – obrączka lub pierścień w Wielkopolsce, w XVI–XVIII w.
Bąkart → greża.
Bechter (bechtyr) [tur. bekter – pancerz] – rodzaj pancerza z płytek
stalowych i plecionki kolczej używany w XVI w.
Begiezka → bekiesza.
Bejngewanty → bigwanty.
Bekiesza (begiezka, bekeska, bekies, bekieszka) [przypuszczal-
nie od nazwiska Kaspra Bekiesza, pułkownika na dworze Stefana
Batorego] – okrycie zimowe, luźno krojone, podbite futrem, z tyłem
podobnym do → kontusza, noszone w XVI–XVIII w.
Bela – [niem. Ballen – zwój, paka] – miara niektórych towarów.
Jak płótno, sukno. B. sukna zawierała 10–20 → postawów.
Beldeza (beldera) – tkanina określana w staropolskich zapisach
jako „materyjka sztuczna”, tj. sprzedawana w krótkich sztukach.
26
B
Belemnity – skamieniałe szczątki wymarłych głowonogów, okre-

ślane jako „pazury diabelskie” lub „strzałki piorunowe”, używane
jako ozdoby.
Belson → melzon.
Bengal – tkanina półjedwabna, zwykle wzorzysta, lekka jak mu-
ślin, wytwarzana w Bengalu, prowincji Indii.
Berbeć [tur.] – bawełniana tkanina tur., używana w XVI–XVII w.,
głównie na podszewki.
Berben [per. bärbänd, tur. berbend – z per. pas] – barwna, wzorzy-
sta tkanina per. znana w Polsce w XV–XVIII w.
Berdysz [węg. bardysz] – rodzaj topora bojowego o szerokim, pół-
księżycowatym ostrzu i krótkim drzewcu, używany w XVI–XVII w.
w zach. Europie i Rosji. W Polsce od ok. 1674 r., mniejszy od pier-
wowzoru, jako broń piechoty i dragonów.
Beret (bieret, bierlet) [łac. birretum] – nakrycie głowy, częściej
noszone przez mężczyzn, od XV w. powracające w modzie eur.
Jako okrągła, płaska czapka z filcu, spilśnionej dzianiny, aksami-
tu lub Innych tkanin, zdobiona piórami, galonem lub klejnotami.
B. był szczególnie rozpowszechniony jako nakrycie głowy Basków
i Bearneńczyków. Używali go też marynarze, wojskowi i studenci.
Beretta [wł.] – czepek kobiecy nakładany na tył fryzury, noszony
zwłaszcza w 1. 1470– 80, we wł. ubiorze renesansowym.
Berkan – tkanina odzieżowa sprzedawana w Krakowie w XVIII w.
Berlacze [niem. Bärenlatschen] – obuwie zimowe, zwykle z chole-
wami, podbite niekiedy niedźwiedzim futrem lub modelowane z filcu.
Berło (barło, berła, perła, piorło) [łac. ferula – laska. kij?] – 1)
krótka ozdobna laska, godło dostojeństwa i najwyższej władzy, tak
monarszej, jak sądowniczej. Od średniowiecza b. uniwersyteckie to
27
oznaka godności rektorskiej: 2) b. myśliwskie – laska z poprzeczką

itp. służąca podczas łowów do sadzania sokoła lub jastrzębia.
Bermyca [niem. Bär – niedźwiedź, Mütze – czapka] – wysoka i sze-
roka wojskowa czapka, często z niedźwiedziego futra, od XVIII w.
noszona przez gwardzistów i doborowe kompanie różnych krajów.
Bernardyńskie sukno – jeden z najtańszych i najgrubszych jego ga-
tunków, wyrabiane w klasztorach bernardyńskich w XVI–XVIII w.
z przeznaczeniem głównie na zakonne habity.
Bernie [hiszp. sbernta] – asymetryczny płaszcz bez rękawów na-
rzucany na jedno ramię w hiszp. modzie męskiej w XIII w., kobiecej
od XIV do XVI w., później od XV w. w modzie wł., od XVI w. we
fr., a w Anglii w XVII w.
Bernienie [staroczes. brněni] – w XVI w. zbroja, pancerz, kolczuga.
Berta [fr. berthe] – szeroka opaska z koronki i jedwabiu, rodzaj
kołnierza przy dekoltach sukni secesyjnych, naśladujące przybrania
z koronek, noszone w XVII w.
Beryl – jeden z cenniejszych kamieni szlachetnych. B. pospolity.
Jest przeświecający lub mętny, zielonawobiały, słomianożółty lub
woskowożółty. B. szlachetne są przezroczyste i intensywnie zabar-
wione, np. → szmaragd, → akwamaryn, → morganit, → heliodor.
Bestorg – gorset kobiecy uszyty według mody zach. z naszyciami
barwnymi, noszony we wsch. Małopolsce w XVIII–XIX w.
Bestra (pastra) – określenie barwnie tkanej lub drukowanej odzie-
ży, używane w XVI–XVII w.
Betalety – ozdoby czepców lub narzutki noszone w Wielkopolsce
w XVIII w.
Bękart → greża.
Białe szaty (chusty, rzeczy) – odzież uszyta z płótna.
28
B
Białogłowa – staropolskie określenie kobiety pochodzące od barwy

białych → czepców i → podwik stanowiących kobiece nakrycie głowy.
Białoskórnictwo – garbowanie skór baranich, cielęcych, sarnich,
jelenich i łosiowych ałunem glinu, otrębami, solą i żółtkami lub wypra-
wą tłuszczową → zamszownictwo. B. było znane w Europie zach. od
wczesnego średniowiecza. W Polsce pierwsze cechy b. zorganizowały
się w XV w. i były wyposażone w → folusze, w których garbowano
skórę przez wbijanie tłuszczu w tkankę skórną. Skór garbowanych wy-
prawą b. i zamszowniczą używano na odzież, obuwie i rękawiczki.
Bicorne – kapelusz stosowany.
Biedermeier [niem.] – styl ubiorów noszonych w 2. ćwierci XIX w.
W stroju kobiecym były to suknie ściśnięte w pasie z szerokimi spód-
nicami, w męskim – fraki lub surduty, długie spodnie i → cylindry.
Bieguńska czapka – noszona przez biegunów, czyli posłańców.
Biel – w XVI w. biała szata, ubiór, bielizna.
Biele → biełka.
Bieliczka → biełka.
Bielidło – mączka do bielenia twarzy, znana od końca XVI w.
Bielina – futro z białych zajęcy, tańsze od → popieliczego.
Bielistka → biełka.
Bielizna – 1) odzież noszona pod wierzchnią, głównie koszula,
używana w Europie od średniowiecza: 2) w XVI w. także biała pla-
ma, centka, blizna: 3) szuba z popielic lub wiewiórek.
Biełka → biełka.
Biełka (biele, bieliczka, bielistka, bielka) – popielica i futro wypra-
wione ze skóry tego zwierzęcia.
Bieńda → binda.
29
Bieret → beret.
Bieretek → biretek.
Bierka – tur. lub wołoska owca z tłustym, okrągłym ogonem. Do
Polski importowano także egipskie b. czarnej lub szarej barwy.
Bierlet → beret.
Bierlit → biret.
Biertet → biret.
Bieryt → biret.
Biesażka (bieszosa) – worek podróżny, torba do pieniędzy, używa-
na w Poznaniu w XVI–XVII w.
Bifa (biffa) [fr. biffe] – tkanina wełniana z czesankowej przędzy
wytwarzana w średniowieczu, zwykle była tkana w pasy i uważana
za produkt średniej jakości.
Bigwanty (bajnegewanty, bejngewanty, wingwanty) [średniow.
niem. –Beingewant – okrycie nóg] – część uzbrojenia ochronnego na
nogi używana w XIV–XV w.
Binche – koronka klockowa wyrabiana w Binche, m. w Belgii.
Binda (blenda, bindał) [średniow. niem. Binde] – 1) w XVI w. na-
krycie głowy, zawój, czepiec, opaska, przepaska, wiązadło: 2) póź-
niej przepaska kobieca i męska taśma lub opaska, używana zwłaszcza
w mundurze wojskowym.
Binek – obszycie koszuli koronką binche, znane w Poznaniu
w XV11I w.
Bineta → peruka.
Binisz – długie okrycie, obcisłe u góry i fałdziste od pasa, noszone
na pograniczu Polski z Mołdawią.
30
B
Binokle (pince nez) [fr. binocle] – okulary utrzymywane na nosie

za pomocą uchwytu (fr. pince–nez – szczypiącego nos) lub podtrzy-
mywane ręką.
Biret (bierlit, biertet, bieryt) [łac. birretum] – nakrycie głowy noszone
we Francji od XIII w., a w Polsce od XV w., wykonane z filcu, sukna,
aksamitu lub dzianiny, zwykle czworokątne, używane dotychczas przez
duchowieństwo, w barwach związanych z określoną godnością. Od póź-
nego średniowiecza było oznaką doktorską profesorów wyższych uczel-
ni podczas oficjalnych wystąpień, sędziów, prokuratorów i adwokatów
podczas przewodu sądowego. Noszone także przez Żydów.
Biretek (bieretek) – 1) kobiece nakrycie głowy w kształcie biretu,
zdobione piórami i klamrami z drogich kamieni, noszone w Polsce
w XVI w.: 2) męskie berety aksamitne lub sukienne, często podszy-
te płótnem.
Bisior [łac. byssus] – 1) cienkie, kosztowne płótno lniane wytwa-
rzane od star, w krajach Bliskiego Wschodu: 2) cienka tkanina lnia-
na lub lniano-wełniana, może barwiona purpurą, używana w Polsce
jako odzieżowa i ozdobna: 3) wiązka jedwabistych nici uformowa-
na z krzepnącej wydzieliny aparatu bisiorowego niektórych małżów
morskich, służąca im do zakotwiczania się lub budowy oprzędów.
W starożytności i średniowieczu b. używano do wyrobu cennych,
mocnych tkanin o jedwabistym, złocistym połysku.
Bisiorki – paciorki. W XVIII w. rodzaj koralików nawlekanych na
nitkę i noszonych na szyi.
Biustonosz → napierśnik.
Bizoki – wełniane, długie ciemne spodnie z czerwoną wypustką na
bocznych szwach nogawek, noszone na Śląsku.
Biżuteria [fr. bijou] – wyroby złotnicze i jubilerskie do ozdoby
ciała i stroju.
31
Blach (blacha, piach, placha, plech, płach) [staroczes. – blech,

plech] – 1) w XV–XVI w. część zbroi osłaniająca piersi lub plecy,
pancerz → kirys: 2) złota ozdoba czapki, noszona np. przez wielkie-
go kniazia moskiewskiego, a także przez kapłana żydowskiego.
Blachownica (plachownlca) – w XV–XVI w. część zbroi osłaniają-
ca ręce, rękawica.
Bladoróżowy – kolor kwiatu dzikiej róży.
Blamarantowy – kolor czerwonawo-różowy, rozbielony.
Blanchard [fr.] – tkanina z wełny czesankowej wytwarzana w śre-
dniowieczu we Francji, Hiszpanii (blanqueta) i Flandrii (bruneta).
Blanta (planta) – suknia kobieca noszona na Kujawach w XVII w.
Blaszka – zdrobnienie od nazwy → blach, w XVI w. ozdoba czapki
kapłana żydowskiego.
Blech – pomieszczenie i teren przeznaczony do bielenia tkanin i ich
apretury, usytuowany zwykle w pobliżu łąk nadrzecznych, na których
poddawano tkaninę bieleniu przez działanie wody i promieni sło-
necznych. B. istniały w Polsce co najmniej od XIV w.
Blewiązka – w XV w. tasiemka z plecionki.
Bliaud [fr.] – długa wierzchnia szata mężczyzn i kobiet noszona od
XI do XIII w., przylegająca od góry, w wersji kobiecej sznurowana
po bokach, z ozdobnymi rękawami.
Blonda (blondyna) [fr. blond] – koronka klockowa, najczęściej wy-
konywana z kremowego. nie bielonego jedwabiu, niekiedy barwna,
lniana. Wyrabiana we Francji, może też w manufakturze koronek
w Grodnie, w 1. 70. XV11I w.
Blucbrach → bruzblach.
Blumerowskie reformy (reformy) – szerokie, zebrane w kostkach
spodnie kobiece, na wzór szarawarów, propagowane przez Amelię
32
B
Bloomer (USA) dla emancypujących się kobiet. Noszone do bluzek, nie-

kiedy także z wąskimi spódnicami jako ubiór sportowy w 2. poł. XIX w.
Blusbrach → bruzblach.
Bluskier → bluzgier.
Bluza [fr. blouse] – luźna, górna część męskiej i kobiecej odzieży,
kroju tuniki, noszona początkowo jako ubiór roboczy.
Bluzgier (bluskier, bruslać, bruslak, bruszlak, brzuszlak, buskier)
[niem. Brustblech] – 1) płat tkaniny tej samej barwy co → żupan,
chroniący jego przód przed zabrudzeniem w miejscu widocznym
spod → kontusza: 2) w XV11I w. narzutka damska, bądź ozdobne
okrycie dekoltu.
Błam – określona liczba skórek futerkowych, służąca do podbicia
ubioru lub okrycia.
Bławat (bławatek, bławay, chaber) – niebieska tkanina jedwab-
na, używana w średniowieczu, później każda tkanina tego rodzaju.
Bławatnikami zwano tkaczy jedwabiu i kupców handlujących tkani-
nami jedwabnymi.
Bławatny – od XV w. kolor niebieski, nasycony.
Bławay → bławat.
Bławy – kolor niebieskawy, zbliżony do → bławatu.
Błękitnia – w XV w. błękitna odzież.
Błękitnidło – barwiczka do twarzy służąca w XVIII w. do zazna-
czania błękitnych żyłek.
Błękitny – kolor jasnoniebieski, nienasycony.
Błyskotki (błyszczadła) – świecące ozdoby kobiece noszone
w XVIII w.
Bobak – futro ze zwierzęcia szczurowatego z rodziny wiewiórek.
33
Bocik → bot.
Bockorki → boczkorki.
Bockurki → boczkorki.
Boczak – w Wielkopolsce, w XVI–XVII w., rodzaj stanika lub
gorsetu.
Boczkorki (bockorki, bockurki) [węg. bocskor, słow, bočkor] – ciż-
my typu wsch., o płaskiej podeszwie, sięgające do kostek, noszone
w XVI–XVII w.
Bodloch → botloch.
Bodziec (bojec) – kolec przy ostrodze, określenie z XVI w.
Bohaz (bohaza) [tur. bohasy?] – od XVI w. określenie chusty lub szala.
Bojec → bodziec.
Bokobrody → faworyty.
Boksornica – w XVI w. ubiór, zwykle kobiecy.
Bolero [hiszp.] – 1) krótka kamizelka męska noszona w modzie hiszp.,
w XVI–XVII w.; 2) krótka kamizelka kobieca bez rękawów lub z krótki-
mi rękawami, noszona na suknię od 1. poł. XIX w.; 3) kapelusz o pod-
winiętych brzegach ronda, zdobiony pomponami, przyjęty z Hiszpanii
w XIX w., noszony w ubiorze męskim, kobiecym i dziecięcym.
Bombazyn (bomba, bombast, bombaz, bomzyn, bumbzijn) [wł. bom-
basina?] – lekka tkanina półwełniana. o wątku z gorszej wełny czesan-
kowej i osnowie lnianej, konopnej, bawełnianej, rzadziej jedwabnej,
tkana zwykle splotem skośnym, poddawana zabiegowi gotowania w na-
prężeniu. Jako tania tkanina odzieżowa produkowana w krótkich i wą-
skich sztukach w XIV–XV w. w Holandii i Anglii, od XV w. w Gdańsku
i na Śląsku, w XVII w. także w Toruniu, Elblągu i Królewcu.
Bombycina → galeta.
34
B
Bombycinum → galeta.
Bombycyna → galeta.
Bomzyn → bombazyn.
Bonet [fr. bonnet] – czepeczek z gazy, batystu, muślinu, wstążek
i koronek noszony w XVIII w.
Bonnet [fr.] – nazwa każdego męskiego i kobiecego nakrycia gło-
wy, które nie jest kapeluszem, czyli nie ma ronda. W star. formę tę
miały nakrycia głowy Frygijczyków. W średniowieczu nazwą tą
określano głównie męskie nakrycia głowy, w okresie nowożytnym –
lekkie czepki kobiece.
Boradek (boracik, boratek) – tkanina wełniana lub półwełniana
o jedwabnej osnowie, barwiona, importowana do Polski z Europy
zach. od XVII w. Używana na lżejszą odzież.
Bordiura [fr. bordure] – ozdobny pas stanowiący dekoracyjne obra-
mowanie tkaniny.
Boronczuk → burunczuk.
Bort → diament.
Borta (burta) [niem. Borte] – różnej szerokości wzorzysta taśma,
wąska tkanina lub jej płat, z jedwabiu, wełny, lnu. czasem z me-
talowymi nićmi, z wzorami, herbami, napisami. Znana od star.
Persji. W Europie produkowana co najmniej od XV w., głównie we
Włoszech i Kolonii. B. aksamitna często importowana do Polski.
Borytas – odmiana szmuklerskiego sznurka.
Bot (bocik, botek, but) [łac. botta] – termin używany w Polsce od
XV w., określający różne typy męskiego i kobiecego obuwia.
Botal – koronka lub ozdoba pasamonicza, używana w XVIII w.
Botek → bot.
35
Botloch (batuch, bodloch, botuch) [niem. Badtuch] – od XVI w.

określenie okrycia kąpielowego z rękawami, służącego „do wycho-
dzenia z łaźni”.
Boton [fr. bouton] – guz. guzik, określenie używane od XVI w.
Botuch → botloch.
Boty – obuwie sukienne lub filcowe, zwykle podbite suknem
i z wysoką cholewą.
Boucassin [fr.] – kosmata tkanina bawełniana, używana na pod-
szewki pikowanych ubiorów, znana w XIV–XV w.
Bougran (bouqueran) [fr., przypuszczalnie od → byss lub
m. Buchary] – 1) cienka tkanina płócienna importowana ze Wschodu;
2) od XVII w. konopna tkanina o splocie płóciennym, gumowana
i kalandrowana, używana do usztywniania odzieży.
Bouracan (burakan) [fr.] – gruba, nieprzemakalna tkanina wełnia-
na, w procesie apretury kilkakrotnie gotowana w naprężeniu i maglo-
wana. Używana w XVII i XVIII w. na okrycia.
Bourre de soie (bourre de coton) [fr.] – tkaniny jedwabne lub ba-
wełniane, barwne i lekkie, używane w XVIII w.
Bourse (coiffure en bourse) [fr.] – w XVIII w. woreczek z czarnej
tafty, do którego wsuwano włosy fryzury lub męskiej peruki, aby
chronić kołnierz przed pudrem.
Boy → baja.
Bóbr – okrycie, kołnierz lub inne przybranie futrem z wyprawionej
skóry bobrowej. Dobrze spilśniająca się sierść bobra już od wczesnego
średniowiecza służyła do wyrobu najlepszych, filcowych nakryć głowy.
Brabanckie towary – określenie różnych wyrobów włókienni-
czych i innych, importowanych z Brabancji w płd. Niderlandach.
Najczęściej były to tkaniny, dzianiny, kapelusze, pasamony, wstążki
i inne dodatki do odzieży.
36
B
Braceleta (bracelet) [starofr. bracelet] – naramiennik, bransoleta,

określenie z XVI w.
Braie [fr.] – płócienne, krótkie spodnie męskie noszone jako bieli-
zna na Zachodzie Europy w XI–XV w.
Brajcary (brajcarki) – metalowe haczyki, na których zawieszano
pas szabli.
Brajtszwanc → astrachan.
Brakselka → manela.
Brama (bram, bramek, bramik, bramka, branka, brom) [niem.
Brame] – 1) obramowanie listwą materiału, falbaną, haftowa-
nym szlakiem lub pasamonami wszelkich strojów w Polsce od XV
do XIX w.; 2) ozdobna część pol. kobiecego czepka z XV i 1. poł.
XVI w., naszywana perłami lub złotogłowiem.
Brandenbura (brandebura, brandenburla, prandypura) [fr. brande-
bourg] – suknia zimowa lub okrycie damskie zdobione pasmanterią,
noszone w XVII i XVIII w. „Brandebourgs” to rzędy pasmanteryj-
nych pętlic modnych w tym czasie we Francji, w mundurach husar-
skich i ubiorze cywilnym. Nazwa ozdoby przeniosła się na strój.
Branka → brama.
Bransoleta → manela.
Braszleta → manela.
Brazylia (brezylia) [hiszp. brasa – żar ognia] – barwnik czerwony,
importowany z Ameryki.
Bredlest → breklest.
Brekla → brykla.
Breklest (bredlest, breklass, breklast, breklaszt, breleszt) [niem.?] –
tanie importowane sukno używane w XVII i XVIII w.
37
Brelok [fr. breloque] – ozdobny wisiorek wykonywany ze szla-

chetnych metali, półszlachetnych kamieni, kości, koralu, szkła,
przyczepiany do bransoletki, zegarka, dewizki, paska itp. Modny
w XVII–XX w.
Bret (breta, bryt) [niem. Breite – szerokość] – 1) szerokość tkaniny:
2) od XVI w. klin w odzieży lub ozdobna w niej wstawka, lamówka.
Używano określenia „ubiór w brety”.
Brez → bryż.
Brezent [hol. pressenning] – gruba, mocna tkanina z roślinnych
włókien (len, konopie), bardzo gęsta, tkana splotem płóciennym,
impregnowana. Produkowana co najmniej od XVIII w., używana na
nieprzemakalną odzież, okrycia, plandeki i namioty.
Brezylia → brazylia.
Breza → kreza.
Bręga – pręga.
Brodcem → brozcem.
Broderować [fr. border – obszyć, broder – haftować, upiększać] – ob-
szywać, lamować, wykańczać haftem. Określenie używane od XVII w.
Brokat (brokadya) [łac. broccatum] – określenie tkaniny wzorzy-
stej, w której tle lub wzorze występuje nić metalowa, złota lub srebrna.
Zaleca się obecnie ściślejsze określenie – „tkanina brokatowa». B. wy-
twarzano od IX w. w Hiszpanii, później we Włoszech, Turcji, Persji, od
XVIII w. we Francji i innych krajach eur. Importowano go do Polski od
XVII w., używano na bogate stroje świeckie i szaty liturgiczne.
Brokat aksamitny – aksamit, rzadziej → altembas, w którym partie
tła albo wzoru wykonane są dodatkowym wątkiem metalowym zło-
tym lub srebrnym, wprowadzonym technikami broszowania lub lan-
sowania. Produkowano go od XV–XVI w. we Włoszech i Hiszpanii.
38
B
Brokatela (brukatela, burgatela, burkatela) [wł. broccatello] – gruba,

wzorzysta tkanina półjedwabna, rzadziej lniana. Charakterystyczny
relief wzoru uzyskiwano za pomocą grubego, lnianego podstawowe-
go wątku i odpowiedniego naciągnięcia osnów i wątków w procesie
tkackim. Wytwarzana od XV do XVII w. we Włoszech i Hiszpanii.
Importowana do Polski zwłaszcza b. wenecka. Od 2. poł. XVII w. wy-
rabiana u nas jako tkanina półwełniana o osnowie lnianej, farbowana
na żywe kolory i drukowana, przeważnie we wzory kwiatowe, naślado-
wała wzorzyste jedwabie. Używana jako tkanina dekoracyjna i odzie-
żowa z przeznaczeniem na suknie, męskie kamizelki i szaty liturgiczne.
Brom → brama.
Bronatnia → brunatnia.
Brost → broszcz.
Brostblach → bruzblach.
Brosza [fr. broche] – ozdoba o różnych kształtach, wykonywa-
na zwykle ze szlachetnych materiałów i zdobiona różnymi tech-
nikami; przypinana do sukni, kołnierza lub spinająca części ubio-
ru, znana w Bizancjum i w średniowieczu, szczególnie modna
w XVII–XVIII w.
Broszcz (brost, brostkowany) – obszycie od dołu sukien i spódnic
kobiecych w XVII i XVIII w.
Broszek – ozdoba używana w XVII w.
Broszowanie [fr. brocher, niem, broschiert] – technika wykonywania
wzoru na tkaninie dodatkową przędzą, najczęściej wątkiem. Metalowa
lub jedwabna, rzadko wełniana lub lniana nić broszująca występuje
tylko w miejscach tworzenia ornamentu. Technika b. wątkiem znana
była już w tkactwie chiń. epoki Han (206 p.n.e. do 220 n.e.), od VII w.
w tkactwie Wschodu, a od XI w. w hiszp., upowszechniona we Francji
w XVIII w. Używano jej głównie w tkactwie jedwabiu.
39
Brozcem (brodcem) – w XVII i XVIII w. określenie sposobu no-

szenia czapki lub męskiego okrycia wierzchniego. Czapkę wkładano
na bakier, a okrycie wkładano tylko na jeden rękaw.
Brucbrach → bruzblach.
Brukatela → brokatela.
Brukiesz [niem. brugisch – z Brugii?]– w XVI w. określenie odzie-
ży, najczęściej zakonnego habitu, uszytej z tkaniny o tej nazwie.
Brunatnie (bronatnia) – tania część odzieży noszona od XVI w.
W następnym stuleciu zalecano, aby senatorowie nosili ubiory tej
barwy, uszyte z tkaniny wykonanej z niefarbowanej wełny.
Brunatny – kolor przejściowy pomiędzy błękitem a czerwienią.
Dopiero w XIX w. brązowy.
Brunet → burnet.
Brusblach → bruzblach.
Bruslać → bluzgier.
Bruslak → bluzgier.
Brusprach → bruzblach.
Brustpłat [niem. Brustplate] – napierśnik, część zbroi w XIV w.
Bruszlak → bluzgier.
Bruzblach (brusblach, brucbrach, blusbrach, brusprach, brostblach,
lucbrach, rusblach) [niem. Brustblech] – w XIV–XV w. napierśnik,
część zbroi.
Bryczesy [ang. breeches] – spodnie wojskowe lub do konnej jazdy,
zwężane na łydce, noszone od przełomu XVIII i XIX w.
Bryduje (brydnie) – ozdoby wycinane z aksamitu, używane
w XVII w.
40
B
Brygandyna [fr. brigandine] – 1) skórzana lub sukienna kurta na-

szywana metalowymi kółkami lub płytkami, uzbrojenie ochron-
ne znane w zach. Europie już w V w., w Polsce w XII–XIV w.; 2)
w zach. Europie w XV w. półzbrojek z zachodzącymi na siebie po-
przecznymi płytkami lub metalowymi pierścieniami.
Brykla (brekla) [niem. Pröckel] – rogowe lub trzcinowe usztywnie-
nie gorsetu.
Brylant → diament.
Brynda [biał. perebrynduwaty] – w XVI w. błyskotka, ozdoba ko-
biecego stroju, może także cały ubiór.
Brystach – napierśnik noszony przez Żydówki jako oddzielny
przód stanika w formie tkaniny zakończonej u góry dwiema wstążka-
mi do wiązania, a u dołu przytrzymującą ją w pasie zakładką. Był on
obficie zdobiony haftem lub metalowymi koronkami.
Bryt → bret.
Bryż (brez, bryz, bryzik, bryżyczek, bryżyk) [średniow. niem. Brise –
obramowanie] – od XIV w. przybranie odzieży, kryza, haft, bramowanie.
W XVII–XVIII w. termin b. używany był w znaczeniu gorsu żabotu.
Brzeczka – roztwór wodny roślinnych garbników. Użycie kolej-
nych b. o coraz większym stężeniu doprowadzało do wygarbowania
skóry.
Brzoskwiniowy – 1) żółtawy kolor owocu brzoskwini; 2) bladoró-
żowy. Jak kwiat jej zwyczajnej odmiany; 3) potocznie, niewłaściwie
– kolor jasnołososiowy.
Brzuszlak → bluzgier.
Buch → bufa.
Bucha – 1) okrycie uszyte krojem → kierel, o odwiniętym kołnierzu,
bez worka na plecach i wypustek; 2) w XVI w. także obszycia ubiorów.
41
Buchaler – tkanina tur. znana w Polsce w XVII–XVIII w.

Bucht – wypustka, szamerunek lub haft najczęściej stosowany
w kobiecym stroju w XVI i XVII w.
Budka (kapotka) [fr. capote] – kapelusz damski z końca XVIII w.
Początkowo było to wygięte, prostokątne rondo, które przywiązywano
do głowy wokół policzków. W okresie I Cesarstwa b. to mała walco-
wata główka, rondo rozszerzone i zaokrąglone przy twarzy. W okresie
Restauracji – rondo duże, sterczące nad czołem, zaokrąglone przy po-
liczkach, później okrągłe z większą główką. B. robiono ze słomki, filcu
lub tkanin, dekorowano wstążkami, falbankami, sztucznymi kwiatami,
piórami i pasmanterią. B. noszono do l. 60. XIX w.
Bufa (buch, buf, bufik) [starofr. bouffer. niem. Buff–Armel] – 1)
w średniowieczu brzegi zbroi podniesione na ramionach: 2) od XVI w.
pas marszczonej na brzegach tkaniny, tworzącej ozdobną wypukłość.
Bukaran (bukran) [fr. bougran] – lekka tkanina jedwabna, bawełnia-
na, lniana lub z dwóch rodzajów przędzy, używana od średniowiecza.
Bukatowe skóry – wyprawione skóry rocznych cieląt.
Bukran → bukaran.
Bukur – cienka tkanina jedwabna, używana zwłaszcza w XVII w.
na pograniczu z Mołdawią.
Buliony → epolety.
Bulla → bułła.
Bułat [tur. pulet, z per. pulad – stal] – 1) krótka wsch. szabla o krzy-
wej głowni, z silnie rozszerzającą się częścią dolną zwaną piórem.
Broń lekkich chorągwi janczarskich z czasów Jana Sobieskiego, uży-
wana jeszcze w XVIII w.; 2) nazwa stali damasceńskiej.
Buława (buławka) [kip. baław, buławu, ros. bulawa] – krótka la-
ska zakończona ozdobną gałką, symbol władzy wojskowej. Składała
42
B
się z drzewca (metalowej laski) i kulistej, zwykle metalowej głowi-

cy, często zdobionej złotem lub srebrem. W Polsce weszła w użycie
w XVI w. Jako oznaka władzy hetmańskiej. Na Wschodzie jest to
broń obuchowa.
Bułła (bulla) [łac. bulla] – wypukła ozdoba odzieży używana
w XVI w., główka złotego gwoździa.
Bumbzijn → bombazyn.
Bunda [węg. bunde] – 1) zimowa burka z filcu, sukna, niekiedy
podbita futrem: 2) wełniana narzuta górali karpackich.
Bunt – 15 sztuk skór futerkowych.
Buńczuk [tur. bondżuk – paciorek, talizman] – ozdoba w po-
staci chwastu z końskiego włosia, używana od XV w. na Bliskim
Wschodzie. W Polsce od XVII w. to oznaka wyższej władzy het-
mańskiej. Chwasty, których liczba zależała od piastowanej godności,
umieszczano na ozdobnym drzewcu, zakończonym metalową kulą,
półksiężycem itp. B. ujęty w ozdobną siatkę z kolorowych lub zło-
tych sznurków zawieszano także na szyi konia.
Bura → burka.
Burakan → bouracan.
Burat (durat, durata) – tkanina wełniana wytwarzana w XVII w.
w Zurychu, używana w Polsce w XVII–XVIII w.
Buratto [wł.] – rodzaj rzadkiej gazy z grubej przędzy podobnej do
siatki, o dekoracji haftowanej różnymi technikami, rozpowszechnio-
ny we Włoszech.
Burdalon (burdon) [fr. bourdalou] – obramowanie lub złoty galon
używany w XVII i XVIII w.
Burel [fr.] – szerokie sukno, średniej jakości, wyrabiane w średnio-
wieczu w zach. Europie i sprowadzane do Polski.
43
Bureta [fr. bourrette] – jedwabny surowiec odpadkowy do wyrobu

tkaniny o tej samej nazwie.
Burgatela – brokatela.
Burgoneta → szturmak.
Burka (bura) [per., tur. bürke – płaszcz od deszczu] – 1) długie
okrycie wierzchnie, często z kapturem, wykonane z filcu lub grubej
tkaniny wełnianej; 2) wśród Słowian grube płótno tkane z farbowanej
przędzy: 3) płat pilśni wełnianej, wielbłądziej, zajęczej lub króliczej,
także wymodelowane z niego okrycie.
Burkatela → brokatela.
Burła [kaz. burłat] – bawełniana tkanina importowana z Turcji
w XVII w.
Burnet (burning, burnit, brunett, brunet) [ang. burning cloth, fr. bru-
nete] – palone sukno ang. wytwarzane w średniowieczu, w XIII w.
głównie w Bewerly. Znane w Gdańsku w XII w. Podczas apretury
przypalano zbędne nici na powierzchni tkaniny.
Burnus (albornos) [gr. birros, ar. burnus] – 1) wełniana opoń-
cza z kapturem używana przez Arabów. Na ziemiach wsch.
Rzeczypospolitej noszono b. zrabowane przez Kozaków; 2) peleryna
z kapturem znana w modzie w 60. i 70. 1. XIX w.
Burotka (gurotka) – lekka tkanina wełniana, z której szyto → cza-
mary w 1. poł. XVII w.
Bursa [łac. bursa] – 1) od XV w. mieszek na pieniądze, worek, sakiew-
ka; 2) od XVI w. sztywna, kwadratowa torebka do przechowywania →
korporału. Z tej samej tkaniny wykonywano → paramenty mszalne.
Burskie cyngatury [od Bursa m. w Turcji] – importowane z Turcji
w XVII i XVIII w. tkaniny i pasy jedwabne.
Burszlak – okrycie kobiece noszone w XVII–XVIII w.
44
C
Burta → borta.
Burunczuk (buruńczuk, boronczuk) [tur. büründżuk] – tkanina
z jedwabnej przędzy i metalowych, złotych lub srebrnych nici, im-
portowana z Bliskiego Wschodu, używana w XVII–XVIII w. na suk-
nie, zasłony itp.
Buskler → bluzgier.
Busto [wł.] – wenecka nazwa sztywnego, wydłużonego na przodzie
stanika, noszonego w XV w.
But → bot.
Butonierka [fr. boutonnière] – 1) mały flakonik na kwiaty przypinany
do kobiecego stroju balowego w XVIII i XIX w.; 2) dziurka w klapie ma-
rynarki, żakietu itp., w którą wkłada się kwiat lub miniatury odznaczeń.
Buzdygan [tur. bozdaghan] – broń obuchowa o groszkowatej, stalo-
wej głowicy podzielonej na sześć–osiem piór, używana na Wschodzie
do walki wręcz, oraz jako oznaka dowódcy. B. zdobiono zwykle bo-
gato wsch. ornamentyką (inkrustacja, rzeźba itp.). Rozpowszechniła
się w Polsce jako oznaka godności pułkowników, rotmistrzów, po-
ruczników oraz mistrzów i starszych cechowych.
Byss [gr., łac. bssos] – cienka, kosztowna tkanina lniana wyrabiana
w star. Egipcie i w średniowieczu z przeznaczeniem na drogocenne szaty.
C
Cabaciolum → jopula.
Cabacium → kabat.
Caban – dorosły baran, cap.
Cajg (ceich, cejg) [niem. Zeug] – tkanina wełniana lub półweł-
niana na bawełnianej osnowie, niekiedy bawełniana, z najgorszych
gatunków surowca, zwykle o splocie skośnym, kolorowo tkana,
45
przeważnie w podłużne paski. Wyrabiana w krajach niem., od XVI w.

na Słowacji i od XVII w. w Polsce. Najtańsza tkanina odzieżowa,
używana głównie na spodnie i odzież roboczą.
Calceus [łac.] – w star. Rzymie trzewik przykrywający całą stopę,
bywał przymocowany rzemykami krzyżującymi się na podbiciu i po-
nad kostką, miewał także długi, spiczasty nos.
Calèche → kolaska.
Caliga [łac.] – 1) obuwie żołnierzy i centurionów rzymskich, o gru-
bej, nabitej gwoździami podeszwie i cholewce przykrywającej goleń.
Przytwierdzano je rzemieniami, które pokrywały podbicie i dolną
część nogi: 2) w inwentarzu z 1545 r. wymieniane są „caligae alias
pończochy” – nogawice z tkaniny ze skórzanymi podeszwami: 3)
w XVI– XVII w. określenie sukiennych lub skórzanych spodni szy-
tych czasem krojem → pludrów lub → marynałów.
Całkowy – dorosły, określenie dojrzałego zwierzęcia futerkowego.
Całojedwabny – w XVI w. wykonany z czystego jedwabiu.
Całun [starofr. chaton] – ubiór lub okrycie, w którym chowano
zmarłego.
Canezou [fr.] – duży kołnierz lub pelerynka z marszczonym kołnie-
rzykiem pod szyją, niekiedy z rękawami, sięgająca najdalej do paska,
noszona w modzie fr. w l. 1799–1870, głównie w okresie romanty-
zmu. Uszyta z lekkich tkanin, najczęściej muślinu lub batystu, noszo-
na zwykle na sukniach z długimi rękawami.
Cannelé → ryps.
Cannetillé [fr.] – złożony splot tkacki dający charakterystyczne
krótkie żeberka na powierzchni tkaniny, tworzące jednobarwny wzór
z małych prostokątów, w układzie szachownicowym przesuniętym.
Także nazwa tkaniny o tym splocie, wzbogaconej nieraz broszowa-
niem lub lansowaniem metalową lub jedwabną nicią.
46
C
Capa [hiszp.] – kolisty, męski płaszcz hiszp., noszony od XVI w.

Szyty z ciemnego sukna, sięgał do połowy łydki i bywał rozmaicie
drapowany. Służył także jako okrycie matadora w walce byków.
Car – w Poznaniu, w pocz. XVII w. rodzaj futrzanej opuszki
przy czapce.
Caraco → karako.
Carbotina [łac.] – obuwie star. Greków i Rzymian, głównie chło-
pów. Składało się z podeszwy z wołowej skóry, zawiniętej po bokach,
przymocowanej rzemieniami krzyżującymi się na podbiciu i dookoła
dolnej części łydki.
Carmagnole [fr.] – kamizelka rzemieślnicza należąca do ubioru re-
wolucjonistów fr. w końcu XVIII w.
Casaquin → kasatynka.
Čatma [tur.] – tkanina z aksamitnym wzorem i tłem o splocie atła-
sowym. Wyrabiana w Bursie od XV do XVIII w. z przeznaczeniem
na stroje sultańskiego dworu.
Catogan [fr.] – wiązanie czarną wstążką męskich długich włosów
lub tyłu peruki, znane w końcu XVIII w.
Cąber → czamber.
Cefalkowa → czwialkowa.
Ceich → cajg.
Cejg → cajg.
Cejlonit → spinele.
Cejtuchowe futro – w XVII w. określenie skóry futerkowej z czar-
nych lub farbowanych na czarno królików.
Cekin [wł. zecchino] – błyszcząca, cienka, złota lub srebr-
na blaszka, zwykle okrągła, z dziurką do przewlekania nitki. Od
47
XVIII w. element haftu na ubiorach liturgicznych, teatralnych,

wieczorowych i ludowych.
Celadynowy [fr. céladon] – seledynowy, czyli kolor rozbielonej zieleni.
Celeste → kolor jasnoturkusowy.
Celicja → cylicja.
Celicyja → cylicja.
Celijówka – suknia kobieca, także chłopska, barwna, noszona
w XVIII w.
Celowane futro – powtórnie zestawiane i zszywane z kawałków.
Celp (czelp) – w XVI–XVII w. kobieca ozdoba głowy lub lekka
pelerynka z guzikami i pasamonami.
Celpa – 1) suknia lub lekki płaszczyk kobiecy z guzikami, noszony
w 1. poł. XVIII w.; 2) damskie pantofle na wysokich obcasach noszo-
ne w XVII i XVIII w.
Celta [niem. Zelt – namiot] – tkanina z grubej przędzy używana na
namioty, osłony pomieszczeń lub wozu oraz na ciepłe okrycia.
Cendal → sendal.
Cendat – tkanina jedwabna używana w XV w.
Centka → cętka.
Cep (cepy) – laska z wisiorami, żartobliwa broń błazna.
Ceplik (czeplik) [niem. Zopf – warkocz] – w XVI w. część ubioru
kobiecego, przepaska na głowę, w XVIII w. warkocz.
Ceptrum → sceptr.
Cepy → cep.
Ceregiele [niem. Zärkel?] – w XVI–XVIII w. ozdobne dodatki do
kobiecego stroju.
48
C
Cerm → czerm.
Cernoressa → czarnoresza.
Cewka – rurka służąca do nawijania przędzy lub nici.
Cętka (centka, cętuszka) [łac. cinctus. cintum] – w XV–XVI w.
blaszka naszyta dla ozdoby na strój. Obok blaszek naszywano też wi-
siorki metalowe, bursztynowe lub szklane.
Chaba → aba.
Chabelkowe → abelkowe.
Chaber → bławat.
Chainse [fr.] – spodni ubiór dla obu płci w XII w. Zwykle długa do
stóp tunika z rękawami.
Chalcedon (kalcedon) – minerał, wypolerowany, ma połysk szkli-
sty lub woskowy, bezbarwny jest zwykle zmętniały, biały: może być
też szary, brunatny, żółty, zielony, czerwony lub niebieski.
Chałaj → hałaj.
Chałat (chylat, chylet, hilat) [ar. chala’a – zdjąć] – istniało osiem
kategorii ch.–kaftanów, zależnie od ceny futra i wierzchniej tkani-
ny, z jakich były wykonane. Ch. stanowiły dar – władca zdejmował
okrycie i wręczał je dostojnikowi. W XVII w. nastąpiła zmiana zna-
czenia terminu, którym zaczęto określać żydowską → kapotę lub →
kaftan, wykonane z materiałów niskiej jakości.
Chamberguois [fr.] – jedwabna tkanina odzieżowa sprzedawana
w Warszawie w XVIII w.
Chamcha → kamcha.
Chamois [fr.] – kolor skóry zamszowej, żółtopłowy.
Chantilly [od Chantilly, m. we Francji] – koronka klockowa, zwy-
kle jedwabna, czarna, modna w XVIII i XIX w.
49
Chapeau bras → kapelusz stosowany.

Chapeau de parement [fr.] – aksamitny kapelusz na filcowym ste-
lażu z wysoką główką, z metalową ozdobą na szczycie, na rozwi-
niętych brzegach wykończony futerkiem. W l. 1430–1440 noszony
w modzie dworskiej, występuje w pol. zabytkach.
Chaperon [niem. Schaperun, Gugel] – kaptur szyty z fantazyjnie
wycinanego sukna, noszony w XIII–XVI w.
Charapin – jedwabna lub półjedwabna tkanina odzieżowa sprzeda-
wana w XVIII w.
Chausses [fr.] – nogawki z sukna, noszone w modzie zach. w XIII–
XV w., niezłączone, przywiązywane do ubioru. Od 2. poł. XIV w. za-
częto je zszywać jako nogawice spodni.
Chazuka → hazuka.
Chczitel – nieznana bliżej część kobiecego ubioru z XV w.
Chemise (koszulka) [fr.] – lekka muślinowa lub batystowa suknia
kobieca, noszona w modzie paryskiej od ok. 1780 r.. zdobiona niekie-
dy tamborkowym haftem i przepasywana szarfą. W Polsce określana
jako koszulka.
Chergedebr → serzedebr.
Chędostwo → ochędostwo.
Chiné [fr.] – jedwabna, rzadziej lniana lub bawełniana tkanina
o splocie płóciennym lub atłasowym z efektem drgających, lekko za-
mazanych smug lub wzorów barwnych zwanych w Polsce „mżący-
mi”. Produkowana w Europie od k. XVII w. Jako wyraz orientalizacji
tkactwa inspirowanego techniką → ikatu, popularna w XVIII w.
Chińszczyzna – w XVIII w. tkanina lub inny wyrób importowany
z Chin bądź z Europy zach. naśladujący chiń. ornament.
50
C
Chiton [gr.] – płócienny ubiór star. Greków, pochodzenia joń-

skiego. znany od czasów Homera. W okresie archaicznym krojony
kloszowo i plisowany, a w klasycznym dwa proste kawałki tkaniny
zszywano po bokach i spinano na ramionach → fibulami. Dostojnicy
i osoby starsze nosiły ch. długie, a młodzież i wojownicy – krótkie.
Ch. kobiece miały odgięty na zewnątrz górny brzeg sięgający do pasa
lub bioder; w okresie hellenistycznym ch. przepasywano pod piersia-
mi i wydłużano z tyłu.
Chlajna [gr.] – w star. Grecji prostokątny płaszcz wełniany, spinany
na piersiach lub prawym ramieniu. W czasach Homera odzież żołnierzy
i wieśniaków. W rzeźbie epoki klasycznej w ch. przedstawiano filozofów.
Chlamida [gr.] – w star. Grecji wierzchnie okrycie męskie w for-
mie prostokątnego płata wełnianej tkaniny, o trzech bokach prostych
i czwartym zaokrąglonym, zapinana → fibulą na ramieniu lub pod
brodą. Strój jeźdźców i podróżnych.
Chlor – aktywny chemicznie gaz, używany od XVIII w. do bie-
lenia płócien.
Chlorospinel → spinel.
Chłopiec (piesek) – narzędzie do ściągania obcisłych butów z cho-
lewami, złożone ze stołeczka z podstawką.
Chłopka (pejzanka) [fr. paysanne] – szeroka, zwykle zmarszczona
w pasie spódnica uzupełniona stanikiem. Rodzaj chłopskiej → ro-
gówki w XVIII w., a → krynoliny w XIX w.
Choboty (czoboty) – 1) szerokie spodnie męskie do kolan, watowa-
ne i usztywnione, szyte niekiedy z wzorzystych tkanin, lub „rzezane”,
tj. zdobione drobnymi nacięciami, noszone do ubioru szytego według
mody hiszp. z XVI w.; 2) buty bez obcasów, z cholewami z barwnego
safianu, noszone do stroju narodowego (czobot): 3) w XVI w. ozdoby
męskiego stroju uszytego według mody wł. i hiszp.
51
Chochoł – w XVI–XVII w. wysoka fryzura kobieca lub okrągły

wierzch wysokiej czapki.
Chodaki – pantofle skórzane lub tekstylne na drewnianej po-
deszwie, noszone przez obie płci w ubiorze ludowym całej Europy.
Znane także w Polsce obuwie z łyka lub najgrubszej skóry wyrabiane
przez → pantoflarzy lub chodaczników w XVI–XVII w.
Cholewa – od XVI w. górna część długiego buta. W następnym stu-
leciu ch. sięgały wysoko, aż do biodra.
Chołosznie [ukr. chološni] – sukienne spodnie zimowe noszone
przez wieśniaków w XVI–XVIII w.
Chomla (chomlica. chomelka) – w XVI w. przepaska na głowę
podtrzymująca włosy. Do XVIII w. także ozdobny czepek damski.
Chopinos → muły.
Chrubiki – naszycia na czepkach noszonych w Wielkopolsce
w XVII w.
Chryzoberyl (złotoberyl) – glinian berylu o kryształach zabarwio-
nych na różne odcienie zieleni, niekiedy żółtawych lub brunatnych.
Wysoko ceniony szmragdowozielony lub trawiastozielony, zwany
aleksandrytem, w świetle sztucznym zmienia barwę na czerwoną lub
fioletowoczerwoną.
Chryzolit (kamień złoty, złotogorący, krisolit) – kamień szlachetny,
żółty, w różnych odcieniach zieleni, czasem brunatny lub czerwony.
Znany w Europie od wypraw krzyżowych, często używany w Polsce.
Chryzolit wschodni – handlowa nazwa zielonawego → szafiru.
Chryzopraz – kamień półszlachetny, odmiana chalcedonu o barwie
jabłecznozielonej, mętny, słabo przeświecający, czasem ma brunatne
albo białe żyły lub smugi.
Chrzypt (chrzept) – futro ze skór z grzbietu różnych zwierząt.
52
C
Chusta (chustka, chuścisko, sudarium) – płat tkaniny lub dzianiny

różnej wielkości i kształtu, używany jako okrycie głowy, szyi, ramion
i całego tułowia, głównie przez kobiety; termin znany od XIV w. Ch.
do nosa używano powszechniej od XVI w.
Chwast (kwast. kwost, kutas) [tur. kutaz] – wyrób szmuklerski
w formie pędzla–wisiora wykonanego z nitek jedwabnych, wełnia-
nych, bawełnianych, metalowych, sznurka pasamoniczego lub frędz-
li, używany co najmniej od XV w. Jako ozdoba odzieży i wnętrz
mieszkalnych.
Chwelich → cwelich.
Chwieletowy i fiałkowy.
Chwilich → cwelich.
Chwiołkowy → fiałkowy.
Chylat → chałat.
Chylet → chałat.
Ciałkowy → cielisty.
Ciamara → czamara.
Ciasnocha – koszula uszyta z wąskiej sztuki płótna, noszona na ra-
miączkach lub jako dolna jej część doszywana do górnej, sporządza-
nej z lepszej tkaniny, także opaska na biuście.
Ciągnięte tkaniny (lite tkaniny) – zwykle jedwabne z dodatkowym
wątkiem metalowym. Litymi określa się i teraz wszelkie wyroby tka-
ne w ten sposób. Nazwa z XV–XVIII w.
Cielisty (ciałkowy) – kremoworóżowy, kolor naśladujący jasną
karnację skóry białej kobiety.
Ciemiec → zamsz.
Ciemierzyca – ubiór wykonany z zamszu, noszony w XVII w.
53
Cierlenie – zabieg stosowany w obróbce lnu i konopi, polega na

kruszeniu i tarciu wymiędlonych łodyg. W większych ośrodkach płó-
ciennictwa eur. Już od XVII w. stosowano młyny do lnu poruszane
napędem wodnym lub kieratem zwierzęcym.
Cierlica – narzędzie do cierlenia lnu i konopi złożone ze skrzynki
i ruchomego miecza, znane w Polsce co najmniej od XIII w.
Ciermak → giermak.
Cięciwka – rodzaj → sznurka szmuklerskiego.
Cięgatora → cynkatura.
Cingulum → pas.
Circassienne [fr.] – domowa suknia noszona w 2. poł. XVIII w.
W kroju zbliżona do → poloneski, ale posiadała draperię z tyłu, a fał-
dy byty upięte na naszytych wstążkach.
Cirkuł (cyrkuł) – określenie krawieckie okrycia krojonego z koła,
np. „płaszcz w cyrkule” noszony w XVIII w.
Ciżmy (boczkorki, ciżemki, czyżmy) [tur. czizme, węg. csizma]
– płytkie obuwie o płaskiej podeszwie, bez obcasów, z cholewką
sięgającą najwyżej do kostek. W Polsce od średniowiecza zwano je
także boczkorkami. W modzie eur. w k. XVIII i XIX w. były pan-
toflami damskimi. W ubiorze ludowym występują jako najprostszy
typ obuwia.
Coculla [łac.] – fałdzisty, długi płaszcz do stóp z szerokimi ręka-
wami, bez kołnierza, często z kapturem. Stanowi okrycie wierzchnie
wielu zgromadzeń zakonnych.
Colobium [łac.] – 1) długa, luźna tunika bez rękawów, wkładana
przez głowę, rodzaj → opończy z otworami na ręce; 2) szata litur-
giczna bez rękawów lub z krótkimi rękawami, najczęściej biała.
Coltrysz → kołtrysz.
54
C
Comsza → komża.
Comsza → komżyczka.
Conroy bank → gotowanie w naprężeniu.
Cornette [fr.] – zakończenie średniowiecznego, sukiennego kaptura.
Corps [fr.] – kobieca lub dziewczęca → sznurówka, usztywniana
na fiszbinach, przodem zdobiona galonami, noszona od XVII w.
Cortel → kortel.
Corset fendu [fr.] – w XIII w. ubiór męski, później także suknia ko-
bieca bez rękawów z głęboko wykrojonymi bokami, od bioder posze-
rzana klinami, modna od poł. XIV w. w krajach Europy zach. i środk.
Stanik obszywano często gronostajowym futerkiem.
Cracoves – trzewiki określane w Anglii jako pochodzące
z Krakowa, we Francji „à la poulaine”. czyli z Polski. Było to obu-
wie charakteryzujące się wydłużonym noskiem oraz językiem zakry-
wającym podbicie i fantazyjnie odwiniętym. Moda na nie, panująca
w Polsce w XIII w., raziła gust Agnieszki, siostry przyrodniej cesa-
rza Konrada III, a żony Władysława II Wygnańca. Nie jest pewne,
czy moda na c. powstała w Polsce, czy też za pośrednictwem naszego
kraju przekazana została na Zachód z Bliskiego Wschodu.
Crepida [gr. krepts] – w star. Grecji męskie i kobiece obuwie skła-
dające się z podeszwy i wąskiego paska skóry osłaniającego boki sto-
py i pięty, z rzemykami przytrzymującymi obuwie na nodze.
Crinale → wieniec.
Crusina – wierzchnie okrycie z sukna, podbijane futrem, noszone
w średniowiecznej Polsce.
Cudzoziemska robota (niemiecka robota) – w XVI–XVIII w. okre-
ślenie kroju ubiorów według mody zachodnioeur., przekazywanego
do Polski najczęściej przez kraje niem.
55
Cul de Paris [fr. – paryski tył] – rusztowanie metalowe lub podu-

szeczka umieszczana z tyłu pod spódnicą. Moda z k. XVIII oraz l.
70. i 80. XIX w.
Culotte [fr.] – spodnie do kolan z wąskimi nogawkami, szyte we-
dług mody paryskiej, noszone w XVIII i pocz. XIX w.
Ćwikiel (cwykieł) [niem. Zwickel] – klin rozszerzający różne czę-
ści ubioru; od XVI w. modelujący na łydce dziane pończochy, często
zdobiony haftem.
Cwelich (chwelich, chwilich, cwilich, ćwielich ) [niem. Zwilich]
– tkanina lniana, konopna, później bawełniana lub z połączeń tych
surowców, o splocie skośnym lub wielorządkowym, wyrabiana od
XIV w. w miastach Śląska i Małopolski, droższa od drelichu, używa-
na na bieliznę, pościel, tanią odzież i pasy.
Cwykieł → cwikiel.
Cybuch [tur. czybuk] – część fajki.
Cyc (indienne, syc) [ang. chintz, hol. sits, fr. indienne] – cienka
tkanina bawełniana, biała lub kolorowa, często drukowana w barwne
wzory glansowana w kalandrach. Od XVII w. importowana z Indii,
a w XVIII w. wyrabiana w manufakturach eur., w k. XVIII w. także
w pol., w Warszawie i Niemirowie. Modna w ubiorze i obiciach okre-
su oświecenia.
Cyces [hebr.] – frędzle → tałesu.
Cyfry → parzenice.
Cygrynowy – kolor morskiej zieleni.
Cyjara (cyjaris) → tiara.
Cylicja (celicja, celicyja) – tanie sukno z osnową → nitkowaną
i wątkiem z cienkiej, szarej wełny, używane na spodnie i okrycia
w XVI–XVIII w.
56
C
Cylinder [łac. cylindrus] – wysoki, sztywny kapelusz z walcowa-

tą główką i wąskim rondem. Pojawił się w modzie hiszp. w 2. poł.
XVI w. Jako uzupełnienie modnego stroju. Ponownie zaczęto go no-
sić w 2. poł. XVIII w. i w XIX w. m.in. w mundurze wojskowym.
Cymer [węg. cimer, fr. cimier] – → kita przy nakryciu głowy.
Cymiec → zamsz.
Cynamonowy – kolor rdzawobrązowy.
Cyndelin [fr. cendal, niem. Zindel] – cienka tkanina jedwabna
o splocie płóciennym używana w XVII–XVIII w.
Cyndert – tkanina używana w XVII w., zapewne importowana
ze Wschodu.
Cyngatury → burskie cyngatury.
Cynkatura (cięgatora, czingatura) [średniow. łac. cingatura] – od
XVI w. różne rodzaje pasów i przepasek, od jedwabnych do sukiennych,
służące podtrzymywaniu dzieci uczących się chodzić. Por. → arus.
Cynkowane futra – skóry rysiów, lampartów i innych zwierząt, na-
turalne lub barwione w cętki.
Cynober – siarczek rtęci używany jako mineralny barwnik.
Cynowacizna (czynowaty) – tkanina, której nitki pozornie idą na
ukos. Krosno czynowate o trzech–ośmiu nicielnicach pozwalało na
wykonanie wzoru w kształcie figury złożonej z dwóch trójkątów sty-
kających się ze sobą wierzchołkami.
Cyp [niem. Zipf, Zipfel – spiczasty] – w XV w. ozdobny kutas
u kaptura, frędzla, także cały kaptur.
Cypryjska nić – lniana, czasem jedwabna nić szczelnie owinięta
pozłacaną plewką z kiszek owczych albo świńskich. Wyrabiana na
Wschodzie, sprowadzana do Europy przez Cypr, używana do kosz-
townych haftów.
57
Cyrkon → hiacynt orientalny.

Cyrkuł → cirkuł.
Cytryn – żółto zabarwiona odmiana kryształów kwarcu.
Czabaj – ubiór męski noszony w XVI w.
Czacheł → czecheł.
Czachło → czecheł.
Czaczo – w XVI w. wyelegantowana osoba, piękniś.
Czadra → czarczaf.
Czako (giwer) [węg. csáko] – od XVI w., w narodowym ubiorze
węg.. nakrycie głowy o podniesionym i przylegającym do główki
rondzie z wycięciem z lewej na prawą stronę. Później wojskowe
nakrycie głowy w kształcie ściętego stożka (początkowo szerszego
u góry, od poł. XIX w. węższego, z małym denkiem), z filcu lub skó-
ry obciągniętej suknem: cz. oficerskie zdobiono kitą i pomponami.
Czamara (ciamara) [ar. sammur. tur. czapen. czepen. hiszp. cha-
marra] – w XVI i XVII w. długie okrycie, częściej kobiece, zwykle
podbite futrem i ozdobione szamerowaniem. Cz. „do sypiania” pod-
bijano lekkim futerkiem. W XVIII–XIX w. ubiór męski, noszony na
→ żupan, o kroju zbliżonym do → kontusza, ale z leżącym, wykła-
danym kołnierzem, prostymi, nie rozcinanymi rękawami i dwustron-
nym szamerowaniem przy rozcięciu. Od 1790 r. zbliżona krojem do
→ surduta. W XIX w. noszenie cz. było wyrazem patriotyzmu. W po-
wstaniu styczniowym pełniła ona rolę munduru.
Czamber (cąber) [per. czambar – grzbiet] – w XVII w.,
w Poznaniu, określenie futra grzbietowego zwierząt futerkowych
różnych gatunków.
Czamlet → kamlot.
58
C
Czapka (czapczyk, czapczyna, czapczysko, czapica, czepka, szap-

ka) [łac. cappa, średniow. niem. Schäpel – wieniec] – 1) nakrycie gło-
wy różnych kształtów, bez ronda, niekiedy z daszkiem. Najczęściej
z filcu, ale i z tkanin, dzianin i skóry. W XIX w. cz. nosiły też kobie-
ty; 2) w XV–XVI w. czapica to określenie, → infuły, mitry.
Czapnik – rzemieślnik wykonujący zwykle filcowe czapki. W ce-
chach pol. od XIV w.
Czapraga – guz z haftką do zapinania → delii z krótkimi rękawami.
Nazwa ta pojawia się w 1536 r.
Czarczaf (czadra, czarsza) [z per. tur. czarsząf] – tradycyjna część
ubioru muzułmańskich kobiet, zasłona głowy pozostawiająca tylko
otwór na oczy.
Czarnoresza (cernoressa) [ros. cernaja rjasa] – w XVI w. habit pra-
wosławnych zakonników.
Czarsza → czarczaf.
Czechczery [tur. czakszyr] – długie spodnie wojskowe, zwykle szy-
te z płótna, noszone w XVIII i XIX w.
Czecheł (czacheł, czachło, czechel, czechełek, czechlik, czechło) –
1) w XV–XVIII w. suknia lub koszula, najczęściej kobieca: 2) okry-
cie płócienne używane w łaźniach; 3) śmiertelna koszula.
Czechman (czekman) [kip. czekman] – 1) wierzchni ubiór męski
noszony w Polsce w XVIII w. na → żupan, różniący się od → kon-
tusza normalnie wykładanymi rękawami, zszytymi w całości lub też
rozciętymi po zewnętrznej stronie do łokcia. Cz. miał podszewkę
z tejże tkaniny co żupan, ok. 1750 r. stojący kołnierz, później długi,
wykładany, niekiedy wycinany w ząbki i łączony złotym sznurkiem.
Piotr Sapieha wylansował na sądach w Poznaniu biały cz. multano-
wy, podbity błękitnym aksamitem. Ok. 1750 r. rozpowszechnił się on
wśród szlachty, a później nosiła go służba: 2) tatar, ubiór męski.
59
Czeczuga → ordynka.
Czekan [tur. czakan] – broń obuchowa o drzewcu długości laski
i żeleźcu w formie siekierki, używana w Polsce już od X w.
Czekatek – kaftanik lub domowa suknia płócienna, często haftowa-
na, noszona w Wielkopolsce w XVII w.
Czekman → czechman.
Czekuladowy – kolor jasno- lub ciemnobrązowy.
Czelp → celp.
Czekmen – okrycie sukienne importowane w XVIII w. z Kaukazu
przez Krym.
Czember [per.] – w XVII w. chustka na głowę.
Czepiec (czepek, czipek, czypek) – kobiece nakrycie głowy bez ron-
da, przylegające lub usztywniane, wykonywane z różnych wyrobów
włókienniczych. Usztywnianiem uzyskiwano różne kształty. W kulturze
chrześc. obowiązkowe nakrycie głowy mężatek, zakrywające włosy.
Czepiennik – od XVI w. rzemieślnik wykonujący czepce.
Czepka → czapka.
Czeplik → ceplik.
Czeplowy – w XVI w. określenie związane z nakryciem głowy.
Czerata – płótno woskowane, cerata.
Czerkas – tkanina wełniana, gładka lub w pasy, używana
w XVIII w. na salopy, suknie, spodnie.
Czerkieska – długie okrycie futrzane z zapięciem pasamoniczym
noszone w XVIII w., zwłaszcza na ziemiach wsch.
Czerm (czermo, cerm) – określenie pasa do szabli, podane w statu-
cie krakowskich paśników z 1518 r., używane do XVIII w.
60
C
Czenidło – barwnik używany w szewstwie do czernienia obuwia.

Czerń – czarny ubiór, często oznaczający żałobę.
Czerpanek → serpan.
Czerwiec – barwnik wyrabiany z samiczek owadów z rzędu
pluskwiaków żerujących na korzeniach rośliny zwanej czerwcem. Po
wysuszeniu eksportowano go z Polski, Litwy i Ukrainy do Europy
zach., a nawet do Azji. Od XVI wypiera go w handlu → koszenila.
Czerwień książęca – kolor czerwony o szczególnym odcieniu uzy-
skanym przez połączenie → kermesu z barwnikiem niebieskim.
Czerwień turecka – barwnik czerwony używany od dawna na Bliskim
Wschodzie i w płd. Rosji. Od XVI w. znany pod nazwą → krapu.
Czerwonoskórnictwo – wyprawianie skór miękkich, bydlęcych,
baranich i końskich garbnikami roślinnymi i barwienie ich na różne
kolory. Cechy cz. istniały w Polsce od XV w. i już wtedy posiadały
młyny do rozdrabniania garbników.
Czesanie – szczotką włókien przed przędzeniem, znane w Polsce
co najmniej od XI w.
Czeskie koronki – klockowe, z lnianej przędzy, wyrabiane
w Czechach od XVI w.
Czimet → kwef.
Czingatura → cynkatura.
Czipek → czepiec.
Czoboty → choboty.
Czochranie – czesanie i zgrzeblenie wełny.
Czółenko tkackie (wrzeciono t.) – część krosna służąca do przerzu-
cania wątku w utworzony przez nicielnice przesmyk, przeplatając go
w ten sposób z osnową i w efekcie tworząc tkaninę.
61
Czółko (czółeczko, czółenko) – 1) opaska lub mały czepeczek

damski; 2) ubiór na głowę Krakowianek; 3) czółenka to także płytkie
pantofle używane w XIX i XX w.
Czrzewiczek → trzewik.
Czrzos → trzos.
Czub (czubek, czup, fontanges) – 1) stercząca fryzura określa-
na jako tatar., a w XVIII w. à la Titus Caracalla; 2) wysoka ozdo-
ba z piór lub włosia na nakryciu głowy, pióropusz, kita, strojny cze-
pek ze sterczącą ozdobą; 3) czepiec damski zdobiony ustawionymi
w trzech rzędach koronkami, noszony na wysokiej fryzurze, głównie
w l. 1680–1715 na wzór paryskiego fontanges.
Czuba → czuja → szuba.
Czubka → szubka.
Czuga (czuha) (tur. z per. czuha – sukno, okrycie wełniane) –
wierzchnie okrycie ros. bojarów noszone na → zipunie, przepasane,
używane od XVI w. Był to wąsko krojony → kaftan z rękawami do
łokcia, zapinany na guzy. Nazwa występuje w pot inwentarzach.
Czuja (czuba, czucha, czuha, czuhaj, szuja) [tur. z per. czuha – suk-
no, okrycie wełniane] – w XVI w. długie okrycie męskie z rękawa-
mi, podbite futrem, w 1681 wzmiankowany „kontusz albo czuhaj”,
w XVIII w. płaszcz z rękawami wykończony listwami, czasem pod-
szyty futrem i przypominający krojem → delię, szyty w Warszawie
w manufakturze, przeznaczony dla nieznanego użytkownika, a więc
o standardowym kroju. Cz. szyto z sukna, bal, tkanin półwełnianych,
podszywano zwykle płótnem.
Czup → czub
Czupan → żupan.
Czwialkowa (cefalkowa) – 1) określenie sukni kobiecej noszonej
przez mieszczki w 1632 r.; 2) rodzaj tkaniny lub barwy.
62
D
Czymcz → zamsz.
Czyn – w XV w. określenie odzieży uszytej z tkaniny o splocie
czynowatym (skośnym).
Czyntakor – tkanina jedwabna lub z innego surowca, składana na
półsztuczki, importowana do Polski w XVII w.
Czynowaty → cynowacizna.
Czypek → czepiec.
Czyrka – cera w odzieży.
Czyżmy → ciżmy.
Ć
Ćwielich → cwelich.
Ćwik – w XVI w. worek, sakwa na pieniądze.
Ćwikawskie sukno – z Zwickau w Saksonii, powszechne w Pol-
sce w XVI w.
D
Dalmacja → almucja.
Dalmacyja → almucja.
Dalmatyka (damaltyka) [średniow. łac. dalmatica] – luźna, długa
do stóp szata z długimi, szerokimi rękawami, szyta z białego, lnia-
nego płótna, od II w. noszona przez Greków i Rzymian. Za pośred-
nictwem Bizancjum przyjęła się w Europie i zachowała tylko jako
szata liturgiczna. Od XIV w. znacznie skrócona, noszona przez dia-
konów przy uroczystych nabożeństwach i jako strój koronacyjny.
Od XII w. sporządzana w kolorach liturgicznych z tkanin jedwab-
nych, wzorzystych lub haftowanych.
Dalmoć → almucja.
63
Dalmucyjum → almucja.
Dalmuzja → almucja.
Dałmucyja → almucja.
Damaltyka → dalmatyka.
Damaszkin – tkanina odzieżowa sprzedawana w Krakowie
w XVIII w.
Damis → tamis.
Damstowe futro – f. sprzedawane w Krakowie w XVIII w.
Daraj [tur. z per. daraji] – pstra jedwabna tkanina tur. tkana splotem
płóciennym. Importowana do Polski od XVII w.
Darmoć → almucja.
Darmoleg– w XV–XVI w. określenie wielkiego, futrzanego kołnierza.
Daszeczki – dodatki lub ozdoby stroju kobiecego w XVII w.
Daszek – nakrycie głowy w kształcie kołpaka używane w XVI w.
Decima → deczyma.
Deczka – okrycie dziecka do chrztu.
Deczyma (decima) – w XVII–XVIII w. ozdoba złożona z dzie-
sięciu elementów.
Dek (deka, dęka) [niem. Decke] – 1) w XV w. okrycie; 2) okry-
cie męskie wymienione w księdze krawców poznańskich,
w XVII w. d. suto okrywał postać, szyto go z 18 ł. szerokiej →
kitajki lub z 60 ł. wąskiej.
Deka gończa – lekkie okrycie męskie uszyte z tkanin wełnia-
nych, półwełnianych lub płótna, noszone do ubioru narodowego
w XVII–XVIII w., należące do sztuk mistrzowskich krawców
warszawskich w 1717 r.
64
D
Dekatyzacja (stępowanie) [fr. décatissage] – apretura włókiennicza

polegająca na działaniu gorącą lub zimną wodą, albo suchą lub wil-
gotną parą, w celu zapobieżenia zbieganiu się i odkształcaniu tkaniny.
Delfina [fr. dauphiné] – 1) wzorzysta tkanina jedwabna z pasiastym
lub prążkowanym tłem i motywami falistych lub prostych wstęg
i kwiatów. Nazwa przyjęta na pamiątkę ślubu Ludwika XIV z Marią
Antoniną w 1770 r.; 2) rodzaj wełnianego łub półwełnianego drogietu
o jedwabnej osnowie.
Delia (delika, deliunak, delura, delutka) [tur. czagat, degle, degtlej –
szata z szerokimi rękawami] – okrycie męskie podbite futrem, noszone
w XVI i 1. poł. XVII w. Początkowo nakładano je normalnie, później
często tylko narzucano na ramiona. Stosownie do mody d. miała zmien-
ną długość, zmieniała się także wielkość kołnierzy opadających nawet
do połowy pleców. D. zapinano na guzy, później na pętlice. Noszono
także ich letni wariant, bez futra. W XVIII w. nazwa ta oznaczała okrycie
podobne do → czul czy → kierei, odcięte w pasie, z szamerowaniem.
Demisalopka (półsalopka, dmisalopka) [fr.] – krótsza → salopa no-
szona w XVIII i 1. poł. XIX w.
Denim → dżins.
Deniza → dynizła.
Depis (depuis) [fr. de puce] – kolor pchli, ciemnobrunatny, modny
w XVIII w.
Derbab [tur. z per. zerbęft – złotogłów] – przerabiana złotem tkani-
na importowana z Bliskiego Wschodu w XVII–XVIII w.
Derka (dercha) [tur. czerge – namiot, ukr. derha] – gruby koc
z mocno falowanego sukna lub filcu.
Dermisz → dormiak.
Desabilka → dezabilka.
65
Desma – tkanina jedwabna importowana z Turcji, używana

w Wielkopolsce w XVII– XVIII w.
Deskin [ang. doeskin] – tkanina wełniana o splocie atłasowym uży-
wana zwłaszcza na mundury ang. marynarki wojennej. Importowana
do Polski.
Dewizka [fr. devis] – łańcuszek do kieszonkowego zegarka.
Dezabilka (dezabil, desabilka) [fr. déshabillé] – lekka suknia do-
mowa zwykle bez wcięcia w pasie, szyta z lekkich tkanin bawełnia-
nych, półjedwabnych lub płótna, noszona w k. XVI i w XVIII w. Do
1730 r. krojono ją jednolicie, później raczej dwuczęściowo.
Degryn [niem. Denkring] – pierścionek pamiątkowy.
Dęka → dek.
Dętki – fałszywe perły w różnych barwach, używane w XVII–XVIII w.
Diadem (dyjadema) [gr. diadema] – ozdobna opaska z tkaniny lub
szlachetnego metalu, wysadzana kamieniami, → gemmami itp., no-
szona na głowie jako oznaka władzy królewskiej, cesarskiej lub ka-
płańskiej. W Polsce d. używali Piastowie w okresie rozbicia dzielni-
cowego. Od średniowiecza używano go jako ozdoby czoła i fryzury;
przybierał różne formy, zależnie od stylu epoki.
Diagonal [łac. diagonalis – biegnący po przekątnej, z gr. diagonios]
– powierzchniowo gładka, jednobarwna tkanina wełniana lub pół-
wełniana o splocie stromorządkowym. tworzącym widoczne skośne
prążki. Używana na odzież wierzchnią, podszewki i spodnie.
Diament (ballas, bort, brylant, karbonado, raut, tafelsztyn) – kamień
szlachetny, regularna odmiana pierwiastkowego węgla, tworzy krysz-
tały pojedyncze i ich grupy, jak: diament, bort – ołowiowoszare, pro-
mienisto-kuliste skupienia i ich zrosty o nieprawidłowych kształtach,
ballas – zespoły kuliste o budowle promienistej, karbonado – czar-
ne, nieprzezroczyste, drobnoziarniste skupienia. Wartość d. zależy od
66
D
barwy, wielkości (mierzonej w karatach), czystości i rodzaju szlifu,

jak brylant, rozeta, małe rauty. Duże d. szlifowano dawniej w tafelsz-
tyny o płaskiej powierzchni. D. znano w star. Azji, w Europie od wo-
jen krzyżowych.
Diasper [gr.] – wzorzysta. jedno- lub wielobarwna tkanina jedwab-
na o splocie wzorzystym, osnowowo-wątkowym, lansowana, często
z wątkami złota cypryjskiego, niekiedy → broszowana. Wytwarzana
w Azji od X w., w Europie od XII w., importowana do Polski
w XIV–XVI w.
Diba (dyba) [tur. z per. diba – brokat] – złotogłów tur. o barwnej
osnowie i wątku ze złotych nici, produkowany w XVII w. z przezna-
czeniem dla Polski i Rosji.
Diplois [łac.] – obszerny płaszcz żołnierski i podróżny w kształcie
peleryny, spinany na piersiach zaponą lub guzem, szyty z podwójnego
sukna. D. żołnierski mógł mleć w XV w. stojący kołnierz, d. reprezen-
tacyjny, podszyty futrem, może przekształcił się w → delię (hipoteza
K. Turskiej). W XVI w. określano go także jako kitlik albo thorax.
Dmisalopka → demisalopka.
Dołoman (dolman, dołaman, dolman, dołoma, dołuman) [tur. dola-
ma – ubiór janczarów, węg. dolmany – spodni kaftan] – kaftan noszo-
ny na inne okrycie pochodzący z narodowego ubioru węg. W Polsce
znany w XVII 1. poł. XVII w., początkowo określany jako → kurta,
używany zamiast → żupana. a później w mundurze wojskowym i li-
beriach hajduckich. Najczęściej sięgał do kolan, miał wąskie rękawy,
zapinany był na guzy, często szamerowany.
Domino [wł.] – 1) kaptur z krótką narzutką noszony w średniowie-
czu przez księży; 2) długi płaszcz lub luźne okrycie z kapturem zasła-
niającym część twarzy, noszony przez mężczyzn i kobiety na maska-
radach w XVII–XVIII w.
67
Domłuk [tur. donłuk] – lekka tkanina odzieżowa, bawełniana lub

półjedwabna sprzedawana w Krakowie w pocz. XVIII w.
Dorato [wł.] – kolor złocisty.
Dormeszka (dormes) [fr. dormeuse] – 1) czepek nocny, ocieplany,
zdobiony koronkami i wstążkami, noszony w XVIII w.; 2) w tymże
czasie kaftanik nocny.
Dormiak (dermisz) [fr. dormeuse] – suknia domowa lub rodzaj
damskiego szlafroka z 1. poł. XVIII w.
Doublet → pourpoint.
Draczek [łac. draco] – w XV w. ozdoba kobiecego trzewiczka.
Dragoni [fr. dragon] – w XVII w. formacja piesza, od k. XVIII w.
przekształcona w formację jazdy.
Drapacz sukienniczy → oset sukienniczy.
Drelich (drylich) [niem. Drtilich. z łac. trilix – trójnitkowy] – 1)
mocna i gęsta tkanina różnej grubości, lniana, konopna, bawełnia-
na, przeważnie o splocie skośnym, czasem tkana w pasy lub kostki.
Rozpowszechniona w Polsce od wczesnego średniowiecza. W XIV–
XV w. d. wyrabiano głównie w miastach Śląska i Małopolski, później
był to jeden z najważniejszych produktów płóciennictwa: 2) odzież
codzienna i robocza. D. używano także na podszewki i letnie okrycia.
Drewniaki → saboty.
Drezlowanie (dryfowanie) [niem, drieseln] – wydobywanie zło-
ta i srebra z przetykanych nimi wyrobów włókienniczych, w XVIII
i XIX w. modne zajęcie dam w salonie.
Drodet → drogiet.
Drodeter → grodetur.
Drogiet (drodet, drogieta, drojet) [fr. droguet] – miękka, dość moc-
na tkanina wełniana lub półwełniana na jedwabnej osnowie, o złożonej
68
D
budowle splotowej. Tkana splotem skośnym lub płóciennym, co

w połączeniu ze splotem rypsowym dawało efekt kostek lub kratek.
D. najwcześniej wyrabiano w Anglii, od XVII w. na Śląsku, później na
Pomorzu i w Wielkopolsce. Była to lżejsza tkanina odzieżowa.
Drogotkany – w XVI w. kosztowny, wykwintny.
Droguet [fr.] – drobnoraportowa tkanina jedwabna o różnorodnej
budowie splotowej. Wytwarzana w XVIII w. w Europie zach.
Drojet → drogiet.
Dromel – w XVI w. cienkie płótno używane jako zawój lub chustka.
Drotowany – od XVI w. skręcony, spleciony.
Droty → druty.
Druk bezpośredni – barwny wzór drukowany ręcznie wprost na tka-
ninie, a w XVIII w. także maszynowo, za pomocą matryc do nakłada-
nia farb. Metoda ta, prawdopodobnie wynaleziona w Indiach, została
rozpowszechniona w wyniku podbojów ar. Najstarsza w Europie prób-
ka d.b. (543 r.) została znaleziona w Arles, w płd. Francji. Ok. XII w.
d.b. był znany w Rosji jako → nabojka. Początkowo drukowano płyta-
mi drewnianymi, a od k. XVII w. miedzianymi. Była to najtańsza me-
toda uzyskiwania barwnego wzoru na tkaninach odzieżowych.
Druk rezerwowy – druk na tkaninie metodą nanoszenia środków
hamujących utrwalanie lub wiązanie się barwników w partiach wzo-
ru podczas kąpieli farbiarskiej. Uzyskiwano druk trwalszy od d. bez-
pośredniego. W XVII w. moda na perkale importowane z Indii roz-
powszechniła się w Europie i przyczyniła w następnym stuleciu do
zmniejszenia zapotrzebowania na wzorzyste jedwabie.
Drukarstwo tkanin – znano od star. W średniowieczu uprawia-
no je w systemie rzemieślniczym, od XVII w. także w manufak-
turach. W Polsce drukarnie płócien istniały w XVII w., głównie
w Wielkopolsce.
69
Drukowane pasy – lniane lub bawełniane wąskie tkaniny, o splocie

płóciennym lub skośnym, zdobione drukiem bezpośrednim, ornamen-
tyką i podziałem powierzchni, naśladowały wzorzyste pasy jedwabne.
Wyrabiane w XVIII w., noszone przez mieszczan i uboższą szlachtę.
Druty (droty) – metalowe, kościane lub drewniane narzędzia, różnej
długości i grubości. używane w dziewiarstwie co najmniej od II w.
Drygulica – odzież lub pościel używana w XVI w. w Krakowie.
Drylich → drelich.
Dryfowanie → drezlowanie.
Dubeltowy – podwójny.
Dublet – 1) w XVI w. określenie podwójnej tkaniny jedwabnej; 2)
drogi kamień spojony z dwóch części (d. prawdziwy) lub takiż ka-
mień na spodzie sztukowany szkłem albo kamieniem mniej warto-
ściowym (d. fałszywy).
Dublówka – obszycie klinika w trzewiku.
Duchna (duchenka, duchniczek) – 1) od XVI w. domowe nakrycie
głowy kobiet szyte z płótna lub tkanin jedwabnych, zdobione haftem
i falbankami: 2) nocny czepek dla obu płci z płótna lub barchanu,
często podcieplany puchem: 3) nakrycie głowy lub całun, którym
okrywano zmarłych; 4) pierzyna lub poduszka.
Duet (duecik, duliet, dułat) [fr.] – cieplejsze nakrycie głowy no-
szone w k. XVII i w XVIII w., często nakładane na → kornet, szyte
z tkanin wełnianych, półwełnianych lub jedwabnych, obszywane ko-
ronkami, często watowane.
Dupla (duplum) [łac. duplus] – podwójna tkanina jedwabna lub
podszyta odzież.
Duraj – tkanina jedwabna z Aleppo, sprzedawana w XVIII w.
Durat (durata) → burat.
70
D
Durchtowane [niem.] – w XVII i XVIII w. przeszywane obuwie.

Durki – części metalowego pasa noszonego w XVII w.
Dusza – kawałek żelaza odpowiedniego kształtu, wkładany po roz-
żarzeniu w żelazko do prasowania i powodujący jego nagrzewanie się.
Dusza pasa – przepikowana, zwykle na cienkiej skórce, płócien-
na taśma wkładana w pas kontuszowy złożony dla nadania mu po-
zoru grubości, a także dla zapobieżenia załamaniom metalowych
nici wątku.
Dusza przędzy – nitka wełniana, lniana lub jedwabna, na której
szczelnie owijano srebrną lub złotą blaszkę, pozłacaną lub posrebrza-
ną błonę z jelit owczych albo świńskich (złoto cypryjskie), lub paski
złoconego papieru (nici japońskie). Stosowana do wyrobu metalo-
wych nici na Wschodzie od wczesnego średniowiecza, w Europie co
najmniej od XVI w.
Duszegreja [ros. dušegreja] – krótki kaftanik kobiecy, bez rękawów
i kołnierza, o kwadratowym dekolcie, noszony zwykle na szelkach,
mocno fałdowany od pasa, noszony w Rosji, a od XVI w. na wsch.
ziemiach Polski.
Duszek – ozdoba, często wysadzana rubinami, używana
w Poznaniu w XVIII w.
Duszogrzejek [ros. dušegreja] – rodzaj męskiego → serdaka, pod-
bitego futrem lub watowanego.
Dyba → diba.
Dyftyk → tyftyk.
Dyjadema → diadem.
Dyksztejn [niem.] – w XVIII w. określenie wielkości diamentu.
Dyma (dymka) [gr. dimitos, tur. dimi] – tkanina lniana, bawełnia-
na, o lnianej osnowie i bawełnianym wątku, lub konopna, biała lub
71
barwna, tkana w paski, prążki lub drukowana. Pochodzi ze Wschodu.

Do Polski sprowadzana od XV w. z Europy Zach., a wyrabiana u nas
od XVIII w. Używana na lżejszą odzież.
Dynizła (deniza) [tur. denizła; od m. Denizli w Anatolii] – cienka
tkanina bawełniana używana w Polsce od XVII w.
Dywtyk → tyftyk.
Dyżdżowy – deszczowy. Określenie okrycia w XVII w.
Dziane koronki – zwykle z nici lnianych lub bawełnianych, wy-
rabiane w domach od XVII w., używane do zdobienia wnętrz, ubio-
rów i bielizny.
Dziane pasy (włóczkowe p.) – p. gładkie lub wzorzyste w paski,
wyrabiane na drutach, z barwnej, wełnianej lub jedwabnej przędzy,
od XVII w.
Dzianie – wytwarzanie, za pomocą drutów lub maszyny, dziani-
ny składającej się z narastających stopniowo rzędów łączących się,
elastycznych oczek, wiązanych w układzie bocznym lub pionowym,
z przędzy nieograniczonej długości. Umiejętność znana Arabom
i Egipcjanom w pierwszych wiekach n.e.
Dzianka – w Polsce od pocz. XVII w. koszula, kamizelka, kaftan,
pończochy lub rękawice dziane na drutach.
Dziany – w XVI w. bogato haftowany ubiór.
Dzienie – w XV w. płócienne odzienie.
Dzierganie – 1) od XVII w. wyrób szydełkowych koronek: 2) także
wykonywanie dziurek w odzieży i → garnirowanie.
Dziewiarstwo – wytwórczość włókiennicza uprawiana za pomocą
dwóch drutów, znana na terenie imperium rzymskiego od II w., na
czterech–pięciu drutach co najmniej od XIV w. Pierwsze cechy d. we
Francji i Anglii istniały od XIII w. Maszynę d. wynaleziono w Anglii
72
D
w 1589 r. W Polsce cechy d. powstawały od XVII w., a manufaktury

od XVIII w. Z wyrobów najbardziej rozpowszechnione były pończo-
chy, lecz wyrabiano też inne części odzieży.
Dziękiel – w XV w. prawdopodobnie wisiorek, ozdoba.
Dzika – barwa mieniąca się dwoma kolorami osnowy i wątku,
w odcieniach umaszczenia dzikiej zwierzyny, a więc żółtopłowa.
Dziuła – w XV w. → kaptur lub → kapuza sukienna albo filcowa,
noszona jako ochrona przed deszczem.
Dzwonek (dzwonyszek, zwonyszek) – w pocz. XV w., w krajach
Europy środk. dz. zawieszano w pasie lub na łańcuszkach biegnących
na skos przez piersi. W XVI w. obok ozdoby stroju był to element
ubioru kapłana żydowskiego. Dz. stanowiły także uzupełnienie bła-
zeńskiego kostiumu.
Dzyndzyk – mały chwast przy trzewiku lub sukni.
Dżallabija → gallabijja.
Dżersej (jersey) – 1) dzianina odzieżowa wyrabiana na Jersey (jed-
na z wysp Normandzkich) od XVII w.; 2) w XX także tkanina weł-
niana lub półwełniana.
Dżety (sieczka) [ang. jet] – cienkie szklane rureczki różnej długo-
ści, w metalicznie błyszczących barwach, używane do haftów co naj-
mniej od XVIII w.
Dżins (denim) [ang. jeans] – gęsta, sztywna, gruba tkanina baweł-
niana, tkana splotem płóciennym lub skośnym, barwiona na odcień
genueńskiego błękitu. Wyrób ten był znany już w XVIII w. pod na-
zwą „denim z Nîmes”.
Dżubba [ar. dżulaba, tur. dżübbe, dżüppe] – długie, rozcięte z przo-
du okrycie z długimi rękawami, noszone na Bliskim Wschodzie
i w Egipcie.
73
E
Eberleiszteyn (oberleiszteynn) [niem.?] – odzieżowa tkanina
jedwabna lub półjedwabna sprzedawana w Krakowie w XVIII w.
Efod [hebr. ephod] – wierzchnia szata liturgiczna kapłanów
żydowskich.
Egreta [fr. aigrette] – 1) wachlarzowata kitka z piór strusich lub
czaplich albo ich biżuteryjna imitacja, noszona jako ozdoba mę-
skich czapek w pol. stroju narodowym, pod wpływem węg.; 2) ta-
każ ozdoba przypinana przez kobiety do nakryć głowy i wysokich
fryzur, używana zwłaszcza w 2. poł. XVIII w.
Emalia (amalia, robota szmelcowana, smakowanie, szmelc)
[niem. Smalt] – sproszkowane. barwione szkło stopione w wy-
sokiej temperaturze, najczęściej nałożone na metal. E. zdobiono
broń i biżuterię.
Endromida → kożka.
Endromis → kożka.
Epilowanie [fr.] – zabieg kuśnierski przy wykańczaniu skór futer-
kowych, polegający na usuwaniu ościstych włosów.
Epimanikia → narękawice.
Epitrachelion (epitrachil) – w ubiorze liturgicznym obrządku wsch.
odpowiednik → stuły.
Epolety (buliony, szlify) [fr.] – 1) naramienniki wojskowe z sukna,
metalu, złotego lub srebrnego galonu, na których umieszczano ozna-
ki stopnia. W Polsce wprowadzono je w poł XVIII w.; 2) w XVII
i XVIII w. także ozdoba sukien kobiecych.
Ermezyn (armenzym, armezyn) [wł. ermestno] – cienka, gęsta tka-
nina jedwabna, tkana splotem płóciennym, zwykle gładka lub tkana
74
E
w najprostsze wzory geometryczne, rzadko kwiatowe, czasem z po-

łyskiem, wzorzyście kalandrowana lub nakłuwana sztancami, albo
o odmiennych barwach osnowy i wątku zwana „kitajką mienio-
ną”. Jeden z najstarszych i najdłużej wytwarzanych na Wschodzie
i w Europie typów tkanin jedwabnych. W Polsce znany od XIV w.
E. tkano w trzech szerokościach: ok. 50 cm. węższy i podwójny.
Używano go na lekką odzież i podszewki.
Es – w XVI w. rodzaj haftki, haczyka do spinania odzieży.
Escarlate → scarlatum.
Estivale [łac.] – ubiór noszony w Krakowie w l. poł. XVI w.
,,Estivale alias lethnyk” to rodzaj podszytego letnika.
Etamina (atamin, estymin, etamin) [fr. étamine] – lekka, przejrzy-
sta, jednobarwna tkanina jedwabna, wełniana lub z połączenia tych
surowców, o splocie płóciennym, niekiedy z prześwitami w postaci
pasków lub krat. Importowana z Zachodu od XVII w., używana na
lekkie suknie.
Eternels (temela) – tkanina bawełniana lub półjedwabna sprzeda-
wana w Warszawie w XVIII w.
Etewi (etuis) [fr. étui] – pojemnik do przechowywania zębów czy
innych przedmiotów, używany od XVIII w.
Etola [fr. étole] – okrycie kobiece z miękkich futer szlachetnych
w formie → stoli, noszone do wieczorowych sukien.
Etuis → etewi.
Examit → aksamit.
Exomis [gr.] – rodzaj → chitonu. Wełniana, krótka szata, zapięta
tylko na lewym ramieniu, ubiór ludzi pracy.
75
F
Facelet (facolet) [wł. fazzoletto] – 1) chustka do nosa, a także –
w XVI w. – duża chusta stanowiąca okrycie kobiece; 2) określenie
chusty, którą podwiązywano twarz zmarłego.
Fachlik → faflik.
Facolet → facelet.
Fadenka – ozdobna obrączka używana w XVIII w.
Faflik (fachlik) [staroczes. feflik] – w XV w. wierzchnie okrycie ko-
biece, rodzaj chusty lub welonu.
Fajnlendysz → falendysz.
Faktura tkacka [łac. facture] – powierzchnia tkaniny uwarunkowa-
na surowcem i techniką wykonania, efekt zastosowania różnych splo-
tów, gęstości tkania, rodzaju przędzy i wykończenia wyrobu.
Falandysz → falendysz.
Falbana (falbala) [fr. falbala. niem. Falbel] – pas materiału do-
wolnej szerokości, prosty lub skośny, marszczony lub układany
w fałdki, plisowany lub karbowany. Ozdoba stosowana w bieliź-
niarstwie, krawiectwie i modniarstwie.
Falc → fałd.
Faldiglia → fortugały.
Falendysz (fajnlendysz, falandysz, falundysz, francuskie sukno,
lundyn, lundysz, luńskie sukno) [niem. Fein lundisch – cienkie lon-
dyńskie] – 1) gęste i mięsiste sukno średniego gatunku, produkowane
w Anglii, Holandii i Włoszech, importowane do Polski od XIV w.;
2) f. lub suknem fr. nazywano także najlepsze gatunki sukna produ-
kowane w pol. manufakturach w XVIII w., naśladujące podobne wy-
roby zagraniczne. Używane na odzież męską i wierzchnie okrycia.
76
F
Falendra → palendra.
Falowarka → maszyna dziewiarska.
Falsarucha (falsaruch) [węg. felsöruha] – 1) wierzchnie okrycie
męskie, wydłużone z tyłu, noszone w XVI w.; 2) w tymże czasie
strojna suknia kobieca, zapewne uszyta według mody wł. z drogich
tkanin jedwabnych.
Falszuka → fałszura.
Falundysz → falendysz.
Fałd (falc, fałdek, fałdka) [niem. Falte] – zakładka lub niezamie-
rzone przymarszczenie w ubiorze.
Fałsz – płócienna wstawka w sukni, żupanie, kamizelce czy spódnicy
wszyta w niewidocznym miejscu dla oszczędzenia droższej tkaniny.
Fałszura (fałszuka) [może wł. falsura – fałsz] – długie okrycie
wierzchnie z rękawami, uszyte zapewne prostym krojem, jak tur.
kaftany, noszone w XVI w. przez mężczyzn i kobiety, zdobione
szamerowaniem, może sztukowane gorszą tkaniną.
Famurały (famoraly, famorały, famurał, femurały) [łac. femorale –
przepaska biodrowa] – 1) w XVI w. spodnie lub kalesony noszone
pod dłuższym męskim kaftanem, niewidoczne w ubiorze: 2) przepa-
ska biodrowa: 3) → fartuch.
Fanszon [ fr. fanchon] – chustka zawiązywana pod brodą.
Fantazyja – tkanina barwna, przypuszczalnie półjedwabna. sprze-
dawana w Poznaniu w poł. XVII w.
Fanzybowy [niem. Fein Silver] – wykonany z czystego srebra.
Farba [niem. Farbe] – w XVI w. określenie barwnego, kosztow-
nego stroju.
Farbiarstwo – jedna z technik zdobienia wyrobów włókienniczych,
barwienie przędzy lub gotowych produktów. Znane kilka tys. lat p.n.e.,
77
z domowych zabiegów stało się rzemiosłem. Farbowano barwnikami

mineralnymi, roślinnymi i zwierzęcymi, wspomagając się zaprawami
farbiarskimi. W Polsce cechy f. istniały co najmniej od XV w.
Farbierz – w IV–XV w. rzemieślnik folujący i farbujący płótno.
Farbotka → forbota.
Farbówka – rodzaj taniego płótna barwionego na żywe kolory, uży-
wanego w Polsce w XVIII w.
Farby mineralne – nazwa sproszkowanych minerałów i mieszanin
związków nieorganicznych, jak ultramaryna, cynober, ochra, żółcień
kadmowa, minia, używanych w drukarstwie tkanin.
Farforkowy – kolor białawy porcelany lub fajansu.
Fartuch (fertuch. → szorc, szorca, szorcel) [niem. Vortuch] – 1)
ubiór ochronny używany co najmniej od wczesnego średniowiecza
w hutnictwie, kowalstwie i innych wykonywanych przez mężczyzn
rzemiosłach, a przez kobiety w pracach domowych i zawodowych.
Osłaniał cały przód odzieży lub tylko dolną część od pasa: 2) określe-
nie części zbroi osłaniającej dolną część tułowia. Termin występuje
co najmniej od 1498 r. W XVIII w. lekkie f. były elementem codzien-
nej odzieży kobiecej.
Fason – model ubioru.
Fasonowanie [fr. façonné] – formowanie drobnych wzorów na tka-
ninie, równocześnie z tkaniem tła. wykonywane nićmi wątku i osno-
wy, zróżnicowanymi gatunkiem, barwą i grubością, przy użyciu roz-
maitych splotów tkackich.
Fasowanie – w XIV w. wyściółka hełmu.
Fastrygować – od XVI w. roboczo zszywać, przyszywać.
Fatałachy (fatałaszki) [wł. fetta?] – od XVII w. dodatki do stro-
jów, barwne drobiazgi. Fawor (faworek) – 1) od XVI w. wstawka lub
78
F
ozdoba przy szyi w stroju kobiecym; 2) od XVIII w. wstążki przy

koszulach w ludowym stroju krakowskim.
Faworyty (baczki, bakenbarty, bokobrody) [fr. favoris] – noszona
w różnych okresach mody część brody, pozostawiona na obu policz-
kach, łączona niekiedy z wąsami.
Federpusz [niem. Federbusch] – w XVI w. pióropusz, kita na przy-
łbicy lub szyszaku w rycerskiej zbroi.
Fein lundisch → falendysz.
Feldcech → temblak.
Felonion – szata liturgiczna kapłanów obrządku wsch.
Felpa (feltpa, welpa) [wł.] – jednobarwna, gładka lub wzorzysta tka-
nina z długą okrywą włókienną, zwykle wełniana, jedwabna lub pół-
jedwabna z wątkiem bawełnianym, o dłuższym włosie niż → aksamit,
zbliżona do → pluszu. Wyrabiana we Włoszech. Sprowadzana do Polski
od XVII w. w dwóch gatunkach o niskiej i wysokiej okrywie, w XVIII w.
także o wzorach w cętki lub lampartowych. Używana na kamizelki, pod-
szewki, lżejszą odzież wierzchnią i jako przybranie zimowych okryć.
Feltmortowy [fr. feuille morte] – w XVIII w. kolor żółtobrązowy,
zeschłych liści.
Feltpa → felpa.
Feminalia [łac.] – w XVI w. przepaska biodrowa i płócienne
spodnie noszone pod wierzchnim kaftanem.
Femurały → famurały.
Ferandyna → ferendyna.
Ferczyka → ferezja.
Ferendyna (ferandyna) [wł.] – tkanina jedwabna lub półjedwab-
na, przeważnie jednobarwna, rzadziej wzorzysta w pasy lub wzory
79
kwiatowe. Importowana od ok. 1670 r. do k. XVIII w. Używana

na lżejszą odzież.
Feret (feretek, feretka) [wł. feretto] – 1) ozdobna, zwykle złota lub
srebrna, sprzączka lub klamra, używana w Polsce w XVI–XVII w. do
spinania naszyjników kobiecych, biretów i obuwia, pochodzi z wł.
i hiszp. mody XV w.; 2) drobne wyroby jubilerskie, zwykle rozetki
naszywane na ubiory w XVI i 1. poł. XVII w.
Ferezeja (ferez, feriaz) [ros.] – w XVI–XVII w. wierzchni kaftan
ros. bojarów z długimi rękawami, szeroki w ramionach, z obfitym
szamerowaniem przy zapięciu na całym przodzie, z niskim lub wyso-
kim, stojącym kołnierzem, noszony na zipunie, szyty zwykle z wzo-
rzystych tur. tkanin jedwabnych. Strój ten ukształtował się pod wpły-
wem tatar., podczas gdy pol. → ferezja – pod tur.
Ferezja (ferczyka) [tur. fereże] – męskie okrycie wierzchnie z sze-
rokimi, dekoracyjnymi rękawami, stojącym niskim kołnierzem, za-
pięciem na szereg pętlic, zwykle luźne lub lekko dopasowane, szyte
z sukna lub innych tkanin wełnianych i jedwabnych, podbijane fu-
trem lub jedwabną podszewką, noszone w Polsce w XVI–XVII w.
do stroju narodowego. W pocz. XVII w. f. była jeszcze luksusowym
okryciem noszonym na → żupanie lub → dołomanie, jednak rozpo-
wszechniła się później wśród mieszczan, a nawet chłopów, i wyszła
z użycia w XVIII w. Sporadycznie była jeszcze noszona przez ko-
biety jako okrycie wierzchnie, podczas gdy w Stambule była strojem
damskim, ale także ubiorem duchownych.
Feriaz → ferezeja.
Fermoar – ozdoba czepka kobiecego w XVII w.
Fernusz – w XIV w. prawdopodobnie metalowe okucia pasa
rycerskiego.
Fertuch → fartuch.
80
F
Fetoia (fetocyja, fetoć) [wł. fettuccia] – taśma lub wstążka pasamo-

nicza, służąca do lamowania brzegów i rozcięć ubiorów renesanso-
wych, a w XVI–XVIII w. aksamitnego obuwia.
Fez [tur. fes; od m. Fez w Maroku] – męskie nakrycie głowy, okrą-
głe, płytkie, uszyte z barwnego filcu lub tkanin, często zdobione
frędzlą na środku denka, rozpowszechnione w krajach muzułmań-
skich. W Turcji, w XIX w. f. stał się obowiązującym nakryciem gło-
wy po wprowadzeniu zakazu noszenia turbanów.
Fiałkowy (fialutowy, chwiołkowy, chwieletowy) – w języku staro-
polskim kolor brunatny, czyli przejściowy pomiędzy barwami nie-
bieską i czerwoną. Dopiero w XIX w. terminem „brunatny» zaczęto
określać odcień koloru brązowego.
Fibula [łac.] – zapinka lub agrafa służąca do spinania szat, stosowana
powszechnie od epoki brązu. Składa się z kabłąka i szpili łączonych
zawiaskową konstrukcją lub sprężyną. Bywała bogato zdobiona.
Fichu [fr.] – kwadratowa chustka z tkaniny jedwabnej, bawełnianej
lub muślinu, noszona zwykle bez zawiązywania dla zasłonięcia szyi
i ramion i zmniejszenia dekoltu. Rozpowszechniona w XVIII–XIX w.
Fiderle → kiderle.
Fietzelbänder [niem.] – wstążki i taśmy z lnianej lub wełnia-
nej przędzy wyrabiane w Gdańsku od XVI w., używane do ozdoby
odzieży i nakryć głowy.
Filakterie → teflin.
Filatorium [gr. filature] – pierwsza narzędziowa maszyna włókiennicza
do nawijania i skręcania jedwabnych nici. Początkowo okrągła, później
owalna i kwadratowa. Złożona z kół z wrzecionami i szpulami poru-
szanymi ręcznie, siłą wody lub kieratem. F. pojawiło się we Włoszech
w XIII w., później w wielu krajach eur.; nie było znane w Polsce.
81
Filc (pilśń) [niem. Fliz] – wyrób włókienniczy stanowiący gęstą,

zbitą, dość sztywną masę włókien zwierzęcych: wełny – owczej i ja-
gnięcej, sierści – bobrowej, zajęczej, króliczej, koziej, sarniej, wiel-
błądziej, jaków, a nawet psiej, bez wewnętrznej struktury splotowej.
Z f. wyrabiano różne części odzieży, okrycia, obuwie, nakrycia gło-
wy i posłania.
Filcowanie – kurczenie się i → spilśnianie wełnianych tkanin
i dzianin na skutek prania i użytkowania.
Filcownictwo – jedna z najstarszych technik włókienniczych po-
legająca na zbijaniu w jednolitą masę, pod wpływem gniecenia
i wilgoci, wełny albo sierści zwierzęcej, najwcześniej rozpowszech-
niona wśród azjatyckich nomadów. Na ziemiach pol. stosowana co
najmniej od wczesnego średniowiecza. Cechy czapników, później
kapeluszników. istniały już w XIV w. Z płatów pilśni, poza nakry-
ciami głowy różnych kształtów, wyrabiano kurtki, kołnierze, burki,
derki, koce, rękawice, skarpety, wkładki do butów i zimowe obuwie.
Mechanizacja f. nastąpiła dopiero w XIX w.
Filety [fr. filet] – odmiana → koronek iglicowo-igłowych wiąza-
nych z nici lnianych lub bawełnianych, wyrabianych w Europie od
XV w., w Polsce od XIX w. Imitacje f. wykonywano szydełkiem.
Filfres – damska → mufka używana w Poznaniu w XVIII w.
Filigran (robota drutowa) – technika złotnicza polegająca na wyko-
nywaniu ornamentu lub całego przedmiotu z cienkich drucików.
Filozela [fr. filoselle] – nieskręcana przędza wytwarzana z odpad-
kowego jedwabiu. Używana jako wątek jedwabnych tkanin, dzianin,
wyrobów pasamoniczych i w hafcie.
Fimbryja [łac. fimbria] – 1) frędzle na brzegach szat nakazane pra-
wem Mojżeszowym, używane co najmniej od XVI w.: 2) obramowa-
nie ubiorów.
82
F
Fiok [wł.?] – 1) w XVI w. ozdoby pasamonicze kobiecych nakryć

głowy, jedwabne lub metalowe: 2) przesadnie staranny lok włosów.
W odniesieniu do kobiet stosowane określenie „wyfiokowana”, tj.
przesadnie wystrojona.
Fiort – gatunek sukna sprzedawanego w Poznaniu w XVI w.
Fiszbin [niem. Fischbein] – płytka rogowa usztywniająca sznurów-
ki kobiece i obręcze do modnych w XVIII w. rogówek. W XIX w.,
wobec zmniejszenia połowów wielorybów, usztywnienia te zastąpio-
no drutami.
Fixment (fiszment) – okrycie kobiece noszone w 2. poł. XVII w.
Fiżka → jadwiżka.
Flamskie towary – pol. nazwa towarów importowanych z Flandrii,
szerzej – z Niderlandów, głównie tekstyliów i wyrobów metalowych.
Flander – tkanina jedwabna ze złotymi, srebrnymi lub szychowymi
nićmi, używana w odzieży śląskiej w XVIII w.
Flanderki – trzewiki męskie noszone w XVI w. Bywały proste
i z wydłużonymi nosami, pochodzącymi z mody gotyckiej.
Flanela [ang. flannel, fr. flanelle] – miękka tkanina półwełniana,
zwykle z osnową bawełnianą, albo bawełniana o splocie płócien-
nym lub skośnym, silnie drapana dla uzyskania puszystej powierzch-
ni o przyjemnym chwycie, wyrabiana na Zachodzie. W Polsce od
XVI w. dla wzmocnienia osnowy używano przędzy lnianej lub ko-
nopnej, drapano prawostronnie. F. bywała gładka albo drukowana we
wzory, używano jej na cieplejszą bieliznę i lżejszą odzież.
Flaterka (polatka) – 1) trzęsidło: 2) końce złotych lub srebrnych
nici zdobiących czepki noszone w XVI w.
Flausz [niem.] – gruba, miękka tkanina ze zgrzebnej przędzy wełnianej
lub półwełnianej, o splocie skośnym lub atłasowym i wysokiej okrywie
83
włókiennej uzyskanej folowaniem i drapaniem powierzchni, zwykle jed-

nobarwna. Używana na wierzchnie okrycia, peleryny, kurtki.
Flejtuch [niem.] – w XVI w. zwitek szarpi do opatrywania ran. tampon.
Flintpas → flyntpas.
Florans (flor, flora) [fr. florence] – lekka, miękka, połyskliwa tkani-
na jedwabna z typu kitajek, jednobarwna, przeważnie w jasnych, pa-
stelowych kolorach, rodzaj lekkiej tafty. Wyrabiana w dwóch gatun-
kach, co najmniej od 2. poł. XVII do k. XVIII w. Używana na lekką
odzież kobiecą i okrycia typu → salop.
Flores – rodzaj ornamentu, zwykle w formie gałązek z liśćmi
i kwiatami, modny zwłaszcza w XVIII w.
Floret [fr. fleuret] – 1) odpadkowy surowiec jedwabny: 2) rodzaj
lekkiej szpady z XVII w.
Flyntpas (flintpas) [ang.] – pas do strzelby skałkowej, zwanej także
fuzją lub flintą, którą wprowadzono we Francji w l. 1670–1680. Pasy te
wyrabiali m.in. rękawicznicy warszawscy, co wynika z taksy z 1767 r.
Fodra – okrycie futrzane noszone w XVI w. przez krakowskich
rzemieślników.
Folarz [łac. fullare] – w XIV–XV w. rzemieślnik falujący i farbują-
cy płótno.
Foldrowe czapki – noszone w XVI–XVII w., wykonane ze średnich
gatunków wełny, modelowane tak. by ściśle przylegały do głowy.
Folowanie [łac. fullare] – pierwszy etap wykańczania wełnianych
tkanin zgrzebnych, polegający na zagęszczaniu struktury wyrobu
i dekatyzacji w celu uzyskania zwartości pokrycia włókiennego na
powierzchni tkaniny i oczyszczenia jej z tłuszczów i kleju tkackiego.
W wyniku f. wzrasta gęstość, miękkość i ciepłochłonność wyrobu.
Efekt ten można uzyskać przez działanie gorącą wodą i ubijanie tka-
niny w kadziach, co znano już w starożytności.
84
F
Folowność (pilśność) – skłonność włókna wełnianego i niektórych ga-

tunków sierści do zbijania się w masę pod wpływem gniecenia i wilgoci.
Folusz [łac. fullare, hol. volhuus] – urządzenie mechaniczne do
powierzchniowego spilśniania tkanin wełnianych przez ubijanie ich
w ciepłej wodzie z glinką folarską. w stępach, przy pomocy stępo-
rów – drewnianych młotów – poruszanych wałem napędowym
wprawianym w ruch siłą wiatru, wody lub kieratu zwierzęcego.
Najwcześniejsza wzmianka o f. pochodzi z 985 r. z Tramigna we
Włoszech, później rozpowszechniły się one na zach. Europy.
W Polsce od XIII–XIV w. f. białoskórnicze służyły do tłuszczowej
wyprawy skór, a czerwonoskórnicze – do rozdrabniania garbników.
Fontanges → czub.
Fontaź (fontazik) [fr. fontange] – 1) w k. XVII i XVIII w. wstąż-
ka lub tasiemka ułożone w kształt róży, zdobiące zwłaszcza kobiece
suknie i czepki, a także obuwie dla obu płci: 2) w XIX–XX w. męska
chustka wiązana na szyi; 3) w XIX w. chwast przy czapkach.
Forbota (farbotka, forbotka, forótka) [hiszp. farpado?] – staropol-
skie określenie koronek metalowych, złotych lub srebrnych, a także
jedwabnych nici, od XVI w. importowanych i może wyrabianych
w Polsce. W XVI w., przenośnie, określano tym terminem ozdobę.
W Pszczyńskiem i na Podhalu termin ten jest używany w XX w.
Forga → pióropusz.
Formanka → furmanka.
Forsztat (forstat, fursztat, półforsztat) [ar. Fostat – Kair] – 1)
w XVII w. wzorzysta lub gładka tkanina jedwabna, zdobiona haftem
wykonanym przez kobiety na krosienku. Półforsztat to węższa jej od-
miana; 2) sukno używane w XVI w.
Forsztyk [niem.] – w XVIII w. w Wielkopolsce ozdobny fartuszek
z falbaną. Może także płócienne falbany przy łożach.
85
Fortugały (faldiglia, fortygale, vertugadin) [hiszp. los verdugos, fr.

vertugadin, ang. farthingale] – najwcześniejsze rozwiązanie tech-
niczne służące do poszerzania kobiecych spódnic w modzie eur.
W Hiszpanii od 1468 r. były to obręcze z trzciny nadające spódnicom
dzwonowaty kształt. W XVI w. we Francji były spódnicami z gru-
bego płótna rozpiętymi na żelaznych drutach: od l. 60. tego stulecia
zastąpił je gruby wałek przymocowany w pasie, a w końcu stulecia
szeroki stelaż nadający spódnicy kształt dzwonowaty. F. utrzymały
się na Zachodzie do ok. 1640 r. W Polsce panowały głównie w mo-
dzie dworskiej w XVI i 1. poł. XVII w.
Foryś (forytarz) [niem. Vorreiter] – służący towarzyszący konno
pojazdowi pańskiemu, ubrany po pol. lub po kozacku.
Fota [tur. futa] – 1) bawełniane kosmate chusty importowa-
ne z Turcji w XVI–XVII w.: 2) fartuch mieszczek krakowskich
w XVIII w.: 3) fartuszek kobiet huculskich w XVIII i XIX w.
Frak [fr. frac, ang. frock] – wierzchni ubiór męski, szerszy od wcze-
śniejszego habit à la française, wcięty, bez fałdów w tyle, z płasko
wyłożonym kołnierzem. Pojawił się w modzie fr. ok. 1767 r. począt-
kowo jako skromny strój przedpołudniowy: od poł. XIX w. zwężo-
ny, ze ściętymi połami, stał się ubiorem ceremonialnym i w tej roli
występuje do dziś, również jako wykwintna liberia. Ang. odmiana
f. była w k. XVIII w. bardziej ozdobna i posiadała kilka kołnierzy.
W Polsce f. pojawia się w l. 70. XVIII w., często jako okrycie wato-
wane lub podbite futrem, a także jako lekki ubiór w żywych barwach.
Framza → frędzla.
Francla → frędzla.
Frandzla → frędzla.
Francuskie pasy – p. kontuszowe wykonywane w Lyonie i może
w Paryżu w k. XVIII w., według pol. próbek, na zamówienie krajo-
wych persjarni.
86
F
Francuskie sukno → falendysz.

Frędzla (framza, francla, frandzla. frązla, fręzla.) [niem. Franse,
Fränsel] – zwisające luźno nitki stosowane jako ozdoba ubiorów,
a także będące wyrobem pasamoniczym z różnych typów przędzy,
stosowanym od średniowiecza.
Frisian Wede – niskiej jakości wełniana tkanina wytwarzana na
krośnie pionowym, ciężarkowym i używana jako płacidła w płn.-
-zach. Europie przez średniowiecznych Fryzów.
Frizal (frize) – nazwa sukna importowanego do Gdańska
w X–XIII w.
Fryga → kreza.
Frygijka (frygijska czapka) – stożkowata czapka męska pochodze-
nia wsch. noszona na Bliskim Wschodzie i we Frygii. przyjęta we
Francji. W l. 1789–1799 f. w kolorze czerwonym była symbolem
wolności, oznaką przynależności do klubu jakobinów i nakryciem
głowy sankiulotów. Znana w tym czasie w Polsce.
Frywolity (frywolitki, koronki czółenkowe) [fr. frivolités] – koron-
ki o strukturach ażurowych, wiązanych węzełkami z nici lnianych lub
bawełnianych, wykonywane na kilku czółenkach. Czasem połącze-
nia motywów wykonywano szydełkowaniem. Technika przeszła do
Europy ze Wschodu, modna w XVIII i XIX w. do zdobienia wnętrz
i ubiorów.
Fryza [fr. fraise] – 1) synonim → krezy: 2) złoty lub srebrny, kar-
bowany sznureczek, używany w XVII–XVIII w. do haftu, wyrabiany
przez szmuklerzy.
Fryzon (odzier) [fr. frison] – zewnętrzna powłoką na oprzędzie
jedwabnika.
Fryzowanie [fr. friser] – wykańczanie wełnianych tkanin drogą
przeciągania nad gorącym piecykiem, lub mechanicznego drapania
87
podnoszącego włos na ich powierzchni. Dawało to efekt sfalowania

lub skosmacenia prawej strony tkaniny. Maszynę do fryzowania wy-
naleziono w 1678 r. w Langwedocji w płd. Francji.
Fryzura [fr. frisure] – uczesanie włosów.
Fryżka → kreza.
Fular [fr. foulard] – prostokątna, skrojona ze skosu chustka, noszo-
na w XVIII–XIX w. jako szalik, głównie przez mężczyzn.
Funtowa podeszwa – gruba p. skórzana w męskich butach noszo-
nych w XVIII w.
Fura – suknia lub okrycie kobiece noszone w Poznaniu w XVIII w.,
zapewne znacznie rozszerzane lub na → rogówce.
Furażerka [fr.] – miękka czapka wojskowa noszona od pocz. XIX w.
w wojsku Księstwa Warszawskiego. F. miała wysoki wierzch opadają-
cy zwykle na prawą stronę, a w Królestwie Polskim f. oficerska była
okrągła z daszkiem. W XX w. przyjęła się forma niska i płaska.
Furdyment – rozbudowany jelec, część rękojeści broni siecznej.
Furia – czepek kobiecy modny w 2. poł. XVII w.
Furiatka (furyatka) – suknia kobieca uszyta według mody zach.,
określana tak przez satyryków pol. XVII w. Był to zapewne ubiór
rozszerzany na fortugałach, z dużym dekoltem i ogonem.
Furliger – określenie gatunku jedwabnej przędzy używane w Kra-
kowie, w XVIII w.
Furmanka (formanka, rurmanka) – podróżna suknia damska lub
okrycie wierzchnie, często podbite futrem i zapinane na pętlice, no-
szone w XVII w.
Fursztat → forsztat.
Furyatka → furiatka.
88
G
Futertuch → futtertuch.
Futro [niem. Futter – podszewka] – skóra futerkowa użyta jako
podbicie wierzchniego okrycia, ubioru, nakrycia głowy, obuwia lub
rękawic, noszona także na wierzch.
Futrowizna (filtrowanie) – w XVI w. określenie podszycia ze skóry
futerkowej lub sukna.
Futterbarchan [niem. Futter – podszewka] – gruby → barchan uży-
wany od XVI w., głównie na podszewki.
Futtertuch (futertuch) [niem.] – grube, rzadkie sukno wyrabiane
masowo w Gdańsku w XVI i XVII w., używane na podszewki i pod-
szycia już od XIV w.
G
Gabardyna [hiszp. gabardina, fr. gabardine] – gęsta, miękka tkani-
na z wełny czesankowej lub przędzy bawełnianej, o splocie skośnym
i wyraźnych, ukośnych prążkach. Jednobarwna lub z osnową i wątkiem
w różnych kolorach. G. bywa poddawana opalaniu i wykańczana impre-
gnacją wodoodporną. Wytwarzana od ok. poł. XVIII w. w Europie zach.,
używana na lżejsze płaszcze, ubrania męskie, mundury, kostiumy.
Gacie (gace, hacie) – dolna część męskiej odzieży, noszona pod
spodniami, zwykle szyta z płótna, także opaska na biodra, określenie
zanotowane już w XV w.
Gacnik (gat) – od XV w. określenie ochronnego pasa noszonego
przez mężczyzn na biodrach.
Gagat – minerał, odmiana węgla o barwie czarnej, matowym po-
łysku, szklistym po wypolerowaniu. Modny w renesansie, w Polsce
w czasach żałoby narodowej.
Gagatek – 1) w XV w. czarna odmiana bursztynu: 2) określenie
strojnisia.
89
Galasy [łac. galla] – wyrośla na liściach roślin powstające w miejscach

złożenia jaj przez galasówki, larwy błonkówek z rodziny galasówek.
G. służyły do wyrobu barwników i garbników w ciemnych kolorach.
Galatyna – okrycie podbite futrem, noszone w XVII–XVIII w.
Galer – 1) płótno sprowadzane do Polski z Kolonii w czasach
Zygmunta III; 2) kapelusz biskupi, czarny, wełniany, podbity
jedwabną podszewką i zdobiony zielonym sznurem z chwastami,
noszony w sytuacjach pozaliturgicznych.
Galeta (bombycinum, bombycina, bombycyna) – surowiec odpadko-
wy, jedwabny, w formie waty otrzymywanej z uszkodzonych kokonów.
Galiga [łac. caliga] – w XVI w. określenie obuwia, przypuszczalnie
trzewików o grubej podeszwie, może przymocowywanych do łydki
rzemieniami jak rzymskie → caligi.
Galijoty (galioty, gallioty, galoty) [czes. kalhoty, wł. calconi] –
w XVI w. spodnie, zapewne szerokie, bufiaste do kolan, noszone we
wł. modzie renesansowej, przekazane do Polski przez Czechy.
Gallabijja (dżalabija, dżallabija) [ar.] – codzienna odzież ar. dla obu
płci, długa, z rozszerzanymi u dołu rękawami, bez kołnierza, z roz-
cięciem przy szyi, nieraz z kapturem.
Gallioty → galijoty.
Galon [fr.] – wyrób pasamoniczy w formie gładko lub wzorzyście
tkanej, rzadziej plecionej taśmy wykonanej z nitek jedwabnych, baweł-
nianych i metalowych. Od XIV do XVI w. zwykle wąska plecionka
o motywach geometrycznych. Od XVII w. szerszy g. miewał także mo-
tywy roślinne. Używany do ozdabiania odzieży i wnętrz mieszkalnych.
Galosze [fr. galoches] – we Francji od średniowiecza było to
ochronne obuwie o drewnianej podeszwie. W Polsce określano je
jako patynki, natomiast nazwa g. dotyczyła tu obuwia spełniającego
rolę kaloszy, noszonego od l. 60. XVIII w.
90
G
Galoty → galijoty.
Gałgan – od XVI w. łachman, szmata, strzępek, kosmyk.
Gałka [łac., wł. galla] – w XVI w. kulka lub wypukłość stosowana
jako element zdobniczy stroju.
Gamaik (gamain) [niem. gemein – pospolity?] – niedrogi klejnot
oprawny w pierścionku, powszechny w Poznaniu w XVII–XVIII w.
Ganszking → gaszking.
Garbarstwo [niem. Gerberei] – zabezpieczanie skóry surowej
przed gniciem, początkowo przez natłuszczanie lub dymienie, a od
star. także przez działanie wyciągami roślinnymi. W całej Europie
najbardziej rozpowszechnione było g. proste polegające na oczysz-
czeniu z sierści i wyprawie roślinnej (najczęściej korą dębową) skór
bydlęcych przeznaczonych na obuwie. Technikę tę stosowano także
w kuśnierstwie, czerwonoskórnictwie, białoskórnictwie, kordyba-
nictwie. safianictwie i rymarstwie.
Garbuz – pomieszczenie służące do garbowania skór.
Garderoba [fr.] – 1) szatnia, pomieszczenie do przechowywania
odzieży: 2) ubieralnia dla aktorów w teatrze.
Garibaldka [wł.] – czerwona koszula noszona w powstańczych
oddziałach Giuseppe Garibaldiego, podczas walk o zjednoczenie
Włoch. Modna też w oddziałach powstania styczniowego.
Garłacz – krótka strzelba lub pistolet o lufie z rozszerzonym lejko-
wato wylotem, używana w XVI–XIX w.
Gamache [fr.] – luźne okrycie wierzchnie z krótkimi, szerokimi rę-
kawami, bez kołnierza. noszone od ok. 1270 r. do XV w.
Garniec – 1) wiązka nieczesanego lnu, zwykle ok. 14 garści: 2)
miara objętości równa 4 kwartom.
91
Garnirowanie [fr.] – zdobienie ubiorów według panującej mody.

Garniture [fr. garniture] – komplet przedmiotów tworzących całość
ubioru uszytego według określonych reguł, wraz z dodatkami.
Garszulecik → gorset.
Garść – ilość wytrzepanego z paździerzy włókna, brana do ręczne-
go czesania.
Gaski → gąska.
Gaszking (ganszking, gaszkink) [niem.?] – 1) okrycie z futrem lub
ocieplana kamizelka noszona w XVIII w.: 2) czapka sukienna z ba-
rankiem, modna w Poznaniu w XVIII w.
Gat → gacnik.
Gaza [fr. gaze] – lekka, gładka lub wzorzysta tkanina jedwabna,
lniana lub bawełniana z charakterystycznymi prześwitami. Wyrabiana
od IX w. w Hiszpanii, później w innych krajach, od XVII w.
w Polsce. Pstre, tj. barwne g. tkano w Wielkopolsce. Małopolsce i na
Śląsku z lnu. luźnym splotem płóciennym. Używano ich do wyrobu
modnych dodatków: chusteczek, czepków, fartuszków, rzadziej na
lekkie suknie i firanki.
Gąska (gąski) – 1) modne w XVI i 1. poł. XVII w. suknia damska
i kaftan męski, z wydłużonym poza talię spiczastym przodem, na wzór
gęsiej szyi, jak w hiszp. → wamsie z XVI w.; 2) w XVI w. wypukłość
o kształcie piersi gęsiej, na brzuchu napierśnika zbroi płytowej.
Gdańskie pasy – p. kontuszowe dobrej jakości, o ograniczonym ko-
lorycie, wyrabiane od 1770 do 1800 r. w manufakturach Besza i P. C.
Salzhübera w Gdańsku. Dekoracją nawiązują do fr. i zach. ornamen-
tyki tekstylnej w stylu rokoka.
Gehejnglik (gehenglik) [niem. Gehänge ] – wisiorek z poł. XVI w.
Gehink (geink) [niem. Gehänge] – druciana siatka przymocowana
do hełmu dla osłony szyi.
92
G
Gemma – szlachetny lub półszlachetny kamień zdobiony miniatu-

rowym reliefem.
Genoty → jenoty.
Germak → giermak.
Germesut → giermesut.
Gesłko → giezło.
Getry → kamasze.
Gezłko → giezło.
Gęsi brzuch [niem. Gänsebauch] – w 2. poł. XVI w. trójkątne wy-
kończenie poniżej pasa ubioru męskiego i kobiecego, mające uwy-
datniać brzuch.
Giallo – kolor żółty.
Giemza → zamsz.
Gierada (szczebrzuch, wyprawa) [niem. Gerade] – w XV–XIX w.
przedmioty dawane kobiecie w posagu. Także komplet przedmiotów
domowego użytku, spisywany po śmierci ich właściciela.
Gierla – tkanina importowana do Polski w XVII w.
Gierlanda → girlanda.
Gierlandki → girlandki.
Gierlickie sukna – s. wyrabiane w Zgorzelcu (niem. Görlitz).
Giermak (ciermak, germak, giermach, giermacze, giermag, gier-
manka, jermak. kiermak) [tur. germek] – męski kaftan wierzchni
w stroju narodowym, noszony co najmniej od 1492 r. do XVII w.,
wzorowany na narodowym ubiorze węg. G. był długi, zapinany
do dołu na pętlice i guzy, z dużym kołnierzem futrzanym i nakła-
danymi, gładkimi rękawami, czasem zwężanymi przy mankietach.
93
Kobiety nosiły go jako okrycie zwierzchnie. Od poł. XVI w. g. był

szczególnie rozpowszechniony w odzieży mieszczańskiej i chłop-
skiej, szyty z sukna lub lżejszych tkanin wełnianych, rzadziej
jedwabnych, często podbity futrem.
Giermalek – w XVI w. okrycie z grubej wełny noszone przez żoł-
nierzy i filozofów.
Giermanka → giermak.
Giermesut (germesut, giermesiut) [tur. germe – rozciągnięty] – tka-
nina wzorzysta w barwne kwiaty lub paski, prawdopodobnie jedwab-
na, może importowana z Turcji. Od XV w. używana na odzież.
Gierzynek (gyrzynek, jerzynek) – importowana tkanina używana
na odzież w Polsce, w XVI–XVII w.
Giezło (gesłko, gezłko, giezłko, gzlło, zgło, zło) – 1) od XV w. płó-
cienna koszula; 2) w XV w. część stroju liturgicznego w Kościele
rzymskokat.; 3) kitel lub śmiertelna koszula → czecheł.
Gimpa [ang. gimp thread] – pasmo bawełnianej przędzy, gęsto
oplecione jedwabną, wełnianą lub metalową nitką, używane do wy-
robów szmuklerskich, np. frędzli, sznurów.
Gindal – czepek kobiecy noszony w XVIII w.
Gingas – tkanina bawełniana w typie perkalu zdobiona techni-
ką rezerwowania wybarwień przy użyciu szablonu. Produkowana
w Indiach, w XVIII w. także w Anglii i Francji, importowana w tym
czasie do Polski.
Gipiura [fr. guipure] – gruba koronka z reliefem, najczęściej
klockowa.
Gippon → pourpoint.
Girlanda (gierlanda) [wł. ghirlanda] – wieniec lub wałek z kwia-
tów lub piór, zdobiący głowę albo szyję.
94
G
Girlandki (gierlandki) [wł. ghirlanda] – wąska pasmante-

ria ze słabo skręconej nici jedwabnej, podobna do wid, modna
w XVIII w., służąca do obszywania sukien i okryć kobiecych, im-
portowana do Polski.
Giwer → czako.
Glacé [fr.] – mieniąca się dwubarwna tkanina jedwabna z wątku
i osnowy o różnych kolorach, używana na suknie i podszewki.
Glanek [fr. gland – żołądź, frędzla?] – ozdoba ubioru w XVI w.,
zwykle guz przy pętlicowym zapięciu męskich okryć.
Glansowanie (glans) [niem. Glanz] – stosowany od średniowiecza
zabieg wykańczania tkanin z roślinnych włókien, jak len i bawełna,
polegający na mocnym sprasowaniu w kalandrach, dający efekt poły-
sku prawej strony wyrobu.
Glinka folarska – miękka, tłusta glina dodawana do gorącej wody
przy falowaniu sukna dla jego odtłuszczenia.
Gładkość – w XVI w. ozdoba lub strojny ubiór.
Gładzenie – w XVI w. nieznana bliżej ozdoba stroju.
Głowa [tur. basz] – 1) w XVI w. część nakrycia głowy; 2) od
XVII w. prostokątne zakończenie pasa kontuszowego, dwu-, trzy-
i pięciodzielne z charakterystyczną dekoracją roślinną, rzadziej geo-
metryczną. G. zawiera → sygnaturę pasa, czasem też inne napisy.
Głownia – zasadnicza część broni siecznej z ostrzem.
Gment → kment.
Gnypy (grzypy, grypy) – od XVI w. określenie narzędzi szewskich
służących do obróbki i wygładzania skóry.
Gofra [fr. gaufrer] – tkanina lub dzianina o wytłaczanych na po-
wierzchni wzorach, używana na odzież damską.
95
Golcz [niem. Goltsch] – płótno lniane, najczęściej pościelowe, wy-

rabiane w XIV–XVII w. w miastach Śląska i Małopolski, wcześniej
Importowane.
Goleń – w XVI w. część zbroi okrywająca goleń, nagolennica,
nagolennik.
Gollila [hiszp.] – niewielki, płócienny kołnierz męski, płaski, ko-
listy, opierający się na brzegu wysokiego kołnierza → wamsa i pod-
stawce. Modny po 1623 r., po wprowadzeniu zakazu noszenia koron-
kowych kryz.
Gołembiaty – kolor zgaszonego fioletu, występujący miejscowo
w upierzeniu gołębi.
Gołębi – kolor szaroniebieski.
Gołka – najtańszy typ okrągłej, filcowej czapki, wykonywanej
z wełny w XVI–XVII w. Czeladnik lwowski np. miał spilśnić i wy-
modelować 12 gołek tygodniowo. Droższe typy g. wyrabiano nawet
z bobrowej sierści, ale zawsze bez ozdób.
Gorącożółty – od XVI w. barwa żółta najbliższa czerwieni.
Gorepelk (gorepelli) – okrycie kobiece podszyte futrem baranim,
wykonane przez kuśnierzy w Żółkwi, w XVII w., zbliżone prostym
krojem do → lamki.
Gorgulik (gurgiel, gurdziel, gurgol) [hiszp. gorguera] – kreza lub
ozdobny kołnierz noszony w modzie hiszp. w XVI w. W Polsce by-
wał on łączony z krótką koszulką.
Gors [fr. gorge, corsage] – 1) obramowanie sukni lub koszuli dam-
skiej oraz męskiej, używane od XVII w.; 2) szyja i piersi kobiety
z odsłoniętymi trochę ramionami.
Gorset (gorselet, garszulecik, korselet, korset, korszulet) [fr. corset]
– 1) różnej długości męskie okrycie, niekiedy z rękawami, noszone na
96
G
zbroję od poł. XII do XV w.: 2) w XIV–XVI w. w modzie zach. – suk-

nia kobieca sznurowana z przodu: 3) w Polsce określenie to, używa-
ne wymiennie z → kształtem, oznacza stanik, zazwyczaj usztywniony
fiszbinami lub drutami, noszony w XVII–XIX w.: 4) w pol. stroju lu-
dowym – wcięty kaftanik sukienny lub jedwabny, bez rękawów, zwy-
kle z głębokim dekoltem, często wykończony w pasie ząbkami, bogato
haftowany, noszony na koszuli, później na koszuli lub bluzce.
Gorsetka – w XVIII w. dekoracyjna wkładka na piersi, noszona
w komplecie z mankietami, zdobiąca suknię.
Gotowalnia – stolik, komoda lub osobne pomieszczenie służące do
zabiegów fryzjerskich, kosmetycznych i ubierania kobiet, używane
co najmniej od XVII w.
Gotowanie w naprężeniu [hol. conroy bank] – proces apretury sto-
sowany do lekkich tkanin półwełnianych lub wełnianych, polegający
na gotowaniu rozciągniętej na drewnianym wałku tkaniny i studze-
niu jej w tym samym położeniu na przyrządzie zwanym conroy bank.
Zabieg ten, dając efekt odwrotny do folowania, przeciwdziałał kur-
czeniu się i marszczeniu rzadkich tkanin. Stosowano go na Zachodzie
co najmniej od XV w., w Gdańsku od XVII w.
Górnica – płócienny kitel noszony przez górników.
Gradynapol → grodenapl.
Gradytur → grodetur.
Gramit – w XVII w. tkanina importowana ze Wschodu, sprzedawa-
na w Polsce na łokcie.
Granat – 1) nazwa granatowego sukna, w jednej z najczęściej uży-
wanych w dawnej Polsce barw. 2) kamień szlachetny.
Granato [wł. melegrana – granat] – kolor intensywnej, żywej czer-
wieni, jak kwiat, miąższ lub sok granatu.
97
Graty [niem. Gerade – wyprawa] – odzież i sprzęty domowe, także

należące do wyprawy otrzymywanej przez kobietę.
Greczynka – okrycie lub suknia kobieca noszona w 2. poł.
XVIII w., często obszywana futerkiem, u dołu zdobiona sznureczko-
wymi naszyciami w kształcie gr. meandra, czyli ornamentu ciągłe-
go z linii załamującej się rytmicznie pod kątem ostrym – „alagrek”.
Szyta często z ogonem, bez rękawów.
Gredytur → grodetur.
Gremiał [łac. gremiale] – jedwabna lub lniana chusta rozkładana na
kolanach biskupa podczas pełnienia przezeń czynności kapłańskich.
Grenadyna [fr. grenadine] – nitkowana przędza jedwabna do 1800
skrętów na 1 m. Wytwarzana w fila (orłach już w średniowieczu.
Greża (bąkart, bękart) [fr. grege] – sztywna, bez połysku, nieskrę-
cona nić z surowego jedwabiu otrzymywana przez odwijanie i łącze-
nie włókien z kilku kokonów, służąca do wyrobu przędzy, sprzeda-
wana na wagę w Poznaniu już w XVI w.
Grępla (krępla) [niem. Krempel] – szczotka do zgrzeblenia i czesa-
nia wełny.
Gręplowanie → zgrzeblenie.
Gręplownik – od XVI w. rzemieślnik obrabiający wełnę.
Gridelino → gryglinowy.
Grobgrin → grogrin.
Grodenapl (gradynapol, grodenabl) [fr. Gros de Naples] – grub-
sza tkanina jedwabna, rodzaj cięższej kitajki, importowana z Włoch
(m.in. z Neapolu) i krajów Europy Zach. co najmniej od XVI w.
Używana na odzież i pokrycia futer.
Grodeparis [fr. Gros de Paris] – mięsista tkanina jedwabna impor-
towana z Francji, zwłaszcza w XVIII w.
98
G
Grodetur (drodeter, gradytur, gredytur) [fr. Gros de Tours] – gęsta

tkanina jedwabna średniej grubości, barwna, czasem wzorzysta, im-
portowana głównie z Francji (m.in. z Tours) i innych krajów zach. co
najmniej od XVI w. W 2. poł. XVIII w. wytwarzana w manufakturze
grodzieńskiej. Używana jako tkanina odzieżowa i tło do haftów.
Grodzieńskie pasy – jedwabne, rzadko półjedwabne p. kontuszo-
we o rozmiarach ok. 300–350 x 25–28 cm, z ornamentyką kwiatową
w stylu fr. rokoka. Wytwarzane w Grodnie, w 1. 1768–1781, w ma-
nufakturze jedwabniczej pod kierunkiem Francuza, Vincenta Dupinay.
Grogrin (grobrin, grobgrin, grubryn, grygron) [niem. grob – gruby]
– jedwabna tkanina z grubej przędzy importowana z Turcji i Niemiec
w XVI–XVII w.
Grono (grunko) – w XVI w. rodzaj ozdoby ubioru lub pasa. W wy-
robach jubilerskich sposób ułożenia pereł, szlachetnych kamieni lub
innych elementów ornamentu przypominających winne grono.
Gronostaj (hornostaj) – zwierzątko z krótkim, białym włosem
i czarnym końcem ogona. Futerkiem g. podszywano wykwintne
okrycia władców i możnych, było dość rozpowszechnione w dawnej
Polsce, także jako obszycia mieszczańskich czepków.
Grosz – w XVI w. pozłacana moneta używana jako ozdoba pacior-
ków poznańskiej mieszczki.
Groszkowanie – wybijanie puncami deseniu na licu skóry.
Grozbota – staropolskie określenie nieznanego bliżej rodzaju koronek.
Grozot → gryzeta.
Grubryn → grogrin.
Grunberskie sukno – s. wyrabiane w Zielonej Górze (Grünberg)
i sprzedawane w pol. sklepach w XVII i XVIII w.
Grunko → grono.
99
Gruszka – w XVI w. ozdobny wisiorek w kształcie gruszki.

Gruzbertowskie koronki – k. używane w XVIII w. przez kaliskie
mieszczki.
Gryalinowy → gryglinowy.
Gryf – część wykroju rękawic okrywająca całą dłoń podczas ich
krojenia.
Gryglinowy (gryalinowy, gridelino) [fr. gris de lin, wł. gridelino]
– barwa niebielonego lnu, czyli szarawa, także kolor jasnoniebieski.
Grygron → grogrin.
Grynszpanowy – kolor grynszpanu, czyli zielony.
Grypy → gnypy.
Gryzeta (grozot, gryzot) [fr. grisette] – tkanina wełniana lub mie-
szana z wełny, bawełny i jedwabiu, jednobarwna, noszona od śre-
dniowiecza przez warstwy niższe: później jedwabna lub półjedwab-
na, z wątkiem wełnianym albo bawełnianym, w różnych kolorach,
zwłaszcza odcieniach czerwieni, także wzorzysta z wątkami metalo-
wymi. Importowana do Polski w XVII–XVIII w. i stosowana głów-
nie w ubiorze kobiecym.
Grzbiet – grzbietowa część zwierzęcej okrywy futrzanej, zwykle
najlepszej jakości.
Grzebieniarz → grzybyniarz.
Grzebło → zgrzebło.
Grzebień (grzebyń) – przyrząd toaletowy służący do czesania lub
upinania włosów, wyrabiany z drewna (bukszpanu, bzu i in.), w cza-
sach nowożytnych z rogu, kości – nawet słoniowej – oraz metali.
Grzybyniarz (grzebieniarz) – pojemnik na grzebienie, często
skórzany.
100
G
Grzypy → gnypy.
Grzywowie – w XVII w. mężczyźni golący przód głowy, a z tyłu
zapuszczający długie włosy.
Gugl (gugel) [łac. cuculla] – w XVI–XVIII w. peleryna z kapturem
noszona w Gdańsku jako ubiór żałobny.
Guldynka – myśliwska strzelba gwintowana, używana
w XVII–XVIII w.
Gunia [łac. gunna – kożuch?] – 1) nazwa jednego z najgorszych ga-
tunków sukna produkowanego w XVII–XVIII w.; 2) krótki płaszcz
chłopski lub żołnierski; 3) w XV– XVI w. odzież, kołdra, koc ubogich:
4) okrycie wierzchnie górali pol. uszyte z wełnianego samodziału.
Gurdziel → gorgulik.
Gurgiel → gorgulik.
Gurgol → gorgulik.
Gurmana – okrycie z grubego sukna, rodzaj sukmany.
Gurotka → burotka.
Gurt [niem.] – w średniowieczu szeroka, sztywna, różnobarwna ta-
śma wykonana na wąskich krosnach, w XIV–XV w. także z jedwab-
nej przędzy, używana na pasy kobiece z metalowymi zaponami.
Od XVII w. sztywna taśma bawełniana od 2 do 6 cm szerokości.
Guz (guzik, obartek, obertelek) [średniow. niem. Guz] – w najstar-
szej formie zapewne patyczek lub drewniana foremka, później wyrób
szmuklerski w postaci foremki oplecionej jedwabną lub metalową nicią.
Od III w. używany do zapinania odzieży, w XVI– XVIII w. w ubiorach
męskich, g. kontuszowe zwane knaflami. W odzieży codziennej i sukma-
nach stosowano knebelki, czyli patyczki oplecione jedwabną nicią.
Gyrzynek → gierzynek.
101
Gzło → giezło.
Gźlisko – 1) gruby → kitel uszyty krojem koszulowym, jak → gie-
zło; 2) w XVI w. chałat żydowski.
H
Haba → aba.
Habelczaki → abelkowe.
Haberget – gruba tkanina wełniana wytwarzana w płn. Europie do
XIII w. na krośnie pionowym, ciężarkowym, w krótkich sztukach.
Habit (abit) [łac. habitus] – 1) w średniowiecznej Francji było to
określenie wszelkiej odzieży; 2) w XVII–XVIII w. h. to strój dwor-
ski dla obu płci, wcześniej strój wieczorowy; 3) w Polsce w 2. poł.
XVIII w. h., czyli suknią wierzchnią zaczęto nazywać ubiór męski
określany dotychczas jako → szustokor. Początkowo był to długi
kaftan z rękawami noszony na krótkiej kamizelce bez rękawów.
W modzie Dyrektoriatu h. miał podwyższony kołnierz i szerokie
poły: stopniowo przekształcił się w smoking: 4) ubiór zakonny
przepisany regułą.
Hacie → gacie.
Haczek [niem. Haken] – od XV w. przedmiot służący do spinania.
Hades – w XVI w. odzież lub ozdoba w stroju żydowskim.
Hadry [niem. Hadern] – gałgany, szmaty.
Hadziuka → hazuka.
Hafciarstwo – znana od neolitu najprostsza technika zdobienia odzie-
ży i innych wyrobów. Rzemiosło h. ukształtowało się już w XI w.,
a w Polsce w XII w. Pod względem techniki wykonania wyróżnia się
hafty liczone na podłożu tkaniny i nieliczone, luźniej z nią związane.
Do cięższych technik należą: pikowanie, aplikacja i zszywanie z łatek.
102
H
Haft (aft, awt, wyszywanie) [niem. Heft] – jedno- rzadziej dwu-

stronna, jedno- lub wielobarwna dekoracja na tkaninie, skórze, filcu,
wykonywana nićmi lub przędzą, paciorkami i innymi przedmiotami
ozdobnymi. H. wywodzi się z szycia.
Haftka (aftka, heftlik) [niem. Heft] – od XV w. niewielki przedmiot
metalowy z zagięciem na końcu, służący do zapinania odzieży.
Haftowane koronki – wykonane na → batyście lub → etaminie ście-
gami hafciarskimi przypominają koronki igłowe, rzadziej klockowe.
Haftowane pasy – naśladujące p. kontuszowe jedwabne, półjedwab-
ne lub wełniane, wąskie i gładkie tkaniny o splocie skośnym lub płó-
ciennym; czasem jedwabne – wzorzyste – lub z płótna – zdobione ha-
ftem, ornamentem i podziałem powierzchni. Wzory roślinne, czasem
przedmiotowo-symboliczne, wykonywano barwnymi nićmi jedwabny-
mi, wełnianymi, metalowymi, nawet cekinami, ściegami: łańcuszko-
wym, satynowym, kładzionym, atłaskowym, cieniowanym. Wyrabiano
je w domach uboższej szlachty i mieszczan od XVII do pocz. XIX w.
Hajdawery → szarawary.
Hajduk (ajduk) [węg. haidak] – służący w domach szlacheckich
i magnackich, niekiedy uzbrojony, od XVII w. nosi węg. ubiór naro-
dowy, czyli dolman, krótką wierzchnią → mente i → czako.
Halabarda (pardizan) – broń o długim drzewcu i rozbudowa-
nym żeleźcu z grotem, toporem, często także z hakiem. Używana
w średniowieczu, w XVI–XVIII w. stanowiła broń straży miejskiej
i pałacowej.
Halepska materia → alapin.
Halka – noszona pod suknią spódniczka lub koszula bez rękawów,
pojawia się dopiero w modzie XIX w.
Halsband → alszband.
103
Halsztuk (alstuszek, alsztuch, halstuch) [niem. Hatstuch] – krawat

noszony od 2. poł. XVII w., początkowo jako chustka z lekkich tkanin,
na którą wykładano kołnierz koszuli, lub opaska na głowę. Cechy ku-
śnierskie i rękawicznicze wyrabiały w Polsce w XVIII w. h. skórzane.
Haładza → aładża.
Hałaj (chałaj) – tkanina jedwabna lub półjedwabna używana
w XVIII w. na suknie i żupany.
Hałon → ałun.
Hałun → ałun.
Haman (hamani) – płótno bawełniane, produkowane w Bengalu,
importowane z Turcji w XVI–XVII w.
Hamodka → alamoda.
Handziuka → hazuka.
Hangiel [niem.] – zawieszka ozdobnego, haftowanego mieszka,
wymienionego w sztuce mistrzowskiej miechowników krakowskich
z 1670 r.
Hankra – chusta noszona na → podwice w XVII w.
Hanziucka → hazuka.
Hańskie sukno – s. importowane w XVII w., przypuszczalnie z Krymu.
Haras → rasa.
Harasowe pasy – wełniane, jednobarwne, zapewne cięte z rasy, no-
szone przez służbę dworską w kolorze liberii, w XVII–XVIII w.
Harasz → rasa.
Harcap (harbajtel) [niem. Haarzopf] – warkocz peruki lub fryzu-
ry męskiej w XVIII w. W armiach eur. miał on określoną długość, był
umieszczany w woreczku (harbajtel) zawiązywanym u góry na kokardę.
104
H
Harkabuz → arkebuz.
Harnasz (arnasz, harnas) [średniow. niem. Harnasch] – w XIV–
XVI w. pancerz rycerski, zbroja, rynsztunek.
Harus → arus.
Hastiludium – wzmiankowane w 1546 r. „ubiory Etiopów”, znane
w Krakowie.
Hasuka → hazuka.
Haszuka → hazuka.
Hataj (hatej) [tur. per.] – nazwa Chin, zwłaszcza płn. Pochodzi od
niej określenie importowanych stamtąd tkanin jedwabnych.
Hatłas → atłas.
Hazuka (azuka, azurka, chazuka, hadziuka, handziuka, hanziucka,
hasuka, haszuka. hazuczka, hozuka) [staroczes. hazuka] – 1) długie
okrycie dla obu płci, od góry do dołu zapinane na pętlice, często pod-
bite futrem lub nim garnirowane, noszone od XV do poł. XVIII w. H.
używane do konnej jazdy rozszerzano rozporkami; 2) suknia damska
lub lekkie okrycie noszone w XVIII w., zwykle pod nazwą „azuka”.
Heftlik → haftka.
Heliodor [gr. helios – słońce] – kamień szlachetny z grupy berylów,
o barwie złotożółtej.
Heliotrop [gr. helios – słońce, tropein – obracać] – minerał, odmia-
na chalcedonu, kamień półszlachetny, nieprzejrzysty, ciemnozielony
z czerwonawymi plamkami widocznymi zwłaszcza w słońcu (stąd
nazwa), modny szczególnie w średniowieczu.
Hełm (helm) [staroczes. helm] – od 3000 l.p.n.e. bojowa osłona
głowy, niekiedy też karku, szyi, twarzy, np. przyłbica, szyszak.
Hennin [fr.] – kobiece nakrycie głowy w kształcie wysokiego (do
kilkudziesięciu cm) stożka, modne w 2. poł. XV w. głównie we
105
Francji. Sporządzano je z krochmalonych, lekkich tkanin, ozdabia-

no plisą z czarnego aksamitu lub złotym galonem przy głowie, aksa-
mitną pętelką nad czołem i białym, przezroczystym welonem, który
spływał z ostrego czubka h. do ziemi.
Herb – ustalone według określonych reguł heraldycznych oznaki
osoby, rodu, korporacji, miasta lub państwa. Pierwsze zabytki pocho-
dzą z XII w.
Hermelin [niem.] – biały plusz w czarne, zwykle drukowane, cętki.
Imitacja futra gronostajowego.
Hiacynt orientalny (achcinek, jacinek, jacynt) – odmiana cyrkonu
o barwie żółtawo-czerwonej.
Hibercuch → ibercuch.
Hijacynt (hijacyntyn) [łac. hyacinthus] – w XVI w. określenie szaty
kapłana żydowskiego, sporządzona z tkaniny o tej samej nazwie, ko-
loru ciemnoczerwonego z odcieniem fioletu lub czerwonawożółtego.
Hilat → chałat.
Himation [gr.] – w star. Grecji wierzchnie okrycie kobiet i męż-
czyzn, prostokątny płat wełnianej tkaniny, którym drapowano całą
postać, przerzucając jeden koniec najczęściej przez lewe ramię.
Hojka – okrycie żałobne noszone w Gdańsku w XVI–XVIII w.
Holica [rus. golica] – w XVI w. skórzana rękawica bez futra
i podszewki.
Hornostaj → gronostaj.
Houppelande [fr.] – suknia dla obu płci wkładana przez głowę, o kro-
ju kloszowym, obficie sfałdowana w talii pod paskiem, z wysokim
stojącym kołnierzem i fantazyjnymi rękawami krojonymi z ćwiartek
koła, szyta z tkanin jedwabnych lub sukna, nieraz podbita futrem. H.
weszła w użycie we Francji ok. 1360 r., później w pozostałych krajach
106
H
i w Polsce, modna także w 1. poł. XV w. W męskich h., dla rozszerze-

nia, stosowano rozporki w środkowym szwie przodu i tyłu.
Hozuka → hazuka.
Hożedle → orzedle.
Hrywna [rus.] – wczesnośredniowieczny dworski klejnot na Rusi,
sztywny naszyjnik męski skręcony ze srebrnego lub złotego drutu.
Huba – w XIII–XIV w. fałd w odzieży.
Huckop → hunckop.
Huletka – ozdobna laska pasterska noszona w modzie 2. poł.
XVIII w.
Humerał (naramionek, omerał) [łac. humeralis – barkowy] – 1) od
XVI w. w liturgii Kościoła rzymskokat. biała chusta, którą kapłan przy-
krywa ramiona przed włożeniem ornatu: 2) część stroju koronacyjnego
królów pol.; 3) w wojsku star. Rzymu krótki płaszcz żołnierski.
Hunckop (huckop, hundskop, hunskop, hunsfot, unskop) [średniow.
niem. Hundskappe] – 1) średniowieczny hełm z zasłoną w kształcie
psiego pyska: 2) ozdobny łańcuch noszony w średniowieczu na szyi:
3) później kawałki skóry noszone przy butach dla podparcia ostróg
Hundskotten → szkot.
Hundsotten → szkot.
Hunsfot → hunckop.
Hunskop → hunckop.
Huzarezy – czapki filcowe z dłuższej wełny o powierzchni przypo-
minającej futerko, drapanej szczotką z ostu. Przypuszczalnie noszone
przez huzarów.
Hybercuch → ibercuch.
Hyra – obfita czupryna. Określenie używane w Małopolsce.
107
I
Iacca → jaka.
Ibercuch (hibercuch, hybercuch, ibertuch, ubercuch, ubertuch) [niem.
Überzug] – w XVI w. przypuszczalnie ozdobna szata wierzchnia lub
też obszywka czy lamówka różnych damskich i męskich ubiorów.
Iglica – narzędzie różnych kształtów i wielkości, z jednym lub
dwoma otworami do zawiązywania przędzy lub nici, i trzpieniem
czyli korpusem do Ich nawijania. Znane od neolitu, używane do wy-
robu sieci, siatek i – później – iglicowo-igłowych koronek.
Igła – narzędzie wykonane z ości ryb, kolców agawy, metalu, wy-
posażone w dziurkę do przewlekania nici; co najmniej od neolitu słu-
żyło do łączenia skór, tkanin, szycia odzieży, później także do haftu,
wykonywania wyrobów ściegu igłowego i koronek igłowych.
Ikat [mal. ikat] – technika barwnego zdobienia tkaniny rezerwowa-
niem wybarwień przędzy przed tkaniem przez jej obwiązanie. Można
barwić osnowę lub wątek, także oba systemy przędzy. I. wyrabiano
w całej Azji, od XVII w. także w zach. Europie.
Imamus (mamus) – lekka tkanina wełniana używana w XVII
i XVIII w.
Impregnowanie [łac. impraegno – nasycam] – w procesie apretury
napawanie tkaniny pokostem, roztworem żywicy, mydłem, później
solami miedzi lub glinu, dla uzyskania nieprzemakalności.
Incroyable [fr.] – określenie eleganta paryskiego z k. XVIII w.
o ubiorze nacechowanym pozorną niedbałością, na który składały
się: frak o przedłużonych połach z szerokimi klapami, pasiasta kami-
zelka z szalowym kołnierzem, krótkie spodnie z płytkimi pantoflami
lub długie wpuszczone w cholewy butów, owinięta chustkami szyja,
kapelusz o kształcie przygniecionego piroga → bicorne, zegarek, wi-
szące breloki, laska, opadające włosy – tzw. psie uszy.
108
I
Inderak (andarak, kinderak, miderak, minderak. niderak, unde-

rok) [niem. Unterrock] – 1) suknia lub marszczona spódnica noszo-
ne zwłaszcza w Wielkopolsce w XVI– XVIII w.; 2) w tymże okresie
okrycie wierzchnie kobiece i męskie, najczęściej podbite futrem ba-
ranim; 3) błam futra przykrojony do podbicia spódnicy. Termin „an-
darak” używany był na wsch. dawnej Rzeczypospolitej.
Inderlandzkie → niderlandzkie.
Indienne → cyc.
Indusium → koszula.
Indych → indygo.
Indychtowy – kolor granatowy.
Indyczka → szabla.
Indygo (indych, indykt) [łac. indicum] – barwnik kadziowy wydo-
bywany z liści indygowca, barwiący na zielono, a utleniający się na
niebiesko. W Polsce używany od XVIII w.
Inflantka – męskie okrycie wierzchnie uszyte z sukna lub jedwab-
nych tkanin, często podszywane futrem, noszone w XVII w.
Infuła (mitra) [łac. infuła] – w Kościele rzymskokat. uroczyste na-
krycie głowy biskupów, składające się z połączonych opaską dwóch
trójkątów, z dwiema wiszącymi z tyłu taśmami. We wczesnym śre-
dniowieczu i. były kuliste i niskie, od XII w. ustalają się ich dzisiej-
sze formy – biała, skromniejsza dla opata, a ozdobna, haftowana dla
wyższych duchownych.
Ingernina (ingierniczka) [wł. guarnire – ozdabiać?] – ubiór o kroju
modnym w zach. Europie, noszony w XVII w. Możliwe, iż nazwa po-
chodzi od Ingrii, należącej podówczas, wraz z całą Finlandią, do Szwecji.
Inkarnatowy [wł. incarnativo, fr. incarnat] – kolor bladoróżowy, cie-
listy lub bardziej nasycony – rozkrojonego mięsa – modny w XVIII w.
109
Inlet [niem. Inlett] – tkanina bawełniana znacznej gęstości,

o splocie skośnym lub płóciennym, prasowana pod ciśnieniem,
często woskowana po lewej stronie, barwiona na żywe kolory.
Wytwarzana w Europie od średniowiecza, w Gdańsku od XVI w.,
używana na podszewki i wsypy pościelowe.
Interula → koszula.
Ioppa → jopula.
Iopula → jopula.
Ircha (irzcha, jercha, jerscha, → zamsz) [łac. hircus, ircus – ko-
zioł]– skóra kozłowa, barania, cielęca, sarnia, jelenia lub łosiowa
wyprawiona tłuszczowo, czyli przez wbijanie tłuszczu w tkankę
skórną. W XV w. termin „irzcha” był także określeniem mieszka
lub sakiewki uszytej z irchy.
Irzynk → perpetuana.
Iupka → jupka.
Izabelowy [od imienia królowej Izabeli hiszp.] – niezdecydowany
kolor brudnożółty długo niepranej białej odzieży.
J
Jabłko – jedno z insygniów władzy królewskiej, z krzyżem na
wierzchu, symbolizujące panowanie nad światem. Znane w Polsce
od pocz. XIII w.
Jabłonniczy (jabłonkowy) – kolor różowawy. Jak kwiat dzikiej
jabłoni.
Jacinek → hiacynt orientalny.
Jacynktowy – kolor szafirowy.
Jacynt → hiacynt orientalny.
110
J
Jaczka – kaftanik damski, fałdowany od pasa, uszyty z lekkiej tka-

niny, podszyty futerkiem, noszony w pocz. XVIII w.
Jadamaszek → adamaszek.
Jadwiżka (fiżka, jadwiszka, jadwiśka) – 1) krótka suknia kobieca
noszona przez mieszczki za panowania Stanisława Augusta: 2) mała
poduszeczka do igieł i szpilek, umieszczona na kobiecej gotowalni;
3) w Krakowskiem, w XIX w., kaftanik kobiecy zwany „jadwiśka”
noszono w stroju ludowym.
Jaka (iacca) [niem. Jacke, fr. Jaquette] – dopasowany kaftan mę-
ski, sięgający bioder, modny w XIV i pocz. XV w. Krojony z czte-
rech jednolitych części, wciętych w pasie i charakterystycznie uwy-
puklonych na piersiach, z owalnie podkrojonymi pachami. Szyto go
z sukna lub jedwabi, usztywniano filcowymi spodami lub pikowano
kilkoma warstwami płótna i waty, ułatwiając modelowanie modnej
formy. J. rycerskie, ochronne, miały spody zbrojone metalowymi
płytkami lub kolczugi wszyte między warstwy płótna i waty: j. cy-
wilne zapinano na przodzie na guzy. Biodra mężczyzny noszącego
j. opinał pas z grubych, metalowych ogniw, z klamrą.
Jaksamit → aksamit.
Jałmonka → jarmułka.
Jałmunica → jarmułka.
Jałmurka → jarmułka.
Jałowaty – kolor jałówki, żółtawopłowy, czerwonawy.
Jamarantowy → amarantowy.
Jamurlach [tur. jaghmurłyk – opończa] – gęsta tkanina wyrabiana
w Turcji, używana na → opończe i odzież przeciwdeszczową.
Jamołka → jarmułka.
111
Jamułka → jarmułka.
Janczar [tur. jentczeri] – w XVIII w. w Polsce chorągwie j. nale-
żały do straży przybocznej hetmanów. Żołnierze tej formacji nosili
wysokie, opadające na plecy czapki, sukienne kiereje, żupany, portki,
rzemienne pasy, buty pol. czarne, paradne żółte. Oficerowie do stroju
narodowego nosili na głowach tur. → zawoje.
Janczarka [tur. jentczeri] – strzelba pochodzenia wsch., używa-
na przez janczarów tur., o charakterystycznej kolbie, w przekroju
o kształcie pięcioboku. Używana w Polsce w XVII w., zazwyczaj bo-
gato zdobiona inkrustacjami i okuciami.
Japka → jubka.
Japyndży – płaszcz filcowy o włochatej fakturze, rodzaj burki, pro-
dukcji czerk., importowany w XVIII w. przez Krym.
Jarmak [tur. ermek, ros. armiak] – w XVI w. codzienne okrycie
męskie, także kaftan noszony w domu, przypuszczalnie odmiana
→ giermaka.
Jarmułka (jałmonka, jałmunica, jałmurka, jamołka, jamułka, jar-
molka, jełmunka, mucka, mycka, myczka) [tur. jamurluk – opończa,
łac. pileolus] – mała, okrągła czapeczka przykrywająca wierzch gło-
wy, szyta z sześciu części sukna lub aksamitu, noszona przez Żydów,
uczonych w stroju akademickim, starców, wkładana także na noc lub
pod inne nakrycie głowy.
Jarmułuk [tur. jaghmułuk] – podwójny → barchan importowany ze
Wschodu, co najmniej od XVIII w.
Jaspis (aspis) – minerał, odmiana chalcedonu, barwy czerwonawej,
brunatnej, żółtawej, nieraz zielonawej lub szaroniebieskiej.
Jastrych – gatunek skóry importowanej w XVIII w. z Holandii do
Poznania.
112
J
Jaszczur – skóra końska lub ośla o chropowatej powierzchni, po-

dobna do skóry jaszczurki.
Jatagan [tur. jatagan] – broń sieczna pochodzenia wsch., używana
w XVI w. przez Turków i Arabów. Jednosieczna głownia o wklęsłym
łuku ostrza, odchylającym się niekiedy w przeciwnym kierunku, ręko-
jeść bez jelca, o rozdwojonej głowicy wykonywanej z kości, hebanu,
rogu lub srebra, bogato zdobiona. J. noszono w drewnianej pochwie
oklejonej skórą, ze srebrnymi okuciami, zatknięty za pas z przodu.
W Polsce używany głównie w XVIII w. przez ubraną po tur. służbę.
Jadźwiec – skóra z borsuka.
Jedbab → jedwab.
Jednoradek (jednoratka, jenoradek) [ros. odnoriadka] – w XVI–
XVII w. długie okrycie męskie z grubej tkaniny, zapinane na jeden
rząd → guzów, często podszywane futrem.
Jedwab (jedbab, niedbaw) [czes. nedbaw] – 1) włókno otrzymywa-
ne po rozwinięciu kokonów (oprzędów) motyla – jedwabnika mor-
wowego importowane do Polski od wczesnego średniowiecza; 2)
strój lub chusta wykonane z jedwabnej tkaniny.
Jedwabnica (jedwabniczka) – 1) tkanina znana od XV w.; 2)
jedwabna szata lub chusta, którą owijano dokumenty państwowe: 3)
także zasłona twarzy noszona przez kobiety.
Jedwabnictwo – dział gospodarki obejmujący uprawę morwy, pro-
dukcję kokonów jedwabnika i wstępną ich obróbkę.
Jedwabniczka → jedwabnica.
Jedwabnik – 1) robotnik wyrabiający jedwabne tkaniny; 2) czło-
wiek zniewieściały, wydelikacony.
Jagierczyk – krótki ubiór męski z widocznymi spodniami, noszony
w XVIII w.
113
Jelec – część rękojeści broni siecznej osłaniająca dłoń.

Jełmunka → jarmułka.
Jenerałek – w XVI w. ubiór wierzchni podbity futrem lub ozdobną
podszewką.
Jenoradek → jednoradek.
Jenoty (genoty) [ros.] – futro z azjatyckiego ssaka z rodziny psów,
o długiej, gęstej, rudawej lub ciemnobrunatnej sierści, żyjącego
w tajdze, a także na Białorusi, Ukrainie i w Polsce. J. hodowany jest
jako zwierzę futerkowe.
Jercha → ircha.
Jermak → giermak.
Jerscha → ircha.
Jerzynek → gierzynek.
Jołom – czapka Kozaków ukr. zwykle z czarnej, baraniej skóry
futerkowej, ze zwisającym wierzchem. J. noszony przez Kozaków
dworskich opatrzony był kutasem włóczkowym lub srebrnym.
Jonaty (junaty) – skóry kocie importowane z Chin i Rosji.
Jopula (cabaciolum, ioppa, iopula, → żupica) [fr. gibbon] – spodni
kaftan do bioder, wkładany pod wierzchnie szaty i zbroję, z przy-
wiązywanymi nogawicami, o kroju czteroczęściowym, dwudziel-
nym, z wąskimi rękawami. J. noszono pod zbroją, obficie watowano
na ramionach, plecach i piersiach i przeszywano wraz z warstwami
płótna pionowymi ściegami w górnej części, a poziomymi w dolnej.
Przy szyi j. wykończona była oszewką lub niskim, stojącym kołnie-
rzem, sznurowana z przodu lub na plecach. J. wierzchnia była dłuż-
sza i luźniejsza, podobnie krojona, zapinana do poziomu bioder na
guzy i dziergane dziurki, lekko rozkloszowana i poszerzona klinami.
W ciągu XV w. noszono j. bez klinów, ze stanem w talii i metalowym
114
K
pasem. U schyłku średniowiecza j. upodobniła się do żupana (hipote-

za Krystyny Turskiej). Żupica była zbliżona do j., ale miała uprosz-
czony krój i noszono ją w późniejszym okresie.
Józefka – lekka suknia noszona w Małopolsce w 2. poł. XVII w.
Jubilerstwo → złotnictwo.
Jubka → jupka.
Jucht [per. juft] – skóra z cieląt, młodych bydląt lub saren, wypra-
wiana przez czerwonoskórników na różne kolory.
Junaty → jonaty.
Junkier (junkiera) [niem. Anker – kotwica] – w XVI w. suknia ko-
bieca, zapewne z ogonem, uszyta według mody wł.; w komplecie
z nią występował też może ozdobny pas lub klamra.
Jupka (lupka, jubka, japka, jupa, subka, → szubka) [ar. dżubba, tur.
dżuppe, dżubbe, niem. Joppe] – wierzchnie okrycie kobiece, rzadko mę-
skie, wymieniane w spisach odzieży od pocz. XVII w. W XVIII w. nazwą
tą określano zarówno j. wciętą i dopasowaną, z długimi, wąskimi ręka-
wami, jak i szeroką, luźną, fałdowaną na plecach, z rękawami do łokci.
J. bywały różnej długości – od krótkich poza pas, do długich do ziemi,
podbitych futrem; noszono je do stroju narodowego. Nazwa j. rozpo-
wszechniła się w XIX w. w ubiorach ludowych oznaczając wcięty kafta-
nik kobiecy z sukna, watowany (Łowickie) lub obszyty futrem (Kujawy).
Jurtuchon (jurtuchom) – spódnica lub suknia, uszyta zwykle z tkani-
ny w pasy, noszona na Mazowszu w k. XVIII w.
Justeaucorps → szustokor.
K
Kabat (kabaj, cabacium) [tur. z ar. kaba] – rodzaj kaftana lub
kurtki, szyty z różnych tkanin, zamszu oraz łosiowej skóry, pod-
szywany futrem albo podszewką. W XV w. krojono go z czterech
115
jednolitych lub przeciętych w pasie części, lekko u dołu rozsze-

rzonych, z zapięciem z przodu na → guzy. W XVI–XVII w. krój
uprościł się, k. często noszono bez rękawów, bywał ubiorem woj-
skowym z usztywnioną ochroną piersi. K. występował także jako
odzież kobieca, w XVIII w. nazwa ta utrzymała się na określenie
sukni sznurowanej z tyłu, bez fałdy na plecach.
Kabłączek skroniowy – ozdoba w formie kabłąka stosowana po-
wszechnie we wczesnym średniowieczu. Przymocowywano go poje-
dynczo lub po kilka do tekstylnej opaski otaczającej głowę.
Kaboszon [fr. cabochon] – 1) w jubilerstwie kamień szlachetny lub
półszlachetny mający szlif o kulistej, półkulistej lub elipsoidalnej for-
mie; 2) czepek z zachodzącym na czoło szpicem, modny we Francji
w 1. poł. XVIII w.
Kacabajka [niem. Katzbai] – gruba, kosmata tkanina wełniana, na
Śląsku także uszyte z niej okrycie.
Kacze dzioby – określenie obuwia o płaskim i rozszerzonym
nosku, noszonego w XVI w., modnego jako reakcja na spiczaste
nosy obuwia w modzie gotyku.
Kaczorowy – ciemny, szarobrunatny kolor jak upierzenie dzi-
kich kaczek.
Kadryli (kadryllik) [fr. quadrille] – lekka tkanina jedwabna w drob-
ną kratkę, używana w Polsce w XVIII i XIX w.
Kaduceusz – długa laska, symbol bogactwa, losu, pokoju. W sztu-
ce nowożytnej atrybut Hermesa.
Kadź – drewniane lub miedziane naczynie w formie półkoliste-
go kotła, służące do bielenia lub farbowania tkanin i innych wyro-
bów włókienniczych.
Kaffa – 1) tkanina jedwabna sprowadzana w czasach saskich
do Polski ze Wschodu, zapewne po części przez Kaffę, port na
116
K
Półwyspie Krymskim; 2) płótno bawełniane z malowanymi lub

drukowanymi wzorami, wyrabiane w Indiach, znane w Polsce
w 2. poł. XVII i XVIII w.
Kaffowy – kolor ciemnobrunatny, kawowy.
Kaftan (kawtan, kawton, koftan, kuftan) [tur. kaftan, z per.
chąftan] – od XV w. określenie elementu odzieży męskiej i– po-
czątkowo – także część ochronnego uzbrojenia noszonego pod pan-
cerzem. Jako męski i damski ubiór z rękawami występuje w całej
wsch. Europie. W Polsce zastępował on żupan w codziennym ubio-
rze narodowym w XVI–XVIII w. K. watowany, sukienny, dziany
był ubiorem domowym, zastępującym kamizelkę. Kobiety nosiły
krótsze kaftaniki do spódnic, zwłaszcza w mieszczańskich i chłop-
skich ubiorach dwuczęściowych.
Kajnka → kanka.
Kajuta – w XVI w. ozdobny szczegół garderoby, przypuszczalnie
czepek.
Kalamanka (tur. kalani – pióro?] – półwełniana tkanina odzieżowa,
wzorzysta lub drukowana, importowana w XVII–XIX w.
Kalamkari (kalemkiary) [tur. kalemkari, z per. kalamkari] – barw-
nie wzorzysta tkanina bawełniana zdobiona techniką rezerwowania
wybarwień, rodzaj → batiku, jednak uzupełniająco malowana pędz-
lem. Wytwarzana w Indiach od V w., później w Iranie, Azji środk.
i Turcji, importowana do Polski od XVII w.
Kalander [gr. kylindros, fr. calandre] – ciężki wał metalowy, skó-
rzany lub wykonany z warstwy sprasowanych włókien bawełnia-
nych, gładki lub ryty, służący do uzyskiwania różnych efektów na
powierzchni tkanin lub innych wyrobów. Używany od średniowiecza
do apretury rytych aksamitów, a w formie magla walcowego znany
w pol. manufakturach od XVIII w.
117
Kalandrowanie – apretura wyrobów włókienniczych za pomocą

kalandrów.
Kalasiris – kimonowa tunika star. Egipcjan z delikatnego płótna,
zszyta po bokach, bądź otwarta, z założonymi na tył bokami przodu,
przez mężczyzn przytrzymywana przepaską biodrową, a przez kobie-
ty – paskiem. W okresie Nowego Państwa często plisowana horyzon-
talnie na dole i rękawach.
Kalcedon → chalcedon.
Kalemkiary → kalamkari.
Kalepin (synozyna) – kaftan, kurta lub inna część pol. ubioru
mieszczańskiego, noszonego w Wielkopolsce, w XVIII w.
Kalesony (kaliszany) [fr. caleçons] – spodnie płócienne lub barcha-
nowe, noszone pod spodem jako bielizna. Termin używany od XVII w.
Kaleta (kalita, kaleta) [kaz. kałta – pas z woreczkiem skórzanym
i piórkiem] – woreczek ze skóry lub tkanin na pieniądze lub drobia-
zgi, noszony często przy pasie.
Kaletnictwo – wyrób kalet, toreb, waliz i tłumoków ze skór pro-
stych i kolorowych. Na zach. ziemiach dawnej Polski kaletnicy mie-
li od XIV w. podobny do miechowników asortyment produkcji, na
innych obszarach szyli swe wyroby z gorszej jakościowo skóry. Od
XVIII w. k. zastąpiło zanikające → miechownictwo.
Kaliko [ang. callcoes; od Calicut (Kalikat), m. w Indiach] – tania
tkanina bawełniana, rodzaj perkalu, importowana z Indii od XVII w.,
a produkowana w Europie od XVIII w.
Kaliszany → kalesony.
Kalita → kaleta.
Kałakuckie perły – gatunek p. Importowanych z Indii przez port
Calicut (Kalikat).
118
K
Kałamajka [fr. calemandes] – wzorzysta tkanina z najgorszej weł-

ny czesankowej, tkana w pasy lub drukowana we wzory kwiatowe.
Wytwarzana w Europie zach. w XVII– XIX w. Jako tkanina odzieżo-
wa, używana w Polsce na lżejszą odzież męską, suknie, szlafroki, pasy.
Kałamajkowe pasy – wełniane p. wzorzyste, cięte z kałamajki, nie-
raz dodatkowo haftowane jedwabnymi lub metalowymi nićmi, ze
złotymi lub srebrnymi frędzlami. Używane w Polsce w tym samym
okresie co p. siatkowe (XVII do ok. poł. XVIII w.), głównie przed
rozpowszechnieniem się pasów jedwabnych.
Kałdran – suknia lub kaftanik kobiecy noszony w Wielkopolsce
w XVII i na pocz. XVIII w.
Kałeta → kaleta.
Kałkan [tur. kałkan] – wypukła, okrągła tarcza pochodzenia wsch.,
nieraz bogato zdobiona, noszona w XVI–XVII w. na długim rze-
mieniu przewieszonym przez ramię lub przy siodle, używana na
Węgrzech i w Polsce, przede wszystkim przez jazdę pancerną.
Kałmuk [fr. calmuque] – kosmata tkanina bawełniana, niekiedy
wzorzysta, przywożona z Azji w XVII–XVIII w.
Kamasze (getry) [fr. gamache, guêtre] – okrycia łydek od kolan do ko-
stek, noszone od XVIII w., wykonane ze skóry, sukna lub płótna, zacho-
dzące na cholewki trzewików, noszone dla ocieplenia i ochrony obuwia.
Kamblerka – okrycie męskie noszone w Warszawie w XVII w.
Kambra [fr. cambrai] – rodzaj → batystu, przezroczysta rzadka
tkanina lniana lub bawełniana, podobna do rąbka. W Polsce używana
głównie jako bieliźniana.
Kamcha (chamcha) [tur. kemha, z per. kamcha] – tkanina brokatowa
lansowana metalowymi nićmi i barwną, jedwabną przędzą, wyrabia-
na głównie w Turcji (Bursa) i sprowadzana do Polski w XV–XVII w.
119
Kamea → gemma wypukło rzeźbiona, przeważnie w przezroczy-

stych kamieniach półszlachetnych, później również w muszlach.
Kamela – lekka tkanina, w XVII–XVIII w. używana na suknie
→ spódnice.
Kamelor (kamelar, kamler) [niem. Kamelhaar, Kamelgarn] – 1) przę-
dza z wełny wielbłądziej i tkanina z niej; 2) przędza wełniana z sierści
kóz azjatyckich, używana do haftu i dziergania dziurek w odzieży.
Kamienie szlachetne – zwykle kryształy minerałów, wyjątkowo
pierwiastków, np.: diament, rubin, szafir, szmaragd, aleksandryt.
W XIX w. zaczęto je syntetyzować. W obróbce k.s. stosuje się różne
szlify, występują też mody na ich oprawy.
Kamień – dawna miara wagi wełny. lnu itp., odpowiadająca 24–
60 funtom.
Kamień winny [łac. cremor tartari] – kwaśny winian potasu, wydziela-
ny przy fermentacji soków owocowych, służył jako zaprawa farbiarska.
Kamień złoty → chryzolit.
Kamilawka – nieliturgiczne nakrycie głowy duchownych ob-
rządku wsch., rodzaj wysokiego, rozszerzanego ku górze cylindra.
Kamizela (kamizała, kamizelka, kamzołka, → west, żylet) [wł.
camiliola, fr. camisole, gilet, weste] – część ubioru męskiego no-
szona od XVI w. we wł. modzie renesansowej, później wykształ-
conego w zach. modzie eur. ok. 1670 r. Noszona pod szustokorem
była równej z nim długości i posiadała rękawy, z czasem zmie-
niała się jej długość, kształt klap, kieszeni i hafty lub galony. W l.
1670–1770 k. była określana jako westa, następnie jako żylet.
W tym czasie znacznie zwężona, skrócona i często bez rękawów
bywała noszona także przez kobiety. Nazwa k. odnosi się także
do górnej części ludowego i mieszczańskiego ubioru, używanego
w XVII–XIX w.
120
K
Kamka [ros.] – 1) tkanina z aksamitnym wzorem na złotym tle,

wytwarzana w Persji w Azji Środkowej, głównie w XVI–XVII w.,
importowana do Polski m.in. przez Rosję: ros. nazwa adamaszku:
3) grępla do czesania wełny.
Kamler → kamelor.
Kamlot (czamlet, półczamlecie, szamlot) [tur. kamlet. fr. camelot]
– cienka, rzadka tkanina z szorstkiej wełny czesankowej gorszego ga-
tunku, tkana splotem płóciennym. W średniowieczu bywała robiona
z wełny koziej i wielbłądziej. Później, na Zachodzie, tkano ją cza-
sem na osnowie jedwabnej, lnianej, a nawet konopnej. K. wzorzyste
tkano w pasy lub cętki, drukowane naśladowały wyroby jedwabne.
W Polsce k. znany był od XIV do XVIII w., produkowany w ma-
nufakturach powiązanych z sukienniczymi, zawsze z gorszej wełny,
używany na suknie, kontusze, żupany, pokrycia futer i pasy.
Kamot – suknia damska noszona w Małopolsce w XVIII w.
Kampanka (kampana, kompana) [fr. campane] – wąska koronka kloc-
kowa, wyrabiana w Polsce od XVIII w. Służyła do poszerzania koronek
brukselskich, z których wykonywano angażanty w ubiorach kobiecych.
Kampesza [fr.; od Campêche, m. w Meksyku] – barwnik niebie-
ski otrzymywany z drewna modrzejca kampechiańskiego, rosnącego
w Meksyku, stosowany od XV w.
Kamzołka → kamizela.
Kamzucik (kamzutka) [fr. canezou] – szeroki kołnierz damski z ba-
tystu lub muślinu, noszony od ok. 1818 do 1850 r.
Kanaczyk → kanak.
Kanafac (kanataca, kanawacza, kanawas) [wł. canavaccio] – tkanina
jedwabna, bawełniana lub lniana w prążki, niekiedy „w wodę”, cza-
sem o osnowie i wątku w odmiennych barwach. Rozpowszechniona
w Polsce w XVI–XVIII w. jako tkanina odzieżowa i podszewkowa.
121
Kanak (kanaczyk) [tur. kanak, łac. canaca] – kanaczyk od XVI,

a kanak od XVII w.: był to naszyjnik wsch. roboty, zwykle ze złota
z drogimi kamieniami, opasujący szyję, a nie spadający na piersi.
Kanatan – w XVI w. kaftan typu → katanki lub → jopuli.
Kanawacza → kanafac.
Kanawas → kanafac.
Kandybura – bawełniana tkanina, nieraz drukowana w duże wzory
kwiatowe. W 1. poł. XVIII w. używana w Polsce na suknie, a także
na pokrycia mebli i zasłony.
Kandys – męski, wsch. ubiór wierzchni, długi, ze zwisającymi rę-
kawami, które niekiedy wiązano; w stroju królewskim purpurowym.
Kania – rondo kapelusza, termin używany od XVI w.
Kanka (kańka, kajnka) – 1) od XIV w. czapka z grubego filcu; 2)
w XVI w. także czepek kobiecy, często ozdobny.
Kanon [fr. canon] – wykończenie pończoch, opadające od podwią-
zek, wykonane z lekkich tkanin i koronek, noszone w fr. modzie mę-
skiej od 1660 r., w Polsce w 2. poł. XVII w.
Kantyle [wł.?] – wyroby szmuklerskie w formie spiralnie zwi-
niętych drutów, wytwarzane od XVII w., używane do frędzli,
chwastów i naramienników.
Kanwa [wł. canavaccio, fr. canevas] – rzadka, gruba, lniana lub ko-
nopna tkanina, wykonana najczęściej splotem płóciennym lub kan-
wowym, lekko krochmalona. Używana co najmniej od XVI w. jako
podkład do haftu, także jako tkanina odzieżowa do szycia ubiorów
damskich, zasłonowa i obiciowa.
Kańka → kanka.
Kapa [łac. cappa] – 1) k. rzymska – w Kościele rzymskokat. uro-
czysta, purpurowa szata liturgiczna w formie fałdzistej peleryny
122
K
z trenem i okrywającą ramiona pelerynką z kapturem, spinana klamrą.

Przysługiwała kardynałom, w Polsce była strojem koronacyjnym.
Według statutu z 1717 r. krawcy warszawscy wykonywali ją jako sztu-
kę mistrzowską; 2) k.rz. zredukowana w kroju, w odpowiednich kolo-
rach liturgicznych, noszona przez kapłanów podczas uroczystych na-
bożeństw; 3) w modzie wł. XVI w. ubiór dla obu płci, także domowy,
i okrycie wierzchnie w kształcie peleryny bez rękawów; 4) w XVIII w.
oboczność terminu „kapik” oznaczającego czepek kobiecy.
Kapalin (kopalin) [łac. capellino, średniow. czes. kapalin – okrycie]
– rodzaj hełmu otwartego, przypominającego kapelusz o półkolistej
główce i szerokim rondzie, znany od star. W Polsce k. pojawia się
w XV w., od XVI w. używają go husarze.
Kaparowy – ciemny, zgniłozielony kolor marynowanych kaparów.
Kapcie (kapce) – 1) w XVI w. skarpetki, pończochy; 2) później
obuwie domowe; 3) buty filcowe z cholewami.
Kapcia (kapeć) [tur. kapsak – materiał do owijania nóg, węg.
kapca] – 1) miękkie obuwie, przypuszczalnie rodzaj skarpet lub onu-
cy, także buty filcowe; 2) podwyższona część baczmagów sięgająca
ponad kolano; 3) zimowe obuwie chłopskie z jednostronnie wypra-
wionej skóry.
Kapciuch [talar, kapczuk, kapczuch] – 1) stary, zniszczony kape-
lusz; 2) woreczek na tytoń.
Kapelusz (kapelus) [średniow. łac. capellus] – męskie lub kobiece
nakrycie głowy, złożone z różnej wysokości główki i różnej szero-
kości ronda osłaniającego twarz. Kombinacja tych elementów stano-
wiła o formie k. Sporządzano go najczęściej z filcu, a także z sukna,
sztywnych tkanin jedwabnych, dzianin, słomy, zdobiono piórami, ga-
lonami, wstążkami, guzikami, sztucznymi kwiatami itp. K. znany był
już w star., w Polsce co najmniej od XVI w. K. wyższego duchowień-
stwa miały zwykle szerokie rondo i okrągłą główkę.
123
Kapelusz stosowany (bicorne, chapeau bras, tricorne) [fr.] – roz-

maicie modelowany k. filcowy: chapeau bras był spłaszczony i naj-
częściej noszony pod pachą: tricorne – z trzema podgiętymi ku gó-
rze brzegami noszono w fr. ubiorze wojskowym XVI–XVII w., po
1690 r. także w cywilnym: bicorne – o dwóch podgiętych brzegach
był mundurowym nakryciem głowy oficerów i urzędników w XIX w.
Wszystkie te formy k.s. noszono w Polsce w ubiorze wojskowym
i cywilnym. Tricorne z maską wkładały wenecjanki na redutach kar-
nawałowych w 2. poł. XVIII w.
Kapelusznictwo – wyrób kapeluszy, a więc nakryć głowy z ron-
dem, istniało na zach. Europy od XIII w. W Polsce k. znane jest od
XVI w., (wcześniej noszono czapki bez ronda). W XVIII w. kapelu-
sze produkowano masowo w manufakturach.
Kapica [staroczes. kapiče] – 1) kaptur lub okrycie stanowiące z nim
całość, używane od XV w.; 2) habit lub wierzchnie okrycie noszone
przez mnichów.
Kapiczela (kapicela, kapicella, kapicziola, kapicziolla) [wł. capi-
ciola] – gładka lub wzorzysta, jedwabna lub półjedwabna tkanina,
zwykle o wzorach kostkowych, w pasy, prążki lub kwiaty. Wyrabiana
we Włoszech w XVII–XVIII w. i jako tani wyrób rozpowszechniona
w Polsce.
Kapik (kapa) [niem. Käppchen] – kobiece nakrycie głowy w XVII–
XVIII w. Nazwa ta obejmowała w dawnej Polsce wszelkie zimowe
czapki z „materii bogatych” i futer, letnie z jedwabi i płótna pokryte-
go wypukłym haftem, galonami lub koronkami. Były to ciężkie czep-
ce mieszczańskie.
Kapiona – tkanina brokatowa o złotym tle, znana w Polsce
w XVII w.
Kapiszon [fr. capuchon] – od XVIII w. kaptur i kobiece nakrycie
głowy.
124
K
Kapka – lekki czepeczek z gazy, muślinu lub perkalu, noszony

w Wielkopolsce w XVIII w.
Kaplerz (ryngort) – prostokątny lub owalny obrazek przedstawiają-
cy Matkę Boską i świętych, malowany zwykle na miedzianej blasze,
noszony w XVII–XVIII w. przez żołnierzy w irchowym futerale.
Kaplin – stożkowaty półfabrykat filcowy służący do modelowania
nakryć głowy: czapek, beretów, kapeluszy.
Kapota [fr. capote] – 1) w XVI–XVIII w. ubiór noszony w codzien-
nej wersji pol. stroju na żupanie lub półżupanie, zwykle sukienny,
z zszytymi rękawami, z fałdami z tyłu od pasa, wykończony szame-
rowaniem pasamoniczym przy zapięciu, podbity płócienną lub bar-
chanową podszewką, niekiedy też lekkim, tanim futrem. K. wystę-
powała głównie w ubiorach mieszczańskich, a później w ubiorach
ludowych całej Polski: 2) szeroki płaszcz damski lub męski, nieraz
z kapturem, używany w modzie zach. w XVIII i XIX w.
Kapotka → budka.
Kaptor → kaptur.
Kaptuch [niem. Tuch] – gatunek sukna wyrabianego na Śląsku.
Kaptur (kaptor. kaptura) [łac. captura – łapanie] – 1) od XIV w. na-
krycie głowy chroniące przed deszczem, wiatrem, chłodem, często
połączone z różnej długości peleryną; 2) nakrycie głowy błazna; 3)
kobieca czapka futrzana w taksie kuśnierzy warszawskich z 1664 r.
określana jako „czapka francuska zwanej alias kaptura”.
Kapturnik – w XVI w. potwarca, obmawiający pod kapturem.
Kapucynka – w 2. poł. XVIII w. suknia kroju → poloneski uzupeł-
niona kapturkiem.
Kapucynowy – ciemnobrązowy jak barwa habitu kapucyna.
Kapuza (lisiurka, rozłupa, szłyk, wścieklica) [łac. caputium, wł.
cappucio] – zwykle futrzane, częściej męskie, nakrycie głowy
125
z klapami przykrywającymi uszy i kark, czasem szyto go także z lżej-

szych tkanin podbitych futerkiem. Rozliczne nazwy pochodzą po
części od rodzaju używanego futra, jak np. lisiurka. Szłyk był k. bar-
dziej zwężaną ku górze, opartą na wzorach wsch. Zbliżoną do niego
formę miały ludowe wścieklice i rozłupy.
Karababel (karabel) – wełniane okrycie chłpskle noszone
w Wielkopolsce w XVI i XVII w.
Karabela [od m. Karbala (Karbela) w Iraku lub od m. Karabel
w Turcji] – paradna szabla pochodzenia wsch., której charaktery-
styczną cechą była rękojeść z jelcem krzyżowym i trzonem zło-
żonym z dwóch okładzin, rozszerzających się w głowice o profilu
przypominającym głowę ptaka. Rękojeść tego typu występowała
także w nieozdob– nych szablach rozpowszechnionych za jana III
Sobieskiego. K. noszone do uroczystych strojów narodowych, wy-
rabiano jeszcze w XIX w.
Karacena (karacyna, półzbrojek) [średniow. łac. corazina – skóra]
– pancerz z metalowych łusek przymocowanych za pomocą nitów do
kurty ze skóry, znany w star, i używany od XIV w. Jako ochrona pły-
towa, także rąk i nóg. K. składała się z napierśnika, naramienników,
obojczyka i karwaszy z łuskową ochroną dłoni. W Polsce k. rozpo-
wszechniła się w 2. poł. XVII i pocz. XVIII w. jako półzbrojek.
Karako (caraco, karaczko) [fr. caraco] – górna część dwuczęścio-
wej sukni kobiecej z rozkloszowaną z tyłu baskiną. Krój ten przy-
jęto ok. 1768 r. w modzie paryskiej, z ubioru mieszczek w Nantes.
W Polsce k. z dużym kołnierzem noszono co najmniej do k. XVIII w.,
a w małopolskim ubiorze mieszczańskim i w stroju ludowym wielu
regionów przez cały XIX w.
Karakuł – skóra futerkowa jagniąt owiec karakułowych, zabijanych
do trzech dni po urodzeniu.
Karanfil → karumfil.
126
K
Karawaka – 1) obficie marszczona suknia wielkopolskich mieszczek

noszona w XVIII w.; 2) ozdoba srebrna używana w pocz. XVIII w.
Karazja (karazya) [ang. kersey] – 1) lekka, tania tkanina z najgor-
szych gatunków wełny czesankowej lub odpadów produkcji droż-
szych gatunków sukna, zwykle o splocie płóciennym, farbowana na
żywe kolory. Od XIV w. importowana z Europy zach. Od k. XVI w.
wyrabiana w Gdańsku, w XVII w. – na Śląsku. Używana do pocz.
XVIII w. Jako lżejsza tkanina odzieżowa; 2) w XVIII i XIX w.
sukmana chłopska w Krakowskiem.
Karbazyjskie tkaniny – luksusowe wyroby hiszp. z Tarraco z III
i IV w.
Karbonado → diament.
Karbunkuł – kamień szlachetny barwy rubinowej.
Karkas – drut usztywniający czepki kobiece → kornety w XVIII w.
Karmazyn [ar., tur. kyrmyz] – 1) kolor nasyconej czerwieni doj-
rzałej maliny, uzyskany z → kermesu lub → koszenili; 2) synonim
szlachcica, gdyż w dawnej Polsce była to ulubiona barwa szlachty.
Karmin [ar., tur. kyrmyz] – barwnik szkarłatny z samiczek czerwca
armeńskiego lub pol., farbujący na kolor karmazynowy.
Karneol (karniol, krwawnik) [łac. carnis – ciało, mięso] – odmiana
chalcedonu. Przeświecający minerał koloru od ciemnoczerwonego do
żółtego, nawet białego. Popularny w XVII–XVIII w.
Karpiołuska – regularny deseń łuski rybiej, motyw stosowany
w pol. tkactwie jedwabiu, np. → wciąż u pasów kontuszowych i tka-
nin litych.
Karsak – ozdoba noszona na szyi w XVII w.
Karton (kartonada, kartun, katonada, katunada, kotonada) [fr. car-
ton] – barwnie drukowana tkanina bawełniana, niekiedy o lnianej
127
osnowie, zwykle o splocie płócien nym, maglowana, lżejsza i tańsza

od → cycu. Wyrabiana w manufakturach Europy zach. od XVII w.,
w Polsce w 2. poł. XVIII w. Używana jako lekka tkanina odzieżowa
i obiciowa.
Karumfil (karanfil) [tur. karanfil – goździk] – motyw kwiatów goź-
dzika w tkaninach tur. z XVI i XVII w.
Karwacki ubiór → karwatka.
Karwasz [węg. karvas] – 1) gatunek sukna używany w Polsce
w XVIII–XIX w.; 2) uzbrojenie ochronne husarii i wojsk pancernych
w XVII w.; 3) w XVIII w. płaty skóry naszywane na spodnie kawale-
ryjskie i liberyjne dla ochrony przed wycieraniem.
Karwatka (karwacki ubiór) [od Karwat – Chorwat] – krótki ubiór
męski, noszony także przez kobiety, szyty zwykle z sukna, często
podbity futrem, zapinany na pętlice, noszony do ubioru narodowego.
Zapewne przypominał on krojem krótki giermak. W spisie wyprawy
królowej Katarzyny z 1562 r. półgiermaki określano jako karwatki.
Kasakina → kasatynka.
Kasanica – w XV w. rodzaj ubioru.
Kasanka – w XV–XVI w. kaftanik noszony pod żupanem lub też
podobna część odzieży kobiecej.
Kasatynka (kasakina, kazakina, kozakina, kozaczynka) [fr. ca-
saquin] – wierzchnie okrycie uszyte z tkanin wełnianych lub jedwab-
nych, często podszyte futrem, z długimi rękawami, fałdami z tyłu,
noszone w modzie fr. od pocz. XVIII w. do ok. 1785 r., w Polsce jako
górna część lżejszej sukni kobiecej do k. tegoż stulecia.
Kasjan – lekka tkanina odzieżowa sprzedawana w Krakowie
w XVIII w.
Kasjatka → kazjaka.
128
K
Kask [fr. casque] – hełm z grzebieniem wzorowany na star.,

składa się z półkolistego, metalowego lub skórzanego dzwo-
nu (główki) z grzebieniem i nakarczkiem. zwykle zdobiony kitą
z końskiego włosia. Używany od XVIII w. przez dragonów, a póź-
niej też przez kirasjerów.
Kastor [łac. castor – bóbr] – 1) gruba, mocno falowana tkanina
wełniana, podobna do → norderu; 2) płat filcu służący do wymodelo-
wania kapelusza z najlepszej, bobrowej sierści.
Kasula → koszula.
Kasuła → koszula.
Kaszkiejn – kaftan lub kamizelka, często podbity futrem, noszony
w XVIII w. Przypuszczalnie odmiana → kazakinu.
Kaszkiet [fr. casquette, ros. kasketka] – sztywna czapka z daszkiem,
początkowo zwykle skórzana, noszona w Polsce w XVIII i XIX w.
jako męskie nakrycie głowy, najczęściej używane przez wojskowych.
Także ludowe określenie czapki z daszkiem.
Kaszolong – najpospolitsza odmiana chalcedonu, bezbarwny lub szary.
Kaszmir [fr. casemlre; od nazwy płn. prowincji Indii] – 1) mięk-
ka, cienka tkanina z wełny czesankowej kóz kaszmirskich, o splocie
skośnym, gładka lub drukowana, zwłaszcza we wzory roślinne, pro-
dukowana w Kaszmirze co najmniej od XVII w., w Europie Zach.
od XVIII w.; 2) imitacja k. czyli tkanina z cienkiej czesankowej lub
zgrzebnej wełny, czasem półwełniana na bawełnianej lub jedwab-
nej osnowie, zwykle drukowana we wzory kwiatowe, tzw. k. tur. itp.
Używana na suknie i lżejszą odzież.
Kasztanowiec zwyczajny – drzewo, którego kora była używana
w farbiarstwie.
Katanasz – okrycie noszone w XVI–XVII w. Przypuszczalnie ro-
dzaj katanki.
129
Katanka [węg. katona – żołnierz] – 1) krótkie okrycie wierzchnie

w męskim ubiorze narodowym, często podbite futrem i zapinane na
pętlice, noszone w XVII–XVIII w. Za Sasów pachołkowie służący
w milicji miejskiej Warszawy nosili na żółtych żupanach błękitne k.
długie do kolan, z żółtymi wyłogami i białymi, cynowymi guzikami.
K. noszono także pod k. XVIII w. w pol. mundurze wojskowym; 2)
okrycie noszone przez kobiety; 3) ludowy ubiór góralski.
Katechu [mal. katju. niem. Katechupalme] – barwnik żółty otrzy-
mywany z orzechów drzewa Areca catechu rosnącego w tropikalnej
Azji, importowany od XVI w.
Katonada → karton.
Katonka (katowka) [węg. katona – żołnierz] – rodzaj kaftana, kurtki
lub okrycia podszytego futrem, noszonego w XVI w. Przypuszczalnie
termin oboczny od katanki.
Katunada → karton.
Kawalerka → amazonka.
Kawtan → kaftan.
Kawton → kaftan.
Kazak → kazakin.
Kazakaja → kazjaka.
Kazakin (kazak, kozaczyn) – 1) krótki, męski ubiór wierzchni, noszo-
ny przez Kozaków w XVII–XVIII w.; 2) w XIX w. kamizelka dżokejów.
Kazakina → kasatynka.
Kaziemka – w XVI w. przypuszczalnie fragment zbroi.
Kazimir (kazimirek) [fr. casimir] – tkanina o splocie płóciennym,
z gorszych gatunków wełny czesankowej, wyrabiana w Europie
zach.. w Anglii lekko falowana. W XVIII w. importowana do Polski,
zwłaszcza z Francji, używana na tanią odzież.
130
K
Kazjaka (kasjatka, kazakaja. kazjatka, kazyjaka, kosyjaka. ko-

zyjaka. koziaka) [fr. casaque, niem. Kasack] – 1) w XVI w. to ro-
dzaj niewatowanego, męskiego wamsa o prostej linii zapięcia na
przodzie, często z podwójnymi, zwisającymi rękawami tj. drugimi
z atłasu innej barwy, w pocz. XVII w. ozdobnymi. Polska k. mie-
wała rękawy z „kłutego atłasu”, kobieca stanowiła górną część
dwudzielnej alamody. noszona od pocz. XVII w., w stroju miesz-
czańskim jeszcze po 1660 r.; 2) w XVIII i pocz. XIX w. okrycie
kobiece, często podbite futrem.
Kazuła → koszula.
Kazyjaka → kazjaka.
Kądziel – zwój wełny, lnu lub konopi zakładany na przęślicę albo
kołowrotek.
Kendal [ang.] – sukno wysokiej jakości wyrabiane w płn. Anglii.
Kepi [fr. képi] – okrągła czapka z czworokątnym daszkiem, zwy-
kle w formie skośnie ściętego stożka, początkowo miękka, później
usztywniana, noszona w wojsku w XIX i XX w.
Kermes [tur. z per. kermes] – barwnik czerwony otrzymywany z sa-
miczek owadów żyjących na drzewie kermesowym, rosnącym w Azji
i płd. Europie. Farbowano nim na kolor malinowy, różowawy, fiole-
towawy i krwisty.
Kędzierzawić – w XVI w. zakręcać, fryzować włosy, także po-
wierzchnię tkaniny.
Kibałka – obręcz do układania na niej włosów, używana na
Podlasiu i Litwie w XVII– XVIII w.
Kiberment [per. kemerband – pas] – szarfa, opaska.
Kiczka – w XV w. przepaska na głowę, wianek.
Kiderle (fiderle) – w XVII w. klapki, patki w gorsecie lub staniku.
131
Kieca (kiecka, kiecza, kieczek) [tur. kecze – sukno] – 1) w średnio-

wieczu długie okrycie męskie, bez rękawów, przepasane, noszone na
kolczudze, dla ułatwiania dosiadania konia nie zszyte z przodu lub
po bokach. W XII w. k. była długa, później skracana, na pocz. XIV
sięgała do połowy kolan; 2) w XI w. grube okrycie męskie, często
z kapturem, sporządzane z filcu lub sukna; 3) od XV w. „kiecka” to
wierzchnia, płócienna suknia kobieca, spódnica, fartuch lub chusta;
4) w XVII w. k. podbita sobolami lub jedwabnymi tkaninami pełniła
rolę okryć dla obu płci.
Kiełbeła – jedwabna tkanina, często wzorzysta, sprowadzana
z Bliskiego Wschodu, sprzedawana w XVIII w. w Warszawie.
Kiepenniak → kopieniak.
Kiepieniak → kopieniak.
Kierajka – okrycie damskie, kroju kierei lecz krótsze, noszone
w pocz. XVIII w.
Kiereja (kireja) [tur. kermek – rozciągać, kereke – szeroki płaszcz]
– wierzchnie okrycie męskie, luźne, bez stanu, z różnej szerokości
rękawami, noszone w Polsce w XVIII w. zarówno do stroju narodo-
wego, jak zagranicznego, szyte z sukna lub lżejszych tkanin, zdo-
bione szamerowaniem szmuklerskim, często podszyte lekkim fu-
trem. K. były rozpowszechnione zwłaszcza wśród drobnej szlachty
i mieszczan. „Kiereje chaliabskie” importowano z Aleppo.
Kierezja – sukmana ludowa noszona w wielu regionach Polski.
Kiermak → giermak.
Kiernowe sukno → kir.
Kierpce (kyrpce) – obuwie krojone z jednego kawałka skóry, przy-
mocowane do kostki, noszone przez ludność wiejską.
Kiertuch → kir.
Kierys → kirys.
132
K
Kiesa [tur. kese] – sakiewka na pieniądze, woreczek, torba.

Kieszenie (kiesienia, kiesień, kiesinia, kieszonka, kieszynia) –
1) woreczki noszone pod kobiecymi spódnicami, rzadziej przy kafta-
nach męskich, służące do przechowywania drobiazgów, znane od
XVI w.; 2) w XVIII w. małe rogówki rozszerzające spódnicę w pasie,
noszone przez szlachcianki i mieszczki pol.
Kietlica → kitlica.
Kij – 1) atrybut władzy, dostojeństwa, berło władcy, laska marszał-
ka sejmowego, woźnego sądowego; 2) laska błazeńska, kaduceusz;
3) w XVI w. obraźliwe określenie pastorału biskupiego.
Kijek dziewiarski – różnego kształtu kościany lub drewniany kijek
z rozwidleniem albo dziurką, był pomocniczym narzędziem w wielu
eur. ośrodkach dziewiarstwa ręcznego. Umocowany u pasa lub trzy-
many pod pachą uwalniał jedną rękę dziewiarza.
Kika [ros.] – wysokie nakrycie głowy w kobiecym ros. ubiorze na-
rodowym, rodzaj korony z wygiętych u podstawy płatków. Określenie
to spotyka się w inwentarzach ziem wsch. dawnej Rzeczypospolitej.
Kiklica → kitlica.
Kimono – pochodzący z japonii luźny krój z prostokąta tkaniny,
ubioru o szerokich, nie wszywanych rękawach.
Kinderak → inderak.
Kindiak (kindżak) [tur. kundak, kondak – koc, derka] – 1) okry-
cie z grubego sukna lub filcu; 2) bawełniana tkanina importowana
ze Wschodu.
Kindrok (niem.) – sukienka dziecięca noszona w Poznaniu
w XVIII w.
Kinet – tkanina wełniana, przypuszczalnie zbliżona do → kamlotu,
używana w XVI–XVIII w.
133
Kipa – kadź służąca do farbowania tkanin lub garbowania skór.

Kir (kiernowe sukno, kiertuch) [tur. kern. niem. Kerntuch] – 1) gru-
be, o skosmaconej powierzchni sukno gorszego gatunku, barwione na
różne kolory, najczęściej szary, czarny, czerwony, tkane także w pasy.
Wyrabiane na Śląsku i w różnych częściach Polski co najmniej od
XVI w.; 2) czarna tkanina na żałobny ubiór.
Kireja → kiereja.
Kirys (kierys) [fr. cuirasse – pancerz, niem. Kürass] – zasadnicza
część zbroi osłaniająca tułów, złożona z napierśnika i naplecznika po-
łączonych rzemieniami na ramionach i w pasie. Niekiedy k. był jedy-
ną osłoną, np. w formacjach kirasjerskich od XVIII w.
Kita – 1) synonim pióropusza: 2) wiązka kilku garści otrzepanego
lub wyczesanego ręcznie lnu.
Kitaj [ros. Kitaj – Chiny] – cienka, lśniąca, glansowana tkanina ba-
wełniana o splocie płóciennym, pochodząca z Chin.
Kitajka [ros. Kitaj – Chiny] – cienka, dość gęsta, gładka tkani-
na jedwabna o splocie płóciennym, jednobarwna lub mieniąca się,
gdy wątek różni się barwą od osnowy. Najprostsza i najpospolitsza
z tkanin jedwabnych, cieńsza i zwykle gorsza gatunkowo od → ta-
fty. Wyrabiana na Wschodzie, w XVII w. Importowana do Polski
z Turcji; za Stanisława Augusta wytwarzana w Grodnie.
Kitel (kitla) [niem. Kittel] – 1) wierzchnie okrycie letnie no-
szone w Polsce od średniowiecza przez mężczyzn i dzieci. Od k.
XVIII w. k. stał się okryciem żołnierzy, mieszczan i chłopów; 2)
rodzaj ochronnego płaszcza; 3) biała szata wkładana przez Żydów
w czasie uroczystych świąt na wierzchnią odzież, ozdobiona szero-
kim kołnierzem, haftowana złotymi nićmi lub → szychem. Pasy do
k. były też haftowane, zdobione srebrzystymi aplikacjami i zapina-
ne na srebrne klamry.
134
K
Kitlica (kiklica, kietlica, kitlik, thorax) [niem. Kittel] – 1) od XV w.

kobiece okrycie wierzchnie szyte z tkanin jedwabnych lub lżejszych
wełnianych, często podbite futrem; 2) płócienne okrycie obu dla płci;
3) w XVI w. rodzaj kamizelki, kaftanika lub stanika kobiecego kroju
→ wamsa, określany jako kitlik–thorax, zwykle obcisły i watowany;
4) od XVI w. spódnica uszyta z lżejszych tkanin lub płótna, nieraz
obszyta galonem, noszona do k. XVII w.
Kiwior (kiwier) [tur. kyvyrmak– skręcać] – 1) w XVI w. rozmaite
typy męskich nakryć głowy, szeroka i wysoka czapka określana jako
pol., a także jako tur. lub tatar.; 2) w XVII–XVIII w. wysoki, obszer-
ny czepek kobiecy; 3) czapka z filcu połączonego z tekturą albo skó-
rą, wysoka, sztywna, walcowata, zwężąjąca się ku górze, niekiedy
z daszkiem, używana przez pocztowych wjeździe pol. w k. XVIII w.
Klach – tkanina używana w XIV w.
Klamra [niem. Klamer] – ozdoba używana do spięcia paska.
Klapcie → klapy.
Klapt – dodatek lub wykończenie sukni kobiecej. Określenie
używane w Żywieckiem i na ziemiach wsch. Rzeczypospolitej
w XVI–XVII w.
Klapy (klapcie, kłapcie) – wyłogi u rękawów albo wykończenie
mankietów.
Kleid [niem. Kleid – suknia] – określenie używane w Wielkopolsce
w XVI–XVII w.
Klejnot (klenot, klinot) [niem. Kleinod] – 1) drogocenna ozdo-
ba, biżuteria, szlachetny kamień, określenie używane od XIV w.; 2)
w herbie ozdoba hełmu powtarzająca godło z tarczy herbowej lub
różna od niego.
Klepsztak – żelazne narzędzie czapnicze służące do ubijania pilśni.
135
Klin – 1) od XV w. czapka w kształcie klina modelowana z filcu:

2) brzeg szaty, podołek; 3) trójkąt materiału wstawiany w odzież
dla jej rozszerzenia.
Klinot → klejnot.
Klocki – narzędzia koronkarskie w kształcie szpuleczek z rącz-
kami, wykonane z drewna lub kości, służące do nawijania nici.
Przekładanie co najmniej dwóch par k. daje różne rodzaje ornamentu.
Technika sporządzania koronek w k. znana jest od XVI w.
Kloczki – w pocz. XVIII w. określenie zapinek do rękawów koszu-
li, zwykle złotych lub srebrnych.
Kłaki – 1) odpadki włókna przy czesaniu lnu; 2) sierść zwierząt.
Kłapcie → klapy.
Kłębek – zwój przędzy w formie kuli.
Kłobuk (kłobuczec) [ros.] – 1) od XV w. wysokie, stożkowate na-
krycie głowy: 2) czapka bez ronda rozszerzająca się u góry i okrywa-
jący ją welon, noszone przez duchownych obrządku wsch.
Kłodeczka – w XVI w. ozdobny zamek w łańcuszku.
Kłoski na głowę – ozdoba damska noszona w k. XVIII w.
Kłóte (kłute) – rozcinanie tkaniny ubioru szytego na podszewce,
modne w XVI i pocz. XVII w.
Kment (gment, kmęt) – najtańsze płótno lniane w rodzaju batystu,
używane w Polsce w XVI–XVIII w.
Knafel (knaf, knaflich, knapsik, knefel, kneflej, knof) [średniow.
niem. Knafel, Knefel] – guz lub guzik służący zwykle jako ozdobne
zapięcie ubioru, wykonywany z różnego rodzaju surowców – od dro-
gich kamieni do drzewa, różnej wielkości, najczęściej okrągły.
136
K
Knaflak (knaflik, knawel) – obcas rozpowszechniony w XVI w.

w modzie zachodnioeur., a nieco tylko później w Polsce, stosowa-
ny w obuwiu męskim i damskim. Do stroju narodowego mężczyźni
nosili do końca XVIII w. obuwie bez obcasów lub z podkówkami.
Knaflówki (knawlowiki) – w XVI w. męskie i kobiece obuwie
na obcasach.
Knaflik → knaflak.
Knaflich → knafel.
Knap [niem. Tuchknabe] – tkacz w języku staropolskim.
Knapsik → knafel.
Knawel → knaflak.
Knawlowiki → knaflówki.
Kneblik (kneblig, knobel, knoblik) [średniow. niem. Knebel] –
ozdobny przedmiot służący jako zapięcie w ubiorach.
Knefel → knafel.
Kneflej → knafel.
Knobel → kneblik.
Knoblik → kneblik.
Knof → knafel.
Kobelicze (kobylica) – ławka lub stołek w warsztacie szewskim.
Kobeniak – mieszczański ubiór, zwykle bez rękawów, noszony na
ziemiach wsch,. przypuszczalnie zbliżony krojem do → kopieniaka.
Kobylica → kobelicze.
Kobyłeckie pasy [od m. Kobyłki, obecnie Kobyłka pod Warszawą]
– jedwabne, lite i półlite pasy kontuszowe, przeważnie o rozmia-
rach ok. 340–420 x 30–40 cm. Kolorystyka obejmująca dwie–trzy
137
barwy nawiązuje do pasów orm.; później (1787–1792) naśladownic-

two wzorów per. i bogatsza kolorystyka. Wyrabiane w l. 1778–1792
w persjarni kierowanej przez François Selimand i do 1787 r. sygno-
wane „Fabryka Kobyłki”, z wizerunkiem lub sylwetką konika, lite-
rą K. Od 1787 r., gdy kierownikiem został dzierżawca manufaktury
S. Filsjean, pasy sygnowano jego nazwiskiem lub inicjałem SF.
Koc [niem. Kotze] – 1) prostokątny kawałek grubej tkaniny lub fil-
cu używany jako przykrycie; 2) w średniowieczu płaszcz książąt rus.
w typie opończy: 3) okrycie w rodzaju → guni szyte z najgorszego
sukna; 4) tkanina wełniana, najczęściej z pasowym ornamentem, wy-
rabiana w XVII w. w Ławrze Kijowskiej.
Kocie oko – odmiana kwarcu, szarawa, zielona, brunatna, migotliwa.
Kofia → szkofija.
Kofija → szkofija.
Koftan → kaftan.
Koftyr (kofter) [per. kufter] – kosztowna, jedwabna tkani-
na z Bliskiego Wschodu, może zbliżona do → kamchy, używana
w Polsce w XIV–XV w.
Kokliko [fr. coquelicot – mak] – czerwień kwiatu maku.
Kokon [fr. cocon] – oprzęd jedwabnika, czyli zabezpieczająca osło-
na wytwarzana przez larwę.
Kokorhel [staroczes. kokrhel] – w XV w. nakrycie głowy, czapka,
czepiec lub hełm.
Kokosznik [ros.] – wysoki czepiec rozpowszechniony w ros.
ubiorze narodowym, także w Polsce w ubiorach kobiecych na zie-
miach wsch.
Kokowe – paciorki z drzewa kokowego (może z kakaowca?), im-
portowane ze wsch. Indii.
138
K
Kolanko – w XVII–XVIII w. część osobno krojonej cholewy

z miękkiej skóry, zakrywającej kolano.
Kolaska [fr. calèche, cabriolet] – obszerny czepek rozpięty na ste-
lażu z rogów, fiszbinów lub drutów, składający się jak buda powozu,
modelowany z lekkich tkanin, obficie zdobiony, noszony na wyso-
kich fryzurach w 70–80. l. XVIII w.
Kolbertyna [fr. colbertine] – wzorzysty, szeroki wyzębiony → ga-
lon, wyrabiany z metalowych nici w XVIII w., we Francji; w tymże
czasie modny również w Polsce.
Kolczuga → zbroja kolcza.
Kolczyk (kołstka, kołtek, tołtek, tołtka, zauszka, zausznica) – 1)
ozdoba zawieszana w przekłutym uchu; 2) w XVI w. metalowe kółko
w zbroi kolczej.
Koldia – ubiór kobiecy noszony w Wielkopolsce w 1. poł. XVII w.
Koleńskie płótno (kolińskie) – cienka tkanina lniana importowana do
Polski od późnego średniowiecza z Kolonii, czy szerzej – z Nadrenii.
Kolerz → kołnierz.
Kolet [wł. colletto] – 1) ozdobny kołnierz lub kaftan skórzany,
niekiedy bez rękawów, także rodzaj peleryny noszonej w XVI w.;
2) w XVI–XVII w. kaftan, zwykle z łosiowej skóry, z długimi ręka-
wami, rozpięty z przodu i rozkloszowany od pasa, noszony głównie
jako ubiór wojskowy pod zbroję lub jako jedyna ochrona.
Kolia – naszyjnik wykonany z pereł, korali lub szlachetnych ka-
mieni ułożonych w jednolitą kompozycję, modny w XVIII i XIX w.
Kolibry – farbowane pióra naśladujące kolibrze, służące do zdobie-
nia nakryć głowy.
Koliczyk – strojny ubiór kobiecy noszony w Lubelskiem w 1. poł.
XVII w.
139
Kolińskie → koleńskie.
Kolmierz → kołnierz.
Kolnierz → kołnierz.
Kolnirz → kołnierz.
Kolonik – w XVIII w. spinka do mankietu.
Koloratka – 1) rodzaj wykończenia wycięcia przy szyi; 2) stojący
biały kołnierzyk noszony przez duchownych.
Kolumna – pionowy pas środkowy stanowiący dekorację pleców
i przodu ornatu.
Kołczan (kołczak) [tatar. kołczan] – od XVI w. pojemnik do nosze-
nia strzał do łuku.
Kołcze pasy – p. służące do noszenia kołczanów lub kolczug, wy-
rabiane przez rymarzy warszawskich jeszcze w 1759 r.
Kołnierz (kolerz, kolmierz, kołnierz, kolnirz, kolmierz, konlerz,
kornierz, kunlerz, półkołnierz) [łac. collum – szyja, średniow. łac.
collertum] – 1) wykończenie ubioru przy szyi dla osłony lub ozdoby:
2) naszyjnik; 3) część zbroi lub hełmu osłaniająca szyję.
Kołowrotek – narzędzie z ręcznym lub nożnym napędem do przę-
dzenia włókien. K. ręczny, poziomy ma koło ze sznurem lub taśmą
napędzające oś ze szpulką i przęślicę z kądzielą osadzoną w desce
stojącej na nóżkach podstawy. K. nożny ma dodatkowo napędzający
pedał, cięgło i rozwidlone skrzydełko z nacięciami, a przęślica jest
niekiedy osobnym, wolno stojącym urządzeniem. K. ręczny skon-
struowano na Wschodzie, zapewne kilka wieków p.n.e.; za pośred-
nictwem krajów ar. rozpowszechnił się w średniowieczu w Europie.
K. bez skrzydełka pojawił się przed 1332 r. u beginek w Świdnicy,
a na przełomie XV i XVI w. w większych ośrodkach tkackich
w Polsce. Wynalezienie w 1530 r. przez Jürgensa napędu nożnego
zwiększyło wydajność ciągłego już, a nie okresowego, przędzenia.
140
K
Kołpacznik – w XVI w. człowiek w kołpaku, Tatar.

Kołpak (kulpak) [tur. kalpak] – wysokie nakrycie głowy męskie
i kobiece, o cylindrycznym kształcie, z filcu, futra lub sukna, z sze-
roką, futrzaną opuszką. Forma k. pochodzi z Bliskiego Wschodu.
W Polsce i innych krajach środk. i wsch. Europy rozpowszechnił się
we wczesnym średniowieczu. Od k. XVIII w. k. nosiły różne forma-
cje wojskowe: 2) w XVI w. pogardliwe określenie → infuły; 3) wte-
dy też „żelazny kołpak” oznaczał hełm.
Kołtek → kolczyk.
Kołstka → kolczyk.
Kołtka (tołtek, tołtka) – w XV–XVI w. określenie ubioru Litwinów.
Kołtrysz (coltrysz, kołtrys, kołstryszowskie sukno) [od m. Kortrljk
we Flandrli] – 1) gatunek gorszego sukna używanego w Polsce w XVI–
XVIII w. na tańszą odzież i okrycia; 2) odzież uszyta z tej tkaniny.
Kołtun – 1) we włókiennictwie zwój → pakuł lnianych lub konop-
nych; 2) choroba włosów powodująca ich splątanie.
Kometa → pióropusz.
Kominarka – zimowa czapka zachodząca na twarz, z otworami na
oczy, usta i nos, początkowo noszona przez kominiarzy.
Komna – część lub wykończenie sukni kobiecej noszonej na zie-
miach wsch. w XVII– XVIII w.
Kompana → kampanka.
Kompazel [niem. Kante Fasel] – czworograniasty sznurek pocho-
dzenia węg., pleciony lub robiony na klockach, produkowany przez
szmuklerzy w XVI–XVIII w.
Komża (comsza) [łac. camisia] – biała, luźna szata do kolan, z dłu-
gimi, szerokimi rękawami, do XV w. sięgała do ziemi. Stanowi część
stroju liturgicznego kapłana w Kościele rzymskokat.
141
Komżyczka (comsza) [łac. camisia] – 1) strój ministranta w Kościele

rzymskokat.; 2) w judaizmie strój chłopca oddanego na służbę Bogu.
Koncent – tkanina odzieżowa używana w Wielkopolsce w XVIII w.
Koncerz – rodzaj miecza.
Kondelowate sukno – s. o kosmatej powierzchni.
Konfederatka – czapka męska typu piuski, częściej rogatywki,
bez daszka, o główce zwykle z kwadratowym daszkiem, noszona
w Polsce od XVIII w., szyta z sukna, tkanin jedwabnych lub pół-
jedwabnych, zwykle obramowana barankiem, zdobiona niekiedy pió-
rami lub klejnotami. K. rozpowszechniła się prawdopodobnie w cza-
sie konfederacji barskiej. Jeszcze w XIX w. stanowiła element ubioru
narodowego, noszona była przez powstańców i w stroju ludowym
różnych regionów, np. → krakuska.
Konfekcja (tandeta, ready-made) [ang.] – odzież gotowa i sklep
z nią. Seryjna produkcja odzieży o znormalizowanych rozmiarach
i formach, przeznaczona dla nieznanego odbiorcy była np. we Francji
już w okresie późnego średniowiecza, a w Polsce w cechach i poza
nimi co najmniej od XVI w. pod nazwą tandeta.
Konik → zgrzebło.
Konka – futro kunie.
Konlerz → kołnierz.
Konopie – włókno łykowe otrzymywane z łodyg dwupiennej ro-
śliny zielnej, znane od kilku tys. l. p.n.e w Azji, a w pierwszych w.
p.n.e. w Polsce.
Konopnica – staropolska nazwa tkaniny konopnej lub szytej z niej
odzieży.
Konsyderatka – 1) kieszeń u pasa sukni kobiecej; 2) sposób rozsze-
rzania spódnicy w pasie, zgodnie ze zmianami mody od fortugałów
i rogówek do turniur.
142
K
Konterfekt – od XVI w. nazwa portretu, wizerunku.

Kontryfas – stop, z którego wyrabiano medaliki w 1. poł. XVII w.
Kontusz (kostusz) [tur. contoç] – wierzchni kaftan w ubiorze naro-
dowym, przyjął się w l. 30. XVII w. i szybko rozpowszechnił, począt-
kowo jako skromne okrycie podbite futrem. K. charakteryzuje krój
pleców przechodzący od linii stanu w długi prostokąt tkaniny, do któ-
rego doszywano kloszowo skrojone boki. Później, cechą charaktery-
styczną k. stały się wyloty, zwane → łapciami, czyli rękawy rozcięte
od pachy do łokcia, nakładane na ręce, zwisające luźno lub zarzucane
na plecy. K. podlegał zmiennym modom. Szamerowanie pasamoni-
cze. zapięcia i podbicia futrzane utrzymały się do k. XVII w. W l.
30. i 40. XVIII w. k. szyto długie, prawie do ziemi, w całości wą-
sko krojone i tylko z tyłu od pasa fałdziste. Rozchodziły się, ukazując
portki. Moda l. 50. XVIII w. nakazywała noszenie krótkich do ko-
lan k. i żupanów, które krojono szeroko. Moda l. 60. XVIII w. stano-
wiła stadium pośrednie, gdy szło o długość i szerokość tego stroju.
W tym czasie upowszechniło się stałe odrzucanie rękawów na plecy,
co uprzednio było oznaką ubioru świątecznego. Tendencje do ogra-
niczenia zbytku w szlacheckich strojach doprowadziły do ustalenia
od 1776 r. barw mundurów wojewódzkich. W k. tego stulecia k. był
stopniowo wypierany przez praktyczniejszą → czamarę. Jednakże aż
do pocz. XX w. był on symbolem pol. stroju w jego uroczystej wer-
sji. Podstawowe elementy kroju k. były oparte na rodzimych wzorach
krawieckich, a jedynie szamerowanie, wyloty i tkany pas podlegały
słabszym lub silniejszym wzorom wsch. K. tur. był ubiorem noszo-
nym przez służbę dworską jako liberia. Był on wkładany przez gło-
wę, często bramowany futrem, szyty z wełnianych tkanin. „Köntös”
węg. był luźnym okryciem noszonym w XVI w. na innych kaftanach.
„Kinte” słow. był letnim, płóciennym okryciem kobiecym, noszo-
nym przy robotach w polu. „Conteşul”, „contoş”, „chinteş” noszo-
ny w Mołdawii i na Wołoszczyźnie był długim kaftanem o prostym
143
kroju, z długimi rękawami, niekiedy podbity futrem, używany przez

obie płci. K. na Białorusi był okryciem odmiennym od pol. i pojawił
się już w XVI w. K. ukr. był zbliżony krojem do pol. Wymienione
przykłady ukazują, jak pierwotna nazwa tur. oznaczać zaczęła zupeł-
nie różne stroje.
Kontusik – wierzchnie, zimowe okrycie damskie, podbite futrem,
luźne lub wcięte, zawsze z wylotami i zwisającymi rękawami, noszo-
ne w Polsce w XVIII w.
Kontuszowy pas → pasy kontuszowe.
Kopalin → kapalin.
Koperwasy (witriole) – nazwa siarczanów niektórych metali, uży-
wanych jako zaprawy farbiarskie.
Kopia → lanca.
Kopieniak (kiepenniak, kiepieniak, kopienniak, półkopieniacze)
[tur. kepenek – opończa, węg. köpönyeg] – krótkie męskie okrycie
pochodzenia węg. sięgające najwyżej do kolan, noszone w Polsce
do stroju narodowego w 2. poł. XVI i 1. poł. XVII w. K. był luźny,
z rozciętymi rękawami, niewielkim kołnierzem, guzami i ozdobami
pasamoniczymi przy zapięciu, szyty na podszewce z sukna, tkanin
półwełnianych lub jedwabnych
Kopyto szewskie – drewniana forma ułatwiająca wymodelowa-
nie obuwia.
Koral [łac. corallium] – szkielet koralowców używany w Polsce do
wyrobu ozdób co najmniej od średniowiecza; w formie paciorków
także w ubiorze ludowym.
Koralina [wł. corallina] – płaska koronka igłowa wyrabiana
w XVII w. w Wenecji.
Korcelet (gorselet) – gorset noszony w Poznaniu w XVIII w.
144
K
Kord [ang. cord] – 1) mięsista tkanina wełniana lub bawełniana,

w prążki lub pasy, jednobarwna lub kolorowa. Używana w dawnej
Polsce na spodnie i odzież męską; 2) krótki miecz.
Kordelas – krótka, biała broń myśliwska, używana w XVI–XIX w.
Kordelat – grube sukno wyrabiane prawdopodobnie w kapucyń-
skich → pannificynach klasztornych w XVI–XVII w.
Kordon [fr. cordon] – sznur pleciony techniką pasamoniczą, za-
kończony chwastem, noszony na czapkach i kaszkietach, najczęściej
w ubiorze wojskowym.
Kordonek [fr. cordonnet] – różnej grubości nić jedwabna złożo-
noskrętna, barwiona, otrzymywana z kilku nici tramy. Wytwarzany
w Europie co najmniej od późnego średniowiecza, stosowany do szy-
dełkowania i haftu.
Kordyban (kurdyban, kurdwan) [hiszp. cordoban; od m. Kordoba
w Hiszpanii] – barwna skóra wyprawiana techniką kordybaniczą na
odzież, obuwie i obicia.
Kordybanictwo (kurdybanictwo) [od m. Kordoba w Hiszpanii] – gar-
bowanie skór kozłowych, baranich i cielęcych w roztworach ziołowych
i barwienie ich na różne kolory farbami mineralnymi lub roślinnymi,
a niekiedy złocenie i srebrzenie. Technika ta wywodzi się z Bliskiego
Wschodu i była stosowana w średniowiecznej Kordobie, później rozpo-
wszechniła się w Europie Zach. W Polsce cechy k. pojawiły się w XV w.
i dotrwały do XIX w. Kordybany były używane na barwne obuwie, które
łatwo przemakało, również na odzież, obicia ścian i mebli.
Korek [niem. Kork] – w XVI w. koturn wykonany z k., podwyższa-
jący damskie i męskie obuwie na całej długości podeszwy, zamiast
obcasa. Później także określenie obcasów.
Korman – krótka sukmana chłopska.
Kornefas → kornufas.
145
Kornet [fr. cornette] – nazwa wszelkich czepców z rogami, noszo-

nych od średniowiecza. W Polsce k. to usztywniony czepiec, nieraz
wysoki, z płótna, muślinu, lekkich tkanin jedwabnych lub koronek,
przybrany haftem i wstążkami, posiadający usztywnione rogi, noszo-
ny od k. XVII w. przez całe następne stulecie. Usztywnione czepce
z rogami występują często w strojach ludowych różnych krajów eur.
Kornierz → kołnierz.
Kornufas (kornefas) [łac. cornutus – rogaty] – ozdobne, kobie-
ce nakrycie głowy noszone w XVI w., a także wcześniej, wykonane
z płótna na sztywnym podkładzie uformowanym w kształcie rogów.
Korona (koruna, krona) [łac. corona] – 1) od XIV w. uroczy-
ste, ozdobne nakrycie głowy rozmaitego kształtu i funkcji, sztyw-
na czapka, przepaska, wieniec lub złota obręcz monarchów. 2) od
XVI w. określenie koronki; 3) terminem „Korona» określa się także
ziemie Królestwa Polskiego w odróżnieniu od Wielkiego Księstwa
Litewskiego.
Koronka – 1) jedno- lub dwustronny wyrób włókienniczy z nici na-
turalnych albo metalowych. K. bywają igłowe, klockowe, iglicowo-
-igłowe, czółenkowe, haftowane, tamborkowe, dziane, szydełkowe,
maszynowe i makramowe. K. wiązane znane były w star., inne wyko-
nywano dla ozdoby ubiorów od XVI w.; 2) dawne określenie różańca.
Koronkarstwo – produkcja ręcznych i maszynowych koronek. Od k.
XV w. istniała we Włoszech, później w innych krajach eur. Koronki
nosiły nazwy od miejsc, gdzie je wyrabiano i stosowanych technik.
Maszynowa produkcja k. rozpowszechniła się ok. poł. XIX w.
Koronki czółenkowe → frywolity.
Koronki iglicowo-igłowe (→ filety) – wyroby wiązane o charakte-
rystycznych strukturach siatkowego tła wykonanych iglicą i haftowa-
nych igłą wzorach.
146
K
Koronki igłowe – szyte igłą, ściegami koronkowymi, z lnianych,

jedwabnych, metalowych lub wełnianych nici. K.i. pochodzą od ha-
ftów na płótnie, z których wykształciła się → reticella. W XVI w.
z Włoch rozpowszechniają się w Europie.
Koronki klockowe – k. wykonywane na specjalnej poduszce
z umieszczonym na niej patronem czyli konturem wzoru, w wyniku
manewrowania parami klocków, których liczba zależała od szeroko-
ści i skomplikowania ornamentu koronki. Miejsca przeplotów umac-
niano szpilkami według dziurek patronu. Technika ta rozpowszechni-
ła się w XVI w.
Koronki polskie – wyrabiane od XVII w. k. klockowe według
wł. wzorów. Jedyna manufaktura produkująca te wyroby istniała
w Grodnie w l. 1777–1780. W domach wyrabiano → kampankę i →
antualaż. Klockowe, metalowe k. wyrabiały cechy pasamonicze.
Koronki wiązane – grupa wyrobów o charakterystycznych struktu-
rach ażurowych, jak np. frywolity, filety.
Korporał [łac.] – niewielka, kwadratowa chusta z białego, lnianego
płótna, obramowana haftem, używana w obrządku chrześc. w czasie
konsekracji pod naczynia mszalne.
Korselet → gorset.
Korset → gorset.
Korszulet → gorset.
Kort – w XV w. część odzieży lub sukno. W XVII w. lżejsza tkani-
na wełniana używana m.in. na spódnice.
Kortel (cortel, kortyl) [starorus. kortel] – kobiece okrycie z rękawa-
mi, podszyte futrem, zapinane na guzy lub zapony, noszone w XV w.
Szyte z drogich tkanin jedwabnych, z rękawami kroju ros. wersji
→ letnika, obszywanymi złotogłowiem lub obramowaniem z pereł
i klejnotów.
147
Koruna → korona.
Korund – twardy minerał, rysujący wszystkie oprócz diamentu.
Odmiany mało przezroczyste, zabarwione niebiesko, zielono, brunat-
no, zwane spatem diamentowym lub szmerglem, służą do szlifowania
drogich kamieni. Przezroczyste odmiany k. to kamienie szlachetne –
szafiry, rubiny oraz leukoszafiry, szafiry różowe.
Korzeckie pasy [od m. Korzec na Wołyniu] – jedwabne pasy kontu-
szowe o tradycyjnej stylizacji w duchu ornamentyki fr. i rozmiarach
ok. 350 x 35 cm. Produkowane w manufakturze w Korcu, założonej
w 1788 r. w dobrach ks. Czartoryskiego. W l. 1794–1800 sygowane
„Selimand et K. A Korzec” lub „Selimand A Korzec”.
Korzno – ros. i czes. nazwa płaszcza spiętego na ramieniu, obszy-
tego galonem na brzegach, noszonego w modzie dworskiej (zapewne
też Polski) w XIII w.
Kosa – warkocz, także sztuczny.
Kosens – w XVII w. okrycie kobiece, często podbite futrem.
Kosm (kosmek, kosmyk) – od XVI w. pasmo włosów, kłaczek,
strzępek wełny.
Kosmatka – ozdoba ze skręconego jedwabiu modna w XVIII w.
Kosmek → kosm.
Kosmyk → kosm.
Kosoworotka [ros.] – boczne przecięcie ubioru przy szyi w kierun-
ku lewego ramienia.
Kosska → kożka.
Kostium [fr. costume] – 1) ogólne określenie ubioru w danej epoce:
2) przebranie teatralne, kinowe, kąpielowe, żebracze; 3) dwuczęścio-
wy ubiór kobiecy ukształtowany w 2. poł. XIX w. złożony ze spódni-
cy i żakietu.
148
K
Kostur (kosztur, krukiew) – 1) laska z wierzchem z kości słonio-

wej lub metalu, wyrabiana m.in. z głogu; 2) kij okuty żelazem; 3)
w XVIII w. podróżny lichtarz.
Kostusz – wariant nazwy → kontusz używany w Wielkopolsce.
Kosyjaka → kazjaka.
Koszenila [fr. cochenille] – czerwony barwnik otrzymywany z wy-
suszonych samic pluskwiaka żerującego na kaktusie koszenilowym
rosnącym w Ameryce, Indiach, Algerii. K. w XVI–XVII w. wypar-
ła czerwca kermesowego jako środek wydajniejszy i intensywniej
barwiący.
Koszka → kożka.
Kosztur → kostur.
Koszula (indusium, interula, kasula, kasuła, kazuła, koszutsko,
koszura) [łac. casula] – 1) od średniowiecza odzież uszyta z prosto-
kątnego kawałka płótna, kobieca – okrywająca prawie całe ciało, mę-
ska – krótsza. Pełniła rolę bielizny, codziennego i roboczego przy-
odziewku, strojniejsze k. ukazywano spod ubioru; 2) okrycie noszone
na zbroi w XVI w.; 3) część stroju liturgicznego chrześcijan i Żydów.
Koszulka → chemise.
Koszulsko → koszula.
Koszura → koszula.
Koścień – laska wykonana z kości, używana w XVII–XVIII w.
Kotew → ancra.
Kotonada → karton.
Koturn – 1) obuwie z grubą podeszwą dla podwyższenia aktorów
w teatrze star.; 2) w star. Grecji także wysoki do kolan but używa-
ny podczas polowania; 3) sposób podwyższenia sylwetki człowieka
149
za pomocą grubej podeszwy, używany zwłaszcza przed XVI w. do

czasu rozpowszechnienia się obcasa. Nawrót do tej mody nastąpił
w XVIII w. i trwa do dziś.
Kotwa → ancra.
Kowane obuwie – od XVI w. łączono poszczególne części o. nie
tylko zszywając je, ale też przybijając kołkami.
Kozackie buty – obuwie z cholewami, do kolan, bez obcasów
i podkówek, noszone w XVI–XVII w.
Kozaczyn → kazakin.
Kozaczynka → kasatynka.
Kozakina → kasatynka.
Koziaka → kazjaka.
Kozub – w XVI w. suknia kobieca według mody hiszp., rozpięta na
fortugałach, często z ogonem.
Kozyjaka → kazjaka.
Kożka (andromeda, endromida, endromis, kosska, koszka, mucet)
[łac. endromis – koża skóra, fr. aumusse]– 1) futrzana pelerynka ko-
bieca, zwana też andromedą, szyta z różnych futer, od królików do
soboli i popielic, noszona w XV–XVII w.; 2) „mucet” – to futrzana
pelerynka jw. z kapturem: 3) określenie różnych skór futerkowych.
Kożubalskie stroje – Jakub Sobieski instruował synów w 1634 r.,
aby ich nie nosili, podobnie jak per. i czerk., były to więc prawdo-
podobnie ubiory o kroju wsch., może żydowskie. Kozubalec lub ko-
żubalec to opłata wymuszana na Żydach.
Kożuch – od XV w. określenie okrycia, najczęściej ze skór owczych
lub baranich, szytego futrem do wewnątrz, także pokrytego tkaniną.
Kożusznik – kuśnierz wyprawiający i szyjący kożuchy.
150
K
Kółko – poduszeczka noszona w XVII–XV11I w. pod wysokim →

kornetem.
Kraczki – zaczepy przy przęślicy, bądź inne narzędzia używane
przy przędzeniu lnu w Wielkopolsce w XVIII w.
Krajka (krańcewka) – 1) wąska taśma, gładka lub wzorzysta, zwy-
kle wełniana łub lniana, tkana na → tabliczkowym krosienku, tak-
że plecionka wykonywana przez pasmoników od średniowiecza.
Służyła jako pas lub obszycie ubiorów: 2) powijak niemowląt.
Krakowianka – granatowa, szamerowana suknia damska naśla-
dująca ubiór ludowy z Krakowskiego, noszona w k. XVIII w. Jako
przejściowa moda inspirowana wystawieniem przez Wojciecha
Bogusławskiego Krakowiaków i Górali.
Krakowskie pasy – zróżnicowane technicznie i artystycznie p.
kontuszowe pochodzące z persjarni Franciszka Masłowskiego,
Antoniego Pudłowskiego, Andrzeja Belicy, Daniela Chmielewskiego,
Wojciecha Goździkowskiego i Józefa Trojanowskiego. Najlepsze p.
wyrabiał F. Masłowski. Produkcja ta Istniała w l. 1785–1806. niektó-
rych tylko w l. 90. XVIII w. Zob.: M. Michałowska. Warszawa 1995,
s. 179–180.
Krakuska – czapka konfederatka, rogatywka noszona w krakow-
skim ubiorze ludowym od XVIII w. oraz w formacjach chłopskich
kosynierów i krakusów.
Kramne towary – importowane płótno i inne tkaniny, chustki,
odzież i wszelkie wyroby nabywane w kramach.
Kranc [niem. Kranz] – w XV w. określenie ozdoby noszonej na
szczycie hełmu.
Kraniec [niem. Kranz] – 1) od XV w. określenie czepca, przepaski,
wieńca, korony; 2) w XVI w. nakrycie głowy z jedwabnej tkaniny lub
część odzieży.
151
Kranz [niem.] – w XVIII w. w Krakowie rodzaj wykończenia

rękawów.
Krańcewka → krajka.
Krap → marzana barwierska.
Krapon → krepa.
Kraprot [niem. Krapprot – czerwień krapowa] – gatunek sukna bar-
wionego krapem uzyskiwanym z marzanny barwierskiej, produko-
wany np. w manufakturze skierniewickiej w 2. poł. XVIII w. z prze-
znaczeniem na mundury wojskowe.
Krasa – piękność, uroda.
Kraszenina [rus.] – barwione i nieraz woskowane płótno używane
na Rusi od X w. Nazwa k. pojawia się w XVI w. i jest używana na
wsch. ziemiach Polski do XIX w.
Krawat (cravate) [fr.] – różnej szerokości pas tkaniny lub chustka
zawiązywana na szyi w ubiorze męskim, rzadziej kobiecym. Nazwa
pochodzi od elementu ubioru oddziałów Chorwatów, wprowadzona
we Francji ok. 1668 r. Początkowo k. wykonywano z cienkich tkanin
obszywanych koronkami, później z tkanin barwnych. Sposób wiąza-
nia k. ulegał zmiennym modom.
Krawiec – określenie rzemieślnika cechowego zajmującego się
szyciem odzieży, używane w Polsce od XIV w.
Kreas (krośniak) – grubsza tkanina bawełniana o splocie płócien-
nym, używana w Polsce w XVIII–XIX w.
Krepa (krepodaj, krapon) [fr. crepe] – matowa jedwabna lub weł-
niana czesankowa tkanina o sfalowanej powierzchni i trudno rozpo-
znawalnym splocie, albo z drobnymi wzorami. Wyrabiana ze specjal-
nej krepowej lub gruzełkowej przędzy, co nadawało jej szorstkość
i sprężystość. Wytwarzana co najmniej od XVII w. w manufakturach
Europy zach. Szyto z niej suknie i odzież wierzchnią.
152
K
Krepdeszan – tkanina odzieżowa sprzedawana w Krakowie

w XVIII w.
Krepiny [fr. crépine] – różne ozdoby, frędzle i ich zakończenia.
Krepodaj → krepa.
Krepon [fr. crépon] – miękka, sprężysta, powierzchniowo pomarsz-
czona tkanina czesankowa, wełniana lub półwełniana z przędzy kre-
powej w osnowie i wątku, jednobarwna. Wytwarzana we Francji
w XVIII w., w Polsce używana na odzież wierzchnią oraz ubiory
damskie i męskie.
Kreton [fr. cretonne; od Creton, m. we Francji] – cienka tkanina
bawełniana o splocie płóciennym, bielona, opalana, mocno wykań-
czana po lewej stronie, często usztywniana, gładka lub drukowana.
Wytwarzana we Francji w XVIII w., a w manufakturach bawełnianych
na Śląsku w l. 1790–1806. K. używano na bieliznę i suknie damskie.
Kreza (breża, fryga, fryza, fryżka, kryza) [fr. fraise, niem. Kröss]
– 1) od XV w. określenie kołnierza uszytego z cienkiej tkaniny, ob-
szywanego nieraz koronką, usztywnionego krochmaleniem lub ste-
lażem; także wykończenie rękawów. K. różnych kształtów były naj-
szerzej rozpowszechnione w modzie hiszp. XVI i 1. poł. XVII w. Po
wprowadzeniu zakazu noszenia k. koronkowych rozpowszechniły się
płaskie kołnierze płócienne. W XVIII w. małe k. pojawiły się w ubio-
rze dworskim. Ten typ kołnierza był rozpowszechniony w eur. i pol.
ubiorze mieszczańskim. W ubiorze ludowym przetrwał do pocz.
XX w.; 2) „krezy, co na biodrach noszą” – rozszerzenia spódnic kra-
kowskich mieszczek w 1. poł. XVII w.
Kreziki – ozdobne, marszczone brzegi chusty lub rańtucha noszo-
nego na głowie.
Krępa [niem. Krämpe] – rondo kapelusza.
Krępla → grępla.
153
Krisolit → chryzolit.
Kroaza (kruaz) [fr. croisé] – gładka tkanina jedwabna o splocie sko-
śnym, wytwarzana we Francji co najmniej od XVII w. Importowana
do Polski jako jedna z najtańszych tkanin jedwabnych, w różnych ko-
lorach i wzorach w paski lub plamki. Używana na suknie, podszewki
i haftowane pasy kontuszowe.
Krochmale [niem. Kraftmehl] – różne rodzaje naturalnej skrobi
z ziemniaków, kukurydzy, pszenicy i ryżu, używane do klejenia tka-
nin w celu ich usztywnienia.
Krok – w XVI w. określenie męskiej przepaski biodrowej.
Krokosowy – kolor żółty.
Krokosz barwierski [łac. crocus] – jedno- lub dwuletnia roślina,
z kwiatów której otrzymuje się żółty barwnik.
Kromlis – gatunek sukna sprzedawany w XVII w.
Kromras (kromrasz) [niem. Kronrasch] – odmiana raszy, zapewne
w gorszym jej gatunku.
Krona → korona.
Krop – tkanina, z której w XVII w. szyto męskie pasy.
Przypuszczalnie krepa.
Krosno damaszkowe – krosno tkackie. → k. z podciąganymi licami.
Krosno tkackie – narzędzie służące do wytwarzania tkanin.
Najstarsze jest k. pionowe, ciężarkowe, posiadające wertykalnie
rozpiętą osnowę, na którym od neolitu produkowano krótkie, kilku-
metrowe wyroby. K. poziome, w ulepszonym wariancie podnóżko-
wym, rozpowszechniło się w średniowieczu, umożliwiając produk-
cję tkanin o szerokości przekraczającej 1 m, z których można było
kroić odzież z koła i półkoli. Najbardziej złożonym typem k. ręcz-
nego było urządzenie z podciąganymi licami, czyli damaszkowe.
154
K
którego oprzyrządowanie pozwalało na wykonanie skomplikowa-

nych wzorów. W wyniku jego udoskonaleń wynaleziono w 1804 r.
maszynę Jacquarda, co doprowadziło do mechanizacji wyrobu tka-
nin wzorzystych. Wyrób tkanin o niezłożonych wzorach zmecha-
nizował Anglik Edmund Cartwright w roku 1785. Wdrożenie obu
tych wynalazków dokonało się w przeciągu XIX wieku, przyczy-
niając się do potanienia odzieży.
Krosienko – rodzaj ramy służącej do naciągania na nią tkanin prze-
znaczonych do haftowania ręcznego.
Krosienko tabliczkowe – urządzenie złożone z kilku do kilkudziesię-
ciu kwadratowych tabliczek ustawionych rzędem i przylegających do
siebie. Krajki oraz taśmy gładkie i wzorzyste pleciono obracając tablicz-
kami i przerzucając wątek przez osnowę wszystkich tabliczek. Technika
znana od najdawniejszych czasów; w Gdańsku i Opolu od XII w.
Krosno z podciąganymi licami (krosno damaszkowe) [ang. drawlo-
om, fr. métier à la tire] – najbardziej skomplikowany typ krosna po-
ziomego ze specjalnym systemem lic przedłużonych sznurami pod-
ciągowymi, sterowanymi w zależności od potrzeb wzoru. Prototyp
powstał na Wschodzie ok. VII w., od wczesnego średniowiecza sto-
sowane we Włoszech. Umożliwiało wyrób szerokich tkanin o złożo-
nym ornamencie. K. to nie było stosowane w Polsce, gdzie w XIX w.
wdrożono dopiero maszynę Jacquarda.
Krośniak → kreas.
Krośniarz – tkacz pracujący przy krosnach.
Krócica – mały pistolet używany w XVII–XIX w., także określenie
krótkiej broni palnej.
Kruaz → kroaza.
Kruczki – uszka ułatwiające zdjęcie ciasnych butów z cholewami.
Krukiew → kostur.
155
Krumperz [niem. Krämper] – hafciarz.

Krumpować – w XV w. haftować.
Kruseler [niem.?] – płócienny, biały czepek w kształcie półko-
la, którego prosty brzeg, obszyty kilkakrotnie falbanką, przylegał
do policzków i czoła, owalny zaś. także dekorowany i zmarszczony
u nasady szyi, okrywał ramiona. Noszono go w 2. poł. XIV w. i 1
ćw. XV w. w Polsce i innych krajach środk. Europy, później także
w Niemczech i Anglik Podobnie krojono później czepki w niektórych
zakonach kobiecych rzymskokat.
Kruszka (kruszki) [średniow. niem. Kros – zmarszczony] – marsz-
czone obszycia np. brzegów mankietów lub innych wykończeń ręka-
wów przy koszulach. Przypuszczalnie także mała kreza.
Krwawnik → karneol.
Krymka – 1) czapka z płaskim denkiem noszona w Polsce w XV–
XVIII w., zapewne pochodzenia tatar.: 2) w XVII w. nazwa okrycia
damskiego: „Niewieści kontusz tatarski”.
Krynolina [fr. crinoline] – rozwiązanie techniczne służące do roz-
szerzania kobiecych spódnic, używane w XIX w. Od 1842 r. były to
noszone pod spodem spódnice ze sztywnych tkanin lub włosia, od
1850 r. krochmalone i rozpinane na fiszbinach. Ok. 1856 r. zastąpiły
je metalowe klatki, które wyszły z użycia ok. 1867 r. Od tego czasu
używano już tylko obręcze z fiszbinów, także fortugały i rogówki.
Kryształ górski – minerał, bezbarwna, przezroczysta odmiana
kwarcu używana do wyrobu gemm, klejnotów i naczyń.
Kryza → kreza.
Krzeczki – skóry z chomików.
Krzesnaczek (krześniaczek) – strój dziecka do chrztu używany
w Wielkopolsce w XVII w.
156
K
Krzyż (krzyżyk) – symbol chrześc., a także motyw ornamentalny.

Krzyżak – lis z lasów litewskich, mający w umaszczeniu dwie
czarne pręgi: na grzbiecie do ogona i przez łopatki do przednich nóg.
Było to drogie i wysoko cenione futro.
Ksamit – aksamit.
Kształt (kstałt) – część kobiecej bielizny formująca biust według
zmiennych wymogów mody. Od XVI w. w Polsce służył do tego
celu obcisły kaftanik, uszyty z mocnych tkanin i usztywniony fisz-
binami lub metalowymi drutami. W k. XVI w. kobiety nosiły rodzaj
klatek z metalowych drutów. Różne formy k. służyły do podtrzymy-
wania biustu i zwężenia sylwetki w pasie za pomocą sznurowań. K.
w XVI–XVIII w. noszono na koszulach i uzupełniano wyściółkami
i podkładkami. Dopiero w k. XVIII w. zastąpiły go opaski. W ubio-
rach mieszczańskich i ludowych noszono najczęściej dopasowane
kaftaniki sznurowane na koszulach.
Kubrak (kubraczyna) [tur. kywrak] – wierzchni kaftan noszo-
ny na żupanie w męskim ubiorze narodowym, w XVII–XVIII w.
Sporządzano go z lżejszych i tańszych tkanin półwełnianych, miał
zszyte rękawy. W codziennym ubiorze szlachty i mieszczan zastępo-
wał strojny kontusz.
Kuczbaja (kuczbaj, kudzbaja) [niem. Kutzbat – kosmata tkanina]
– 1) miękka, kosmata tkanina wełniana, lekko spilśniona w fo-
luszu, gorszy gatunek bal. Wytwarzana na Śląsku i w Wielkopolsce
od XVI w., a w XVIII w. w manufakturach sukienniczych np.
w Skierniewicach; 2) odzież z k. – kapoty, kaftany, spódnice,
podszewki.
Kuczma [tur., tatar.] – 1) rodzaj kołpaka z płaskim denkiem szy-
tego z tańszych gatunków futra, często baraniego, noszony w Polsce
w XV–XVIII w., zapewne pochodzenia tatar.; 2) czapka pilśniowa
janczarska, w formie magierki; 3) pilśń wełniana.
157
Kudzbaja → kuczbaja.
Kufiet (kufieta) – czepek damski noszony w XVII–XVIII w.
Kuftan → kaftan.
Kukla (kukła) [średniow. łac. cuculla] – 1) w XVI w. kaptur, kapi-
ca, także w stroju błazna, w nim zdobiona czubem, uszami, grzebie-
niem, kogucim piórem lub dzwonkami; 2) złośliwe określenie nakry-
cia głowy duchownych katolickich; 3) wysoki czepek chłopek.
Kukulla [średniow. łac. cuculla] – szeroka, fałdzista szata z ogrom-
nymi rękawami, noszona do chóru w kobiecych zakonach rzymskokat.
Kukuryku – fryzura damska wraz z czepkiem, którego kształt przy-
pominał koguci grzebień, znana w modzie k. XVII i w XVIII w.
Kulcz [tur. kułacz] – miara długości określana zasięgiem wycią-
gniętych ramion. Tkaniny sprzedawano na łokcie, sztuki i kulcze.
Kulczanka (miedzianka) – szpilka miedziana, kolec; określenie
używane przez poznańskich mieszczan w XVI w.
Kuliszan (kullszon) – okrycie damskie – w zimie z futrem, w lecie
z lekkich tkanin lub gazy, zdobione koronkami, noszone w XVIII w.
Kulpak → kołpak.
Kulrak [tur. kywrak] – kobiece okrycie.
Kunlerz → kołnierz.
Kuperdocha – w XVII w. określenie nadmiernie wystrojonej kobiety.
Kupon [fr. coupon] – odcinek tkaniny przeznaczony na część lub
komplet odzieży, zwykle 2,5–5 m.
Kurdwan – obuwie, zapewne uszyte z barwnego kurdybanu.
Kurdyban → kordyban.
Kurdybanictwo → kordybanictwo.
158
K
Kurkuma – bylina rosnąca w tropikalnych krajach. Z jej bulw

otrzymuje się żółty barwnik – kurkuminę.
Kurp (kurpiel, kurpik) – od XV w. obuwie wykonane z jednego
kawałka niewyprawionej lub słabo wyprawionej skóry, może także
łyka, przymocowywane do łydki, noszone przez chłopów i ubogich,
prawdopodobnie rozpowszechnione na Kurpiach.
Kurta (kurtka) [łac. curtus, węg. kurta – kusy] – 1) w XVI w. sy-
nonim dolmana; 2) później kaftan kroju kontusza, krótszy od niego,
z zapięciem wyłogów na piersiach, noszony przez niektóre formacje
wojskowe, także zamiast strojnego kontusza.
Kurwatura → pastorał.
Kusajka (kusynka) – krótki kaftanik lub okrycie kobiece noszone
w XVIII w.
Kusz – naplecznik skórzanej zbroi noszony w XVI w.
Kuszak [ros.] – w XVII w. nazwa jedwabnych i złotolitych pasów
importowanych do Rosji z Persji, w XVIII w. wyrabianych w miej-
scowych manufakturach jako pasy jedwabne lite lub półlite.
Kuszkiet – w XVIII w. w Wielkopolsce czepek kobiecy uszyty
z aksamitu.
Kuśnierstwo (kuśmierstwo) [niem. Kürschnerel] – garbowanie skór
futerkowych. W dawnej Polsce stosowano garbowanie zakwasowe,
roślinne i tłuszczowe. Pierwsze cechy k. powstały w XIII w. i trudni-
ły się także handlem i wykańczaniem, oraz farbowaniem importowa-
nych skór futerkowych. K. szyli okrycia i kołnierze, wyłogi, czapki,
rękawice i obuwie.
Kuta [łac. cotta, fr. cotte, niem. Kutte] – od średniowiecza określe-
nie zakonnego habitu.
Kutas → chwast.
159
Kutkorzeckie pasy [od m. Kutkorz na Ukrainie] –jedwabne p. imi-

tujące wzory pasów słuckich. Sygnowane „Kutkorz”, wytwarzane
w k. XVIII w. w manufakturze w Kutkorzu k. Złoczowa, założonej
przez jerzego Antoniego Łączyńskiego.
Kutłas – w Wielkopolsce, w XVIII w. określenie pomponika.
Kutnerowanie (kutner) [niem. kuttenleren] – lekkie drapanie po-
wierzchni tkaniny dla nadania jej puszystej okrywy włókiennej.
Kutner to warstwa zmierzwionych włókien.
Kużel – czyste włókno po oddzieleniu pakuł, także płótno lniane
– kużelne.
Kwap – pierze lub puch ptasi.
Kwarc (kwarzec) – minerał o różnych stopniach przezroczystości
i formach krystalizacji, np. kryształ górski, ametyst, morion, cytryn;
k. mleczny, awenturyn, tygrysie oko, kocie oko.
Kwast → chwast.
Kwef (czimet) [fr. coiffe] – 1) zasłona na twarz wykonana z lek-
kiej, przezroczystej tkaniny, noszona poza domem przez kobiety
muzułmańskie. K. z włosianej siatki to czimet; 2) w Polsce w XVII–
XVIII w. kobiece nakrycie głowy, niekiedy osłona twarzy, szyte
z lekkich, różnobarwnych tkanin jedwabnych, gazy, muślinu, rąbku
lub koronek, zdobione haftem Pod k. XVIII w. k. usztywniano dru-
tem lub fiszbinami. Czarne k. z zasłoną na twarz używane były pod-
czas żałoby.
Kwiaty sztuczne → sztuczne kwiaty.
Kwinet – lekka tkanina odzieżowa używana w Wielkopolsce
w XVIII w.
Kwost → chwast.
Kyrpce→ kierpce.
160
L
L
Laber (labry) [łac. labrus – brzeg] – 1) kawałek, zwykle barwnej, tka-
niny zwisającej z tyłu i boków rycerskiego hełmu dla ochrony przed
słońcem; 2) ubiór o obramowanych albo wycinanych w ząbki brzegach.
Labuś [fr. l’abbé] – w okresie rokoka „światowy” duchowny ubra-
ny w obcisły fraczek według mody XVIII w.
Lacerna [łac.] – szerokie, wełniane okrycie otwarte z przodu, zapię-
te pod brodą → fibulą. Pochodzi od Galów, noszone było w Rzymie
od k. republiki.
Lacet (laseta) [fr. lasset] – wąska taśma koronkowa wyrabiana od
XVIII w.; 2) płócienkowa tasiemka tworząca wzory w koronkach
klockowych.
Lacki strój – strój pol., od dawnego określenia Polaka – Lach –
używanego na Rusi i Litwie.
Lader (ladry) [niem. Leder, staroczes. ládry] – 1) w XV–XVI w.
pełny rynsztunek skórzany jeźdźca lub konia; 2) później laderować to
wyprawiać skóry.
Lajbik → lejbik.
Lama [fr. lamé – płytka, blaszka, ar. lamlj – błyszczący] – 1) gład-
ka lub wzorzysta tkanina jedwabna o tle całkowicie lub częściowo
pokrytym dodatkowym wątkiem metalowym złotym lub srebrnym,
wyjątkowo obydwoma, często w postaci pasków folii. W najlepszych
wyrobach podstawowe wątki są niewidoczne, a wzory geometryczne.
L. wyrabiano we Włoszech od poł. XVII w., używana jest do dzisiaj
w szyciu bogatych strojów; 2) dawne określenie złotej lub srebrnej
blaszki do pasów.
Lambrekin [fr. lambrequin] – od 2. poł. XVII do pocz. XVIII w.
ozdobnie wycinane zęby zdobiące przody sukni dworskich.
161
Lametta [wł.] – tkanina cieńsza i lżejsza od lamy, importowana

z Włoch w 2. poł. XVII w.
Lamfele [niem. Lamm] – skórki z jagniąt.
Lamka (lanka) [łac. lancus] – 1) kaftan chłopski określany tak
w księgach krawieckich od XV w.; 2) wszelkie okrycie płócienne;
3) w XVII w. kobiece okrycie wierzchnie podszyte baranim futrem zwa-
ne też gorepelk, gorepelli; 4) ozdobne wykończenie ubioru lamówką.
Lamodka → aiamoda.
Lamowanie [łac. lamina, lamma] – obszywanie odzieży wstążkami
lub galonami.
Lampart [łac. leopardus] – od XVI w. wyprawiona skóra 1. używa-
na jako ozdobna peleryna, także imitacja tej skóry.
Lampas [wł. lampasso] – 1) wzorzysta tkanina jedwabna wielo-
osnowowa (2–7) i wielowątkowa (liczba wątków zależna od liczby
barw w tkaninie), tkana splotem wzorzystym osnowowo–wątkowym.
Budowa splotowa l. pojawiła się w kręgu tkactwa syryjskiego przed
700 r., irackiego ok. X w. i bizantyjskiego w XI w. Później wyrabiano
l. głównie we Włoszech i Francji; 2) pas barwnego sukna lub pasa-
mony (taśmy, galony, krajki) od XVII w. naszywane na całej długości
zewnętrznego szwu spodni w galowych mundurach i liberiach.
Lampassette [fr.] – wzorzysta tkanina jedwabna w typie adamasz-
ku, w której dodatkowe wątki dają efekty przypominające lampas.
Wytwarzana w XVIII w. głównie we Francji.
Lanca (kopia, proporzec, spisa, włócznia) – broń drzewcowa kawa-
lerii, wąski grot na długim drzewcu z proporczykiem. W średniowie-
czu pełniła nie tylko rolę oręża, lecz także znaku rozpoznawczego
i heraldycznego. Spisa kozacka nie miała proporczyka.
Łancuch → łańcuch.
162
L
Langieta – falbanka, szlarka do garnirowanla ubiorów.

Lanka → lamka.
Lankietka → lankotka.
Lankoc – określenie wzoru w tkaninach jedwabnych „w l. tkane”
w 1647 r.
Lankotka (lankietka) [fr. languette] – pasamon, ozdobna tasiemka
z wypustkami i pętelkami, zdobiąca damskie stroje.
Lansowanie [fr. lancer ] – technika wykonywania wzoru na tkaninie
wprowadzanym dodatkowo wątkiem widocznym tylko na powierzch-
ni we fragmentach ornamentu. Jedwabny, wełniany lub metalowy
wątek l. przechodzi przez całą szerokość tkaniny, a osnowa lansowa-
nia przez całą jej długość. Technika l. znana była Achemenidom w 1.
550–330 p.n.e., stosowana w tkaninach sasanidzkich od III do VII w.,
od XII w. we Włoszech, Hiszpanii, później w całej zach. Europie.
Lantuch [niem. Landtuch] – sukno krajowe albo z hol. wełny, uży-
wane w XVI w.
Lapis lazuli → lazuryt.
Larendogra [fr.] – zaprawiona pachnidłem wódka służąca
w XVIII w. do trzeźwienia dam.
Larwa [łac. larva] – maska lub zasłona na twarz wyobrażająca po-
stać ludzką albo zwierzęcą: ogólnie – przebranie. Termin z XVI w.
Laseta → lacet.
Laska – od XV do XVI w. oznaka władzy świeckiej lub duchownej,
pastorał dostojników Kościoła.
Lastra [wł.] – wzorzysta tkanina jedwabna o tle przetykanym wą-
skimi paskami metalowej folii i wzorze kwiatowym, broszowa-
nym wątkiem jedwabnym lub metalowym. Sprowadzana do Polski
z Wenecji i Florencji od poł. XVII w.
163
Latawczyk – w XVI w. ruchoma, fruwająca ozdoba stroju głowy

lub sukni kobiecej.
Laterek [łac. later] – w XVI w. wisiorek lub ozdobne naszycie.
Laufer [niem. laufen – biegać] – posłaniec noszący specjalną liberię.
Lawendowy– kolor niebieskofioletowy lub fioletowy jak kwiaty
lawendy.
Lazurowanie – bielenie słabym roztworem indygo, polegające na za-
nurzaniu w nim płótna dla uzyskania bieli w niebieskawym odcieniu.
Lazurowy – niebieski, nasycony jak barwa lazurytu.
Lazuryt (lapis lazuli) – minerał drobnokrystaliczny w barwach
ciemnolazurowoniebieskiej, czasem niebieskozielonej lub fioletowej,
kamień półszlachetny.
Lederwerki [niem. Leder] – pasy skórzane noszone przez piechura
i wszelkie rzemienie w oporządzeniu wojskowym.
Lefeczka – w XVI w. prawdopodobnie strój do konnej jazdy.
Lejbik (lajbik) [niem. Leibchen] – 1) kurtka noszona do codzien-
nego męskiego ubioru narodowego w XVIII w., szyta z tanich tkanin
półwełnianych, półjedwabnych i płótna, używana w ubiorze wojsko-
wym jeździeckim i roboczym: 2) kaftanik kobiecy z rękawami no-
szony w pol. stroju ludowym.
Lejtuch [niem. Leichentuch] – 1) gatunek sukna wyrabianego na
Śląsku: 2) całun.
Len – naturalne włókno łykowe otrzymywane z łodyg zielonych,
rocznych, dwu- lub wieloletnich lnu (linum). użytkowane już od epo-
ki kamienia. W Polsce znane co najmniej od VIII w., w XII w. po-
wstały pierwsze cechy płóciennicze.
Lencuch → łańcuch.
164
L
Leniwka – w XVI w. okrycie kobiece podbite futrem, w XVII w.

suknia domowa.
Lentka – w XVII–XVIII w. wstążka.
Lentwal (lętwal) [niem. Lendenfell] – 1) skórzany fartuch ochronny
noszony przez rzemieślników: 2) skórki karakułowe o włosie dłuż-
szym i bardziej skręconym od smuszów.
Leńcuch → łańcuch.
Leonińskie towary – nazwa sztucznych, fałszowanych surowcowo
bort, brokatów, tkanych nicią miedzianą i cynkową zamiast złotej
i srebrnej. Produkowane od 1748 r. we Wrocławiu przez wytwórnię
norymberczyka Reissa, a od 1757 r. – Eckardta.
Lesz → zamsz.
Letnik (liechnik, lyjetnik) – w okresie od XV do XVII w. podsta-
wowy typ jednoczęściowej sukni kobiecej. Nazwa pojawia się na
różnych terenach Polski w l. 1476–1484. L. bywał bez rękawów,
z krótkimi lub długimi rękawami, dopasowany albo luźny, szyty
z tkanin wełnianych, jedwabnych i płótna, czasem podcieplany fu-
trem, noszony przez cały rok. Wobec braku danych o zapięciach na-
leży przypuszczać, że wkładano go przez głowę. Bywały l. „na pier-
siach otworzyste” i zachodzące na szyję. Był to synonim kobiecej
sukni. L. ros. miał długie rękawy lub był ich pozbawiony odsłaniając
rękawy koszuli. L. biał. bywał futrzanym okryciem.
Letwalan – okrycie kobiece podszyte futrem i obszyte pasamona-
mi, noszone w poł. XVII w.
Lewak → puginał.
Lewantyna [fr. levantine] – gładka tkanina jedwabna o skośnym
splocie, barwiona na różne kolory. Wytwarzana co najmniej od
XVIII w. Używana na podszewki, podbicia sukien, bluzki.
165
Lewitka [fr. lévite] – 1) suknia kobieca kroju płaszczowego, z pę-

tlicami pasmanteryjnymi, długimi wąskimi rękawami, szyta z lek-
kich tkanin jedwabnych lub bawełnianych. otwarta od pasa dla uka-
zania spódnicy. W modzie fr. występuje do l. 70., a w Polsce do k.
XVIII w.; 2) we Francji także surdut męski.
Lętwal → lentwal.
Lianka (lyanka) – ubiór męski noszony przez mieszczan krakow-
skich w 1. poł. XVI w., szyty z płótna lub tkanin jedwabnych.
Liberia [fr. livrée, niem. Livree] – 1) ubiór specjalny, rodzaj umun-
durowania przeważnie męskiej służby wyższych kategorii, od XVI w.
używany na dworach królewskich i magnackich (wcześniej zwany →
barwą), od XIX w. w restauracjach i hotelach; 2) na ziemiach wsch.
okrycie kobiece podbite futrem, noszone w XVII–XVIII w.
Lica – dwie pętle połączone ze sobą oczkiem, służące do przewle-
kania nici osnowy. Szereg lic tworzy nicielnicę.
Lico – 1) wierzchnia część skóry, w której osadzona była sierść;
2) twarz, policzki.
Liczar (liozar) – kobiece nakrycie głowy noszone w modzie miesz-
czańskiej w XVII w.
Liechnik → letnik.
Lila – kolor kwiatu lilaka, czyli bzu, różowofloletowy lub
jasnofloletowy.
Lillja – w XV–XVI w. prawdopodobnie biżuteria z elementami
ozdobnymi w kształcie lilii.
Liliowy – 1) dawniej kolor białokremowy jak kwiat lilii: 2) potocz-
nie jasny kolor różowofioletowy, lila.
Linon [fr.] – prawostronnie błyszcząca tkanina bawełniana przypo-
minająca lnianą, z przędzy średniej grubości, o splocie płóciennym.
166
L
Wytwarzana co najmniej od XVII w., zwłaszcza we Francji. Używana

na bieliznę osobistą i pościelową, także na suknie letnie.
Liozar → liczar.
Lipkowskie pasy → Paschalisa pasy.
Lis – futro lisie i część odzieży z niego uszyta.
Lisiurka → kapuza.
List – ozdoba odzieży lub pasa w kształcie liścia.
Listwa [niem. Leiste] – pasek tkaniny służący do obszywania
odzieży lub bielizny.
Listwica – rodzaj paska lub opaski noszony w XV w.
Liszka – niedorosły lis i futro z niego. Termin z XVI w.
Liszowane sukno – w 1. poł. XVII w. określenie sukna →
meszyńskiego.
Lite tkaniny → ciągnięte tkaniny.
Litewska czapka – obszyta futrem czapka, zapewne wykonana z filcu.
Liturgiczne kolory – używane w szatach kościelnych k.: biały, czer-
wony, zielony, fioletowy i czarny.
Lity – wyrób włókienniczy wykonany z jedwabiu ze złotą lub
srebrną nitką.
Lnianka – 1) odzież lub chusta lniana; 2) lniany żupan chłopski.
Loden [niem.] – gruba, włochata tkanina wełniana, zgrzebna,
o splocie płóciennym lub skośnym, folowana, drapana dwustron-
nie i czesana: czasem tkana na bawełnianej osnowie. Wyrabiana od
XIV w. głównie w Szwajcarii, krajach niem, i Krakowie. L. używany
był na cięższą odzież jesienną i zimową.
Lorgnon [fr.] – okulary na długiej rączce, modne w XVIII i XIX w.
167
Lotek – kaftanik atłasowy z karczkiem, noszony w Małopolsce

w XVII w.
Louisine [fr.] – lśniąca tkanina, zwykle jedwabna lub półjedwabna,
często z wzorami broszowanymi lub lansowanymi nicią jedwabną,
rzadziej metalową. Wytwarzana w XVIII w. głównie we Francji.
Lubek → łubek.
Lucbrach → bruzblach.
Lulka – fajka.
Lundyn → falendysz.
Lundysz → falendysz.
Luńskie sukno → falendysz.
Lustr [fr. lustre] – dawne określenie błyszczenia, lśnienia, silnego
połysku tkaniny. Odznaczały się nim np. pol. pasy kontuszowe.
Lustrowanie [fr. lustre] – nadawanie połysku niciom jedwabnym
i metalowym oraz tkaninom za pomocą przepuszczania ich przez
metalowe walce. Technika znana na Wschodzie co najmniej od śre-
dniowiecza, we Francji opracowana na nowo przez Octavio Meya
w 1656 r. W Polsce stosowana w XVIII w. podczas → kalandrowania
pasów jedwabnych i litych.
Lustryna [fr. lustrine] – cienka, lśniąca, półwełniana, czesan-
kowa tkanina o bawełnianej osnowie, czasem wełniana lub ba-
wełniana, poddawana lustrowaniu. Wytwarzana w Europie zach.
w XVII–XVIII w.
Lyanka → lianka.
Lyjetnik → letnik.
Lyrszyk – część pol. kobiecego narodowego ubioru, krótki, czarny
jedwabny kaftanik wzmiankowany w 1. poł. XVII w.
168
Ł
Ł
Łabędzik – kosmyk puchu łabędziego przymocowany do skórki,
służący do pudrowania twarzy lub fryzury.
Łachman – od XVI w. nędzna, podarta odzież.
Ładownica (patrontasz) – skórzane, drewniane lub blaszane pudeł-
ko na naboje do ręcznej broni palnej, używane od XVII w.
Ładunek – safianowy pojemniczek wymieniony w taksie wyrobów
miechowników warszawskich z 1598 r.
Łańcuch (ancuch, łańcuch, lencuch, leńcuch, łańcuch, łącuch. łeń-
cuch) [średniow. niem. Lannzug] – 1) sznur złożony z metalowych
ogniw, od XVI w. termin używany także na oznaczenie ozdoby, zwy-
kle złotej: 2) symbol sprawowania różnych urzędów i funkcji.
Łapawice – rękawice z jednym palcem.
Łapcie – 1) obuwie chłopskie z łyka, słomy lub skóry; 2) wyloty
u kontusza.
Łapka (łebka) [staroczes. lebka] – 1) w XIV–XVI w. głęboki hełm
z odchylonym do tyłu okapem; 2) od XVII w. wyłogi ubiorów, także
patki w mundurach wojskowych.
Łapserdak – w XVIII w. chałat żydowski.
Łatacz – w XVI w. rzemieślnik naprawiający zniszczoną odzież.
Łaty – 1) w XIV–XV w. pancerz: 2) „stare łaty” – od XVI w. okre-
ślenie podartej, zniszczonej odzieży.
Łącuch → łańcuch.
Łebka → łapka.
Łeńcuch → łańcuch.
Łeska – ozdoba używana w Poznaniu w XVIII w.
169
Łochtusza → łoktusza.
Łokieć – jednostka miary o ustalonej obecnie długości 576 mm.
W dawnej Polsce ł. miewał zróżnicowaną długość.
Łoktusza (łochtusza) [średniow. niem. Jackentuch, staroczes.
loktuse] – od XV w. kawał płótna długości łokcia, używany jako
chusta, płachta i przepaska.
Łoktuszyna – wąsko krojona robocza odzież chłopska
w XVII–XVIII w.
Łosica – długie okrycie, zapewne z łosiej skóry, noszone
w XVII–XVIII w.
Łub – w XV–XVI w. napiętek lub podeszwa z korka, (kory) lub
drewna w obuwiu dla obu płci.
Łubek (lubek) – sztywna opaska na głowę, kryta srebrną lamą,
z wiankiem lub wiązanką u boku, noszona w modzie dziewczęcej
XVI–XVII w.
Łubie – 1) futerał na łuk i strzały, kołczan, sajdak; 2) w XVI–
XVII w. korek podwyższający podeszwy obuwia.
Łubka – opaska z kory, forma, na której pleciono lub upinano pa-
nieński wianek.
Ługi [niem. Lauge] – nazwa roztworów mocnych zasad, np. wodo-
rotlenków sodu lub potasu, używanych do bielenia tkanin i przędzy.
Łuk – ręczna broń miotająca, używana od epoki kamienia do
XVII w. W Polsce używano zarówno prostego ł. rozpowszechnione-
go w Europie, jak i ł. azjatyckiego.
Łukiewska – tkanina importowana z Lukki m. we Włoszech.
Łyczak – wzorzysta tkanina konopna wysokiej jakości, tkana
w pasy, farbowana lub drukowana w żywych barwach. Wytwarzana
170
M
w Polsce w XVIII w. jako naśladownictwo droższych tkanin jedwab-

nych odzieżowych i obiciowych.
Łyczko – 1) sztywna forma lniana lub konopna, mocno krochmalo-
na lub gumowana, używana jako podkład do upinania nakryć głowy,
2) forma do modelowania świeżo spilśnionych czapek i kapeluszy.
Łyk – mieszczanin ubierający się w łyczakowe żupany, zwykle
żółtawe.
Łyścianki (łytścianki) – w XVIII w. pończochy lub kamasze bez
stopy, okrywające łydkę.
M
Macharzyna (mecherzyna, męcherzyna) – w XVI w. sakiewka na
pieniądze.
Machrama → makrama.
Maciejówka (maciejka) – okrągła czapka męska z szarosinego lub
granatowego sukna, z daszkiem skórzanym, rozpowszechniona w k.
XIX w. wśród ludności wiejskiej. Przed 1914 r. używana przez człon-
ków organizacji strzeleckich w Galicji i w Legionach.
Maczuga – jeden z najstarszych typów broni obuchowej, początko-
wo gruby, sękaty kij, później nabijany kawałkami kamieni lub meta-
lowymi kolcami. W poł. XV w. broń jazdy, do XVII w. używana jako
broń chłopska.
Madapolam (madampolan) [od Madapollam, m. w Indiach] –
miękka biała tkanina bawełniana o splocie płóciennym, opalana na
powierzchni. Wytwarzana co najmniej od XVIII w. na wzorach ind.,
używana na bieliznę.
Madeja → medaja.
Madras [od Madras m. w Indiach] – lekka tkanina bawełniana, jed-
no- lub wielobarwna. podobna do gazy.
171
Madzelan (mazelan, medalan, medzelan, mezelan, mędzelan) [wł.

mezzolino, fr. mézeline] – tkanina półwełniana o lnianej osnowie,
lniana, na Zachodzie półjedwabna, tkana w barwne pasy lub druko-
wana w żywe kolory. Od XVII w. wyrabiana na Śląsku. Pomorzu
i w Wielkopolsce. Używana na suknie i obicia.
Madzelanka – suknia lub spódnica uszyta z madzelanu.
Magiel [niem. Mangel] – urządzenie zbudowane z ruchomych wał-
ków, służące do wygładzania powierzchni tkanin bawełnianych, lnia-
nych lub konopnych.
Magiera – w XVI w. część buta, prawdopodobnie cholewa.
Magierka [węg. Magyar – Węgier] – nazwa używana tylko
w Polsce, od XIV w., na określenie czapki pochodzenia węg. M. mia-
ła rozmaitą budowę główki i niekiedy małe, przylegające do niej
rondo. „Magierka fałdowana na kształt zawojkowej” miała skom-
plikowaną budowę główki (taksa czapników z Poznania, z 1608 r.).
Wyrabiana początkowo tylko z filcu, z lepszych gatunków wełny, od
XVIII w. także z sukna lub dzianiny.
Maglowanie – 1) wykańczanie tkanin wykonywanych z roślin-
nych włókien polegające na ich wygładzeniu i nadaniu połysku: 2)
w XVI w. także ozdabianie i upiększanie.
Majk – w XVI w. rodzaj chusty.
Majowy – kolor wiosennej zieleni.
Majstersztyk [niem. Metstertück] – sztuka mistrzowska wymagana
w cechu od czeladnika przy egzaminie na majstra, dla sprawdzenia
jego umiejętności zawodowych.
Majtki – wbrew panującym opiniom ta część bielizny kobiecej no-
szona była przez stare kobiety co najmniej od XVI w. Używały jej
np. kramarki i przekupki dla ochrony przed zimnem. Od k. XVIII w.
znalazła zastosowanie jako → pantalony.
172
M
Makintosz [od nazwiska C. Mackintosha, chemika szkockiego z k.

XVIII w.] – nieprzemakalna tkanina, zapewne impregnowana, uży-
wana na odzież przeciwdeszczową.
Makrama [ar. magrama – chusta, ręcznik, tur. machrama, fr. ma-
cramé] – ażurowy, wzorzysty wyrób włókienniczy pochodzenia ar.
M. wykonywano ze specjalnych, dość sztywnych nici, sznurków
o mocnym skręcie i gładkiej powierzchni, wąskich pasków skóry lub
z rafii, łączonych ręcznie różnorodnymi wiązaniami, przy pomocy
szpilek i niekiedy szydełka. Wyrób ten znamionują węzły, łańcuszki,
pętelki, chwasty i frędzle. Używany był głównie do dekoracji wnętrz
i odzieży jako siatki, torebki, ażurowe części garderoby (szale, kami-
zelki) oraz ozdoby (galony i frędzle). M. znano we Włoszech i zach.
Europie już w XIV w.
Malachit [gr. Malache – malwa] – kamień półszlachetny barwy
ciemnozielonej.
Malines [od Malines (Mechelen), m. w Belgii] – cienka koronka
klockowa z lnianej nici wyrabiana w M.
Malowanie tkanin – najstarsza technika ręcznego ich zdobienia
barwnikami nakładanymi pędzlem, znana w star. Stosowana do wy-
konywania unikalnych wyrobów artystycznych.
Mamus → imamus.
Manches en pagode [fr.] – w l. poł. XVIII w. układane w fałdy po-
przeczne zakończenie rękawa w stroju kobiecym.
Manches sacs [fr., niem. Sackärmel] – rękawy workowe noszone
w XIV–XV w. w ubiorach męskich i damskich. Znane także w Polsce
do ok. 1420 r.
Manchester (manszester, manszetr, manszustr, menczester) [od
Manchester, m. w Anglii] – tkanina bawełniana o podłużnych, sze-
rokich prążkach z okrywy włókiennej, tkana splotem wątkowym.
173
Wytwarzana w Anglii i Prusach w XVIII w. W Polsce, w 2. poł.

XVIII w. zastępowała jedwabne aksamity w ubiorach męskich
i kamizelkach.
Manela (brakselka, bransoleta, braszleta, manka, manilla, manyla)
[łac. manicula] – kolista ozdoba noszona na przegubach rąk i ramio-
nach, wykonywana z różnych materiałów i zdobiona różnymi techni-
kami. Znana od star., termin pol. od XV w.
Manipularz [łac. manipulus] – w Kościele rzymskokat. długa,
zdobiona haftem, lekko rozszerzona i zszyta na końcach taśma, no-
szona na lewym ramieniu podczas czynności liturgicznych, używa-
na od VII w.
Manka → martela.
Mankiety [fr. manches] – wykończenia rękawów lub cholewy buta,
w XVI–XVIII w. służące do ozdoby.
Manszester → manchester.
Manszetr → manchester.
Manszustr → manchester.
Manta (manto) [wł. manto] – suknia lub płaszczyk noszone od XVI
do poł. XVIII w.
Mantel (mentel. półmancie) [niem. Mantel] – płaszcz kobiecy
podbity futrem noszony od XVII w. „Półmancie” było jego krótszą
odmianą.
Mantelet → mantolet.
Mantelot – pelerynka męska noszona zwłaszcza w XVIII w.
Mantelzaczek (matelzaczek) [niem. Mantel] – okrycie sukienne no-
szone w Wielkopolsce w XVIII w.
Mantelzak [niem.] – torba podróżna, zwykle skórzana.
174
M
Manti [wł. manto] – kobiecy ubiór z mody wł., noszony w Polsce

w XVI w. Prawdopodobnie płaszcz.
Mantillion [fr.] – czepek kobiecy noszony w Poznaniu w XVIII w.
Mantlik → mętlik.
Manto → manta.
Mantolet (mantelet) [fr.] – lekka, krótka pelerynka kobieca, zwy-
kle z kapturem, rozpowszechniona w modzie fr. w XVII–XVIII w.
W Polsce noszona w XVIII w., szyta z wzorzystych jedwabi, mory,
gazy, bramowana koronkami lub lekkim futrem, którym podszywano
też m. używane zimą.
Mantuary – rodzaj szychowych nici używanych w XVII w.
Mantyka [łac.] – w XV w. torba przerzucana przez ramię, zwiesza-
jąca się z przodu i z tyłu.
Mantyla (mantyl) [hiszp. mantilla, fr. mantille] – 1) chustka lub
szal noszone w XVI w. w modzie hiszp. Za pośrednictwem mody fr.
rozpowszechniona w Europie od XVI w.; 2) pelerynka szyta z lek-
kich tkanin lub futra, często z kapturem, modna w Polsce w XVIII w.
wśród kobiet różnych stanów.
Mantyna [hiszp.?] – importowana tkanina jedwabna. W XVI i 1.
poł. XVII w. używana na suknie i płaszcze szyte według mody hiszp.
Manyla → manela.
Marabou [fr. marabout – marabut] – piór tych ptaków używano do
ozdoby w XVIII w.
Marcelina → marselin.
Marcepanowy – kolor marcepanu, biały o chłodnym, szklanym od-
cieniu, beżowo-piaskowy, złotawy.
Marcinek – kaftan wełniany noszony w Małopolsce w 1. poł. XVII w.
175
Marcypanowe galonki (murcypanowe g.) – galonki wykonane z ba-

wełny. Nazwa zapewne pochodzi od miejscowości Marzifun w płd.
Anatolii, gdzie wyrabiano na eksport artykuły bawełniane.
Mardur [łac.] – futro kunie.
Markiza – pierścionek z owalnym oczkiem zdobionym malowaną
emalią, modny w okresie klasycyzmu.
Marla → merla.
Marlica – skóra z padłych zwierząt.
Marlota – użyte w pol. źródłach w XVI w. określenie spodniej szaty
noszonej przez Mameluków mieszkających w okolicach Damaszku.
Marly [od Marly m. we Francji] – ażurowa jedwabna lub lniana
tkanina wyrabiana we Francji od XVII w. i używana w Polsce na lek-
kie suknie, nakrycia głowy itp.
Marmurek – futro z lisów o jaśniejszych odcieniach na ciemnym
tle. W XVI–XVII w. futra ze skór lisów o takim umaszczeniu należa-
ły do drogich, importowanych gatunków.
Marselin (marcelina) [fr. marceline] – cienka, lekka tkanina
jedwabna, rodzaj kitajki. Jednobarwna, wyrabiana we Francji co naj-
mniej od XVIII w. Używana w Polsce na podszewki, obszycia, pod-
bicia kapeluszy i jako dekoracja.
Marszczeniec – 1) marszczona, fałdzista suknia lniana lub weł-
niana: 2) okrycie bez rękawów, sukienne, aksamitne lub jedwabne,
krojone z prostych → brytów tkaniny albo klinów, u góry zmarsz-
czonych i przyszytych do plisy naramiennej. W Polsce m. noszono
w XV–XVI w. – letnie, podbite taftą lub cieple, futrzane.
Marynaty (marynaty) [łac. marinus] – szerokie bufiaste spodnie
spięte pod kolanami, szyte według mody hiszp.. noszone w XVI w.
Także → choboty.
176
M
Marynatka – 1) ubiór noszony przez marynarzy; 2) w 1. poł.

XVII w. rodzaj sukni lub kaftanika damskiego.
Marynaty → marynały.
Marzana barwierska – bylina, z kłącza której otrzymuje się krap
używany do barwienia tkanin. Rozpowszechniona w Polsce co naj-
mniej od XV w.
Maska → maszkara.
Massyf (masyfowy) – metal kuty, nie dęty, używany w XVII–
XVIII w. do wyrobu drutów szmuklerskich.
Maszelbas → musułbas.
Maszkara (maska, maszkarne ubiory) [wł. mascara] – ubiór stano-
wiący od XVI w. kostiumowe przebranie w czasie maskarad urzą-
dzanych podczas uroczystości dworskich i zapustnych. M. zakrywała
twarz, niekiedy całą postać.
Maszyna dziewiarska – zwana też falowarką, została skonstruowana
w Anglii przez Williama Lee, w 1589 r. Po udoskonaleniu w 1599 r.
wykonywała nie tylko wełniane, lecz także jedwabne dzianiny ście-
giem pończoszniczym, jako wyroby płaskie, wymagające zszywania
(głównie pończochy). Składała się z ponad 2000 elementów stalowych
i była najbardziej złożoną maszyną w XVI w. W 1796 r. opatentowano
dziewiarkę osnowową o pionowym układzie igieł (produkowano na
niej dzianiny nadające się do cięcia), a w 1798 r. pończoszarkę, która
umożliwiała wykonywanie wyrobów modelowanych.
Maszyna wstążkarska – pierwszy model m.w. zbudowano
w Gdańsku ok. 1586 r., tkano na niej 6–12 wstążek. Zniszczyli ją
pasamonicy obawiający się konkurencji. Poruszana drążkiem wersja
wieloczółenkowa z 1604 r., z Lejdy, umożliwiała tkanie równocze-
śnie do 40 wstążek. Mimo protestów pasamoników rozpowszechnia-
ła się powoli w Europie w ciągu XVII i XVIII w.
177
Maszyny przędzalnicze – były urządzeniami wyposażonymi

w wiele wrzecion, co przyspieszało przędzenie. Najważniejsze
wynalazki to: opatentowana w 1770 r. przędzarka wózkowa, wie-
lowrzecionowa Hargreavesa (Jenny), przędzarka skrzydełkowa
Arkwrighta z 1767 r., w której przejęty został wynalazek „water
frame” Heighsa i Kaya; w 1780 r. Samuel Crompton skonstruował
samoprzęślicę (mule–jenny), w której połączono przędzarkę wóz-
kową z rozciągarką. Dalsze ulepszenia wprowadzano w XIX w.
Matelassé [fr.] – dwustronna, reliefowo wzorzysta, podwój-
na tkanina pikowa, bawełniana, niekiedy z wątkiem wełnianym.
Wyrabiana we Francji, od XVIII w. znana w Polsce jako tkanina
odzieżowa i dekoracyjna.
Matelzaczek → mantelzaczek.
Materialnik – tkacz.
Materie – tkaniny z różnych surowców.
Mazelan → madzelan.
Mechelskie sukno – importowane z Mechelen (Malines) w płn.
Niderlandach.
Mecherzyna → macharzyna.
Medaja (madeja, medalia) [wł. medaglia] – w XVI w. medalion.
Medalan → madzelan.
Medalion [fr. médaillon] – okrągła lub owalna ozdoba w kształcie
płaskiego pudełeczka, wykonana z metalu lub szlachetnych kamieni,
noszona na piersi. Od okresu baroku noszono w nich miniatury.
Medowe sukno – s. wyrabiane w XVI w. z wełny średniej jakości.
Medzelan → madzelan.
Melan – w XV w. pancerz tzw. mediolański, tj. czarny.
178
M
Melihbasz [tur. melik – piękny, bez – płótno] – surowa, gładka tka-

nina bawełniana lub o lnianej osnowie i bawełnianym wątku, zwykle
o splocie płóciennym. W XVII w. używana na podszewki.
Melonik – sztywny kapelusz męski o zaokrąglonej główce, niezbyt
wysoki, z wąskim, lekko podniesionym rondem: kolorowy, później
czarny, modny wśród amazonek w 2. poł. XIX i pocz. XX w.
Melzon (belson, melson, melzan) – tkanina o osnowie z włókien ły-
kowych i wątku z wełny lub bawełny, wytwarzana w 2. poł. XVII w.
m.in. w Rawiczu, używana na suknie kobiece i kamizelki.
Menczester → manchester.
Mendel – w XVII–XVIII w. określenie chustki do nosa.
Mendelkowe (mendlowe, mędelkowe, mędlowe, ordynaryjne pasy)
[ar. mendil – tkanina, pas: Mandil m. w Persji] – p. wyrabiane z cien-
kiej przędzy jedwabnej, splotem skośnym lub jego pochodnymi, posia-
dające ozdobną fakturę, najczęściej o motywach geometrycznych, ta-
nie, importowane ze Wschodu w XVII i pocz. XVIII w. Od ok. 1768 r.
wyrabiane w persjarni grodzieńskiej na wzór pasów i zawojów tur.
Mennponilla – tkanina jedwabna używana w Warszawie w XVIII w.
Mentel → mantel.
Mente (mentyk) [węg.] – wierzchni kaftan o prostym kroju, roz-
szerzany klinami, zwykle z tyłem dłuższym od przodu, ozdobnym
kołnierzem, rękawami sięgającymi niekiedy tylko łokci, noszony
do węg. stroju narodowego od XV do XIX w. W Polsce, w XVI–
XVII w., noszony sporadycznie jako mundur huzarów.
Mentlik → mętlik.
Mentyk → mente.
Mereżka [ukr.] – grupa haftów ażurowych, wysnuwanych, wyko-
nywanych na tkaninach o splocie płóciennym.
179
Merla (marla) [od Marly m. we Francji] – rzadka i sztywna tkani-

na bawełniana, o splocie płóciennym, gumowana, biała. Używana do
usztywniania w krawiectwie i modniarstwie.
Merveilleuse [fr. – dosł. cudowna, wspaniała] – elegantka z k.
XVIII w. naśladująca przesadnie modę antyczną, nosiła suknię z wy-
sokim stanem z lekkiej, przezroczystej tkaniny, duży kapelusz z pod-
niesionym z przodu rondem, sandały i pierścionki na palcach nóg.
Merynos [hiszp. merinos] – przędza lub tkanina wełniana w do-
brym gatunku, z wełny merynosów, cienkorunnej rasy owiec wyho-
dowanej przez Maurów w Hiszpanii, w VIII w. Hiszpania dostarcza-
ła, zwłaszcza w XIV–XVII w., najlepszej wełny na światowy rynek.
Merzincz – w XIV w. rodzaj koszulki noszonej jako bielizna lub
odzież.
Meszty (mieszty) [tur. mest] – tur. pantofle z miękkich skór, noszo-
ne wewnątrz innego obuwia oraz jako domowe. Także określenie wy-
godnych półbutów.
Meszyna [tur. meszin, rum. meşina – futrówka] – od XVI w. skóra
o włochatej powierzchni, z częściowo usuniętą sierścią, używana na
futrówki w obuwiu.
Meszyńskie sukno – s. średniej jakości, importowane z Miśni
w Saksonii, w XVII–XVIII w.
Metalowe koronki – zwykle k. klockowe, lecz także szyte igłą
z jedwabnych nici z dodatkiem złotych. W Polsce wyrabiane na kloc-
kach w cechach pasamoniczych.
Metelek (mętelek) – w XVIII w. kaftanik uszyty z płótna lub perka-
lu, także pelerynka z lekkiej tkaniny podszyta futrem.
Metkal → mitkal.
Metlik → mętlik.
180
M
Mexicaine [fr.] – zwykle jedwabna, wzorzysta tkanina, wytwarzana

w XVIII w., głównie we Francji.
Mezelan → madzelan.
Mezollan (mezolan) – zapewne półwełniana tkanina, wytwarzana
w fabryce Festhorna we Wrocławiu, w l. 1718–1732. Przypuszczalnie
→ madzelan.
Męcherzyna → macharzyna.
Mędelkowe → mendelkowe.
Mędlowe → mendelkowe.
Mędzelan → madzelan.
Mętelek → metelek.
Mętlik (mantlik, mentlik, mętlik, mytlik) [niem. Mantel?] –
1) w XV w. chusta do obcierania twarzy: 2) od XVI w. okrycie kobie-
ce, niekiedy podbite futrem.
Mętlowe sukno – w XV w. s. wrocławskie średniej jakości.
Miderak → inderak.
Miech (mieszek) – 1) woreczek na pieniądze i drobiazgi, sakiewka,
trzos: 2) worek używany jako strój pokutny.
Miechownictwo – wyrób skórzanych miechów i mieszków, części
odzieży i jej podszyć, rękawic, obić mebli i innych przedmiotów do
wnętrz mieszkalnych, ze skór kolorowych, garbowanych na czer-
wono przez skórników, białoskórników, kordybaników i safianików.
M. znane było w Europie od wczesnego średniowiecza, w Polsce ce-
chy m. istniały od XIV w., zanikały już w XVIII w.
Miecz (saszak) – broń sieczna o prostej, obosiecznej rękojeści
i krzyżowym zwykle jelcu przeznaczonym do osłony dłoni. M. stał
się symbolem stanu rycerskiego. Saszak jest terminem używanym
w Wielkopolsce w XVI w.
181
Miedzianka → kulczanka.
Miemka – ubiór kobiecy noszony w Wielkopolsce w XVII w.,
może uszyty według mody niem.
Mienione (minione) – określenie mieniącej się jedwabnej tkaniny.
Mieszek → miech.
Mieszty → meszty.
Mietwiszowe sukno → mitfisz.
Mięchkość → miękkość.
Międlenie – zabieg wstępnej obróbki łodyg roślin włóknodajnych,
polegający na ich łamaniu i zgniataniu w celu oddzielenia włókna od
części zdrewniałych.
Międlica – narzędzie do międlenia, większe od → cierlicy, złożone
z podstawy z rowkami i ruchomego miecza, znane w Polsce co naj-
mniej od X w.
Miękkość (mięchkość) – w XVI w. miękkie, wykwintne szaty.
Miętwiczka (miętwiszewa) – suknia kobieca noszona w mo-
dzie mieszczańskiej w pocz. XVII w., najczęściej w Wielkopolsce.
Przypuszczalnie szyta z → mitfiszu.
Milflor [fr.] – sztywna, rzadka tkanina lniana o splocie płócien-
nym, krochmalona albo klejona. Używana zwłaszcza w XVIII w. do
usztywniania wachlarzy, nakryć głowy, kołnierzy itp.
Milor [fr.] – w XVIII w. jedwabna tkanina, z której szyto drogie
kontusze i żupany.
Minderak → inderak.
Minione → mienione.
Misiurka (mycurka, mysiurka) [od ar. nazwy Egiptu – Misr, tur.
Mysyr] – hełm złożony z płytkiej miski blaszanej i metalowej siatki
182
M
osłaniającej czoło, policzki, uszy i kark. M. pochodzi ze Wschodu,

w Polsce noszono ją z kolczugą od XV do pocz. XVII w.
Mi–parti [fr. – podzielony na pół] – termin określający ubiór, który
charakteryzuje wyraźnie zaznaczony podział jego całości lub elemen-
tów na połowy, różniące się barwą i gatunkiem materiału. M. pojawił
się w XIII w. w ubiorach możnych, w XV w. noszony był przez służ-
bę, w XVI w. przez niem. lancknechtów (żołnierzy).
Miska – w XV i XVI w. część zbroi rycerskiej okrywającej ramię
lub staw kolanowy.
Mitenki → mitynki.
Mitfisz (mietwiszowe sukno, mitwisz) – tania tkanina używana
w Wielkopolsce w XVI–XVII w.
Mitkal (metkal) [ar. mitkal, tur. mutkal – perkal] – rzadka tkanina
bawełniana o splocie płóciennym.
Mitra → infuła.
Mitwisz → mitfisz.
Mitlowe czapki – przylegające do głowy cz. wykonane ze śred-
nich lub gorszych gatunków wełny: pożądany kształt nadawano im,
spilśniając odpowiednio surowiec.
Mitynki (mitenki) [fr. mitaines] – rękawiczki o jednym palcu,
z klapką przykrywającą pozostałe, nieraz z długim mankietem, szyte
z tkanin jedwabnych, wełnianych lub wykonane z dzianin, zdobione
haftem. M. pojawiły się w XVII w., używane były do XX w., w po-
szczególnych okresach mody miały różne kształty klapek i mankie-
tów. Noszone były także w Polsce.
Mizdra – wewnętrzna część skóry zwierzęcej od strony mięśni.
Moda [fr. mode] – przejściowe, niestałe gusty i upodobania ludzkie
w różnych dziedzinach kultury. W historii ubiorów – styl ubierania się
183
charakterystyczny dla danej epoki, określonego terytorium i grupy spo-

łecznej: zespół norm dotyczących zewnętrznego wyglądu człowieka,
jego ubioru, obuwia, fryzury, ozdób itp. Do XIX w. zmiany w modzie
odzieżowej w całej Europie następowały powoli, później – w kra-
jach Europy zach. – dwory zaczęły narzucać swe upodobania, które
z czasem przenikały do ubioru innych krajów i warstw społecznych.
W wyniku działalności w XIX w. domów konfekcyjnych zmiany te
były coraz częstsze. M. należy przeciwstawiać długiemu trwaniu form
odzieży, używanych przez całe wieki wśród szerszych warstw ludno-
ści. Tu zmiany zachodziły z różną szybkością: od sezonowych do li-
czących pół czy ćwierć wieku w ubiorach narodowych krajów Europy
środk. i wsch., po całe stulecia w ubiorach krajów Azji oraz Afryki.
Modry– kolor szafirowy, nasycony niebieski.
Modrza – w XVI w. określenie modnego ubioru.
Modrzyniec – suknia kobieca uszyta z drukowanego na niebiesko
płótna lub perkalu, noszona na Śląsku w XVIII w.
Mohair (moher) [ang. mohair] – miękka tkanina o osnowie baweł-
nianej i wątku z wełny czesankowej, tkana splotem płóciennym, uży-
wana na suknie, ubiory męskie i okrycia.
Mokado – gorszy gatunek sukna używany w Polsce w XVII–XVIII w.
Mokasyny [fr. mocassin] – początkowo obuwie Indian północno-
am., szyte najczęściej z jednego kawałka skóry, zszywane cienkimi
paskami rzemiennymi, często zdobione aplikacjami ze skóry i ha-
ftem. Ten typ płytkiego obuwia przyjął się w modzie eur. w XX w.
Mola – importowana z Anglii tkanina wełniana sprzedawana
Molton [fr. molleton] – miękka tkanina bawełniana o splocie płó-
ciennym lub skośnym, obustronnie drapana i strzyżona, podobna do
flaneli, używana na ciepłą bieliznę.
184
M
Monile → naszyjnik.
Monokl [fr. monocle] – mała lunetka, później okrągłe szkiełko za-
kładane do oczodołu, używane w XVIII i XIX w.
Mora [fr. moir] – gładka jednobarwna tkanina jedwabna, pół-
jedwabna, rzadziej bawełniana czy wełniana, o splocie płóciennym
lub rypsowym, mająca – dzięki utorowaniu – nieregularne smugi.
Wytwarzana najwcześniej we Włoszech, co najmniej od XVII w.
Używana na suknie i dodatki do odzieży.
Morawskie sukno – s. importowane do Polski z Moraw w XVI w.
Morągowaty – pręgowany, pasiasty, pstry.
Morderowy [fr. mordoré] – kolor złocistobrązowy, czerwonobrunatny.
Morenula – typ → bramy, „morenula alias bramka”, noszonej
w 1531 r. w Gródku Goleskim.
Morganit – kamień szlachetny, odmiana berylu o barwie czysto ró-
żowej lub różowołososiowej.
Morion – odmiana kwarcu barwy ciemnobrunatnej, aż do niemal
czarnej.
Morowanie – apretura tkanin polegająca na maglowaniu ich na go-
rąco żelaznym lub skórzanym walcem, dla uzyskania nieregularnych
smug, inaczej odbijających światło aniżeli tło tkaniny.
Moskiewska robota – określenie prostokątnego, czyli prostego kro-
ju kontusza, używane w Wielkopolsce, w pocz. XVIII w.
Moskiewskie buty – obuwie z cholewami, o zakrzywionych no-
skach i płaskiej podeszwie, wyrabiane przez poi. szewców w XVII w.
Mossuline [fr., od Mosul, m. w Iraku] – tkanina jedwab-
na ze złotą nicią metalową, wyrabiana w Mosulu, w XII–XIII w.
Prawdopodobnie luksusowa odmiana muślinu.
185
Moszna (moszenka) – w XV w. mieszek na pieniądze, torba, worek.

Motanie – zwijanie na motowidle uprzędzionej przędzy w celu
zmierzenia jej.
Motek – określona liczba pasm przędzy przewiązanych nitką.
Motlisko – kożuch barani pokryty tkaniną, noszony przez miesz-
czan w XVII w.
Motowąz – w XV w. określenie sznura, taśmy.
Motowidło – narzędzie służące do nawijania i odmierzania przędzy.
Konstrukcja w formie litery T rozwidlonej u dołu bądź o podwójnych
lub potrójnych ramionach rozmieszczonych pionowo i połączonych
prętami. M. znano od star., w Europie – od wczesnego średniowiecza.
Mozetta [wł.] – krótka do łokci pelerynka z kapturem, zapinana na
piersiach na rząd drobnych guzików, noszona przez papieża i kardy-
nałów oraz przez biskupów w obrębie własnej diecezji.
Muca – rodzaj filcowej czapki noszonej w XVI w.
Mucet → kożka.
Muchajer (muchair, muchajar, mucher) [tur. z ar. muchajjer] – lek-
ka, cienka, wełniana tkanina czesankowa, niekiedy z wełny angorskiej
(koziej), o splocie płóciennym, wąska, wyrabiana w krótkich sztukach,
bywała też „dwoista”, tj. podwójna; miewała osnowę i wątek w in-
nych barwach. Importowana co najmniej od XVI w. głównie z Turcji,
Krymu. Niemiec i Wenecji. Używana na ubiory kobiece i lżejsze mę-
skie. W inwentarzach ruchomości często występuje m. tatar.
Muchry – w XVI w. ozdobne dodatki do ubiorów.
Mucka → mycka.
Mucz – w XVI w. część odzieży uszyta z czarnego płótna, przy-
puszczalnie domowe nakrycie głowy.
186
M
Muderek (muderka) – w XVI w. część kobiecej odzieży. W pocz.

XVII w. koszula lub bluzka z cienkiego płótna, marszczona przy szyi
i rękawach, obszyta koronkami.
Munderak – suknia kobieca noszona w XVII w. w Wielkopolsce.
Mufka – okrycie rąk szyte z futra lub ciepłych tkanin, często wato-
wane, od XVI w. noszone przez kobiety i mężczyzn, od XIX w. tylko
przez kobiety, rozpowszechnione zwłaszcza w XVIII w. W Polsce m.
używano od XVI w. pod nazwami: rękaw, rękawek, zarękawek.
Muflon [wł. muflone] – tkaniny z wełny muflona, gatunku owcy eur.
Mukadinowe pasy – p. wymieniane w pol. inwentarzach XVII–
XVIII w., zapewne cięte z mukadynu.
Mukadyn (mukadin) – tkanina importowana z Turcji, używana
w męskiej odzieży w XVIII w.
Muleta (mulety) [fr. mule] – damskie pantofle na wysokich obca-
sach, noszone w XVII–XVIII w., szyte przez pol. szewców.
Mulsza – narzędzie do krojenia skóry używane przez szewców
warszawskich w XVII– XVIII w.
Multan → multon.
Multanka – szabla pochodzenia mołdawskiego (multańskiego) uży-
wana w XVI–XVII w.
Multon (multan) [fr. molleton] – lżejsza tkanina wełniana o splocie
skośnym, jedno- lub dwustronnie pokryta długim, puszystym włosem
w wyniku drapania lub lekkiego spilśniania. Wytwarzana w Europie
zach. od XVII w., używana na wierzchnią odzież. W Polsce rozpo-
wszechniona w XVIII w., importowana, a także produkowana w ma-
nufakturze w Zamościu, założonej przed 1787 r.
Muły (chopinos, muly) [fr. mule] – 1) w średniowieczu drew-
niane pantofle bez pięt, chroniące obuwie skórzane przed błotem;
187
2) w XVI w. damskie pantofle na wysokim koturnie, bez napiętka,

według mody weneckich chopinos.
Mumszanc [niem. Mummenschanze – maskarada] – w XVI w. ma-
ska na głowę.
Mundurowe pasy – standardowe, jedwabne, dwubarwne p. z dodat-
kiem złotej lub srebrnej nici. Używane w całej Koronie w XVIII w.
do mundurów wojskowych i wojewódzkich w odpowiednich zesta-
wieniach kolorystycznych.
Mundury wojewódzkie – żupany, kontusze i suknie wierzchnie
z kamizelkami w barwach ustalonych w 1776 r. dla posłów poszcze-
gólnych województw. Stały się na krótko modne wśród zamożniej-
szej szlachty. W 1780 r. nowymi przepisami usiłowano ograniczyć
zbytek przez odrzucenie szlifów → epolety i zestawy tańszych barw.
Murcypanowe galonki → marcypanowe galonki.
Murmołka [ros.] – czapka bojarska z wysoką, wielobarwną główką,
z tkaniny, z futrzanym obszyciem, noszona do → ferezji w XVII w.
Mussyf – nić metalowa, imitująca złotą, używana w Polsce
w XVIII w. do wyrobu tanich tkanin złotolitych i pasamonów.
Musterbuch → wzornik.
Mustro do podwiki – urządzenie służące do modelowania → pod-
wiki na głowie, używane w Poznaniu, w XVII w.
Musułbas (maszelbas, musuł, musułbez, muzułbas) [tur.. od Mosul
m. w Iraku, bez – płótno] – tkanina bawełniana farbowana na żywe ko-
lory. Wytwarzana co najmniej od XVII w. w Turcji, używana w Polsce
na różne części odzieży, podszewki i do podszywania namiotów.
Muszczka (muszka) [fr. mouche] – 1) w XVI w. rodzaj przybrania
głowy; 2) w k. XVII i w XVIII w. plasterek różnego kształtu, z czar-
nej → kitajki, nalepiany przez kobiety na twarz dla ozdoby.
188
M
Muszlyn → muślin.
Muszy – kolor muchy, czyli bury.
Muślin (muszlyn, muślinett) [ang. muślin, fr. mousseline; od Mosul
m. w Iraku] – cienka, rzadka i delikatna tkanina bawełniana o splocie
płóciennym, zwykle gładka, rzadko tkana w paski lub kratki, druko-
wana albo haftowana. Od 2. poł. XVII w. sprowadzana ze Wschodu,
w XVIII w. wyrabiana już w Europie zach., także jako lniana, półba-
wełniana, jedwabna. Wyrabiana w 2. poł. XVIII w. w grodzieńskiej
manufakturze lnianej, w pocz. XIX w., w dworskim płóciennictwie
wileńskim. Używana na lekkie suknie i dodatki, szczególnie w mo-
dzie l. 1780–1808, także na firanki.
Muzia – część bielizny damskiej noszonej w Poznaniu w XVIII w.
Muzulska – skóra futerkowa z czarnego baranka. Przypuszczalnie
importowana z Mosulu, m. w Iraku.
Muzułbas → musułbas.
Mycka → jarmułka.
Mycurka → misiurka.
Myczka → jarmułka.
Mydło – mimo znanej od średniowiecza technologii, w Polsce jesz-
cze w XVIII w. m. nie było w powszechnym użyciu. Istniały cechy
mydlarzy, działało kilka manufaktur, a lepsze gatunki importowano.
Myslurka → misiurka.
Myszka – w XVI w. część zbroi chroniąca ramię.
Myślenickie sukno – s. niskiej jakości produkowane w XVI w.
w Myślenicach.
Myśliczek – rodzaj amazonki używanej podczas polowań
w XVI–XVII w.
189
Mytlik → mętlik.
Mytlowe sukno – s. średniej jakości wyrabiane w XVI w.
N
Nabiodrek – w XVI w. przepaska na biodra, także część zbroi.
Nabojka [ros.] – tkanina z różnych włókien zdobiona drukiem bez-
pośrednim za pomocą stempli drewnianych. Wyrabiana w Rosji od
XII w., masowo w XVI–XVII w., znana w innych krajach.
Naczelnik – w XVI w. ozdoba czoła, zachodzący na nie czepek zło-
żony z trzech części zwanych → potyczkami.
Naczołek (naczółek) – 1) w XV–XVI w. ozdoba noszona na czole; 2)
w XVIII w. był to czepek z zębem zachodzącym na czoło; 3) w ubio-
rze żydowskim opaska świąteczna w formie diademu, w stroju mężat-
ek, wykonana z jedwabnych tkanin, wyszywana nieraz perełkami.
Nagłownik – wysoki czepek płócienny noszony w XVIII w.
Nadołek – 1) w XV–XVI w. brzeg lub obramowanie dolnej części
ubioru: 2) w XVII–XVIII w. dolna część koszuli uszyta z grubsze-
go płótna; 3) w pocz. XVII w. suknia kobieca bez rękawów noszona
przez mieszczki.
Nadra (nadro) – miejsce między koszulą a piersiami, termin używa-
ny w XVI w., stąd zanadra, zanadrze.
Nadragi [węg. nadrág. słow. nadragy] – w XVI w. spodnie sięgają-
ce za kolana.
Naduszka – w XVI w. ozdoba noszona w uchu, kolczyk.
Nadziak – broń obuchowa pochodzenia wsch. Na okutym stylisku
osadzano żeleźce z kolcem i młotkiem; w XV–XVII w. używana
przez jazdę do rozbijania zbroi przeciwnika.
Nagłowek – ozdoba kapłańskiej szaty u Izraelitów.
190
N
Nagolenica – w XVI w. prawdopodobnie ozdoba noszona przez ko-

biety na nogach, może łańcuszek, podwiązka.
Nahawice [biał.] – w XVIII w. na Podlasiu określenie spodni
chłopskich.
Nakarczek – część hełmu osłaniająca kark.
Nakidka → zawicie.
Nakolanki – 1) w XV–XVI w. część zbroi płytowej chroniąca
kolana, czasem golenie; 2) w XVI w. Jakaś część spodni, zapewne
przepaska na kolanach, noszona we wczesnej wersji mody hiszp.; 3)
w XVI–XVIII w. część cholewy sięgającej niekiedy aż do bioder.
Nakończe – w XIV–XV w. okucie, metalowe zakończenie
rzemienia.
Nakrycie – w XV w. nakrycie głowy lub jego ozdobna część.
Na liczko – sposób wykonania obuwia ze skóry o gładkim i poły-
skującym licu.
Nałęcz – 1) w XIII w. kobieca chusta noszona razem z → podwiką:
2) w XV w. chusta zawiązywana na głowie.
Nałokcica (nałokietek) – w XVI w. część płytowej zbroi ochrania-
jąca łokieć.
Nałokietnica – w XV w. bransoleta.
Namitka → podwika.
Nankin (ankin) [od Nankinu, m. w Chinach] – silnie połyskliwa,
gładka lub w cętki, gęsta tkanina bawełniana, zwykle barwy brą-
zowożółtej. Wyrabiana w Chinach co najmniej od XVI w., także
w Europie zach. np. w Niderlandach. Importowana do Polski od 2.
poł. XVIII w., używana na suknie, szlafroki, kitle, także na letnią
odzież męską.
191
Naodzianie – w XVI w. odzienie, odzież.

Napętlice – w XVI w. rodzaj zapięcia na pętlice.
Napierstek – w XIV w. przypuszczalnie część zbroi osłaniająca
piersi.
Napierśnica – 1) ozdobny płat tkaniny, noszony na piersiach,
w XVI w. element rytualnego stroju kapłana żydowskiego: 2) przepa-
ska noszona na piersiach.
Napierśnik (biustonosz, napirśnik) – 1) część bielizny kobiecej
podtrzymująca piersi, początkowo w formie opaski, później sznu-
rówki, gorsetu, biustonosza; 2) chusta osłaniająca przód kobiecej
lub dziecięcej odzieży; 3) w XV w. część zbroi płytowej osłaniająca
piersi.
Napiętek – tylna część obuwia osłaniająca piętę.
Napirśnik → napierśnik.
Naplecek – od XVI w. szkaplerz, pas tkaniny wkładany przez gło-
wę i noszony przez zakonników na habicie.
Naplecnik – w XV–XVI w. określenie części uroczystego stroju ka-
płana żydowskiego.
Naramiennik (naramnica, naramnik, naremnica) – część szaty litur-
gicznej noszonej w XVI w. przez najwyższego kapłana żydowskiego.
Naramienniki → epolety.
Naramionek → humerał.
Naramnica → naramiennik.
Naramnik → naramiennik.
Naremnica → naramiennik.
Naręczak – w XV w. część zbroi osłaniająca rękę.
192
N
Naręcznica – w XV w. naramiennik, bransoleta.

Narękawice (eplmanikia) – w liturgii Kościołów obrządku wsch.
ozdobne mankiety wkładane na rękawy → stichara, odpowiednik
→ manipularza.
Narodowe ubiory – noszone głównie przez mężczyzn, w krajach
środk. i wsch. Europy: w Rosji, Słowacji, Mołdawii, Polsce, na
Węgrzech, Ukrainie, Białorusi i Wołoszczyźnie. W okresie od XV do
pocz. XIX w. (w Rosji do XVIII w.) powstawały one niezależnie od
wpływów zmiennej mody zach. Cechowała je długość i fałdzistość,
co powierzchownie stwarzało podobieństwo do strojów Bliskiego
Wschodu, istniały jednak duże różnice w kroju.
Narty – w XV w. przyszwy trzewików, przypuszczalnie także rze-
mienie, za pomocą których przymocowywano obuwie do nóg.
Nastulka → saranek.
Nasuwień – wierzchni ubiór męski, niekiedy skórzany, może uszy-
ty krojem → delit, noszony w XVII w.
Naszlapie [średniow. niem. Slappe] – część hełmu lub czapki ze
zwisającą na plecy klapą.
Naszyjnik (monile) – ozdoba noszona na szyi.
Naszywany – w XVI w. obszyty, ozdobiony, wyszywany.
Nauszka (nausznica, nausznik) – ozdoba ucha, kolczyk.
Nawąz – w XV w. mały przedmiot ze znakiem zawieszany na szyi,
któremu przypisywano moc czarodziejską, amulet.
Nedepol – ozdobny pasek do szpady, używany w XVIII w.
Negliż (neglizan) [fr. négligé] – w XVIII w. domowy i poranny ubiór.
Nelsonka – wierzchnie okrycie kobiece szyte z wełnianych tkanin,
zdobione szamerowaniem. Nazwa rozpowszechniła się po zwycię-
stwie Nelsona pod Trafalgarem w 1805 r.
193
Neme [tur. z per. nemed – filc] – określenie wyrobów z filcu impor-

towanych ze Wschodu.
Nero – przędza jedwabna sprzedawana w Krakowie w XVIII w.
Neslin – tkanina na suknie i spódnice używana w Poznaniu
w XVIII w.
Nędza → szych.
Nici metalowe – cienka, przeważnie srebrna lub złocona blaszka,
owinięta na lnianej lub jedwabnej nitce, znana w Bizancjum od X w.,
w Europie w XIII–XIV w., także cypryjska nić. Od poł. XVI w. sto-
sowano też nici metalowe z ciągnionego drutu, od XVII w. z cienkiej,
płaskiej blaszki, złotej lub srebrnej, od XVIII w. o fantazyjnym skręcie.
Nicielnica – część krosna tkackiego składająca się z ramki łączącej
struny z uszkami i oczkami do przeciągania przez nie nici osnowy. Nici
te poruszane podnóżkami tworzą przesmyk, przez który przerzuca-
ny jest wątek. Liczba nicielnic zależy od splotu: w płóciennym dwie,
w innych 4–24.
Nicowanie – odwrócenie tkaniny w ubiorze na lewą stronę.
Nić – od XV w. cienki sznureczek ze skręconych włókien.
Niderak → inderak.
Niderlandzkie (inderlandzkie) – wyroby importowane z Niderlandów.
Niedbaw → jedwab.
Niedokunki – w XVII w. futro z młodych kun.
Niedoliski – w XVII w. futro z młodych lisów.
Niedoprzęd – taśma odpowiednio ułożonych, wyprostowanych
włókien przygotowana do przędzenia.
Niedosobol – futro z młodych, jesiennych soboli.
Niedźwiednia – futro z niedźwiedzia.
194
N
Niemiecka robota → cudzoziemska robota.

Niesokor (niesokur) – surowy jedwab, z którego pleciono pasy
i wyrabiano koronki.
Nit – w XVI w. prawdopodobnie łańcuszek złotych lub srebr-
nych ozdób.
Nitkowanie – czynność łączenia i skręcania pojedynczych przędz.
Nocent – ubiór cudzoziemski noszony w XVII w.
Nogawica (nogawice) – 1) długie, sukienne pończochy przywiązy-
wane do spodniej → jopuli. W XIV w. noszone z → gacnikiem. póź-
niej zszyte z tyłu jako nogawice – spodnie, z klinem w kroku zwa-
nym saczkiem. W późnym średniowieczu n. połączone upodobniły
się do rajstop. Szyte przez specjalnych krawców z sukna, często dwu-
barwne. podszyte skórzanymi podeszwami, zastępowały obuwie. Od
renesansu n. z sukna zostały zastąpione przez dziane; 2) w XVI w.
także wysoki but żołnierski.
Nogawka – od XVI w. część spodni okrywająca nogi.
Nordér (norsk) [ang.] – grube i mięsiste włókno, importowane
głównie z Anglii, używane w Polsce w XVII–XVIII w. na grubszą
odzież wierzchnią.
Nosal – część hełmu osłaniająca nos, charakterystyczna zwłaszcza
dla krajów środk. i wsch. Europy.
Nosze – w XVI w. prawdopodobnie naszyjnik.
Noszenie (noszeniczko) – 1) od XV w. ozdoba noszona na szyi, na-
szyjnik; 2) noszenie się, sposób ubierania się.
Notabenka – pierścionek pamiątkowy, zwykle pleciony.
Nowogrodkowe futro [od Nowogrodu Wielkiego, m. w Rosji]
– f. ze skór popielic, wiewiórek syberyjskich, importowane z Rosji
co najmniej od XV w.
195
Nożenka → nożny.
Nożka → nóżkowe futro.
Nożny (nożenka, nożna) – od XV w. pochwa na nóż, noszona jako
ozdoba stroju mężczyzn i kobiet.
Nóżkowe futro (nożka) – f. uzyskiwane z nóg zwierząt futerko-
wych, zwykle nisko cenione.
Nurki – futro z norek.
O
Obartek – guz.
Obcas → abcas.
Obercuch (oberczuch) [niem. Oberzeug, Überzug] – od XVI w. ubiór
lub okrycie watowane, sznurowane, szyte według mód wł. i hiszp.
Oberleiszteynn → eberleiszteyn.
Obertelek → guz.
Obladerki – części kobiecego obuwia w XVII w., przypuszczalnie
wiążące je rzemyki.
Oblec się – w XVI w. ubrać się.
Obleczenie – w XV w. odzież.
Oblecznica – w XV w. miejsce do ubierania się.
Obłąk (obłączek) – wygięta część odzieży, np. czapki.
Obłoczny – w XVI w. określenie koloru jasnoniebieskiego.
Obłoczyć się – w XV w. ubierać się.
Obłoga – w XVI w. obramowanie, obszycie ubioru.
Obnożek (obnożnik) – w XVI w. określenie chłopskiego obuwia.
196
O
Obojczek (obójczyk) – 1) ubiór kobiecy z dużym ozdobnym koł-

nierzem osłaniającym kark i szyję, noszony w 1. poł. XVI w.; 2)
w XV–XVI w. część zbroi osłaniająca szyję.
Obojek – w XV w. wycięcie w tunice umożliwiające wkładanie jej
przez głowę.
Obow (obowie) – w XIV–XVI w. określenie obuwia, trzewików.
Obójczyk → obojczek.
Obramienia – wąskie paseczki ornamentalne, obwodzące poszcze-
gólne elementy pasa kontuszowego: głowy, pólka i szlaczki.
Obramowanie (obrąb) – od XVI w. brzegi odzieży lamowane, ob-
szyte ozdobnie, obrębione, podłożone.
Obręcz (obrączka, obrencz, obrunczka) – 1) w XV–XVI w. ozdob-
na obrączka metalowa noszona na szyi, palcu lub ręce: 2) pas metalo-
wy rozpowszechniony od XIV w. w stroju kobiet i mężczyzn, złożo-
ny z segmentów blaszanych lub odlewanych z reliefem, połączonych
łańcuszkiem, albo ze skóry nabijanej metalowymi segmentami, nie-
kiedy wykonywany też z pozłacanego srebra. Jako o. kobieca wymie-
niany jest w inwentarzach mieszczańskich jeszcze w XVIII w.
Obrok – termin z XV w., przypuszczalnie określenie odzieży.
Obrunczka → obręcz.
Obroż – w XV–XVI w. ozdobny łańcuch noszony na szyi.
Obrzezki (obrzeskowe okrycie) – gorsze gatunkowo futro z głowy, nóg
i ogona różnych zwierząt: także wykonane z niego podszycie odzieży.
Obszewka → oszewa.
Obszlegi → potrzeby.
Obszycie – w XV w. obwódka, wypustka zdobiąca brzegi ubioru,
obramowanie, obszywka, lamówka.
197
Obucie – w XV–XVI w. określenie obuwia, trzewików.

Obuch (obuszek) – broń obuchowa, rodzaj czekana. Na drzewcu
długości laski osadzano żeleźce z zawiniętym ostrzem i wygiętym
kolcem z drugiej strony. Laska do samoobrony.
Obuć się – w XVI w.: 1) włożyć obuwie: 2) ubrać się: 3) przebrać
się za kogoś.
Obujeczek – w XV w. część zbroi osłaniająca szyję.
Obuszek → obuch.
Obuwie – okrycie stopy i wyższych części nogi, składające się z po-
deszwy i cholewy, najczęściej skórzane lecz także drewniane, tekstyl-
ne, gumowe. Zmiany w formie o. zależą od kształtu przedniej części
przyszwy, noska, napietka, wysokości cholewy i – od XVI w. – obcasa.
Obwiązka – w XVI w. określenie przepaski.
Obwodka – w XVI w. lamówka.
Ochabień → ochopień.
Ochapień → ochopień.
Ochędoga – w XVI w. przyodziewek, strój.
Ochędostwo (chędostwo, ochędożenie, ochędożeństwo, ochędoż-
ka) – w XVI w. odświętny strój, klejnoty, ozdoby, przybranie głowy.
Ochędożność – w XVI w.: 1) ozdoba, klejnot, przybranie: 2) ozdo-
ba noszona na ręce.
Ochlica – szczotka z nabijanej gwoździami deseczki służąca od
XIV w. do czesania włókna przed przędzeniem.
Ochopień (ochabień, ochapień, ochopnia) [ros.] – w Polsce
w XVI w. męskie lub kobiece okrycie podszyte futrem, przypusz-
czalnie szyte na wzór ros. ubioru narodowego. Było to okrycie zi-
mowe o prostym kroju, z ogromnym, czworokątnym, stojącym lub
198
O
odkładanym kołnierzem, sięgającym nawet do połowy pleców, ze

zwisającymi do połowy łydki rękawami, niekiedy zawiązywanymi
na plecach. O. był długi do ziemi, zapinany z przodu na guzy i sze-
rokie pętlice. Używano go m.in. jako całorocznego płaszcza woj-
skowego. Damski o. był luźny, ze skośnymi wstawkami po bokach
i ze zwisającymi rękawami. O. z inwentarza piwowara poznańskie-
go z 1579 r. określany jako „szubka wielka alias ochopień” mógł
być uszyty na wzór tego okrycia.
Oczepiny – w obrzędzie weselnym zdjęcie pannie młodej panień-
skiego nakrycia głowy i nałożenie czepca kobiety zamężnej.
Odnowa – wymiana futra na przodzie, przy pozostawieniu tyłu bez
zmian, także uzupełnienie najbardziej widocznych, zniszczonych
miejsc w podszyciu.
Odwierznica → podwierzchnica.
Odziemek (odziemnia, odziemnica) – w XVI w. dolna część koszu-
li, a także ubioru kobiecego, szytego z sukna lub aksamitu.
Odzienie – w XIV–XVI w.: 1) odzież, ubranie: 2) odzież ochronna,
zbroja, uzbrojenie.
Odzier → fryzon.
Odziew – w XVI w. odzież, odzienie, ubranie, szmaty.
Odziewalny – do XVI w. przedmiot przeznaczony do ubierania się.
Odzież (odzieża) – zestaw podstawowych części ludzkiego odzienia,
wraz z nakryciem głowy, okryciem kończyn i wszystkimi dodatka-
mi. W słowniku terminem o. określa się najogólniej komplet ubioru.
O. składa się z elementów o długim trwaniu i przejściowych, stanowią-
cych wynik oddziaływania zmiennych mód. Na jej formę mają wpływ:
1) środowisko naturalne: 2) techniczne możliwości produkcji: 3) śro-
dowisko społeczne; 4) stylizacja sylwetki człowieka zgodnie z panują-
cymi kryteriami estetycznymi; 5) czynniki psychologiczne.
199
Odznaczenie (odznaka) – znak wyróżnienia za zasługi wojskowe

lub cywilne, niższy stopniem niż order.
Offnat (ofnat) – 1) w XVI w. nieokreślony bliżej ubiór lub jego
część; 2) w następnym stuleciu także obszycie lub haft.
Oganka → wachlarz.
Ogarnąć się – w XVI–XVII w. ubrać się.
Ogniwko – od XVI w. rodzaj ozdoby lub składowa część łańcucha.
Ogon – w XVI w. przedłużenie tylu kobiecej sukni, rodzaj trenu
występującego w różnych okresach mody.
Okład – obłożenie, obramowanie futrem różnych części odzieży.
Okraszenie – w XV–XVI w. ozdobny strój.
Okrycie – wierzchni ubiór nakładany na komplet stroju męskiego
lub suknię damską.
Oliwki [łac. oliva] – owalne guziki drewniane oplatane jedwabiem,
wyrabiane przez pasamoników w XVIII w., używane zwłaszcza
w ubiorach kobiecych.
Oliwkowy– kolor oliwek: od zielonożółtego, przez żółtozielony aż
do brunatnego.
Ołowny – kolor ołowiu.
Omerał → humerał.
Omoforion – część stroju liturgicznego biskupów obrządku wsch.,
długi szeroki pas jedwabnej tkaniny przerzucany wokół ramion, ze
zwisającymi końcami.
Omuskować się (omuskać się) – w XVI w. oczyścić się, ustroić.
Onichel – kamień półszlachetny używany w Wielkopolsce w XVII w.
Onuca (onuczka) – od XV w. kawałek tkaniny służący do owinięcia
nogi przed nałożeniem buta.
200
O
Onyks → agat.
Opadły – w XVI w. strój opadający, powłóczysty, później także
z dużym dekoltem.
Opasanie – w XIV–XVI w.: 1) pas ze schowkiem na pieniądze: 2)
przepaska noszona na biodrach: 3) ozdoba przepasująca czapkę.
Opasek – w XV w. woreczek na pieniądze, sakiewka u pasa, trzos,
pasek ze schowkiem na pieniądze.
Opaszeń [ros.] – noszone od XV w. okrycie o prostym kroju, wy-
dłużonej linii, z kołnierzem dłuższym z przodu, klinami od pasa
i rozporkami dla poszerzenia ubioru u dołu, z rękawami sięgającymi
poza dłoń, niezszytymi od strony pleców, zwisającymi lub związany-
mi na plecach. Część ros. ubioru narodowego. Termin ten pojawia się
w pol. inwentarzach od XVII w.
Opasznica [ros.] – rodzaj letnika przecinanego z przodu, zapinanego
na kilkanaście guzików, forma przejściowa do kobiecego → sarafanu.
Opaśnica – w XVI w. opaska, przepaska.
Oplecek (opleczek) – w XVI w.: 1) chusta osłaniająca plecy: 2) ro-
dzaj kobiecego gorsecika.
Opojek → ssakowe skóry.
Opończa (opończa, opońca, opujcza, opuncza) [tur. japyndża, ros.
epanča] – okrycie ochronne pochodzenia wsch., znane od XIV w. Do
następnego stulecia o. była kloszowa, wkładana przez głowę, z otwo-
rami na ręce i kapturem zaopatrzonym w ochraniający ramiona koł-
nierz. O. szyto z barwnego sukna lub jedwabiu, bramowano futrem,
najtańsze modelowano z filcu. Od XVI w. były otwarte z przodu
i luźne, w XVIII w. także wcięte w pasie.
Opucha (opuszka) – obramowanie i wyłogi ubioru.
Opujcza → opończa.
201
Opuncza → opończa.
Opuszka → opucha.
Oranium – w XVI w. chusta do obcierania twarzy.
Order – wyróżnienie honorowe w formie gwiazdy, krzyża lub me-
dalu, nadawane przez władców.
Ordynaryjne pasy → mendelkowe.
Ordynka (czeczuga, smyczek, szabla ormiańska) – szabla pocho-
dzenia tatar. lub kirg., popularna w Polsce w XVII–XVIII w., noszo-
na do stroju narodowego.
Organzyna [fr. organsin] – przędza jedwabna otrzymywana przez
dwukrotne skręcanie do 600 skrętów na 1 m. Wytwarzana we fr. fila-
toriach co najmniej od 1670 r., używana na osnowę.
Oriańskie perły → uriańskie perły.
Ormentel [niem. Armentel] – damski płaszcz, niekiedy podbity fu-
trem, zawsze z rękawami, noszony w XVII–XVIII w.
Ormuskie perły – p. importowane ze Wschodu przez cieśninę Ormuz.
Ornamenta [łac. ornamentom] – określenie przyborów, sprzętów
i szat potrzebnych przy odprawianiu ceremonii koronacyjnych.
Ornat [łac. ornatus] – wierzchnia szata nakładana przez kapłana
rzymskokat. do odprawiania mszy. O. ma kształt wydłużonego pro-
stokąta z otworem do zakładania go przez głowę. Krótsze boki o. są
zaokrąglone, przód i tył zdobione: w strojniejszych formach pas środ-
kowy zwany kolumną dekorowany jest haftem lub aplikacją. O. no-
szony był przez królów pol. podczas koronacji.
Ornie [ros.] – sukno wyrobu lokalnego używane na Rusi w XII–
XIII w. na odzież mnichów.
Orzechowy – jasnobrązowy kolor okrywy orzecha.
202
O
Orzedle (ožegle, hożedle, oźrzedle) [rus. oźerelie] – 1) kołnierz.

W XV i XVI w. otwór w koszuli lub wierzchniej odzieży umoż-
liwiający wkładanie jej przez głowę, oraz okalający go kołnierz:
2) „Ožerelie” to sztywny, haftowany kołnierz noszony na Rusi od
XII w.: 3) w XVI–XVII w. pas lub wykończenie kołnierza i rozporka.
Osełedec → sełedec.
Oset sukienniczy (drapacz sukienniczy, szczeć sukiennicza) –
gatunek ostu z kolczastymi główkami kwiatowymi, które po wy-
suszeniu osadzano w kilku rzędach na drewnianym krzyżu z rę-
kojeścią i taką szczotką przeczesywano sukno dla podniesienia
włosa przed postrzyganiem.
Osnowa – układ nici biegnących wzdłuż tkaniny, prostopadle do
wątku. Zależnie od funkcji, jaką pełni w tkaninie rozróżnia się 15 ro-
dzajów o. od podstawowej do umożliwiającej wykonanie skompliko-
wanych wzorów.
Ostrodomska – w 1. poł. XVI w. suknia kobieca. Przypuszczalnie
była ona szyta z sukna zwanego ostrodomskim, importowanego
w średniowieczu z Holandii, głównie z Amsterdamu.
Ostroga (ostrożka) – od XV w. metalowy kolec lub zębate kółko
przypinane do buta, służące jeźdźcowi do pobudzania konia do biegu.
Oswik (oświk) – w XVI w. bliżej nieokreślona część kobiecego stroju.
Oszczep – myśliwska i bojowa broń drzewcowa złożona z długiego
drzewca zakończonego grotem. O. używano w Polsce od najdawniej-
szych czasów do XIX w. jako broni myśliwskiej.
Oszewa (obszewka, oszewka) – od XV w. ozdobne obszycie, obla-
mowanie koszuli oraz ubioru.
Oświk → oswik.
Otok – pas w dolnej, zewnętrznej części czapki.
203
Ottoman [fr.] – tkanina z różnych surowców, o splocie rypsowym,

wytwarzana od XVIII w. głównie we Francji, używana na płaszcze
damskie i obicia.
Otworzysty(a) – określenie sukni lub płaszcza niezapiętych z przodu.
Oźrzedle → orzedle.
Ožegle → orzedle.
P
Pachacica (pachcica) – w XV w. rodzaj koszuli z lepszego, cienkie-
go płótna, używanej w domu jako suknia.
Pacharzyna (pacharzynka) – od XVI w. sakiewka, mieszek.
Pachcica → pachacica.
Pacholcza – odzież przysługująca pachołkom.
Pachy – w XV w. pas tkaniny przyczepiony jako ozdoba do rękawa
przy ramieniu lub łokciu.
Pacierze – od XIV w. różaniec, także korale, paciorki.
Paciorki – ozdoby nanizane na nitkę, noszone na szyi.
Paczem – zapewne różaniec, termin używany w Wielkopolsce
w XVI–XVII w.
Paczesne płótno (pacześne płótno) – cienkie, średniej jakości,
lniane płótno tkane z przędzy uzyskanej z odpadków czesania włók-
na gęściejszą szczotką. Od średniowiecza wytwarzane w Polsce na
domowych krosnach.
Paczosy – najlepsze odpadki włókna roślinnego po czesaniu szcze-
cinową szczotką.
Paczury – gorsze odpadki włókna roślinnego po pierwszym czesaniu.
Padołek – w XV w. dolna część ubioru, która podgięta służyła do
noszenia drobnych przedmiotów.
204
P
Pajączek – w XVI w. ozdoba rękawów.

Pajeta (→ paleta) [fr. paillette] – płaska blaszka metalowa, zwykle
mosiężna, pozłacana lub posrebrzana, różnych kształtów i wielkości.
Od XVIII w. używana w hafciarstwie sukien, gorsetów, czepców,
a także szat męskich i liturgicznych.
Pajuk [tur. z per. pejk] – liberyjny służący na dworze królewskim
lub magnackim, ubrany zwykle w szerokie szarawary opadające na
czerwone lub żółte kozłowe buty z cholewami, w krótki żupan ze
srebrnymi guzikami, ferezję z pętlicami i kołpak.
Paklak (pakłak) [niem. Packlaken] – 1) grube sukno krajowe śred-
niego gatunku lub tkanina półwełniana na lnianej albo konopnej
osnowie. Wytwarzane w XVII–XVIII w. w Wielkopolsce i na Śląsku,
używane głównie na zimowe okrycia męskie, rzadziej kobiece: 2) na
Podlasiu grube płótno z lnianych pakuł.
Pakuły – odpadki włókna powstające przy ręcznym trzepaniu lnu
lub konopi.
Palament – tkanina sprowadzana do Polski w XVII w. w sztukach
lub półsztukach.
Palandran → palendra.
Palatynka [fr. palatine] – początkowo futrzana narzutka występu-
jąca w modzie fr. od 1676 r.; rozpowszechniona w Polsce w 1. poł.
XVIII w., tu wykonywana także ze strusich piór i koronek. P. była
dłuższa i obszerniejsza od → bluzgiera, który szyto z lżejszych tka-
nin, gazy lub wstążek.
Palcat (pałcat) [węg. pálca – kij] – w XV–XVI w. berło, buława
lub laska.
Palendra (balandran, falendra, palandran, palendran, palezderlan)
[fr. balandran] – od XVI w. długi, kloszowy płaszcz, zwykle bez rę-
kawów, w Polsce często podszywany futrem, noszony także przez
205
kobiety. Od XVIII w. było to głównie zawodowe okrycie księży,

uczonych, lekarzy i prawników.
Palerzyna [łac. pallium] – w XVI w. bliżej nieokreślone okrycie
wierzchnie.
Paleta – 1) przecięcie w okryciu bez rękawów, przez które wysuwa-
no ręce: 2) → pajeta.
Palezderlan → palendra.
Paliowy (pallie) [fr. paille] – kolor bladożółty. Jak słoma.
Pallijusz (paliusz, pallijus) [łac. pallium] – od V w. w Kościele
rzymskokat. część stroju liturgicznego papieży, od XIII w. także
arcybiskupów.
Pallium [łac. pallium] – nazwa płaszcza noszonego w star.
Rzymie. W XIV–XVII w. określano tak okrycie dla obu płci, często
podbite futrem.
Pallium fresonicum [łac.] – wysokiej jakości tkanina z cienkiej weł-
nianej przędzy o splocie skośnym. Znana na Zachodzie w VII–X w.
Paliusz → pallijusz.
Paludament [łac. paludamentum] – płaszcz wojskowych w star.
Rzymie. Także okrycie królewskie i książęce.
Pałcat → palcat.
Pałasz – broń sieczna o otwartej lub zamkniętej rękojeści i ciężkiej
głowni, używana od XVI w. przez husarzy.
Pamięć – pamiątkowy pierścionek noszony w XV w.
Panama (rogóżka) [od Panamy, kraju w Ameryce Środkowej] –
1) lniana albo bawełniana tkanina, biała lub o pastelowych barwach,
używana na lekką odzież kobiecą i bieliznę: 2) od ok. XIX w. męski
kapelusz wyplatany ze spreparowanych liści południowoam. palmy.
206
P
Pancerz (pancerzyk) [średniow. niem. Panzler] – w XIV–XVI w. rodzaj

zbroi typu kolczugi lub łuskowej, a nie wykonanej z płyt metalowych.
Pandelety → pantalony.
Panekla [fr. panne?] – tkanina w typie aksamitu, z jedwabną okrywą
włókienną i dodatkowymi nićmi metalowymi, złotymi lub srebrnymi.
Panier → rogówka.
Pannificyny klasztorne [łac.] – forma organizacyjna dawnego su-
kiennictwa występująca w Polsce. Warsztaty tkackie i folusz pracowa-
ły w klasztorze, a wełnę i przędzę przygotowywali nakładcy mieszka-
jący w okolicy.
Panostwo – w XV–XVI w. klejnoty i ozdoby noszone przez war-
stwy wyższe.
Pantalety [ang. panlalettes] – w 1. poł. XIX w. płócienne, rurko-
wane nogawki długich majtek, z koronkami i falbankami, wystające
spod sukienek dziewczynek.
Pantalony (pandelety) [fr. pantalone] – szerokie, długie do kostek
spodnie, od XVI w. rozpowszechnione wśród chłopów i marynarzy.
Nazwa pochodzi od Pantalone, postaci z commedia dell’arte – teatru
wł. W czasie rewolucji fr. p. przeciwstawiano spodniom do kolan.
W tym czasie lansowano je jako ubiór chłopięcy w Anglii. W XIX
i XX w. stały się podstawową formą spodni.
Pantał → pontał.
Pantofel – (pantofla, pantofliczka) [wł. pantofola] lekkie i płytkie,
kobiece i męskie, często tekstylne obuwie znane od późnego średnio-
wiecza. Kobiece obuwie tego rodzaju rozpowszechniło się zwłaszcza
w XVIII i XIX w. Nazwa od XVI w.
Pantoflarze – cech p. istniał np. w Toruniu już w XIV w., wyrabiał
patynki, trepy, chodaki i pantofle.
207
Pantofla → pantofel.
Pantofliczka → pantofel.
Panufle – w XVIII w. gęste, grube pończochy.
Pańczocha → pończocha.
Papilot [fr. papilote] – urządzenie do zawijania włosów w celu ich
fryzowania, sporządzone z metalu, tkanin lub papieru.
Papucie [tur. z per. papucz] – obuwie o niskiej do kostek cholewce
i zakrzywionych nosach, noszone w XVI–XVII w., szyte z barwnych
skór, wzorowane na tur.
Papuzi – kolor majowej zieleni.
Papużasty – określenie jaskrawego zestawienia barw w tkaninach
o osnowie i wątku w kontrastujących kolorach.
Paramenty – okrycia ołtarza, naczyń liturgicznych, szaty kapłańskie,
baldachim i chorągwie procesyjne używane w liturgii rzymskokat.
Parangon – staropolskie określenie diamentu.
Parapli [fr. parapluie] – mały parasol z barwnego, woskowanego
płótna, szczególnie rozpowszechniony w XVIII w.
Parasol [fr. parasol] – stelaż z prętów metalowych, drewnianych,
bambusowych, rogowych itp., osadzonych na różnej długości i gru-
bości drzewcu, pokryty gęstymi tkaninami, ceratą, skórą, papierem,
sztywny lub składany, stanowiący ochronę przed deszczem i słoń-
cem. Znany od star., dopiero od XV w. przyjął się w modzie eur.
Parchannik → barchannik.
Parciak → part.
Parcianka → part.
Pardizan → halabarda.
208
P
Parricide → Vatermörder.
Part (parciak. parcianka) – 1) gruba konopna lub lniana tkanina z naj-
grubszych pakuł uzyskiwanych podczas obróbki roślin włóknistych,
zgrzebna, nie bielona; 2) najtańsza robocza i domowa odzież chłopska:
parcianka to okrycie męskie, a parciak – spodnie uszyte z partu.
Partacz (przeszkodnik) – 1) w XV w. rzemieślnik przerabiający
starą odzież i obuwie; 2) folusznik; 3) później także rzemieślnik nie-
zrzeszony w cechu.
Parterowa tkanina – wyrób jedwabny o kwiatowym wzorze, z któ-
rego szyto suknie i gorsety kobiece w XVIII w.
Parura [fr. parure] – ozdobny pas z jedwabnej, zwykle haftowanej
tkaniny, naszywany w średniowieczu przy → humerale i → albie.
Później także ozdoby bielizny przy kołnierzu i rękawach.
Parzenice (cyfry) – pętlicowe lub sercowate hafty na sukiennych
spodniach górali pol.
Pas (cingulum, pasek, pasz) – ważny dodatek do odzieży pełnią-
cy funkcję modelującą i dekoracyjną, wyrabiany różnymi technika-
mi skórniczymi, metalowymi i włókienniczymi, używany od star. P.
skórzane były rozpowszechnione w Polsce co najmniej od XIV w.,
łączone z tkaninami lub rzemienne, zdobione metalem. Pod wpływa-
mi wsch. od XV w. rozpowszechniają się miękkie p. tekstylne. W 2.
poł. XVI w. używano importowanych. tkanych, jedwabnych pasów
wsch., a także p. ciętych z tkanin, pasamoniczych w formie taśm
i plecionek, dziane i szydełkowe. W XVII w. męski ubiór narodowy
wymagał p. jedwabnych, zatem wobec popytu na nie powstawały
liczne persjarnie. W XVIII w. wytwarzano p. mundurowe i tańsze ha-
ftowane, dziane, drukowane.
Pasamon (pasaman, paseman, pasoman) [wł. passamano] – wyrób
włókienniczy: taśma, sznurek, plecionka różnej szerokości i grubości,
209
najczęściej z jedwabiu i metalowych nici, rzadziej z bawełny, lnu,

włosia oraz wełny, wykonywany ręcznie na tabliczkach tkackich,
krośnie lub maszynie wstążkarskiej. Wyrabiano: tasiemki, gurty, bor-
ty, krajki, galony, chwasty, koronki, wstążki, sznurki, sznurowadła,
pętlice, akselbanty, kantyle, guzy, rozety, pasy siatkowe, plecionki,
podwiązki, opaski, stelaże pod krezy, kołnierze i czepki, wisiorki,
sztuczne kwiaty – wszelkie obramowania i dodatki do ubiorów zgod-
ne z panującą modą.
Pasamonictwo – znane w Bizancjum, pierwsze cechy p. w Europie
zach. powstały w XII w., w Polsce bardzo liczne od XIV w. Szeroki
asortyment produkcji dostosowywany do wymogów mody sprawił,
że po 1630 r. powstały osobne cechy szmuklerzy i wyodrębniły się
węższe specjalizacje, jak np. wytwórcy sznurowadeł. Pasamoników
nazywano ozdabiaczami. W przeciwieństwie do przedstawicieli in-
nych cechów wykorzystywali oni rozmaite rodzaje surowców.
Pasamonik – „ozdabiacz”, rzemieślnik trudniący się wyrobem pa-
samonów, posługujący się różnymi technikami włókienniczymi.
Paschalisa pasy – lite, półlite i jedwabne p. kontuszowe dobrej jako-
ści, o rozmiarach 350–460 x 29–45 cm, charakteryzujące się żywymi
barwami i obfitym stosowaniem złota i srebra w tłach. Wytwarzane
w persjarniach orm. kupca Paschalisa w Warszawie (1788–1792)
i w Lipkowie (1788–1794), połączonych w 1792 w jedną, zlokalizo-
waną w Lipkowie. Sygnowane początkowo „Paschalis”, od 1791 ry-
sunkiem baranka paschalnego i literami PI, od nobilitacji Paschalisa
herbu Baranek także nazwiskiem Jakubowicz.
Pasek → pas.
Paseman → pasamon.
Pasiak – tkanina wyrabiana w pasy, lniana lub konopna. Produko-
wana w Polsce co najmniej od wczesnego średniowiecza, do XX w.
utrzymała się w tkactwie ludowym.
210
P
Pasmanteria – 1) dawniej pasamony; 2) sklep z tymi wyrobami.

Pasmo – określona liczba nitek zmotanej przędzy, zwykle od kilku
(ośmiu–dziewięciu) do 100.
Pasoman → pasamon.
Pasterska moda – w 2. poł. XVIII w. przebieranie się za pasterzy
i pasterki.
Pastorał – w Kościele rzymskokat. wysoka, przeważnie metalowa
laska, zakończona spiralą tzw. kurwaturą, noszona przez biskupów
i opałów.
Pastra → bestra.
Pasy kontuszowe – długie i wąskie, jedno- i dwustronnie wzorzy-
ste tkaniny jedwabne. półjedwabne, lite lub półlite, jedno- lub dwu-
osnowowe, dwu- i kilkuwątkowe, często lansowane lub broszowane.
Rozmiary 300–400 x 30–40 cm, wyjątkowo do 60 cm szerokości do-
chodzą pasy per. i bawole. P. k. składały się z głowy, wciąża, szlacz-
ków i obramień z doszywaną frędzlą. Zdobione najczęściej ornamen-
tem roślinnym, czasem wyobrażającym ptaki, i geometrycznym. P. te
były akcesoriami ubiorów w Indiach, Persji i Turcji. Od XVI w. zna-
no je w Polsce jako importy z Bliskiego Wschodu. Od l. 40. XVIII w.
działały persjarnie pol. od pierwszej w Stanisławowie, produkujące
także na zamówienie w Lyonie, Wiedniu ok. 1860 r. i na użytek we-
wnętrzny w Rosji. Kalandrowanie nadawało p. → lustr. Wyróżniano
p.k. letnie, zimowe, powszednie, świąteczne, mundurowe i żałobne.
Pasz → pas.
Paszowy (poszowy) [tur. pasza] – wyrób rzemiosła tur., głównie
tkaniny.
Paśnictwo – rzemiosło zajmujące się produkcją skórzanych pasów,
w Polsce od XIV w.
211
Patchwork (zszywanie z łatek) [ang. – niejednolita całość] – techni-

ka krawiecka polegająca na zszywaniu różnych gładkich, barwnych,
wzorzystych lub drukowanych skrawków tkanin w całość, uzupełnia-
ną niekiedy haftem. Technika mozaikowa to zszywanie łatek w ca-
łość i podszywanie podszewką, inna to naszywanie stykających się
łatek na podłoże. P. był szczególnie modny w XVII–XIX w., ale jako
technika związana z pikowaniem istniał już w średniowieczu.
Patenka → patynka.
Patka [fr. patte] – naszycie nad kieszenią kamizelki oraz na sukni
kobiecej, modne zwłaszcza od XVIII w.
Patriotka (patryotka) – rodzaj czapki noszonej w XVIII w. przez
młodych mężczyzn, stanowiła wyraz ich przekonań politycznych.
Patron [łac. patronus] – pas lub czworokąt papieru z wyrysowanym
schematycznie konturem klockowej lub igłowej koronki albo innego
wzoru ornamentu włókienniczego.
Patrontasz [niem. Patrontasche] → ładownica.
Patryotka → patriotka.
Patynka (patenka, patynka) [fr. patin] – 1) średniowieczne obuwie
ochronne na drewnianych podeszwach, osłaniano nim skórzane ciż-
my i trzewiki na błotnistych ulicach; 2) damskie pantofle skórzane
na drewnianej podeszwie noszone w XVI w.; 3) obuwie z żelaznym
podbiciem, w XVIII w. z wmontowaną łyżwą, używane od średnio-
wiecza na ślizgawkę.
Patynnik – szewc wyrabiający patynki.
Pawęż [wł. pavese] – duża czworokątna tarcza piechoty (wysokość
ok. 190 cm) wprowadzona w XIV w. jako uzbrojenie ochronne, wy-
konana z drewna, pokryta skórą i malowidłami, wyposażona w kolec
do wbicia w ziemię. W Polsce używana w XIV–XVI w. przez pie-
chotę dla ochrony łuczników i kuszników.
212
P
Pawłoka – cienka tkanina jedwabna lub bawełniana, najczęściej

w kolorze purpury lub szkarłatu, haftowana złotą nicią. Używana
w Polsce od średniowiecza do k. XVI w. na szaty monarchów i przez
najzamożniejsze warstwy ludności.
Pazucha – górna część przepasanej odzieży tworząca rodzaj kiesze-
ni, w której noszono drobiazgi.
Pąciec (ponta) – w XVII w. określenie czupryny i zarostu –
,,szwedzka ponta” Zygmunta III Wazy.
Pągwica (pągwiczka, puhawica) [goc. puggs – sakiewka] – w XV–
XVI w. kulka ze szlachetnego metalu, kości, skóry służąca jako za-
pięcie, ozdoba, guz.
Pątlik (pętlik, prętlik) [staroczes. penilik] – od XIV w. czepek, siat-
ka lub przepaska na włosy, symbol wolnego stanu młodzieńca lub
panny, noszona do XVI w.
Pejzanka → chłopka.
Pékin [fr.] – tkanina z wzorem o równoległych, podłużnych pasach,
zwykle jedwabna, wykonywana przy użyciu technik broszowania
i lansowania, wytwarzana we Francji i Niemczech w XVIII i pocz.
XIX w. Importowana do Polski na lżejsze ubiory.
Pektorał [średniow. łac. pectorale] – 1) rodzaj bursy, napierśnik
zdobiony 12 szlachetnymi kamieniami, noszony przez arcykapłanów
żydowskich; 2) ozdobny krzyż z relikwiami noszony przez kardyna-
łów, biskupów i opatów.
Pektoralik (zegarek, zygarek) [średniow. łac. pectorale] – w XVI w.
ozdoba noszona na łańcuszku na piersiach. Od XVII w. mały, ozdob-
ny zegarek o kształcie muszli, czaszki, jaja lub spłaszczonej kuli, no-
szony na łańcuszku, w kieszonce lub na piersiach, często z kluczy-
kiem do nakręcania i z breloczkami, złoty, srebrny, zdobiony perłami
lub drogimi kamieniami.
213
Pela [wł. pelo, fr. poil] – przędza jedwabna wysokoskrętna, używa-

na na wątek i do delikatnych haftów.
Peleryna [fr. pèlerine] – wierzchnie okrycie bez rękawów spo-
rządzone z kawałka tkaniny. Fr. termin pochodzi od nazwy okryć
średniowiecznych pielgrzymów. W Polsce p. bywały podszywane
futrem, miały różną długość i szerokość, często kaptury. Nazwa poja-
wiła się w XVII w.
Pendent [łac. pendens] – od XVI w. pas zakładany przez ramię do
noszenia broni siecznej, stanowiący też rodzaj ozdoby.
Peniuar → podwłośnik.
Peplin → popelina.
Peplos [gr.] – ubiór star. Greczynek pochodzenia doryckiego, znany
od czasów Homera, sporządzany z prostokąta wełnianej tkaniny, spi-
nany na ramionach.
Peplum [łac.] – w XIV–XV w. zawój.
Perewiza (perewistka, przewiastka) – zwierzątko okryte gęstym,
krótkim włosem, mniejsze od tchórza, spotykane nad Donem, na
Podolu i Wołyniu. Jego futrem podszywano szlafroki i kontusze.
Perfomyrka – w XVIII w. flakonik na perfumy.
Perfumy – różne typy pachnideł i wonnych olejków używanych od
starożytności
Perkal [tur. z per. pergale] – cienka tkanina bawełniana o splo-
cie płóciennym, bielona lub zdobiona drukiem bezpośrednim,
z połyskiem na prawej stronie, mocno krochmalona. Wytwarzana
w Europie co najmniej od XVII w., w manufakturach bawełnia-
nych na Śląsku, w Gdańsku, Warszawie i Elblągu od k. XVIII w.,
w XIX w. wielu ośrodkach. Używana na lekką odzież kobiecą i dzie-
cięcą oraz bieliznę.
214
P
Perliczka – w XVIII w. mały, okrągły guzik.

Perła (pierła) [staroczes. perla] – 1) w XV w. ozdoba wykonana z pereł:
2) w tymże czasie określenie berła; 3) perlowany – wykonany z pereł.
Perłowy – kolor kremowobiały z połyskiem.
Perły – kuliste, owalne lub nieregularnego kształtu osady węglanu
wapnia powstające na wewnętrznej powierzchni muszli lub w ciele
małży. W spisach wyliczano p. urlańskie i kałakuckie. Używane w ju-
bilerstwie i do haftu.
Perotyna – maszyna do druku tkanin skonstruowana w 1834 r. przez
Francuza nazwiskiem Perrot.
Perpetuana (irzynk) [fr.] – tkanina półjedwabna osnowowa, o weł-
nianym wątku, przywożona do Polski w XVII–XVIII w.
Pers – lśniąca, lekka, cienka niemal jak batyst tkanina drukowana
w barwne, drobne wzory kwiatowe, bardzo droga. Importowana ze
Wschodu w XVIII w. i używana na lekką odzież kobiecą.
Persjarstwo – w nomenklaturze XVIII w. wyrób pasów kontuszo-
wych, makat i tkanin litych. Manufaktury i warsztaty wyrabiające te
tkaniny nazywano persjarniami.
Perskie pasy – grube, sztywne p. z jedwabiu i nici metalowej, dwu-
stronne, dwuosnowowe i wielowątkowe, szersze od pol. (ok. 60–70
cm) i długie do 4–5 m. Najczęściej zdobione ornamentem roślin-
nym. Wytwarzane w licznych warsztatach w Persji od XVI do pocz.
XVIII w. Na ich schemacie kompozycyjnym i p. orm.-tur. ukształto-
wały się pol. p. kontuszowe.
Perspektywa – w XVIII i XIX w. określenie lornetki.
Perubian → peruwian.
Peruka (bineta) [fr. perruque] – nakrycie głowy sporządzone z ludz-
kich włosów lub zwierzęcego oraz roślinnego włókna, przewlekanych
215
przez oczka siateczki, układanych w fantazyjne nieraz fryzury. P. znano

od star. W Europie były modne od ok. 1633 do 1789 r.. później używa-
ne jako element ubiorów urzędowych np. w sądownictwie. W XVIII w.
męskie p. wykonane z końskiego włosia zwano binetami od nazwiska
pomysłodawcy, Bineta. „Włosy” skromniejszych męskich p. wiązano
z tyłu i chowano w czarny woreczek zwany harcapem. P. kobiece poja-
wiły się w modzie bidermeieru jako tzw. szyniony i w XX w.
Perukowiec podolski – krzew uprawiany w Polsce, z jego drewna
otrzymuje się żółty barwnik.
Peruwian (perubian) [fr. péruvienne] – połyskliwa, rzadka, dwu-
osnowowa tkanina jedwabna, o różnych barwach osnowy i wąt-
ku, z najgorszych gatunków przędzy. Wy– rabiana we Francji,
w XVIII w., głównie na eksport do Peru, także do Polski.
Pesma (pesama, peszma) [tur. peszma – wełna wielbłądzia, basma
– tkanina drukowana] – jedwabna tkanina drukowana, importowana
do Polski z Bliskiego Wschodu w XVII–XVIII w.
Pesziżalka – podręczna apteczka używana w Krakowie w XVIII w.
Peszma → pesma.
Petasos [gr.] – w star. Grecji szerokoskrzydły kapelusz filcowy
pochodzenia trackiego, wiązany pod brodą i z tyłu głowy, noszony
w podróży, a także przez jazdę ateńską.
Petit–point [fr.] – drobny ścieg hafciarski używany do wyszywania
delikatnych części wzoru.
Pętlica (pętlica, pietlica, piętlica) [staroczes. petltče] – wyroby pa-
samonicze, plecione lub tkane z barwnego jedwabiu i nitek metalo-
wych, rodzaj taśmy. Wraz z guzami używano ich do zapinania pol.
ubioru męskiego od XV do XIX w. W modzie zach. w jej pol. wersji
używane rzadko w XVII–XVIII w.
Pętlik → pątlik.
216
P
Pień → stpień.
Pieńki – 1) w XV–XVIII w. drewniane formy do modelowania cza-
pek i kapeluszy: 2) pieńka → konopie.
Pieprzowy (pieprzykowaty) – kolor pieprzu, niezdecydowany
szaroczarny.
Pierkos – stary mężczyzna noszący pióra na czapce, co w XVIII–
XIX w. było elementem ubioru młodzieży.
Pierła → perła.
Piernikowy – kolor ciemnobeżowy lub żółtobrązowy.
Pierscień → pierścień.
Piersi – w XVI w. prawdopodobnie napierśnik zbroi.
Pierszcha – prawdopodobnie rodzaj futra sprzedawanego
w Wielkopolsce w XVI w.
Pierścieniec – pierścień.
Pierściennik – laska z dużą gałką używana w XVII–XVIII w.
Pierścień (pierscień, pierścieniec, pierścionek, pierzcien, pierz-
ścień, pirścieniec, pirścień, pirzścień) – obrączka ze szlachetnego
metalu, często z drogim kamieniem, noszona na palcu. Nazwy uży-
wane w XV–XVIII w.
Pierze (pirze) – pióra zdobiące nakrycie głowy.
Piesak – futro z białego lisa lub częściej z królika.
Piesek → chłopiec.
Pietlica pętlica.
Piękność – w XV w. określenie ozdób ubiorów.
Piękroszki – w XVI w. ozdoby ubiorów.
Piętlica → pętlica.
217
Piętna – termin z XV w., przypuszczalnie określenie części stroju

liturgicznego albo też wzorzystej tkaniny.
Pijusowy → piusowy.
Pika [fr. – piqué] – 1) gęsta, podwójna tkanina bawełniana, lnia-
na lub jedwabna, tkana splotami wzorzystymi. Wytwarzana od
XVII w. w Europie zach.. w Polsce od 1775 r.. na Wileńszczyźnie
lniana, używana na suknie i bieliznę; 2) broń drzewcowa złożona
z długiego do 5 m drzewca i małego grotu, używana w piechocie od
XV do pocz. XVIII w.
Pika barchanowa [fr. piqué, ar. barrâkan] – odmiana barchanu
z efektami splotowymi na powierzchni, używana na ciepłą odzież do-
mową i bieliznę.
Pikort – kobiecy kaftan sukienny noszony w Małopolsce
w XVIII w.
Pikoty (pikotki) – małe wypustki, wykonywane technikami ręczne-
go koronkarstwa lub też tasiemki pasmanteryjne służące od XVI w.
do wykańczania odzieży i bielizny.
Pikowanie (przeszywane ubiory) [fr. piquer] – technika hafciarska
polegająca na przeszywaniu na wylot dwóch warstw tkaniny, ewentu-
alnie z warstwą ocieplającą w środku, różnymi ściegami i ornamen-
tem. Już w XVI w. wydzielano w cechach krawieckim i hafciarskim
rzemieślników pracujących tą techniką. Moda pikowanej odzieży
istniała od średniowiecza, rozpowszechniła się w XVI–XVIII w.
Maszynę do pikowania wynaleziono ok. 1790 r.
Pileolus → piuska.
Pilśniak – w XV w. worek wykonany z pilśni.
Pilśnianka (pirśnianka, pislanka, piślianka) – od XV w. nakrycie
głowy, obuwie lub inna część odzieży wykonana z pilśni czyli z filcu.
218
P
Pilśnianki – obuwie filcowe sięgające kostek lub nawet do kolan,

wyrabiane w różnych częściach Polski od XV do XX w., noszone
przez mężczyzn i kobiety.
Pilśność → folowność.
Pilśń → filc.
Pince–nez → binokle.
Pintowanie – w XV w. obszycie ubioru.
Piorło → berło.
Pioro – ptasie pióra używane jako ozdoba stroju.
Pióra kapłunie – pióra kapłonów.
Pióropusz (forga, → kita, kometa, trzęsidło) – ozdoba nakrycia gło-
wy z piór ptasich oraz innych ruchomych i błyszczących ozdób uży-
wanych od XVI w. głównie przez mężczyzn przy szyszakach i czap-
kach wojskowych, a także przez kobiety przy kapeluszach i fryzurach
w różnych okresach mody.
Pipisowe – określenie chustek sprzedawanych w Krakowie
w XVIII w., odnoszące się do ich barwy lub rodzaju tkaniny, z któ-
rej były wykonane.
Piramidka – wysoka ozdoba kobiecej głowy wykonana z klejno-
tów, modna w Poznaniu w 2. poł. XVIII w.
Pirścieniec → pierścień.
Pirścień → pierścień.
Pirśnianka → pilśnianka.
Pirze → pierze.
Pirzścień → pierścień.
Pisia → plusz.
Pisia → plusz.
219
Pislanka → pilśnianka.
Pistale [fr. pistole – moneta] – w XVI w. bliżej nieokreślona ozdo-
ba odzieży.
Pistolet [fr. pistolet] – krótka broń palna do strzelania z ręki (bez
oparcia) na małe odległości. Pierwsze p. o zamku kołowym używane
były od ok. 1530 r. do k. XVIII w., w poł. XVII w. używano także p.
skałkowe, stosowane do poł. XIX w.
Piślianka → pilśnianka.
Pius → piusowy.
Piuska (pileolus) [łac.] – mała, zszyta z czterech części czapeczka
przykrywająca tonsurę, noszona przez duchownych rzymskokat. pod
biret i kapelusz, a stale przez wyższych duchownych: biskupów, kar-
dynałów i papieża, w kolorach odpowiadających ich godności.
Piusowy (pius, pijusowy) – kolor brązowy z odcieniem fioletu.
Pizajka – w XVIII w. suknia kobieca lub kaftanik.
Pizowy – pstry.
Plach → blach.
Placha → blach.
Plachowica (piechowica, plechownica) [staroczes. plechovice] –
w XV–XVI w. część zbroi stanowiąca ochronę tułowia.
Plachownica → blachownica.
Plangi [mal. – tęcza] – technika zdobienia tkanin polegająca na
ochronie partii tkaniny przed barwnikiem przez wiązanie jej w stożki
i węzły, plisowanie i zszywanie: stemplowanie i uzupełniające ma-
lowanie ornamentu. Jest to najstarsza technika znana w zdobnictwie
ludowym Europy, a także w Azji i Afryce.
Planta → blanta.
220
P
Plastron [fr.] – 1) część zbroi okrywająca piersi: 2) okrycie górnej

części piersi zmieniane częściej aniżeli koszula, używane od XVII w.
Plaszek → pleszek.
Plecenie – przerabianie odpowiednio ułożonych elementów z róż-
nych surowców przez krzyżowanie, skręcanie, zawęźlanie i zapętla-
nie. Stosowane przy wyrobie różnych produktów. Znane co najmniej
od 3000 l. p.n.e., ponieważ było łatwiejszym rozwiązaniem aniżeli
tkactwo. Znane w różnych częściach świata i krajach.
Piech → blach.
Plechowica → plachowica.
Plechownica → plachowica.
Plecionka – wyrób pasamoniczy wykonany techniką plecenia, słu-
żący do garnirowania ubiorów. P. miały kształt płaski, rurkowaty,
o przekroju trójkąta, mogły być pojedyncze i podwójne.
Plereza – biała lamówka wykańczająca ubiór żałobny.
Piesze – w XVI w. określenie łysiny lub tonsury.
Pieszek (plaszek) [staroczes. plech] – 1) w XV–XVI w. zbroja
okrywająca tułów i nogi Jeźdźca: 2) w tym czasie kaftan, najczęściej
skórzany: 3) w XVI w. rodzaj żupicy czyli → jopuli; 4) od XVII w.
w Wielkopolsce określenie gorsetu.
Plezderla – suknia kobieca, zwykle szyta z sukna, noszona przez
mieszczki w XVII w.
Plisia → plusz.
Plochaski – w XVII w. obszycia na przodzie okrycia damskiego.
Ploderuzy (ploderhuzy, pluderchozy) [niem. Pluderhose] – spodnie
bufiaste uszyte według mody hiszp., noszone w XV w. Także →
pludry, → choboty.
221
Plotka – w XVI–XVII w. tasiemka pasamonicza, zwykle szychowa,

używana w Wielkopolsce.
Pluderchozy → ploderuzy.
Pludry (pluderki) [niem. Pluderhose] – 1) nazwa używana
w Polsce od XVI do XVIII w. na określenie spodni noszonych do
stroju zagranicznego, sięgających najwyżej do kolan. Początkowo
określano tak spodnie niem, lancknechtów (żołnierzy) z 1. poł.
XVI w., krojone w wąskie listwy, ukazujące barwną podszewkę,
usztywniane, noszone do pocz. XVII w. Później termin ten odno-
sił się do różnych typów spodni jak fr. → rhingrave z XVII w. czy
→ culotte z XVIII w.: 2) majtki kobiece szyte z barchanu i fianeli
podcieplane bawełną lub skórzane podszyte futrem; 3) „pluder” –
określenie Niemca.
Plusz (pisia, pisla, plisia, półplisia, półplisza) [niem. Plüsch]
– tkanina półwełniana o bawełnianej lub jedwabnej osnowie, od
XIX w. także bawełniana. Importowana z zach. Europy oraz produ-
kowana w Polsce od XVIII w. Znana w Polsce od XVI w., używana
jako tkanina odzieżowa.
Pluwiał [średniow. łac. pluviale] – kapa katolickich księży, dawniej
część stroju koronacyjnego.
Płach → blach.
Płachetek → płachta.
Płachetka → płachta.
Płachowisko – wierzchnie okrycie Cyganów noszone w XVI w.
Płachta (płachetek, płachetka) – od XVI w. duża chusta płócienna
lub płat płótna używany jako okrycie.
Płaszcz (płaszczysko) – od XIV w. określenie wierzchniego okry-
cia. Płaszcz doktorski, wykrój z XVII w.
222
P
Płat (płatek) – 1) wiązane nakrycie głowy kobiecej; 2) w XVIII–

XIX w. szal lub chusta np. w podlaskim stroju ludowym; 3) nędzna
odzież, łachmany, szmaty; 4) w XV w. typ zbroi.
Płatki [od „płat”] – w XVI w. płyta metalowa stanowiąca część
zbroi chroniącej tył lub przód tułowia.
Płatki barwiczkowe – kawałki waty lub tkaniny służące do rozpro-
wadzania na twarzy pudru oraz różu.
Płocha – część krosna tkackiego mająca formę grzebienia. W cza-
sie tkania służyła do dobijania nici wątkowych do tkaniny.
Płotnica – płócienna odzież noszona w XVI–XVII w.
Płóciennictwo – wytwarzanie płótna z lnu i konopi, istniało
w Polsce, jak w całej Europie od wczesnych okresów rozwoju ludz-
kości. Od XIII w. rozwinęło się p. cechowe na szerszy rynek zbytu.
Produkcja śląska i małopolska miała znaczenie eksportowe co naj-
mniej od XVI w.
Płóciennik – tkacz lub handlarz płótnem.
Płótnianka – okrycie z płótna najczęściej noszone przez chłopów.
Płótno – gładka tkanina lniana, konopna, bawełniana lub juto-
wa o splocie płóciennym, surowa, bielona, barwiona. Rozróżniano
p. zwykle, zgrzebne, pacześne, cienkie, grube, woskowane.
Używano go na bieliznę, odzież letnią i roboczą, bieliznę poście-
lową, stołową i worki. Cienkie p. w dawnej Polsce importowano
z Niderlandów. Niemiec i Śląska.
Pociemki – płócienne pantofle nocne noszone w Poznaniu w XVIII w.
Podciwicze (podciwsze) – część odzieży szyta przez krawców
w XVI w., przypuszczalnie spodnie.
Poder (poderis) [łac. poderes] – długa szata kapłanów żydowskich.
Podeszwa – od XV w. spodnia część obuwia.
223
Podfutrowanie – podbicie futrem jakiejś części odzieży.

Podgębek (podgębnik) – 1) chusta wiązana pod brodą, używana
w XVII w.; 2) śliniak.
Podkaska – przepaska wyrabiana przez pasamoników, używana
Podkowa (podkówka) – od XVI w. metalowe okucie tylnej części
obuwia, chroniące je przed ścieraniem i ewentualnie zastępujące ob-
cas przy płaskiej podeszwie.
Podłożka → podtoczka.
Podnóżek – część nożnego krosna tkackiego służąca do podnosze-
nia i opuszczania nicielnic i tworzenia przesmyku, przez który prze-
rzucany jest wątek.
Podołek – 1) od XIV w. brzeg dolnej części odzieży; 2) obramowa-
nie dołu odzieży: 3) w k. XVI w. przedłużenie dolnej części odzieży
mające formę ogona.
Podpaszyca (podpasica) – w XV w. spodnia odzież lub obcisła koszula.
Podporyjańska – suknia noszona przez mieszczki w XVI w., za-
pewne szyta z → purpurianu.
Podszewka (podszycie) – druga, wewnętrzna warstwa odzieży,
w niektórych okresach widoczna w ubiorach i okryciach, sporządza-
na wtedy z barwnych tkanin jedwabnych, dobrana kolorem lub kon-
trastująca z wierzchem. Podszycie oznaczało zwykle podbicie futrem.
Podtoczka (podłożka) – w XV w. zapewne część odzieży, koszuli
lub podszycia.
Podtyczka → potyczka.
Poduszka klockowa – worek z tkaniny napełniony plewami lub
plaskiem, służący do przyszpilania patronu i wykonywania na nim
224
P
koronek. Zależnie od kraju miała różne kształty, używana od XVI w.

do dnia dzisiejszego.
Podwdziewka – w XVIII w. mała → rogówka o trzech obręczach.
Podwiązka – od XIV w. taśma lub opaska podtrzymująca np. poń-
czochy, w XVII w. wykończona kółkiem, nieraz ozdobna.
Podwieka → podwika.
Podwierzchnica (odwierznica) – w XVIII w. spodnia spódnica no-
szona na rogówce.
Podwiesitki (połokty, powiesitki) – w XV w. pas tkaniny przycze-
piony jako ozdoba do rękawa u łokcia lub ramienia.
Podwijadło – w XV w. osłona szyi, kołnierz.
Powijeczka – w XV w. przepaska noszona na głowie.
Podwika (podwieka, podwijka, namitka) – od XIV w. kobiece na-
krycie głowy, zwykle biała chusta związana na wierzchu głowy lub
spięta na karku, często zakrywająca dolną część twarzy, podbródek
i częściowo policzki. Był to symbol kobiety zamężnej, na Zachodzie
noszona raczej przez wdowy. W Polsce używana też w XVI–XVII w..
a w stroju ludowym do XX w.
Podwłośnik (peniuar, pudermantel) [niem. Pudermantel] – 1) kobiece
lub męskie okrycie z płótna lub innej lekkiej tkaniny, sięgające do pasa
lub do kolan, używane od XVII w. do ochrony ubioru przy czesaniu
włosów lub peruki: 2) lekki domowy ubiór kobiet noszony na spódnicy.
Podwójnik – ozdobny czepeczek dziecięcy używany w Wielkopol-
sce w XVII–XVIII w.
Point de France, d’Alençon [fr.] – 1) nazwa stosowana przed 1675
r. do wszystkich igłowych koronek wyrabianych w manufakturach
fr.; 2) po 1675 r. określenie koronek z Alençon: 3) dzisiejsze określe-
nie fr. koronek igiełkowych z XVII i pocz. XVIII w.
225
Point d’Espagne [fr.] – koronka importowana z Hiszpanii.

Pojedynka – w XVIII w. ochronna koszula wkładana na wierzch
odzieży przez zwiedzających kopalnie wielickie.
Pokoczym – 1) sztywne płótno używane od XIV w. do usztywnia-
nia i przeszywania ubiorów: 2) rodzaj barchanu identyfikowanego
w XV w. z płótnem szwabskim (niemieckim).
Pokrzywkowy – kolor zielony w odcieniu liści pokrzywy.
Polatka → flaterka.
Polnica – w XV w. fartuch lub zapaska.
Poloneska (polones) [fr. robe à la polonaise] – lżejsza suknia kobie-
ca występująca w modzie fr. od ok. 1770 r., wcześniej rozpowszech-
niona w Polsce. Dopasowana u góry, na spodniej, gładkiej spódnicy
drapowana w dwa boczne skrzydła i krótki ogon, noszona do l. 90.
XVIII w., wróciła w modzie po 1866 r. na blisko ćwierć wieku.
Poła – od XV w. dolna część odzieży lub chusty (albo jej róg), czę-
sto zaginany w celu noszenia przedmiotów.
Połbotek (połbutek, półbotek, pułbotek, pułbutek) – obuwie do
kostek z wykładanym brzegiem cholewki, modne w Polsce od ok.
1573 r. do 1. poł. XVII w.
Połgiermak → półgiermak.
Połkańce → półkańce.
Połkańcze → półkańce.
Półksiężyc → półksiężyc.
Połokty → podwiesitki.
Połoncza – bluzka noszona do → spódnika w Poznaniu w XVIII w.
Połpłacie (połupłacie) – w XV w. część zbroi, blacha okrywająca
piersi i plecy rycerza.
226
P
Połrękawie → półrękawie.
Połrękawik → półrękawie.
Połsajana – w XVI w. określenie krótszego i węższego → sajana.
Połskorzenki (półskórzenki) – w XVI w. rodzaj obuwia, przypusz-
czalnie mniejszego i niższego niż → skórznie.
Połtkancze → półkańce.
Połupłacie → połpłacie.
Pometka – pąsowa tasiemka używana w 1. poł. XVII w.
Pompon [fr.] – chwast w formie grubej kity lub kuli z wełnianej
albo jedwabnej przędzy, służący do zdobienia odzieży.
Poncho [hiszp.] – prostokątny płat tkaniny lub skóry z otworem na
głowę, nakładany podłużnie lub poprzecznie.
Pondeflandri [fr. point de Flandre] – spolszczenie terminu fr., ozna-
czającego koronki flan. importowane do Polski w XVII–XVIII.
Pondefranci [fr. point de France] – spolszczenie terminu fr., ozna-
czającego koronki fr. importowane do Polski od XVII w.
Pondelari [wł. punto in aria] – spolszczenie terminu wł., oznaczają-
cego wł. koronki igłowe importowane do Polski od XVI w.
Pondeparis [fr. point de Paris] – spolszczenie terminu fr., ozna-
czającego paryskie koronki klockowe, importowane do Polski
w XVIII w.
Pondespagni [fr. point d’Espagne] – spolszczenie terminu fr., ozna-
czającego hiszp. koronki importowane do Polski w XVII w.
Pondewenis (pondiwenis) [fr. point de Venise] – spolszczenie ter-
minu fr., oznaczającego igłowe koronki weneckie importowane do
Polski w XVII w.
227
Pons (ponso, punzo) [wł. ponso] – kolor pąsowy, ciemnoczerwo-

ny, zgaszony.
Ponta → pąciec.
Pontalik (puntalik) – w XVI w. mniejszy → pontał, czyli drobne
ozdoby metalowe naszywane na odzież.
Pontał (pantał, puntal, puntał) [wł. puntale – okucie] – od XVI w.
określenie pozłacanych rozetek, listków, esów naszywanych na różne
części odzieży.
Pontyfikalne obuwie – pantofle szyte z tkanin jedwabnych, ha-
ftowane, noszone od średniowiecza, notowane w spisach wyrobów
szewców pol. w XVI–XVIII w.
Pończocha (pańczocha, pończocha, pończocha, rumczocha) [staro-
czes. punčocha] – okrycie nogi początkowo szyte z różnych tkanin.
Od XVI w., dzięki wynalezieniu w 1589 r. w Anglii maszyny dzie-
wiarskiej, rozpowszechniają się wyroby z dzianin. W Polsce p. dzia-
ne zanotowano już w 1590 r. w spisie towarów kupca z Warty.
Pończoszarka → maszyna dziewiarska.
Popelina (peplin, poplin) [fr. popeline] – cienka tkanina początko-
wo wełniana lub z jedwabną osnową, później także z gorszego jedwa-
biu, w XIX w. również bawełniana, tkana splotem płóciennym, gład-
ka lub wzorzysta. Zróżnicowanie grubości przędzy wątku i osnowy
daje efekt lekkich, poprzecznych prążków. Wyrabiana od XIV w. we
Francji, później we Włoszech. Importowana do Polski od XVII w.,
używana na odzież i bieliznę.
Popielice – futro ze skór popielic.
Poplin → popelina.
Poponka – w XVI–XVII w. wzorzysta tkanina, przypuszczalnie
używana na → opończe.
228
P
Poramienie – w XV w. naramiennik, bransoleta.

Porcelanowy – kolor białawy.
Port – w XV w. rodzaju → partu.
Portki (tibialia) – 1) spodnie różnej długości i szerokości, zawsze
sięgające poniżej kolan, noszone w Polsce do męskiego stroju naro-
dowego w XVI–XIX w.; 2) określenie spodni roboczych, a także płó-
ciennych, noszonych pod innymi: 3) ciepłe majtki kobiece.
Portret sarmacki (portret trumienny) –w pol. sztuce barokowej p.
magnacki, szlachecki, rzadziej mieszczański, o indywidualnych
i rodzimych rysach, z akcentowaniem zdobnictwa strojów i akceso-
riów. Jego odmianą był portret trumienny, umieszczany na czas po-
grzebu w wezgłowiu trumny. Portrety te stanowią cenny materiał
kostiumologiczny.
Portugal [hiszp. vertugados → fortugały] – 1) poszerzenie sukni
kobiecej używane w modzie hiszp. w XVI w.: 2) medale lub dukaty
noszone przez mieszczki i chłopki na szyi w formie ozdoby.
Posoch [starorus. posoch] – od XVI w. nazwa berła dawnych ksią-
żąt rus.. w kształcie długiej laski z krzyżykiem.
Postaw → sztuka tkaniny.
Postawiec – tkanina z jedwabiu i złotych nici znana w Polsce
w XV w.
Postoły – łapcie z łyka lipowego lub wierzbowego noszone przez
chłopów na ziemiach wsch. dawnej Rzeczypospolitej.
Postrzyganie (strzyżenie) – wykańczanie sukna polegające na ści-
naniu kosmatej powierzchni, stosowane od XII w. W Polsce cechy
postrzygaczy sukna krajowego i importowanego istniały co najmniej
od pocz. XIV w.
Poszowy → paszowy.
229
Potaż [niem. Pottasche] – 1) węglan potasu otrzymywany dawniej

z popiołu drzewnego. używany w farbiarstwie: 2) wodorotlenek pota-
su stosowany jako środek bielący.
Potrzeby (obszlegi) – wszelkie ozdoby pasmanteryjne, szamerowania
taśmą, galonem, sznurkiem, pętlicami, bortami, frędzlami, także obszy-
cia szwów, guziki i sprzączki w ubiorach narodowych XVI–XVIII w.
„Obszlegi” to określenie p. używanych w ubiorze wojskowym.
Potyczka (podtyczka) – 1) bliżej nieokreślona część odzieży, prze-
paska lub chusta noszona w XV–XVI w.; 2) część zachodzącego na
czoło czepka → naczelnika.
Poulaine [fr.] – wydłużone obuwie w modzie z k. XIV w. i powtór-
nie w 2. poł. XV w.
Poult de soie [fr.] – gruba tkanina jedwabna o splocie płóciennym,
najcięższy rodzaj → kitajki wyrabiany we Francji od XVII w.
Pourdupe [fr. pour – dla] – srebrne narzędzie niewiadomego prze-
znaczenia wymienione w inwentarzu ruchomości aptekarza krakow-
skiego z XVIII w.
Pourpoint (doublet, gippon) [fr.] – obcisły kaftan do bioder, wa-
towany, z długimi, wąskimi rękawami, zapinany bądź sznurowany
z przodu, do którego przywiązywano nogawice. Wywodzi się z woj-
skowych kaftanów → gippon i → doublet, noszonych pod zbroją
w XII–XIV w. P. w k. XIV w. szyto ze stojącym kołnierzem, sięga-
jącym do uszu. Terminem p. określano także wszelkie dopasowane
męskie kaftany noszone we Francji w późniejszych wiekach.
Powiesitki → podwiesitki.
Powójnik (powojnik) – powijak lub ubiór dziecka do chrztu, okre-
ślenie używane w Wielkopolsce w XVIII w.
Powróz (powroz, powrósło) – sznur skręcony zwykle z konop-
nych włókien, noszony przez odprawiających pokutę lub używany
przez ubogich jako pas.
230
P
Pozłotka – od XV w. mosiężna lub pozłacana blaszka, także inna

ozdoba odzieży.
Pólka – gładkie lub wzorzyste, poprzeczne, wąskie paski różnej szero-
kości, stanowiące wypełnienie powierzchni wciąża pasa kontuszowego.
Półaksamicle → tryp.
Półberkan – tkanina sprzedawana w Krakowie w XVIII w. Zapewne
berkan w krótszych sztukach.
Półbotek → połbotek.
Półbruc – w XV w. gorszy gatunek sukna z Brugii, przypuszczalnie
importowanego w stanie niewykończonym.
Półczamarek → czamara krótka do kolan.
Półczamlecie → kamlot.
Półflorencki– w XV w. gorszy gatunek sukna z Florencji, przypusz-
czalnie nie wykończonego.
Półforsztat → forsztat.
Półgiermak (połgiermak, półgiermacze, pułgiermacze) – krótsza
odmiana → giermaka, noszona w XV–XVII w. W XVI w. określany
jako → karwatka.
Półgranacie – 1) lekkie sukno, nie zawsze granatowe, sprowadzane
z Francji w XVI– XVIII w.: 2) sukno granatowe, marnej jakości, zwy-
kle sprzedawane w krótkich sztukach.
Półgrubryna – w XVII w. przypuszczalnie krótsza i węższa sztuka
→ grubrynu.
Półhak – krótka, ręczna broń palna z kolbą muszkietową, używana
w XVI–XVII w.
Półhuzarezy – mniejsze huzarezy, czyli czapki filcowe.
Półjedwabie – tkaniny o osnowie z przędzy jedwabnej i wątku
z wełny, bawełny lub lnu.
231
Półkaftan – zwykle krótki i wąski kaftan noszony pod innym okry-

ciem wierzchnim przez księży lub Kozaków.
Półkancze (półkanka) – mniejsza czapka filcowa uważana przez
czapników w Kaliszu, w 1638 r. za staroświecką. Nakazywano jej
wykańczanie bez użycia kleju.
Półkańce (połkańce, połkańcze, połtkancze, półkańcze) – część
odzieży szyta zwykle z jedwabnych tkanin, przypuszczalnie kobiece
nakrycie głowy używane w XVI w.
Półkołnierz → kołnierz.
Półkiern – 1) gorszy gatunek → kiru; 2) lekkie barwne sukno im-
portowane z Francji w XVII–XVIII w.
Półkontusz (półkontusie) – okrycie damskie, często z futrem, za-
pewne o kroju kontusza, noszone w Wielkopolsce w XVIII w.
Półkopieniacze → kopieniak.
Półkornecie – mały → kornet.
Półkoszulek – gors nakładany na koszulę, zmieniany częściej niż ona.
Półksiężyc (połksiężyc, półksiężyczki) – ozdoby pasa noszone
w Poznaniu w XVI– XVII w.
Półlama [wł. mezza lama] – tkanina półjedwabna z metalowym,
złotym lub srebrnym wątkiem. Importowana w 2. poł. XVII w., za-
pewne z Włoch.
Półmancie – 1) w XVII w. krótsza → manta lub mantylka: 2) obocz-
ność od mantel.
Półpasek (półpasie) – 1) pas naśladujący wzornictwo i kolorysty-
kę pasa kontuszowego. ale o połowę węższy (16,5–20 cm) i krótszy
(ok. 3 m): 2) każdy wąski i krótki wzorzysty p., wykonany różnymi
technikami włókienniczymi.
232
P
Półplisia → plusz.
Półplisza → plusz.
Półrasie – najgorszy gatunek → rasy (raszy), wyrabiany w krótkich
sztukach, używany na podszewki w XVII–XVIII w.
Półrękawie (połrękawie, połrękawik, półrękawik) – w XVI w. mały
lub krótki rękaw.
Półsaja → saja.
Półsalopa – krótka do pasa salopa z małym kapturkiem, noszona
w XVIII w.
Półsalopka → demisalopka.
Półsetek – 50 łokci, czyli 40 arszynów, krajowego płótna. P. szpilek
to 50 sztuk.
Półskórzenki → połskorzenki.
Półsukienko – lżejsze sukno w krótszych sztukach.
Półszajek – krótsza i węższa sztuka sai, sprzedwana w Krakowie
w XVII–XVIII w.
Półszajówka – spódnica uszyta z półsai, noszona w Krakowie
i okolicach w XVIII w.
Półszamerlak (półszamerlucze) – w XVIII w. krótszy i węższy
szamerluk.
Półszamerlanie → szamerkuza.
Półszamerlucze → półszamerlak.
Półszkarłacie (półszarłacie) – tanie sukno szkarłatne, marnej jako-
ści, używane w XVII w.
Półsztuczkowe (półsztuczne) – od XV w. sukno w krótkich sztu-
kach lub gorszej jakości.
233
Półszuba (półszubie) – krótsza i węższa szuba noszona

w XVII–XVIII w.
Półwestka – krótszy od westy ubiór damski lub męska kamizelka
noszona w XVII– XVIII w.
Półwolancie → wolant.
Półzbrojek → karacena.
Półżupanik – kamizelka lub krótki żupanik noszony pod kapotą, za-
piętą w taki sposób, że widoczna była tylko spinka pod szyją, modny
w XVIII w.
Prandypura → brandenbura.
Praska – w XVIII w. określenie komody służącej do przechowywa-
nia wyprasowanej bielizny lub chust.
Prawa przeciwzbytkowe – przepisy ograniczające zbytek, wydawa-
ne od wczesnego średniowiecza, w Polsce od XIII do XVIII w.
Prawidło – urządzenie złożone z trzech drewnianych elementów
służące do utrzymywania formy skórzanego obuwia.
Prawnica (prawniczka) – w XVI w. ozdoba noszona na prawej ręce.
Praz – odmiana kwarcu barwy zielonej.
Prążka → pręga.
Prebie – „futer brzuszkowych w prebiach”, określenie użyte w kra-
kowskim inwentarzu z XVIII w. Niewyjaśnione – miara futer czy
miejsce ich przechowywania?
Pretressa [fr. prêtresse] – suknia damska z k. XVIII w., długości
do kolan, noszona na spódnicę, mocno fałdowana, powierzchownie
naśladująca strój antyczny.
Pręga (bręga, prążka) – rodzaj wzoru na tkaninie lub ubiorze.
234
P
Prętllk – pątlik.
Princessa [fr. robe princesse] – suknia kobieca noszona ok. 1865 r..
szyta w całości i dopasowana, rozszerzona z tyłu i początkowo no-
szona na → turniurze.
Procedela (procedella) – 1) w XVI w. część odzieży lub ozdoba
przy okryciu: 2) w tymże czasie rodzaj tkaniny.
Prochowy– kolor ciemnografitowy.
Proporzec → lanca.
Prostokątny krój (prosty k.) – krój związany z prostym płatem tkaniny,
przy modelowaniu odzieży uzupełnianym przecięciami i wstawkami.
Prunela [fr. prunelle] – cienka, mocna tkanina jedwabna o splo-
cie atłasowym, jednobarwna lub wzorzysta. Wyrabiana w Europie
zach. co najmniej od poł. XVIII w. z przeznaczeniem na obuwie
tekstylne i obicia mebli.
Prunelki – pantofle damskie z pruneli, noszone od k. XVIII do XX w.
Prusia → pstroka.
Prymitka → rańtuch.
Przącka → sprzączka.
Przączka → sprzączka.
Prząska → sprzączka.
Prząślica → przęślica.
Przążka → sprzączka.
Przebinda – przepaska importowana w k. XVI w. z Zachodu
przez Gdańsk.
Przeborek – przedziałek we włosach na głowie.
Przecka → sprzączka.
235
Przedfrąbajki – taśmy do wiązania gorsetu na piersiach, używane

Przednica (przedsobnica) [ros. peredntk – fartuch, niem. Vortuch]
– 1) od XV w. określenie noszonej z przodu załóżki lub fartucha: 2)
w XV–XVI w. ozdoba sukni w postaci pasa tkaniny lub złotej siatki,
naszywanej np. perełkami, zwisającej z przodu.
Przedsobek – 1) w XVI w. część zbroi osłaniającej piersi lub przed-
nią część ciała: 2) później ozdoba w przedniej części stroju.
Przedsobnica → przednica.
Przedsobnik – kawałek tańszej tkaniny, którą sztukowano spódnicę
na przodzie, gdzie była niewidoczna spod fartucha. Stąd określenie
„fartuch przedsobni” używane w XVII w.
Przedszorce – w XVI w. rodzaj fartucha okrywającego przednią
część odzieży.
Przedzielnica – w XVI w. część ubioru lub ozdoba, zapewne noszo-
na na pasie, aby przedzielić różne elementy odzieży.
Przełbica → przyłbica.
Przepasanie – w XVI w. pas, przepaska.
Przepaska (przypaska) – od XV w. pas noszony na biodrach, często
ozdobny. W XVII w. mniejszy i węższy ozdobny pasek kobiecy, noszo-
ny głównie w ubiorze mieszczańskim, najczęściej srebrny lub pozłacany.
Przesmyk (zlew tkacki) – pusta przestrzeń pomiędzy nitkami osno-
wy służąca do wprowadzania wątku za pomocą czółenka tkackiego.
Przeszkodnik → partacz.
Przeszywane ubiory → pikowanie.
Przetyczka → przytyczka.
Przewiastka → perewiza.
236
P
Przeworskie pasy – metalowe p. noszone od XVII w., a zachowane

w uroczystym stroju ludowym niektórych regionów Polski do XX w.,
wykonane ze złota, srebra, złoconej miedzi, żelaza i bogato zdobione.
Przędza – produkt włókienniczy utworzony z włókien w procesie
przędzenia.
Przęczka → sprzączka.
Przędzalnictwo – dział włókiennictwa obejmujący sposoby prze-
twarzania przędziwa na przędzę z surowców roślinnych i zwierzę-
cych. Już w neolicie przędziono przy użyciu wrzeciona, później na
kołowrotkach i maszynach przędzalniczych.
Przędzenie – proces ręcznego lub mechanicznego wytwarzania
przędzy z przędnych surowców włókienniczych (kołowrotek, maszy-
ny przędzalnicze, wrzeciono).
Przędziwo – surowiec włóknisty, zwykle pochodzenia roślinnego
lub zwierzęcego, nadający się do przędzenia.
Przęska → sprzączka.
Przęślica (prząślica) – oddzielne narzędzie lub część kołowrot-
ka, do którego przymocowuje się kądziel, służące do przędzenia na
wrzecionie. Od średniowiecza dobudowywano przysiadkę – ławecz-
kę, co umożliwiało pracę na siedząco.
Przęślik – znany od neolitu gliniany, kamienny, rzadziej metalowy
krążek o zróżnicowanym kształcie, służący do zakładania na wrze-
ciono podczas przędzenia.
Przybranie (przybior, przybiór) – w XV–XVII w. ozdobny strój lub
jego wykończenie.
Przychędożyć – przystroić.
Przygłówniczek (przygłownik) – ozdobny czepeczek dziecięcy
używany w XVII– XVIII w.
237
Przyjaciółka – kaftanik kobiecy modny w k. XVIII w., ocieplający

lekkie suknie.
Przykrycie – ślubne, żydowskie, szyte z drogich tkanin z galonem,
używane w Poznaniu w XVIII w.
Przyłbica (przełbica, przyułbica) [staroczes. přilbče] – w XIV–
XVI w. hełm z zasłoną na twarz.
Przyodziane (przyodzienie, przyodziewanie) – w XV–XVI w. okre-
ślenie odzieży.
Przypaska → przepaska.
Przyprawa – w XVI w.: 1) ozdobne przybranie: 2) insygnia królewskie.
Przyprawka – w XVI–XVII w. przybranie damskiej fryzury wyko-
nane z włosów.
Przyramek – rozszerzenie ramienia w koszulach szytych krojem
prostym z wąskich sztuk płótna, niekiedy zdobione haftem.
Przyrąbek – brzeg odzieży, obrąbek.
Przyszwa – 1) od XV w. wierzchnia część obuwia okrywająca sto-
pę: 2) w XVI w. część zbroi osłaniająca stopę.
Przytuliczka – w XVI w. część odzieży osłaniająca górną partię tu-
łowia, rodzaj chusty lub kaftanika.
Przytyczka (przetyczka) – w XVII–XVIII w. chusta, zdobiona nie-
kiedy koronkami, służąca także jako czepek nocny.
Przyułbica → przyłbica.
Psie uszy – wydłużone na dłoń mankiety stroju modne m.in.
w XVI w.
Pstrociny (pstruszki) – w XVI w. wymyślne, pstrokate stroje
oraz ozdoby.
238
P
Pstroka (prusia, pstrucha, stroczko, stroka, strzoka) – 1) w XVI–

XVII w. szychowe obszycie ubioru; 2) w XVI–XVIII w. wzorzysta,
pstrokata tkanina, może w barwne pasy, najczęściej tkanina z gru-
bej wełny.
Pstrusie → strusie pióra.
Pstruszki → pstrociny.
Ptaków rajskich pióra – z piór z ogonów p.r. robiono ozdoby na-
kryć głowy w XVII– XVIII w.
Puce → depis.
Puch jedwabny – strzępki i drobne włókienka odrzucane przy snu-
ciu nici z kokonów. Wraz z → fryzonem dają → floret.
Puchowka – w XV w. nakrycie głowy ocieplane puchem.
Pudermantel → podwłośnik.
Pugillares (pulares) – w XVI–XVII w. rodzaj notesu.
Puginał (lewak, tulich) [niem. Dolch, Tolch] – krótka broń przezna-
czona do obrony lub walki wręcz. Do k. XIV w. miała jednosiecz-
ną głownię, później była obosieczna. Najbardziej rozpowszechniona
w XVI w., na Wschodzie popularna do XVI w.
Puhawica → pągwica.
Pukiel (puklik) [staroczes. pukla – ozdobna blaszka] – 1) w XV–
XVII w. ozdobny element metalowego pasa; 2) od XVII w. włosy
skręcone w loki.
Puklerz – staropolskie określenie tarczy, zwłaszcza renesansowej,
ozdobnej, służącej głównie do celów dekoracyjnych.
Puklik – pukiel.
Pulares → pugillares.
239
Pultynek – w XVIII w. mały pulpit i podstawki do robót kobie-

cych, często z poduszeczką do igieł, ustawiane na stoliku, goto-
walni lub biureczku.
Pułbotek → połbotek.
Pułbutek → połbotek.
Pułgiermacze → półgiermak.
Pumpy – sportowe spodnie różnej szerokości, sięgające za kolana
lub do połowy łydki, zwężane pod kolanem, lansowane w modzie
ang. XIX w.
Punczocha → pończocha.
Puntal → pontał.
Puntalik → pontalik.
Puntał → pontał.
Punzo → pons.
Puńczocha → pończocha.
Pupkowe futro – skóra futerkowa z brzucha zwierząt.
Purpura [łac. z gr.] – 1) w XVI w. strój wykonany z tkaniny purpu-
rowej barwy; 2) barwnik naturalny, koloru od intensywnie czerwone-
go do fioletowego, otrzymywany z wydzieliny gruczołu śluzowego
ślimaka purpurowca. Używany w star, do barwienia strojów, w śre-
dniowieczu często zastępowany innymi barwnikami.
Purpura tyryjska (p. antyczna) [łac. z gr.] – barwnik czerwonoflo-
letowy uzyskiwany z żółtawej wydzieliny płaszcza pewnych mięcza-
ków żyjących w Morzu Śródziemnym, używany od star. do XVII w.
Purpurian – w XVI–XVII w. gatunek wełnianej tkaniny w różnych
kolorach.
240
R
Purprtichla (purpurka) [czes.?] – ubiór noszony na Śląsku

w XVIII w.
Pusz [średniow. niem. Busch – pęk, wiązanka] – 1) w XV–XVI w.
pióropusz, kita z piór; 2) później także miękkie futro.
Putraś (putrasie) – tanie płótno, zapewne konopne, używane
w Polsce w XVIII w.
Puzan – kornet kobiecy noszony w XVIII w., zdobiony koronkami.
Pytel (pytlik) [niem. Beutel. staroczes. pytel] – 1) w XIV–XVI w.
worek z grubego płótna, noszony jako koszula pokutna; 2) od XVI w.
woreczek, mieszek, sakiewka.
R
Rab – w XIV–XV w. odzież, szata, chusta, bielizna, płótno.
Rabat – kołnierz noszony w 2. poł. XVII w., koronkowy lub płó-
cienny, w tyle i na bokach zwężony, na przodzie prostokątny, dosto-
sowany do mody wielkich peruk.
Rabaty → wyłogi.
Racimora (racimor, ratsymor) – tkanina jedwabna, niekiedy wzo-
rzysta, używana w Polsce w XVIII w. na letnie kontusze, żupany,
szlafroki, salopy i odświętne ubiory żydowskie.
Racjonał (racyjonał) [łac. rattonale]– 1) w liturgicznym stroju
rzymskokat. napierśnik nakładany na ornat w główne święta, hafto-
wany złotem i perłami, przysługuje tylko niektórym biskupom, np.
od XIV w. biskupom krakowskim; 2) w XVI w. element stroju ar-
cykapłana żydowskiego z nazwami pokoleń izraelskich, noszony na
piersi, ozdobiony drogimi kamieniami.
Radziwiłka – dopasowana kurtka myśliwska noszona w XVIII
i XIX w.
241
Rajtarka [niem. Relier – jeździec] – kurtka do konnej jazdy uży-

wana w XVI–XVII w. w ubiorze rajtarii (jazdy), również noszona
przez cywilów.
Rajtary [niem. Relier – jeździec] – w XVI w. spodnie skórzane lub
buty z cholewami powyżej kolan, noszone przez rajtarów.
Rajtrok → rejzrok.
Rajtuzy [niem. Relthosen] – spodnie do kostek, do konnej jazdy,
noszone z kurtką do ubioru narodowego w XVII–XVIII w.
Rakuska – bogato szamerowana suknia damska noszona w 2. poł.
XVII w.
Rańtuch (prymitka) [niem. Reintuch] – 1) chusta z płótna w rodza-
ju szerokiego szala, noszona w średniowieczu przez kobiety, póź-
niej wykonywana z droższych tkanin i haftowana. sięgała do ziemi,
noszona była przez matrony pol. w XVII w.; 2) duża czworoboczna
chusta używana podczas deszczu w XVI w. w środk. Europie; 3) od
XVIII w. rozpowszechnione w Polsce okrycie kobiet wiejskich.
Rapcie – oporządzenie, niekiedy ozdobne, z rzemyków, taśm
i sznurów, przy pomocy którego umocowywano u pasa broń białą.
Rapier – biała broń sieczna przeznaczona do kłucia, o długiej, wą-
skiej, prostej głowni i rozbudowanym jelcu, używana od XVI w.,
w XVIII w. zastąpiona szpadą.
Raport – fragment wzoru powtarzający się bez zmian w rytmicz-
nych odstępach wszerz i wzdłuż tkaniny. W splocie tkackim wyróż-
nia się raport osnowowy i wątkowy.
Rasa (aras, haras, harasz, rasza) [wł. rascie] – szorstka, lekka tka-
nina wełniana z gorszych gatunków przędzy czesankowej, tkana
splotem płóciennym, barwiona na żywe kolory, importowana do
Polski od XIV w.; od 1766 r. produkowana w Kompanii Manufaktur
Wełnianych w Warszawie i Skierniewicach. Używana na suknie,
spódnice, ubiory zakonne, odzież męską, pasy, podszewki.
242
R
Ratsymor → racimora.
Ratyna [fr. ratine] – tkanina wełniana z przędzy czesankowej do-
brego gatunku, z krótkim włosem fryzowanym w efekcie ratynowa-
nia. R. wysokiej jakości Importowano z Francji i Prus, od ok. 1770 r.
wyrabiano także w pol. manufakturach z przeznaczeniem głównie na
odzież męską.
Ratynowanie – etap apretury wełnianych i półwelnianych tkanin
oraz dzianin, polegający na kędzierzawieniu ich powierzchni przez
pocieranie prawej strony, po jej uprzednim drapaniu.
Raut → diament.
Rąbek – 1) cienka, rzadka, prawie przezroczysta lniana tkani-
na o splocie płóciennym, grubsza i gorzej bielona aniżeli batyst.
Wyrabiana na Śląsku i w Małopolsce co najmniej od XVI w., od
XVII w. także drukowana, używana na chusty, suknie i całuny: 2)
okrągła lub półokrągła biała chusta noszona przez zamężne ko-
biety, czasem z → podwiką, pod różnymi nakryciami głowy, od
średniowiecza do XVII w. R. długie do stóp noszono w XVI w.
i określano jako rańtuchy.
Rączka w rączkę – pierścionki zaręczynowe modne w XVI–
XVII w., składające się z dwóch obrączek połączonych dwoma dłoń-
mi w uścisku.
Ready-made → konfekcja.
Redingote (redingota) [ang. riding coat] – 1) okrycie męskie wy-
stępujące w modzie zachodnioeur. w l. 1725–1914. Początkowo
był to szeroki płaszcz z kołnierzem służący do konnej jazdy i po-
dróży. Ok. 1770 r. bywał lżejszym okryciem z wydłużonym, po-
dwójnym lub potrójnym kołnierzem, noszonym na kamizelce.
W XIX w. służył ponownie jako płaszcz, później oficjalny ubiór
noszony na kamizelce: 2) dopasowana suknia kobieca, otwarta
243
na przodzie, ukazująca kamizelkę i spódnicę, modna od 1785 r.

W okresie cesarstwa stała się płaszczem, do 1874 r. suknią sporto-
wą, a następnie znów dopasowanym płaszczem.
Redlik – termin z XVI w., przypuszczalnie rodzaj ozdoby.
Reformy → blumerowskie reformy.
Regalia – insygnia władzy królewskiej w okresie nowożytnym: ko-
rona, berło i jabłko.
Rejnowe skóry – wyprawione skóry dzikich kóz.
Rejzrok (rajtrok) [niem. Reltrock] – ubiór do konnej jazdy i woj-
skowy, noszony w XVII–XVIII w.
Rekaw → rękaw.
Rekawica → rękawica.
Reklor – ubiór męski noszony w Krakowie w XVIII w.
Rekoistka – w XVIII w. rękojeść, uchwyt wachlarza.
Relene [wł.?]– wysokiej jakości jedwabna tkanina, zawierająca
w wątku złote i srebrne nici, wytwarzana we Włoszech w XVII w.
Repetier – zegarek kieszonkowy bijący za przyciśnięciem spręży-
ny, inaczej zegar z repetycjami.
Résille [fr.] – siatka na włosy ozdobiona klejnotami, noszona
w dworskiej modzie fr. w 1. poł. XVI w.
Restagno (restante) [wł. restagnetto] – wzorzysta tkanina jedwab-
na z metalowym wątkiem, często z wzorem trapezów. Wyrabiana
w XVII w. w Wenecji i Florencji, importowana do Polski.
Reticella (reticello) [wł.] – prototyp koronki igłowej w formie dekora-
cyjnej siatki utworzonej w wyniku maksymalnego przerzedzenia lnianej
tkaniny. Wyrabiana we Włoszech od XVI w., importowana do Polski.
244
R
Rewerenda [średniow. łac.] – od XVI w. długa, zwykle kloszowa

suknia w typie → sutany (sutanny), noszona przez duchownych,
uczonych, lekarzy i aptekarzy.
Rezeda żółtawa – dwuletnia roślina, której naziemne części uży-
wane były do barwienia tkanin na żółto: od XVI w. uprawiano ją
w Polsce i na Ukrainie.
Rezerważ [łac. reservo – zachowuję] – materiał izolujący nakładany
na fragmenty tkaniny przed kąpielą farbiarską, dla uzyskania wzoru.
Ręcznik – od XVI w. płat tkaniny służący do wycierania się, wyko-
rzystywany także jako część ubioru pośmiertnego na Żmudzi.
Rękaw (rekaw, rękawik, rękawisko) – 1) od XV w. okrycie ramion
i rąk, początkowo łączone z ubiorem lub przypinane, także krótki
(okrycie ramion), krojony z szerokości wąskiej tkaniny; 2) r. pance-
rzowy to część zbroi; 3) od XVII w. jedno z określeń → mufki.
Rękawica (rękawica) – do XV w.: 1) okrycie wkładane na palce,
dłoń i część przedramienia; 2) element uzbrojenia ochronnego wkła-
danego na ręce w XV–XVI w.
Rękawik → rękaw.
Rękawisko → rękaw.
Rhingrave [fr.] – szerokie, bufiaste spodnie noszone w modzie fr.
w l. 1650–1680. Wyróżniane są cztery ich formy: początkowo były
to szerokie bufy do kolan zakończone kokardami, następnie przy-
brały wygląd szerokiej, plisowanej spódniczki bogato zdobionej
falbanami i pasmanterią, z kolei krótki r. odsłaniał bufy spodni, na
koniec (ok. 1678 r.) rozszerzone falbany spodni sięgały do pół łyd-
ki. W Polsce spodnie te określano mianem → pludrów.
Ricca – określenie → podwiki używane w Wielkopolsce
w XVI–XVII w.
245
Ridicule [fr.] – torebka lub woreczek damski noszony po 1797 r.

Risment – w Wielkopolsce suknia zbliżona krojem do → adriana,
noszona w XVII i pocz. XVIII w.
Riusza (riuszka) [fr. ruche] – pas cienkiej, lnianej lub jedwabnej
tkaniny, plisowany albo marszczony, służący jako przybranie czep-
ków, wykrojów szyi, rękawów i w ogóle wykończenie ubioru kobie-
cego, rzadziej męskiej bielizny. W modzie fr. r. występuje od średnio-
wiecza, w Polsce od XVII w., później także w ubiorach ludowych.
Rjasa [ros.] – w XV–XVIII w. ubiór dworski i duchownych
prawosławnych.
Roba [fr. robe – suknia, szata] – rokokowa suknia noszona na →
rogówce, wzorowana na modzie fr. z 2. poł. XVIII w., używana pod-
czas oficjalnych wystąpień, odmiana → robronu.
Robdeszambr → rubdeszan.
Robe [fr. robe – suknia, szata] – 1) suknia kobieca modna w XV w.,
z dekoltem w kształcie litery V, wydłużona trenem, przepasana po-
wyżej talii: 2) suknia męska długa i półdługa, zapinana po wewnętrz-
nej stronie przodu, z wypukłymi fałdami zbiegającymi się promieni-
ście od ramion do pasa i bufiastymi rękawami, przy dłoniach i szyi
obszywana futrem. W 2. poł. XV w. noszona nieprzepasana, z fałda-
mi miękko układającymi się w wypukłe rury.
Robe à la française [fr.] – suknia na największej → rogówce,
z długim, fałdowanym, przylegającym do gorsetu trenem, modna
w XVIII w., noszona także w Polsce.
Robe de garnements [fr.] – komplet ubioru uszyty z tkaniny w jed-
nolitym kolorze, modny w XIV do pocz. XV w. Składał się z jed-
nej lub dwóch tunik spodnich, wierzchniego → surcot i → garnache,
kaptura, nogawic i płaszcza → pallium.
246
R
Robe longue [fr.] – w XIII–XVIII w. określenie ludzi noszących

długie ubiory, a więc uczonych, sędziów, adwokatów, lekarzy.
Robecek (robeczek) – siatka lub zasłona na czepek noszona
w Wielkoplsce. w XVII w.
Robota drutowa → filigran.
Robota szmelcowana → emalia.
Robótki – domowe hafty wykonywane przez kobiety.
Robron (robran, robraniec, robronc, robront, rubran) [fr. robe longue]
– suknia kobieca uszyta zwykle z ciężkich tkanin jedwabnych, z sze-
roką spódnicą, na rogówce, znana w modzie fr. od pocz. XVIII w.
W Polsce noszona do k. tegoż stulecia jako ubiór dworski lub balowy.
Rock [niem.] – ogólna nazwa krótkich męskich ubiorów noszonych
po 1350 r.
Rogatywka – męskie nakrycie głowy, o kwadratowym denku, roz-
powszechnione w całej środk. i wsch. Europie oraz w Azji aż do Chin.
Powstała z czapki filcowej, później sukiennej lub dzianej, ludów pa-
sterskich. Miała usztywnione denko i różnej szerokości futrzaną opusz-
kę. W Polsce forma ta znana była co najmniej od średniowiecza, póź-
niej noszona jako → konfederatka, podczas powstań XVIII i XIX w.
K. używana w Legionach Dąbrowskiego i za czasów Księstwa
Warszawskiego była wysoką, sztywną czapką wojskową z daszkiem.
Rogi do zakładania trzewików – w XVII–XVIII w. dwuczęściowe
urządzenie ułatwiające wkładanie zbyt ciasnego obuwia.
Rogóżka → panama.
Rogówka (panier) [fr. panier] – rozwiązanie techniczne służące do po-
szerzania damskich spódnic stosowane w XVIII w. W l. 1718–1720 za-
częto rozpinać spódnice na dwóch–ośmiu kręgach fiszbinowych. W suk-
niach na oficjalne wystąpienia dworskie moda ta utrzymała się do ok.
247
1791 r. Początkowo r. nadawały spódnicom kształt kopulasty, w l. 1750–

1770 obręcze były owalne, później mniejsze i półowalne. W Polsce,
poza dworem, r. rozpowszechniły się od l. 30. XVIII w. także wśród
zamożniejszych mieszczek. Uboższe szlachcianki, mieszczki i zamożne
chłopki używały stelaży z trzciny lub krochmalonych spódnic.
Rohatyna [ukr.] – broń drzewcowa, podobna do włóczni, dzidy lub
piki, ok. 2 m długości, używana w Polsce.
Roja – kosmata tkanina, zapewne wełniana, sprzedawana
Rokieta [wł. roccheto] – rodzaj komży o wąskich rękawach, noszo-
nej w Kościele rzymskokat. przez wyższe duchowieństwo.
Rokular – okrycie z futrem, noszone w 1. poł. XVIII w.
Roskoszka (roszkoszka) – lekka tkanina lub wyrób pasamoniczy,
używane w Krakowie w XVIII w.
Roskop (roskopa) – termin z XV w., przypuszczalnie ozdobna czapka.
Rosołkowy – kolor „oczek” w rosole.
Rosomak – zwierzę futerkowe, jego skóra była często używana
w dawnej Polsce.
Rosyjskie pasy – cienkie i wiotkie p. z gorszego gatunku jedwabiu
lub z bawełny, dwustronne, szersze od p. poi., zdobione najczęściej
ornamentem roślinnym. Wyrabiane w dwóch odmianach: „perskie”
i „meszhedskie”, przede wszystkim w Moskwie i rejonie Bogorodska,
w XVIII i 1. poł. XIX w. Używane np. w stroju starszyzny kozackiej.
Roszczykowa skóra – bliżej nieokreślony gatunek skóry używany
w XVII–XVIII w. Nazwa pochodzi być może od słowa rozszczepiać.
Roszenie [niem. rochteren]– oddzielenie zdrewniałych części sło-
my lnianej lub konopnej od włókna przez moczenie jej w roszarniach
lub słanie na wilgotnych łąkach.
248
R
Roszkoszka → roskoszka.
Rotunda [fr. rotonde] – okrągły kołnierz noszony przez kobiety
i mężczyzn w XVI– XVII w.; 2) wierzchnie, długie do ziemi okrycie
kobiece o kolistym kształcie, rozszerzone do dołu, z pionowymi roz-
cięciami na ręce, zapinane od góry do dołu na guziczki, zwykle wy-
kończone przy szyi małym kołnierzykiem, często watowane, noszone
w XIX w.
Rozalina [wł. punto rosellino] – wypukła, cienka koronka igłowa
wyrabiana od XVII w. Także cienka koronka klockowa wyrabiana
w XIX i XX w.
Rozeta [fr. rosette] – 1) wyrób pasamoniczy służący od XVII w. do
ozdabiania odzieży i mebli; 2) diament.
Rozkrawanka – w XVII w. przecinana → podwika lub sztukowana
część odzieży.
Rozłupa → kapuza.
Rozmarynowy – niezdecydowany niebieski odcień kwiatu rozmarynu.
Rozporek – od XVII w. rozcięcie na przodzie spodni.
Rożynkowy – kolor rodzynek, jasnobrązowy lub brunatny.
Róża – w XVI w. ozdoba w kształcie kwiatu róży wykonana z dro-
gich kamieni.
Róż – środek kosmetyczny do barwienia policzków.
Różana woda, olejek – perfumy o zapachu róży.
Rubacha [rus.l – lniana tunika z rękawami noszona na Rusi od X w.
Jako koszula lub odzież robocza.
Rubaszka [ros.] – niezbyt długa koszula męska z bocznym zapię-
ciem przy szyi.
249
Rubdeszan (robdeszambr, rubryszan, rubryzant) [fr. robe de

chambre] – 1) długi, luźny szlafrok męski z pętlicami, często podbity
futrem, noszony od k. XVII w.: 2) długie okrycie kobiece z rękawami,
używane w XVIII w. we Francji w domu, w Polsce także poza domem.
Rubecek – jedwabna ozdoba czepca używana w XVII w.
Rubin [łac. Ruber – czerwony] – przezroczysta odmiana → korun-
du, różowa, czerwona do najwyżej cenionej – malinowej.
Rubicell → spinel.
Rubin balas → spinel.
Rubin spinel → spinel.
Rubran → robron.
Rubryszan → rubdeszan.
Rubryzant → rubdeszan.
Rucha – 1) w XV w. chustka na głowę; 2) w XVI w. płaszcz kobie-
cy z długim ogonem.
Rucho – 1) słowiańska nazwa białej lub barwnej sukni kobie-
cej noszonej w średniowieczu, zarówno ozdobnej, haftowanej, jak
i skromniejszej, domowej: 2) w XIV–XV w. ogólne określenie
odzieży: 3) w XVI–XVII w. ogon sukni damskiej, tren.
Rukaw – w XVI w. część zbroi.
Rumczocha → pończocha.
Rupiecie – stara, zniszczona odzież i inne graty.
Rurmanka → furmanka.
Rusblach → bruzblach.
Ruszka (ruszyca) – w XV–XVI w. zdrobnienie od „rucha”, w zna-
czeniu sukni czy odzieży.
250
R
Rusznica – określenie ręcznej broni palnej używane od 2. poł.

XV w. do pocz. XVII w., obejmujące strzelby lontowe i kołowe.
Rusznikarstwo – rzemiosło trudniące się produkcją ręcznej broni
palnej, istniało w Polsce od XVI w., cechy r. od pocz. XVII w.
Ruszyca → ruszka.
Rybarskie buty (rybackie buty) – obuwie sięgające wysoko do
bioder, wielokrotnie szyte, z fałdami zakrywającymi szwy, aby za-
bezpieczyć je przed przemakaniem, szyte przez pol. szewców
w XVII–XVIII w.
Rydzy – kolor rudy, czerwonożółty.
Rym (rympas) – do XV w. pas rzemienny do przepasywania odzieży.
Ryngmacherstwo [niem. Ring – pierścień] – rzemiosło wyrabiające
pierścienie.
Ryngort → kaplerz.
Ryngraf – blacha w formie półksiężyca lub małej tarczy, osłania-
jąca górną część piersi, powstała z uzbrojenia ochronnego. W pocz.
XVIII w. była oznaką oficerską. Umieszczano na niej wizerunek
Matki Boskiej lub Orła.
Ryps (cannelé) [niem. Rips] – gładka, cienka tkanina jedwabna,
wełniana, półwełniana, bawełniana rzadko lniana, o splocie rypso-
wym dającym efekt prążków, barwiona. Prążki biegnące wzdłuż dają
r. wątkowy, wszerz – osnowowy, a skośnie – osnowowo-wątkowy.
R. używano na odzież damską, spodnie męskie i obicia mebli co naj-
mniej od XVIII w.
Rysiowe futro – f. ze skór krajowego rysia, wysoko cenione w daw-
nej Polsce.
Ryska – grzebień z drewna, metalu lub szczeciny służący do czesa-
nia wełny, używany w Polsce co najmniej od XI aż po XIX w.
251
Ryzy – prawosławna cerkiewna szata liturgiczna, odpowiednik

ornatu w Kościele rzymskokat.
Rzadzizna – rzadko tkane płótno kiepskiej jakości.
Rząd – w XV w. rodzaj ozdoby, przypuszczalnie naszyjnik albo
przepaska na głowę.
Rzeciądz – w XVI w. część ozdobnego pasa, przypuszczalnie łań-
cuch lub zapięcie.
Rzemień (rzemyk) [staroniem. Riumo, Riemo] – od XV w. pas lub
pasek skórzany różnej szerokości.
Rzezane rękawiczki, rzezane spodnie – części ubioru, których krój
charakteryzowały przecięcia tkaniny na wysokości stawów. W ruchu
przez przecięcia widoczna była barwna podszewka, a w rękawicz-
kach – dłoń. Modne w XVI w.
Rzyza [scs. risa – odzież] – w XV w. szata długa do stóp.
S
Saboty (drewniaki) [fr. sabot] – pantofle wykonane z jednego ka-
wałka drewna lub na drewnianej podeszwie ze skórzanym lub tek-
stylnym wierzchem.
Saczek (łac. suspensorium] – klin w kroku w męskich nogawicach
noszonych w XIV– XV w. lub osłona genitaliów w zbroi.
Safian (szafian) [tur. sahtijan; od Safio m. w Maroku] – skóra
kozłowa, barania lub cielęca garbowana metodą zatopową i barwio-
na na różne kolory (najczęściej czerwony lub żółty) przez wciera-
nie zapraw. S. importowano do Polski z Turcji, a w XVI w., gorszy
gatunkowo, z Suczawy (Mołdawia, obecnie Rumunia): używano na
obuwie i odzież.
Safianictwo – garbarstwo ałunowo-sumakowe skór kozłowych,
baranich, rzadziej cielęcych. Technika ta powstała na Bliskim
252
S
Wschodzie i rozpowszechniła się w Europie w okresie późnego śre-

dniowiecza. W Polsce pierwsze cechy s. powstały w XVI w.
Sagaj → sajan.
Sagat → sagatys.
Sagatin [hiszp.?] – wzorzysta tkanina konopna wysokiej jakości,
tkana w pasy lub drukowana w żywych kolorach. W XVIII w. uży-
wana na odzież i obicia.
Sagatys (sagat) [hiszp. sagatt] – lniane lub bawełniane płótno do-
mowej roboty, zwykle niebieskie lub popielate.
Saget → sajeta.
Sageta → sajeta.
Sagieta → sajeta.
Sahajdak (sajdak) [tur. sadak, sagdak] – kołczan, pokrowiec skó-
rzany na łuk i strzały, używany przez lekką jazdę i pancernych, od
XV do XVII w.
Saiete → sajeta.
Salo → sajan.
Saja (półsaja, szaia, szaja) [fr. saie] – 1) początkowo wełniana,
później półwełniana tkanina z gorszej przędzy, o osnowie lnianej lub
bawełnianej, w apreturze poddawana gotowaniu w naprężeniu, farbo-
wana i kalandrowana dla połysku. Wyrabiana od XIV w. w Europie
zach. i importowana do Polski. Od XVI w. produkowana w Gdańsku
i na Śląsku z gorszych gatunków wełny. Jako tańsza wyparła import.
Półsaja to krótsze i węższe jej sztuki. Używana jako lekka tkanina
odzieżowa; 2) lekka, gładka lub wzorzysta tkanina półjedwabna.
z dodatkiem wełny lub bawełny, tkana splotem skośnym. Wyrabiana
w XVII w. we Włoszech i używana w Polsce na lżejszą odzież.
253
Sajan (sagaj, salo, sayon) [wł. saione, salo] – 1) obcisły kaftan mę-
ski z szerokim dekoltem, układający się od pasa w szeroką baskinę,
uszyty według mody wł. 2. poł. XV w., noszony w Polsce w XVI w.;
2) szeroka, fałdzista suknia kobieca uszyta według tejże mody.
Sajanik – najkrótszy wariant sajana, sięgający do ud.
Sajdak → sahajdak.
Sajeta (saget, sageta, sagleta, saiete) [fr. sayette] – cienka tkani-
na wełniana o osnowie z długowłosej przędzy czesankowej nadają-
cej jej dużą wytrzymałość, wyrabiana we Flandrii od X do XVIII w.
W XVI–XVIII w. tkanina czesankowa, niekiedy półwełniana. impor-
towana z Europy zach. W 2. poł. XVII i XVIII w. wyrabiana w Polsce
jako falowana tkanina wełniana średniej jakości. Używana na odzież
wierzchnią, okrycia i suknie.
Sak (zak, żak) [łac. saccus] – 1) luźna suknia kobieca, w Polsce,
w k. XVII i 1. poł. XVIII w. noszona niekiedy na rogówce: 2) → ssa-
kowe skóry.
Sakieskie pasy (sakyskie p., sekieskie p.) [od Sakyz, tur. nazwa w.
Chios] – bogate jedwabne pasy, najczęściej dekorowane w gwiazdy,
wymieniane w pol. inwentarzach z 2. poł. XVII i 1. poł. XVIII w.
Sakiewka – od XVII w. skórzany zwykle woreczek do przechowy-
wania pieniędzy i drobiazgów.
Sakiewskie pasy → siatkowe pasy.
Sakkos – wierzchnia szata biskupów prawosławnych, odpowiednik
→ dalmatyki w Kościele rzymskokat.
Saksy – ubiór służby liberyjnej szyty z wełnianych tkanin przez
warszawskich krawców w poł. XVIII w.
Sakwa [łac. saccus] – podwójny worek zarzucony na ramię i spadają-
cy na plecy i piersi, używany przez pielgrzymów i kwestarzy zakonnych.
254
S
Sakyskie pasy → sakieskie pasy.

Salopa – długie, luźne okrycie kobiece z kapturem i peleryną, czę-
sto watowane, noszone w XVIII i w XIX w. Początkowo szyto je
z czarnych tkanin, później również z barwnych.
Saltarelle [wł. saltarello] – w XVI w. strój balowy do wł. tańca
saltarella.
Saltemberk (saltembret) [wł. saltambarca] – ubiór męski, rodzaj
kaftana oraz opończy, noszony w XVI w., często na zbroi. Szyto go
z tkanin przecinanych dla ukazania podszewki, miał szerokie rękawy.
Salwary – szarawary.
Samis – ciężka tkanina jedwabna o tle w splocie atłasowym, lansowa-
nym wątkiem metalowym (nici lub paski folii) i wzorze broszowanym
nicią metalową. S. bywał także tkaniną czysto jedwabną, zdobioną kwia-
towym ornamentem. Sprowadzany do Polski z Włoch w 2. poł. XVII w.
Samit [fr.] – wzorzysta tkanina jedwabna lub półjedwabna o lnianej
osnowie, tkana wzorzystym splotem wątkowym skośnym, niekiedy
z dodatkowym wątkiem ze złota cypryjskiego. Wytwarzana w XII–
XIV w. we Włoszech, przypuszczalnie także w Niemczech.
Samoczyn – odzież z samodziału noszona w XV w.
Samodział (warpa) – luźna, cieńsza od sukna tkanina wełniana
z grubej przędzy zgrzebnej, niekiedy na lnianej osnowie, tkana splo-
tem płóciennym. Jedno- lub wielobarwna, często w naturalnym kolo-
rze surowca, o licznych zgrubieniach na powierzchni. S. wyrabiany
był od najdawniejszych czasów przez ludność wiejską.
Samodziałek (samodziałka) – w XVI–XVIII w. odzież z samodziału.
Sandala [gr. sandalon] – w XVI w. obuwie zbliżone do sandałów.
Sapogi [ros.] – buty z podwyższanymi na przodzie cholewami, z za-
dartymi noskami i niskimi obcasami, szyte z barwnej skóry, noszone
255
w XVI–XVIII w. do męskiego ros. ubioru narodowego, a także przez

kobiety. Używane również na naszych ziemiach wsch.
Sarafan (saraton, serafan, szarafan) [per. sarapa. ros. sarafan] –
1) długie wierzchnie okrycie podbite futrem noszone przez kobiety,
rzadziej przez mężczyzn, w Polsce w XVI–XVII w.; 2) długa suknia
kobieca noszona w Rosji, a także w Polsce od XVI do XVIII w., zwy-
kle z przodu rozcięta i zapinana, często bez rękawów, szyta z różnych
tkanin, nierzadko bramowana futrem: 3) luźna suknia kobieca o pod-
wyższonym stanie, noszona w Polsce w l. 80. XVIII w., szyta z lek-
kich tkanin jedwabnych lub bawełnianych: 4) w XVIII w. szlafrok.
Saranek (nastulka) – ubiór męski wymieniony w XVI–wiecznym
inwentarzu ruchomości lekarza pochodzącego z Poznania, mieszka-
jącego w Krakowie.
Sarasina [wł. saraceno] – nazwa wczesnych wł. tkanin jedwabnych
z pocz. XIV w., naśladujących w technice i wzornictwie wyroby sy-
cylijskie i hiszp. o motywach wsch., saraceńskich.
Saraton → sarafan.
Sarawary → szarawary.
Sardonyks → agat.
Sardzia → serzedebr.
Sarong [ang. z mal.] – 1) spódnica powstała przez owinięcie wo-
kół bioder prostokątnego pasa tkaniny, noszona na Jawie, Malajach
i w Tajlandii: 2) wzorzysta tkanina wyrabiana w płd.-wsch. Azji, zna-
na w Polsce.
Sarpanek → serpan.
Sarpanka → serpanka.
Sartat – sukno importowane z Włoch w XVI w.
256
S
Sasankowy – kolor fioletowoszary.

Saski kolor – k. żółty, od barwy liberii na dworze Sasów.
Saskie płótno – w XVIII w. grube i trwałe p. sprzedawane w dłu-
gich do 100 ł. sztukach.
Saszak → miecz.
Satyna (sateniszka) [fr. satin; od Zajtun, m. w Chinach] – gład-
ka, miękka tkanina bawełniana lub jedwabna, tkana splotem atłaso-
wym, wątkowym, lekko błyszcząca, niekiedy wzorzysta, drukowana.
Już od średniowiecza wyrabiana w Niderlandach, później w innych
krajach Europy zach., importowana do Polski i używana na suknie,
szlafroki, podszewki.
Sawaj – tkanina jedwabna importowana do Polski z Bliskiego
Wschodu, sprzedawana w Warszawie w XVIII w.
Sayo [hiszp.] – → wams wydłużony doszytą do stanu, lekko sklo-
szowaną baskiną, stanowiący element mody hiszp., noszony również
w innych krajach eur.
Sayon → sajan.
Scarlatum (escarlate, skarlaken) [per. sagarlat, tur. iskerlet] – sukna
barwione → kermesem i starannie postrzygane, wytwarzane w śre-
dniowieczu w Niderlandach.
Sceptr (ceptrum, sceptrum) [łac. sceptrum] – władza królewska,
z gr. skeptron – laska] – od XV w. berło, buława; sceptra królewskie
to w Polsce nazwa insygniów: korony, berła, jabłka i mlecza.
Schalon → szalon.
Scięgaczka – obcisły czepek chroniący w nocy damską fryzurę,
używany w XVIII w.
Scuffla [wł.] – wł. czepiec męski ukrywający długie do ramion wło-
sy, modny w 2. poł. XV w., w Polsce noszony do pocz. XVI w.
257
Sczałbatka – w XV w. czaszka, czerep, przypuszczalnie w znacze-

niu korony.
Sekieskle pasy → sakieskie pasy.
Sełedec (osełedec) – kosmyk włosów na ogolonej głowie, noszony
przez Kozaków.
Sendal (cendal) – lekka tkanina jedwabna noszona w średniowieczu.
Sepet – przenośna skrzynka do przechowywania klejnotów i odzie-
ży, stanowiąca część wyprawy, używana też podczas podróży.
Sepet okrągły → wilk do wełny.
Serafan → sarafan.
Seraser [z per. tur. seraser – brokat] – rodzaj złotogłowiu, zwykle
o splocie płóciennym. wyrabiany w różnych gatunkach, najlepszy
s. wezyrski. Tkanina odzieżowa popularna w Turcji w XVI–XVII w.,
znana w Polsce.
Serdak– 1) od XVI w. okrycie z rękawami lub bez. często podszyte
futrem; 2) s. żelazny to → kirys, pancerz.
Serdeczko (serduszko, serdziuszko) – w XVI w. klejnot, ozdoba
w kształcie serca.
Serdecznik – ubiór męski noszony przez mieszczan krakowskich
w 1. poł. XVI w. Zapewne krótki kaftanik.
Serduszko → serdeczko.
Serdziuszko → serdeczko.
Serga [ros.] – w XVI w. określenie kolczyka.
Sergedebr → serzedebr.
Serget (surget, surgot, szurgot) – damskie tekstylne obuwie noszo-
ne w 2. poł. XVII i w XVIII w.; przypuszczalnie szyto je początkowo
258
S
z → serży. „Szurgot”, jest odpowiednikiem popychadła, określenia

najniższej kobiecej służby, która donaszała zniszczoną odzież i obu-
wie pani domu.
Sergety (surgety) – część ubioru pol. kobiet noszona w 2. poł.
XVII w.
Sermowa [tur. syrma – złota nić] – chustka jedwabna ze złotą nicią,
noszona w XVII w.
Serpan (czerpanek, sarpanek, sarpanka) – [z per. tur. serbend] –
w XV w. zawój albo chustka na głowę.
Serpanka (sarpanka) [z per. tur. serpenek – hełm, misiurka, siatka,
łac. serpens, ros. serpjanka] – 1) w XV–XVI w. chustka na głowę; 2)
w XVI w. część chłopskiej odzieży; 3) w XVI–XVII w. kobieca suk-
nia; 4) zapinka do łączenia części odzieży.
Serzedebr (chergedebr, sardzia, sergedebr, szanedebr, szarzedebr,
szerzedebr) [fr. serge] – zbliżona do → serży półwełniana tkanina
o jedwabnej osnowie, tkana splotem skośnym, zwykle myta w fo-
luszu, co ją lekko spilśniało. Wyrabiana w Polsce w 2. poł. XVII
i w XVIII w., z wełny, używana na wierzchnią odzież.
Serzedrom → szarszedron.
Serzynek (szerzynek) – tanie, niefarbowane płótno tkane w szero-
kich sztukach, wyrabiane w Polsce do k. XVIII w.
Serża [fr. serge] – gładka tkanina z wełny czesankowej, często tka-
na na jedwabnej osnowie, splotem skośnym, barwiona na żywe ko-
lory lub tkana w prążki. Wyrabiana od średniowiecza w Burgundii
(m. Arras), importowana do Polski co najmniej od XVI w.
Setka – potoczna nazwa tkaniny o 100% zawartości wełny
czesankowej.
Siarczysty – kolor siarki, ostrożółty z czerwonawym odcieniem.
259
Siatczane pasy → siatkowe pasy.

Siatka – kobiece nakrycie głowy wykonane techniką siatkową, tak-
że ochrona męskiej fryzury modna w średniowieczu i renesansie, wy-
konana często z jedwabnej przędzy z metalowymi nićmi, zdobiona
perłami i szlachetnymi kamieniami. Także → pątlik, → toczenica.
Siatkowe pasy (saklewskie p., siatczane p.) – p. ażurowe, jedwabne
lub wełniane oraz ażurowo-wzorzyste z barwnego jedwabiu, o moty-
wach geometrycznych, z nicią metalową, zakończone długimi chwa-
stami. Wyrabiane w Polsce od ok. 1630 r. do k. XVIII w. techniką →
sprangu przez pasamoników i szmukierzy.
Siebierka (siewierka) – sukno przywożone w postawach z Litwy
i Rosji w XVII–XVIII w.
Sieczka → dżety.
Siekanina – w XV w. naszycia na ubiorze, ozdobne nacięcia, fal-
banki i frędzle.
Siemieniaty – pstry, nakrapiany na żółtawym tle.
Sieraczek – szare sukno, tkane zwykle z czarnej i białej wełnia-
nej przędzy o osnowie cieńszej od wątku, używane na lepszą odzież
w XVI–XIX w.
Sierak – 1) tkanina wyrabiana na wsi w dawnej Polsce, rodzaj sa-
modziału: 2) okrycie lub kaftan z tej tkaniny.
Siermięga (smiermiega) [gr. skaramaggion – sukno, sukmana] – od
XVI w. kaftan chłopski uszyty z grubego, wełnianego samodziału,
niefarbowanego, a więc szarego.
Sierpanka – cienkie płótno lniane używane przez wieśniaczki na →
rańtuchy i → namitki.
Sierść (sierć) – 1) okrywa włosowa bobrów, królików, zajęcy,
wielbłądów, jaków, jeleni, psów używana do wytwarzania filcu: 2)
260
S
w XVI w. określenie okrycia z sierści wielbłądów lub innych zwie-

rząt, wytwarzane drogą spilśniania, a nie tkania.
Siewierka → siebierka.
Sigillis ornatae [łac.] – nasypowa metoda druku tkanin srebrem
i złotem. Polega na nadrukowaniu na powierzchni tkaniny masy kle-
jowej, na którą rozpylano sproszkowany metal. Rozpowszechniona
w średniowiecznej Europie, używana do k. XVI w.
Silesia – ang. nazwa importowanego śląskiego płótna wysokiej
jakości.
Siny – kolor niebieski z niewielką domieszką czerwieni.
Sitarski wąs – okazały wąs.
Siutaś → sutasz.
Siwy – w XV w. określenie koloru niebieskofioletowego,
ciemnoniebieskiego.
Skalne futro – gorszy gatunek futra wyrabiany ze skór z gardeł ku-
nich, sprzedawany w Poznaniu w XVI w.
Skaplerz → szkaplerz.
Skarlaken → scarlatum.
Skarpetka (szkarpetka) [wł. scarpa – trzewik] – 1) w XVI w. ro-
dzaj lekkiego obuwia, szytego do modnego w Polsce ubioru wł.:
2) w późniejszym okresie trykotowe okrycie dolnej części nogi,
rodzaj krótkich pończoch.
Skoflja → szkofija.
Skophiot (skofiot) [wł.] – w XVI w. ozdoba kobiecej fryzury wyko-
nana ze złota, kamieni szlachetnych i pereł według wł. wzoru.
Skopowe skóry – s. wyprawione z kastrowanych baranów.
261
Skora (skorka) – 1) w XIV–XVI w. okrycie ze skóry zwierzęcej;

2) naramiennik skórzany.
Skornia (skórnie, skorzenie, skórznia, skorznie, skórznia, skórznie,
szkornie) – od XV w. buty z wysokimi cholewami osłaniającymi gole-
nie, niekiedy sięgające aż do kroku; zapewne także skórzane spodnie.
Skorpion – wyobrażenie s. używane w Poznaniu, w XVII w. jako
ozdoba.
Skorzenie → skornia.
Skorzenki – od XVI w. małego rozmiaru buty z cholewami.
Skorznia → skornia.
Skot → Szkot.
Skotówka – suknia lub spódnica uszyta ze → szkotu, noszona
w Krakowie w XVII– XVIII w.
Skowki (skowle) – części metalowego pasa noszonego w XV–XVII w.
Skórznia → skornia.
Skórznie → skornia.
Skórzoki – skórzane spodnie noszone na Śląsku w okresie
nowożytnym.
Skręcanie – jeden z etapów przędzenia.
Skręt – układ włókien skręconych przy przędzeniu oznaczony lite-
rami Z lub S, odpowiednio; prawo- lub lewoskrętny.
Skrzydło – 1) w XV w. część rycerskiej zbroi płytowej, rozszerzo-
ny naramiennik sięgający na plecy; 2) od XVI w. część zbroi husar-
skiej, wielka blacha w kształcie skrzydeł ptasich lub ramy z piórami
orłów albo sępów: 3) określenie blaszki umieszczanej nad czołem, na
zawoju arcykapłana żydowskiego.
262
S
Skubanka – wełna służąca dawniej, zamiast waty, do podcie-

planla odzieży.
Slafpelc (szlafpelc) [niem.] – szlafrok, zwykle podbity futrem, no-
szony w Wielkopolsce w XVII–XVIII w.
Slapkanty – metalowe części do pasów sprzedawane w Krakowie
w XVIII w.
Slimaczek (szlimaczek) – określenie → tabakierki stosowane
Slusaczki – określenie ozdób bransoletek noszonych w Krakowie
w XVIII w.
Słojerz (szłojerz) [średniow. niem. Sloier] – w XIV–XV w. określe-
nie czepca lub kobiecej przepaski do włosów.
Słonierz (słonerz) – ubiór kobiecy noszony w Polsce w XIV w.
Słuckie pasy [od Słucka, m. na Białorusi] – lite, półlite i jedwabne,
wysokiej jakości p. kontuszowe o rozmiarach ok. 294–491 x 28,5–
41,5 cm. Charakteryzował je różnorodny ornament i czysty koloryt.
Wyrabiane były w największej pol. persjarni w Słucku, w 1. 1758–
1842. Sygnowane: „Me fecit Sluciae. Ioanne Madzarski, Słuck”, cy-
rylicą: „Leo Madzarskij v Gradie Słuckie”, ponieważ do ok. 1780
r. wyrabiał je tkacz orm. Jan Madżarski, a później, do 1807 r., jego
syn Leon. W persjarni słuckiej ukształtował się typ p. kontuszowego
oparty na wzorach per. i orm., lecz krótszy, o wyższych → głowach
i silniejszym → lustrze.
Słupiec (słupcza) – w XVII–XVIII w. skóra na podeszwy grubsze-
go obuwia.
Smaltowanie → emalia.
Smaraszek → szmaragd.
Smiermiega → siermięga.
263
Smoking [ang.] – uroczysty strój męski składający się z marynar-

ki i spodni z lekkiej czarnej tkaniny (bywa też w innych barwach),
spodnie zdobi się na zewnętrznych szwach nogawek jedwabną taśmą,
a klapy marynarki odszywa błyszczącym jedwabiem. S. jest modny
od poł. XIX w.
Smukawica (smykawica) – w XVI–XVII w. suknia lub strojne
okrycie damskie, często podbite futrem.
Smuszkowe futro (szmusie) [niem. Schmasche] – f. uszyte ze skór
młodych baranków różnych ras, także karakułowe.
Smyczek → ordynka.
Smyk gręplarski – narzędzie złożone ze struny, wykonanej naj-
częściej z owczych jelit, osadzonej w ramie z rączką. Służyło do
rozbijania surowca filcowniczego na puszystą masę i do rozluźnia-
nia wełny przed zgrzebleniem.
Smykawica → smukawica.
Snor → sznur.
Snoreczka – w XVI w. tasiemka, wstążka.
Snur → sznur.
Snurkowanie → sznurkowanie.
Sobol – futro ze skór sobola oraz sporządzone z niego okrycia
i części odzieży.
Sof [ar. sof, suf – wełna, tkanina wełniana] – gruba tkanina wełniana.
Sohalon → szalon.
Soliter – 1) w jubilerstwie każdy kamień szlachetny ważący ponad
50 karatów; 2) brylant oprawny bez złota w podstawie; 3) czepek ko-
biecy w kształcie motyla.
Solutares [łac.] – grubsze obuwie wydawane w XVI w. służbie
dworskiej jako część zapłaty.
264
S
Sołtanka (sołtan, sołtana, sołtasik, sołtonik, sułtanka) – 1) w XVII–

XVIII w. okrycie męskie podszyte ciężkim futrem; 2) suknia damska
noszona w tym czasie, także na → rogówce.
Sombrero [hiszp.] – kapelusz męski o szerokim rondzie osła-
niający twarz od słońca, przepasany sznurem. Rozpowszechniony
w Hiszpanii w XVI w., przeniesiony do Ameryki Łacińskiej, stał się
elementem stroju narodowego w Chile i Meksyku, utrzymując się
także w Hiszpanii.
Sorc [niem. Schurz] – ubiór podszywany futrem, wyrabiany przez
kuśnierzy warszawskich, według statutu z 1664 r.
Surdut białogłowski [fr. surtout] – suknia kobieca noszona w 2.
poł. XVIII w. na spódnicę, pełniąca w Polsce rolę → amazonki lub
stroju podróżnego.
Soroczka [ros., ukr.] – 1) koszula: 2) w Rosji wierzchnia suknia
domowa nakładana na s. spodnią, noszona do ubioru narodowego
w XVI–XVIII w.
Sorok [ros.] – od XV w. 40 sztuk skór sobolich w wiązce.
Sorturok – okrycie męskie noszone w Poznaniu w XVIII w.
Sosenkowy – kolor czerwonobrązowy, zbliżony do barwy pnia sosny.
Sotulares [łac.] – obuwie skórzane z długimi cholewami w rodza-
ju → nogawic, w XIV– XV w. z ostrymi nosami, szyte z koloro-
wych skór.
Spahańskie pasy [od Isfahanu, m. w Iranie] – najwyżej cenione p.
per. wyrabiane w Isfahanie, rzadko przywożone do Polski w XVII w.
Spat diamentowy → korund.
Spencer (szpancerka) [ang., od nazwiska lorda Spencera] – 1) w k.
XVIII i 2. poł. XIX w., w modzie męskiej frak bez pół lub krótka, do-
pasowana kamizelka; 2) krótki kobiecy kaftanik z wysokim stanem,
265
długimi rękawami, czasem z małym kołnierzykiem i szamerowa-

niem, noszony w l. 90. XVIII w. i w pocz. XIX w., zwłaszcza do
lekkich sukien.
Spień → stpień.
Spięcie – w XV–XVI w. określenie ozdobnej klamry.
Spilka (szpilka) – metalowy pręcik ostro zakończony, z główką na
drugim końcu, służył do spinania odzieży i włosów.
Spilśnianie – 1) zasadnicza faza wytwarzania filcu polegająca na
ugniataniu zmoczonej wełny lub sierści celem utworzenia jednolitej
masy: 2) także folowanie tkanin i dzianin.
Spinadło – w XV w. ozdobna sprzączka, klamra.
Spinel – minerał, którego odmiany zależne są od barw: rubin spi-
nel – ciemnoczerwony, rubin bałas lub rubicell – czerwony, s. alman-
dynowy – pomarańczowoczerwony, chlorospinel – trawiastozielony,
cejlonit – ciemny aż do czarnego.
Spinka – przedmiot o różnym kształcie służący do spinania włosów
lub odzieży.
Spłonek – drut służący do ręcznej produkcji wyrobów dziewiarskich.
Spisa → lanca.
Splatanie – w XIV–XV w. określenie uczesania, fryzury.
Splot atłasowy (s. satynowy) – jeden z zasadniczych splotów,
w którym po jednej stronie tkaniny widoczne są niemal wyłącznie
pokrycia osnowowe, po drugiej wątkowe, dające efekt lśniącej po-
wierzchni prawej, a matowej lewej strony.
Splot czynowaty → cynowacizna, → czyn.
Splot diasprowy → diasper.
Splot igłowy → ścieg igłowy.
266
S
Splot płócienny – najprostszy z zasadniczych splotów tkackich,

jego pokrycia osnowowe i wątkowe występują w układzie szachow-
nicowym 1:1. Ze s.p. rozwinęły się wszystkie inne sploty tkackie.
Splot pończoszniczy – dziewiarski splot prosty o odmiennych stro-
nach lewej i prawej.
Splot rypsowy – powstały na bazie splotu płóciennego, charakte-
ryzuje się występowaniem na powierzchni tkaniny prążków o różnej
szerokości, ułożonych poprzecznie, podłużnie lub skośnie.
Splot rządkowy → splot skośny.
Splot satynowy → splot atłasowy.
Splot skośny – jeden z zasadniczych splotów tkackich, którego
osnowowe i wątkowe pokrycia przemieszczane są w kierunku Z lub
S (w prawo i lewo) tworząc s. rządki o różnym nachyleniu.
Splot śródziemnomorski – splot wzorzysty, wątkowy.
Splot tkacki – technika połączenia wątku i osnowy dla uzyskania tka-
niny czyli, sposób wzajemnego przeplatania się nici osnowy i wątku.
Sploty dziewiarskie – różne sposoby formowania i łączenia rzędów
oczek dzianych z przędzy w celu otrzymania wyrobu ręcznego pro-
stego lub wzorzystego.
Sploty wzorzyste – utworzone ze s. zasadniczych, pochodnych,
kombinowanych i złożonych, tworzące tkaniny wzorzyste.
Sploty zasadnicze – s. płócienny, skośny i atłasowy. Od nich two-
rzy się sploty pochodne.
Sploty żakardowe – s. wzorzyste wykonywane przy pomocy krosna
wynalezionego przez Francuza J. M. Jacquarda.
Spodnica (spodnice) – w XVI w. dolna część męskiej odzieży:
spodnie, przepaska lub kąpielowy fartuch zasłaniający przód tułowia.
267
Spodnik – spódnica noszona pod innymi.

Spodnie – okrycie dolnej części ciała mężczyzny. Termin występu-
je dopiero w XVII w.
Spodki – futro z podbrzusza zwierząt, najczęściej soboli.
Spodnyczka → spódnica.
Sponka (spunka) – w XV–XVI w. ozdobna sprzączka, klamra, na-
szyjnik lub bransoleta.
Spódnica (spodnyczka) – dolna część kobiecej odzieży.
Spódnica haftowana – s. modna we Francji w l. 1730–1750, zdo-
biona szerokim szlakiem, w pol. modzie mieszczańskiej noszona do
k. XVIII w.
Spódnica niecała (s. z fałszem) – s. szyta z droższej tkaniny tylko
w miejscach widocznych, z wstawkami z płótna lub perkalu, lub ze
wstawionym na przodzie brytem płótna zakrytym fartuchem; noszo-
na w pol. modzie mieszczańskiej w XVIII w.
Spódnik – spódnica, a w Wielkopolsce cała suknia, zwykle bez
rękawów.
Sprang [ang.] – plecionkarska technika formowania elastycznych
oczek o układzie siatkowym, z nici osnowy, za pomocą palców obu
rąk i dobijacza. Technikę tę znano od epoki brązu, używano do wyro-
bu siatek, pasów, pończoch, rękawiczek.
Sprzączka (przącka, przączka, prząska, przążka, przecka, przęcka,
przęczka, przęska, sprzążka) – klamra lub inny, zwykle metalowy,
przedmiot spinający różne części odzieży.
Spunka → sponka.
Srebrnogłów – złotogłów.
Srotpas → szrotpas.
268
S
Ssakowe skóry (opojek. → sak, sysak) – skóry z cieląt karmionych

mlekiem krowy, zwanych opojkami.
Stambulskie pasy → tureckie pasy.
Stament (stamet, sztament, sztamet, sztamot) [wł. stamento] –
tkanina wełniana zbliżona do kamlotu, wyrabiana we Włoszech od
XVI w. i używana w Polsce od XVII w. na odzież.
Stan (stanik) – górna część kobiecej odzieży podtrzymująca biust,
noszona na bieliznę, częściej na koszulę lub suknię jako ozdobny
ubiór. Także określenie górnej partii ciała, od ramion do pasa.
Stangierka → stengierka.
Stanik → stan.
Staroświecka robota – krój krawiecki niemodny już w danym okresie.
Starowita – szczotka do czesania przędziwa.
Staszówka – szabla pol. produkowana w XVIII w. w Staszowie
(Kieleckie).
Statecznik – sztywny czepek noszony w Małopolsce w XVII w.
Stąpienki – w XVI w. określenie domowych pantofli.
Stążka → wstążka.
Stembnówka (stębnówka) [niem. Stippen – wtykać] – obszycie
szwów odzieży ściegiem stębnowanym tj. tworzącym pojedynczą,
nieprzerwaną linię.
Stempel – deska, klocek albo metalowa forma z wklęsłym lub wy-
pukłym wzorem, przymocowana do drewnianej deski, służąca do
ręcznego druku tkanin.
Stengierka (stangierka, sztangierka, sztengierka, sztenkierka) –
w XVII–XVIII w. chustka noszona na szyi, może także inny doda-
tek do ubioru.
269
Stębnówka → stembnówka.
Stępianki – najtańsze czapki modelowane z piatów filcu spilśnia-
nego stęporami w foluszach sukienniczych, noszone w XVI–XVII w.
Stępowanie → dekatyzacja.
Stichar (sticharion) – w liturgii Kościołów obrządku wsch. odpo-
wiednik → alby w Kościele rzymskokat.
Stocek – lekki czepeczek lub narzutka kobieca z falbankami, no-
szona w Krakowie w XVIII w.
Stola (stola) [łac. stole] – 1) wierzchnie okrycie kobiet w star.
Rzymie, noszone zwykle na tunice; 2) w XV–XVI w. obrzędowa,
dwuczęściowa szata okrywająca piersi i plecy kapłana rzymskokat.
podczas sprawowania czynności liturgicznych; 3) stuła: 4) wydłużo-
ny prostokąt aksamitu noszony na ramieniu przez dostojników we-
neckich w XVI– XVIII w.
Stpień (pleń, spień) – w XV–XVI w. spinka, sprzączka, także kolec
u sprzączki.
Stradiotka (stradejeta, stradieta, stradyjatka, stradyjekta, stradyjet-
ka, stradyjota, stradyjotka, stratyjetka) [gr. stradiotes – żołnierz, wł.
stradiotto] – krótki, zwykle sukienny, ubiór męski noszony w XVI–
XVII w. do wojskowej lub jeździeckiej wersji stroju narodowego,
często podbity futrem, zapinany na pętlice, zbliżony do → karwatki.
Strefa (strefka) [średniow. niem. Streljen] – w XVI w. pas na odzie-
ży, wzór w paski lub naszyte listwy.
Stroczko → pstroka.
Stroik – kobiece ozdobne nakrycie głowy.
Strój – w XVI w. określenie ubioru lub stroju.
Stroka → pstroka.
270
S
Stronka – w XV w.: 1) rodzaj okrycia: 2) cienka blaszka.

Struchs → sztruchs.
Strusie pióra (pstrusie) – pióra strusi noszone na męskich i dam-
skich nakryciach głowy od pocz. XVII w.
Strych (sztrych) [Staroniem. Sirich – kreska?] – w XV w. tkanina
używana na podszewki lub też barwna obszywka, bramowanie ubioru.
Strzałki – paski skóry tworzące w rękawicach boki czterech palców
(poza kciukiem).
Strzępki (trzempki) – wąskie tasiemki jedwabne z krótkimi frędzel-
kami wzdłuż jednego brzegu, wzmiankowane w k. XV w. w rachun-
kach dworu Władysława Jagiełły; termin używany do XVII w.
Strzoka → pstroka.
Strzyżenie → postrzyganie.
Stuchs → sztruchs.
Stuła [łac. stola] – w liturgicznym ubiorze rzymskokat. rodzaj szero-
kiej wstęgi, lekko rozszerzonej na końcach, zakładanej na szyję, opa-
dającej luźno na piersi, wykotnywanej z tej samej tkaniny co ornat.
Sturmak → szturmak.
Suba → szuba.
Subczi → szuba.
Subducta [łac.] – okrycie, zwykle podbite futrem, noszone przez
kobiety i mężczyzn w Poznaniu, w XVI w.
Subornament [łac. sub – pod, poniżej, ornamentum – ornament] –
efekt złożonej tkackiej techniki zdobniczej, rodzaj wtórnego wzoru,
który sprawia, że dekoracja tkaniny robi wrażenie dwupłaszczyzno-
wej. S. pojawił się na wieloraportowych tkaninach w 2. poł. XVII w.
i utrzymał się do ok. 1780 r.
271
Sudanność [ros.] – w XVII–XVIII w. strojność, wymuskanie.

Sudarium – chusta.
Sukienczyna → suknia.
Sukiennictwo – określenie jednej z dwóch najstarszych, wraz
z płóciennictwem, branż włókienniczych w Europie, trudniącej się
przetwarzaniem wełny w tkaninę. Oprócz obróbki surowca, przę-
dzenia i tkania sukno było poddawane apreturze. a więc falowaniu,
rozciąganiu na ramach i postrzyganiu powierzchni. Zabieg folo-
wania, czyli spilśniania, dawał zagęszczoną powierzchnię sukna.
Pierwsze cechy sukiennicze powstały w Polsce w XIII w., wytwór-
czość domowa istniała co najmniej od X w., manufaktury rozpo-
wszechniły się w 2. poł. XVIII w.
Sukienka → suknia.
Sukienka gończa – kaftan męski, rozszerzany od pasa: opisany
w księdze krawców poznańskich z XVII w.
Sukienka rajtarska – okrycie męskie szyte z półkola, wzmiankowa-
ne w księdze krawców poznańskich z XVII w.
Sukieńka → suknia.
Sukmana (sukmańsko) [kip., tur. sukman] – męskie okrycie
wierzchnie szyte z sukna, wymieniane od XVI w. W późniejszym
okresie odnosi się głównie do odzieży ludowej.
Suknia (sukienczyna, sukienka, sukieńka, suknica) [niem. Suckenle?]
– od XV w. określenie kobiecej i męskiej odzieży wierzchniej.
Suknia niemiecka – określenie wierzchniego kaftana w komple-
cie męskiego ubioru, szytego według mody fr., noszonego w 2. poł.
XVII i XVIII w.
Suknia wierzchnia – pol. termin używany w XVII–XVIII w. za-
miast justeaucorps → szustokor i → habit.
272
S
Sukniana (suknianka) – żupan chłopski, szyty z sukna, noszony

w XVI w.
Suknica → suknia.
Suknisko – w XV–XVII w. tania odzież z grubej tkaniny.
Sukno – 1) zwarta, gładka tkanina wełniana ze zgrzebnej wełny,
niekiedy o osnowie z wełny czesankowej, powierzchniowo zamknię-
ta na skutek folowania. S. różnych gatunków używano jako cięższej
tkaniny odzieżowej: 2) w XVI w. odzież uszyta z sukna.
Sulejaty (suleaty, sulaty) [łac. solea. fr. soulier] – w XVI–XVIII w.
ciepłe buty filcowe.
Sulica – broń drzewcowa w rodzaju krótkiej lancy, zbliżona do
włóczni lub rohatyny, używana w Polsce od XII do XVIII w.
Sułtanka → sołtanka.
Superfin [lac. super, niem fein] – określenie używane w XVIII w.
w Poznaniu w odniesieniu do wyrobów wysokiej jakości.
Suppycza → szuba.
Surcłat → szurcłat.
Surcot [fr.] – w XII w. suknia kobieca bez rękawów, z głęboko wy-
krojonymi pachami, luźna, noszona na spodniej obcisłej tunice: szyta
na podszewce, garnirowana futrem. Podobny ubiór męski noszono
także w XIII w.
Surdut [fr.] – 1) rodzaj płaszcza: 2) w Polsce w XVIII–XIX w. była
to uproszczona odmiana → szustokoru i → habitu, noszona na kami-
zelce, szyta z grubszych tkanin wełnianych.
Surget → serget.
Surgety → sergety.
Surgot → serget.
273
Surnat – w XVII w. określenie szminki.

Surówka – płótno niebielone i niewykończone.
Surundży – wzorzysta chustka noszona w XVII w.
Susmant → szuszmant.
Susowy– kolor niebieski.
Suspenka – lekkie okrycie kobiece lub pelerynka obszywana galo-
nem, noszona w Krakowie w XVIII w.
Suswal (szuszwal) [niem. Schurzfell] – ochronny fartuch skórzany
używany w Wielkopolsce w XVII–XVIII w.
Sutana (sutanka, sutanna) [wł.] – 1) długi ubiór duchownych, uczo-
nych i lekarzy określany tak od XVII w.; 2) w XVI w. suknia damska.
Sutasz (siutaś) [fr. soutache, węg. sujtás] – jedwabny wyrób pa-
samoniczy w formie wąziutkiej tasiemki, używany do ozdabiania
odzieży i na naszywki mundurowe.
Swamboja – tkanina odzieżowa używana w 2. poł. XVIII w.
Przypuszczalnie odmiana bai.
Swiecidła (świecidła) – połyskujące ozdoby ubiorów.
Swieszcz – lekka tkanina odzieżowa sprzedawana w Krakowie
w XVII–XVIII w.
Swita → świta.
Switek – w Poznaniu w XVI–XVII w. określenie zwitka jedwabiu,
tasiemki lub innego towaru pasmanteryjnego.
Swoik → zwoik.
Swojek → zwoik.
Swojerz → zwoik.
Swoyk → zawój.
274
S
Sybir – gruba, podwójna tkanina wełniana używana w Polsce

w XIX w.
Syc → cyc.
Sych → szych.
Sygnatura pasa – znak wytwórcy wsch. i pol. pasów kontuszowych,
składający się z imienia i nazwiska producenta lub ich inicjałów,
czasem nazwy miejscowości. Sygntura występuje w zakończeniach
pasa, w narożach szlaczków lub na dole głów.
Sygnet (sygnycik, sygniet) – od XVI w. określenie pierścienia zróż-
nicowanej wielkości, z wyrytym herbem lub monogramem.
Synozyna → kalepin.
Sysak → ssakowe skóry.
Syszak → szyszak.
Szabelnictwo – wytwórstwo szabel, w Polsce w XV–XVI w. uprawia-
ne w cechach mieczników, później w warsztatach zwanych szabelniami.
Szabelnik – od XVI w. nazwa wytwórcy szabel.
Szabeltas – płaska torba noszona przez husarzy, troczona do pasa
głównego tuż przy rapciach szabli, w XVIII–XIX w. używana już
tylko jako ozdoba w barwie munduru. W Polsce w XVIII w. prawo
noszenia jej przysługiwało także służbie dworskiej ubieranej z węg.
Szabla – biała broń sieczna przeznaczona do cięcia i kłucia.
W Polsce średniowiecznej była bronią mieszczan i chłopów słu-
żących w piechocie. W XVI w. przyjęła się jako uzbrojenie jazdy
i oznaka stanowa szlachty. Sz. pol. łączyła cechy orientalne i zach.
W zależności od typu lub dekoracji zwano ją batorówką, indyczką,
staszówką, zygmuntówką. Sz. składa się z głowni, rękojeści i jelca.
Obok sz. Bojowych, czyli czarnych, wyrabiano także sz. bogate, słu-
żące do celów reprezentacyjnych, jak np. paradna karabela.
275
Szabla ormiańska → ordynka.

Szabrak – ubiór noszony w Poznaniu w XVIII w. Przypuszczalnie
termin ten jest obocznością → szamerluka.
Szacisko – tania odzież z grubej tkaniny.
Szady – kolor szarawy.
Szadras – w XVII–XVIII w. płaski, cienki sznurek, obustronnie
jednakowy, wykonany przez pasamoników, techniką klockowania.
Szafir – przezroczysta odmiana korundu barwy bladoniebieskiej
i niebieskiej, nieraz o odcieniu zielonawym, także różowy i bezbarw-
ny, czyli biały.
Szafian → safian.
Szafran [łac. sąfranum] – suszone i sproszkowane znamiona sza-
franu uprawnego, znanego od star. Uprawiano go dawniej w środk.
Europie i używano jako żółty barwnik.
Szafranowy– kolor szafranu, intensywnie żółty.
Szagryn [tur. saghry, fr. chagrin] – 1) lekka tkanina jedwabna
o wypukłej fakturze naśladującej groszkowane skóry. Jednobarwna
lub wzorzysta: 2) groszkowana skóra z grzbietu osła, kozła lub konia.
Szala → saja.
Szaja → saja.
Szal [ang. shawl, fr. châle] – rodzaj chusty w kształcie prostokąta,
zróżnicowanej wielkości. Termin używany dopiero od XVIII w.
Szalawary → szarawary.
Szalon (schalon, sohalon) [fr. chalon; od Châlons–sur–Marne, m.
we Francji] – 1) w średniowieczu gęsta tkanina o splocie płóciennym,
z dobrej wełny czesankowej; 2) w XVII–XVIII w. importowana do
Polski z Anglii lżejsza, szorstka tkanina wełniana, barwiona na żywe
kolory, używana na odzież wierzchnią i podszewki.
276
S
Szalonka – lekka tkanina odzieżowa sprzedawana w XVIII w.

Przypuszczalnie odmiana szalonu.
Szalowy kołnierz – k. płasko wykładany.
Szalwary → szarawary.
Szałowe pasy – tanie, jednobarwne pasy, może cięte z szalonu, uży-
wane w Polsce w XVIII w.
Szamboja – jedwabna lub półjedwabna tkanina sprzedawana
w Warszawie w XVIII w.
Szambran – w XVII w. suknia uszyta z litych złotem tkanin.
Szamerkuza (półszamerlanie, szamerlana) [fr. chamarrure – szame-
rowanie] – mieszczańskie okrycie kobiece noszone w XVIII w.
Przypuszczalnie odmiana szamerluka.
Szamerluk (szamerlak, szamerlan) [fr. chamarrure – szamerowa-
nie] – szeroka suknia damska z szamerowaniem na przodzie, czasem
z „ogonem”, noszona od k. XVII w. co najmniej do poł. XVIII w. Na
Mazowszu występuje termin „szamerlap”.
Szamerowanie [fr. chamarrure] – zdobienie ubiorów szeregiem
ozdób pasmanteryjnych. stosowane w Polsce od poł. XV w.
Szames – w XVI w. skóra na obuwie, przypuszczalnie → zamsz.
Szamet [wł. sciamitto] – lekka tkanina z wełny czesankowej, może
podobna do → kamlotu. Używana w Polsce w XVII–XVIII w.
Szamlot → kamlot.
Szamskie wyroby [ar., tur. Szam – Syria] – tkaniny jedwabne im-
portowane do Polski z Syrii.
Szanedebr → serzedebr.
Szap (szapa) [fr. chappe, niem. Schappe] – tkanina jedwab-
na o splocie płóciennym lub innym, w kolorach naturalnych lub
277
barwiona, wyrabiana w Europie zach. co najmniej od k. XVIII w.

W Polsce używana na suknię, bieliznę damską i koszule męskie.
Szapka → czapka.
Szapoklak [fr. chapeau claque] – sztywny męski cylinder z tkaniny
jedwabnej o silnym połysku, o konstrukcji sprężynowej umożliwiają-
cej składanie go na płasko. Noszony w XIX i na pocz. XX w.
Szaraczek – 1) szara odzież gorszego gatunku: 2) określenie uboż-
szego szlachcica ubierającego się w odzież z tanich, szarych tkanin.
Szarafan → sarafan.
Szarawary (salwary, sarawary, szalawary, szalwary, szarawara) [tur.
z per. szalwar] – długie, szerokie spodnie, hąjdawery typu wsch., kro-
jone z prostokąta tkaniny, wykładane na wierzch butów z cholewami
lub noszone do płytszego obuwia, zwłaszcza w ubiorze wojskowym
XVI–XVII w.
Szarcztuch → szarstuch.
Szarfa (szarpa) [Staroniem. Scharpe, fr. écharpe] – 1) wstęga lub
taśma tkana, często z frędzlą na końcach, używana w stroju wojsko-
wym i przy sukniach kobiecych: 2) pas z tkaniny lub wstążka służąca
jako przepaska.
Szarfa wojskowa – pas tkaniny z frędzlami wzdłuż krótszych bo-
ków, zwykle w kolorze błękitnym lub czerwonym, zakładany przez
prawe ramię do lewego boku. W XV–XVIII w. sz.w. była oznaką do-
wódcy wojskowego. W XVIII i na pocz. XIX w. w wielu armiach
noszona jako znak generalski, wiązana wówczas w pasie.
Szarłat → szkarłat.
Szarpa → szarfa.
Szarstuch (szarcztuch, szarstuszek, szartuch) [średniow. niem.
Schurztuoch] – w XV– XVII fartuch lub chusta: zdrobnienie ozna-
cza mały fartuszek.
278
S
Szarszedron (szarsza, szaszedron, serzedrom) [fr. sergters, serges]

– zbliżona do → kamlotu półwełniana tkanina o jedwabnej osnowie,
tkana splotem płóciennym. W Europie zach. wyrabiana od XVI w.:
w Polsce, i w Prusach produkowana w XVIII w. ale Jako tkanina
wełniana, zwykle myta w → foluszu, co ją nieco spilśniało. Z sz. szy-
to lżejszą odzież.
Sarza (szarzyzna) – grube sukno z niefarbowanej wełny, powszech-
nie używane w dawnej Polsce. Odzież uszyta z sz. należała do najpo-
spolitszych i najtańszych.
Szarzedebr → serzedebr.
Szarzyzna → szarza.
Szaszedron → szarszedron.
Szaszka [czerk. saszeko – szabla] – kaukaska szabla o kształcie du-
żego noża z lekko zakrzywioną głownią, pochodząca od per. sztyletu,
używana w Rosji, później – od 2. poł. XVIII w. – w Polsce. Sz. ko-
zacka miała charakterystyczną rękojeść bez jelca i mosiężną głowicę,
używana była w XIX i pocz. XX w.
Szata (szatka) [staroczes. šata] – odzież, ubiór, strój.
Szatnes – zakaz noszenia przez Żydów odzieży utkanej z połącze-
nia wełny i lnu, wywodzący się z Pięcioksięgu.
Szatnia – w zamożniejszych domach miejsce do przechowywania
kompletów strojów.
Szatno – ubierać się strojnie.
Szatny – dworzanin opiekujący się szatnią, kompletami strojów
swych chlebodawców.
Szczebrzuch → gierada.
Szczeć sukiennicza → oset sukienniczy.
279
Szczotka – deseczka z drewnianymi zębami lub nabita gwoździami,

służąca do czesania lnu i konopi, używana od średniowiecza do XX w.
Szczycenie – w XV w. określenie zbroi.
Szczycik – w XVI w. ozdoba sakiewki wykonana np. z pereł.
Szczypownik – w XVI w., w gwarze złodziejskiej, mieszek, sa-
kiewka, wacek.
Szefelm – ozdoba z jedwabną frędzlą sprzedawana w Krakowie
w XVIII w.
Szelki [niem. Stele – rzemień] – paski ze skóry lub tkaniny, od star,
ułatwiały noszenie ciężarów, od XVI w. rozpowszechniła się moda
podtrzymywania nimi spodni.
Szemka – tkanina jedwabna podobna do tafty, często z wzorem
kwiatowym, wyrabiana w Europie zach. co najmniej od XIV w., im-
portowana do Polski w XVII w.
Szenion → szynion.
Szerzedebr → serzedebr.
Szerzynka – w XVI w. ozdobna, haftowana chustka, później kawa-
łek niefarbowanego płótna używany jako ścierka lub chustka.
Szerzynek → serzynek.
Szetland [od Szetlandy, wyspy na Atlantyku] – 1) tkanina i dzia-
nina wykonane z wełny owiec szetlandzkich; 2) miękka tkanina
wełniana z grubej, lekko skręconej przędzy zgrzebnej, rzadziej cze-
sankowej, tkana splotem skośnym, zmiękczana i lekko drapana na
powierzchni. Wytwarzana początkowo w Szkocji i Anglii, używana
na płaszcze i lżejszą odzież.
Szewiot [ang. cheviot] – szorstka, lekko połyskliwa tkanina wełnia-
na z przędzy czesankowej, czasem pólwełniana, wykonana splotami
280
S
skośnymi, odporna na działanie mechaniczne, używana na odzież

mundurową i sportową co najmniej od XIX w.
Szewron [fr. chevron] – naszywka w kształcie litery V. umieszczana
na lewym rękawie munduru, nad łokciem, oznaczająca wysługę lat
szeregowych zawodowych. Termin w użyciu od k. XVIII w.
Szimszizna – w 1. poł. XVII w. określenie części kobiecej bielizny
noszonej przez mieszczki.
Szirinka [ros.] – muślinowa, haftowana chustka, trzymana przez ko-
biety w rękach, używana w ros. ubiorze narodowym w XVI–XVII w.
Szkaplerz (skaplerz) [łac. scepularium – okrycie pleców, staroczes.
škapler ) – 1) od średniowiecza długa, prostokątna szata noszona na
habicie w niektórych zakonach rzymskokat. Niekiedy pełniła rolę ro-
boczego fartucha: 2) od XVI w. okrycie szyi, rodzaj kołnierza: 3) dwa
kawałki sukna z wyszytym imieniem Matki Boskiej lub Chrystusa,
noszone przez członków kościelnych i świeckich bractw.
Szkarłat (szarłat) [średniow. łac. scarlatum] – 1) tkanina lub ubiór
o ciemnoczerwonej barwie uzyskanej w wyniku farbowania → ker-
mesem lub → koszenilą: 2) kolor ciemnoczerwony o czystym, głębo-
kim tonie.
Szkarpetka → skarpetka.
Szkofija (kolia, koflja, skofija, szkofia) [wł. scuffia] – 1) od XVI w.
ozdoba rycerska z piór, zwykle orlich, w oprawie metalowej lub
z samych piór metalowych, złoconych, ujętych nasadą, używana
w Polsce do czapki z futrem lub metalowego hełmu. W Turcji sta-
nowiła oznakę waleczności nadawaną za zasługi wojenne: przyjęła
się na Węgrzech i w Polsce także jako znak na czapkę wojskową: 2)
kofia to określenie damskiego czepeczka noszonego w XVII w.
Szkomie → skornia.
Szkorznie → skornia.
281
Szkot (anszkot, hundsotten, hundskotten, skot, szot) [od

Hondschoote, m. we Flandrii] – 1) lekka tkania półwełniana z lnianą
lub bawełnianą osnową, wyrabiana jak saja, wzorowana na średnio-
wiecznych tkaninach flan. Produkowana od XV w. w Gdańsku, w sztu-
kach liczących ok. 23 ł. jak → bombazyn. Używana jako tania tkanina
odzieżowa do k. XVIII w.; 2) pol. nazwa → sal z Handschoote.
Szlaczek → szlak.
Szlaczki – wąska, wzorzysta bordiura oblegająca cały pas kontu-
szowy, niekiedy także wydzielająca → głowy.
Szlafmyca [niem.] – czapka nocna, bieliźniana lub podszyta
futerkiem.
Szlafpelc → slafpelc.
Szlafrok [niem.] – ubiór domowy używany od XVIII w.
Szlak (szlaczek) – wzorzysty pas zdobiący różne części ubiorów,
haftowany lub sporządzany z naszywanej taśmy albo krajki.
Szlamowa (ślamowe futro) [niem. Schlamm] – futro wyprawio-
ne ze skór z brzuchów lub boków różnych zwierząt, zwykle tańsze
od grzbietowego.
Szlapa (szlapa) – 1) w XIV–XV w. ochronne nakrycie głowy, ro-
dzaj hełmu; 2) w XVI w. przypuszczalnie rodzaj obuwia.
Szlara (szlarka) – w XVI–XVIII w. obszycie, bramowanie sukien
kobiecych.
Szlejfa [niem. Schleyfe] – w XVIII w. wstążka lub kokarda.
Szlify → epolety.
Szlimaczek → sliniaczek.
Szlompra [niem. Schlumper] – luźna suknia lub lekkie okrycie typu
→ salopy, noszone w k. XVII i w XVIII w.
282
S
Szłapa → szlapa.
Szłapot – w XV w. obuwie plecione z łyka.
Szłojerz → słojerz.
Szłom – w XIV–XV w. ochronne nakrycie głowy z metalu lub
skóry, hełm.
Szłyk → kapuza.
Szmaragd (szmaraszek) [gr. smaragdos – zielony] – najcenniejsza
odmiana berylu o intensywnej barwie ciemnozielonej lub zielonej,
często mętny i spękany.
Szmaragd wschodni – handlowa nazwa szmaragdowozielonego szafiru.
Szmata – 1) od XVI w. określenie nędznej, zniszczonej odzieży: 2)
kobieta lekkich obyczajów.
Szmelc → emalia.
Szmergiel → korund.
Szmu – w XVII–XVIII w. nazwa resztki tkaniny klienta, bezpraw-
nie zatrzymanej przez krawca lub krawcową.
Szmuklerstwo [niem. Schmuck – ozdoba] – specjalizacja wydzielo-
na w Polsce z cechu pasamoniczego ok. 1630 r. Szmuklerzy wyrabiali
sznurki, frędzle. → chwasty, → guzy, → kantyle, → gimpy.
Szmuklerz – rzemieślnik uprawiający szmuklerstwo.
Szmusie → smuszkowe futro.
Sznalka – w Poznaniu w XVIII w. nazwa sprzączki, klamerki do
trzewika.
Sznela (sznelka) – 1) tkanina jedwabna na chustki, używana zwłasz-
cza na wsch. ziemiach Polski; 2) jedwabny wyrób pasamoniczy w for-
mie skręconego sznureczka.
283
Sznet (sznit) [niem. Schnitt] – w XVI w. określenie kieszeni lub de-

koracyjnego przecięcia w ubiorze.
Sznor → sznur.
Sznorek → sznur.
Sznorówka → sznurówka.
Sznur (snor, snur, sznura, sznor, sznorek, sznurek, sznurka) [śre-
dniow. niem. Snuor] – od XIV w. konopny lub lniany powróz skręcony
z mocnej przędzy, także ozdobne pasmo skręcane z jedwabiu, używane
do dekoracji strojów. Nazwa ta występuje w określeniu z XV w. „sznu-
ra pierlana”, w znaczeniu pereł nanizanych na cienki sznurek.
Sznurek szmuklerski [niem. Schnur – sznur. Schmuck – ozdoba] –
wyrób z przędzy jedwabnej, bawełnianej lub metalowych nici skrę-
cany na małym kołowrotku albo robiony na klockach. Od wczesnego
średniowiecza służył do zawiązywania i zdobienia odzieży.
Sznurka → sznur.
Sznurkowanie (snurkowanie) – w XVI w. wyszycie sznurkiem lub
rodzaj zapięcia za pomocą sznurka przeplatanego przez dziurki w łą-
czonych częściach odzieży.
Sznurowadło [niem. Schnürband] – okrągła lub płaska plecion-
ka pasamonicza wyrabiana z jedwabiu, wełny, bawełny lub sierści,
a służąca do wiązania obuwia, sznurówek i gorsetów.
Sznurowy ornament – najstarsze zdobienie ciągłe, naśladujące splot
sznura, występujące w układach równoległych, krzyżujących się, rza-
dziej plecionkowych.
Sznurówka (sznorówka) – 1) zapięcie przez sznurowanie odzieży
i obuwia: 2) gorset damski sznurowany na przodzie lub z tyłu, usztyw-
niany płytkami rogowymi lub metalowymi: 3) rodzaj sznurowadeł.
Sznypka – część damskiej bielizny używana w Poznaniu w XVIII w.
284
S
Szołomek (szołomiec) – w XV–XVI w. niewielki hełm.

Szopy [niem. Schuppen] – futro z wyprawionych skór szopów.
Szorc (szorca, szorcel, szorctuch, szorczyk, szosl) [średniow. niem.
Schürzel, Schurz] – od XIV w.: 1) → fartuch, przepaska biodrowa,
spodnie. Element odzieży okrywający dolną część ciała; 2) część zbroi
płytowej osłaniająca brzuch i krzyż. Szosl, termin występujący w XIV,
to zapewne pomyłkowo szorcel; 3) od XVII w. określenie fartucha, za-
paski, sukni bez rękawów, a nawet tkaniny przeznaczonej na spódnice.
Szorczyc – w XVI w. nazwa okrycia kobiecego podbijanego
futrem.
Szorczyk → szorc.
Szorstfal [niem. Schurzfell] – skórzany fartuch noszony w XVI w.
Szorctuch → szorc.
Szosl → szorc.
Szostokor → szustokor.
Szosy [niem. Schoss] – w XVI w. nazwa części zbroi okrywają-
cej biodra.
Szot → Szkot.
Szpada [wł. spada] – biała broń sieczna o prostej, wąskiej głowni
służącej do kłucia, Jelcu złożonym zwykle z tarczki, kabłąka i cza-
sem krzyża. Powstała w XVII w. we Francji jako broń szeregowych
jazdy. Później używana jako dekoracyjna sz. dworska, w XIX w. broń
oficerów, dowódców i urzędników.
Szpadnik – od XVIII w. wytwórca szpad.
Szpancerka → spencer.
Szpeflik [niem. Speifleck] – w XVII–XVIII w. skórzane wykończe-
nie klinów i brzegów trzewików.
285
Szpienilla – tkanina sprzedawana w Krakowie w XVIII w.

Szpilka → spilka.
Szprejtuch – 1) sztuka płótna zdjęta z krosna: 2) płócienna zasłona
używana przez Żydówki.
Szrotpas (srotpas, szrotwaz) – narzędzie szewskie służące do skro-
bania i czyszczenia skór.
Sztabryn – w XVI w. przypuszczalnie nazwa części buta.
Sztament → stament.
Sztamet → stament.
Sztamot → stament.
Sztangierka → stengierka.
Sztany [ros.] – spodnie noszone przez bojarów ros. do ubioru naro-
dowego, szerokie u góry i zwężające się u dołu, jak tur. Letnie szy-
to z tafty, zimowe z tkanin wełnianych, podszytych futrem. Noszone
w XV–XVIII w., znane na pol. ziemiach wsch.
Sztengierka → stengierka.
Sztenkierka → stengierka.
Sztof [niem. Stoff – tkanina] – tania tkanina odzieżowa używana
w Wielkopolsce w XVIII w.
Sztruchs (struchs, stuchs, sztruks) [niem. Struck] – tkanina półweł-
niana o powierzchni w drobne wypukłe pręgi i wklęsłe bruzdy, jed-
nobarwna. Wytwarzana od XVIII w. Jako tani produkt zastępowała
w odzieży sukno.
Sztrych → strych.
Sztuczka – srebrne narzędzie do „skrobania” ucha i języka, używa-
ne w Wielkopolsce w XVII w.
286
S
Sztuczna – tkanina krojona z całej sztuki.

Sztuczne kwiaty – k. wykonywane z barwnych tkanin, skóry i papie-
ru produkowane od średniowiecza do k. XVIII w. przez pasamoników
później przez modystki. Służyły do zdobienia odzieży i nakryć głowy.
Sztuka (arnadia) – ozdoba wykonana ze złota lub srebra, wysadzana
drogimi kamieniami, wymieniana w inwentarzach XVII i XVIII w.
Sztuka mistrzowska → majstersztyk.
Sztuka tkaniny (postaw) [niem. Stück] – ilość tkaniny, jaką można
było wyprodukować na krośnie poziomym, długości od kilkunastu
do ok. 100 ł. Postawy sukna miały zwykle 25–40 ł., natomiast sztuki
płótna były rozmaitej długości.
Szturmak (burgoneta, sturmak, szturmbak) [niem. Sturmhaube] –
w XVI–XVII w. hełm otwarty, mający zwykle dzwon z grzebieniem,
ruchomy daszek i policzki na zawiasach; łatwy do przekształcenia
w hełm zamknięty przez dodanie płyty osłaniającej dolną część twa-
rzy i podbródek. Nosili go jezdni zamiast wychodzącego z mody heł-
mu zamkniętego. Sz. zwano hełmem burgundzkim.
Sztyble (sztywle) – buty z cholewami sięgającymi do bioder, no-
szone w XVII–XVIII w.
Sztylet – krótka broń kłująca o trójgraniastej zwykle głowni i bar-
dzo krótkim, krzyżowym jelcu. Rozpowszechniona w XVI–XVII w.
we Włoszech jako broń do samoobrony lub skrytobójcza.
Sztylpa (sztylfa) – górna część cholewy buta.
Sztylpy – skórzane → getry używane do konnej jazdy i w mundu-
rach wojskowych od k. XVIII do XX w.
Sztywle → sztyble.
Szuba (czuba, suba, suba, szubczysko, suppycza) [tur. dzübbe,
z ar. dżubba, wł. giubba, niem. Schube] – luźne okrycie wierzchnie
287
szyte prostym krojem, niemal zawsze podbite futrem, z futrza-

nym kołnierzem i szerokimi rękawami, noszone przez męż-
czyzn i kobiety od średniowiecza do XVII w. Od XV w. znano
już sz. rozcinane z przodu, zapinane na guzy i pętlice. Polską sz.
wzmiankowaną od 1378 r. zapinano początkowo tylko na jeden
guz przy szyi; damskie były krótsze i lżejsze, zapewne garniro-
wane futrem. Ros. sz. miały leżący lub okrągły kołnierz, rozsze-
rzano je ozdobnymi plisami, a najdroższe (podobnie jak litew-
skie) haftowano przy brzegach perłami. Sz. tur. miały zwisające
lub podwójne rękawy.
Szuba nakładnaja [ros.] – wierzchni ubiór kobiecy bez rozcięcia
z przodu, noszony w ros. stroju narodowym w XVI–XVII w.
Szubczysko → szuba.
Szubka (czubka. → jupka) – mniejszy i lżejszy wariant szuby wy-
mieniany od XV– XVII w. Z czasem posługiwano się raczej termi-
nem jupka i, jakkolwiek różniła się ona krojem od sz., w spisach
nazw tych używano niekiedy wymiennie.
Szuja → czuja.
Szuldziały – filcowe buty wysokie do bioder, wyrabiane np. we
Lwowie w XVI–XVII w.
Szupan → żupan.
Szurcłat (surcłat) [niem. Schürzel] – część zbroi, rodzaj fartucha
chroniącego brzuch, używanego w XIV w.
Szurgot → serget.
Szust → ażust.
Szustmana (szustmanta) [fr. juste] – dopasowana suknia kobieca
noszona w k. XVII i w XVIII w. Określenie ogólne sukien o obcisłej
górnej części, zwykle z szeroką spódnicą.
288
S
Szustokor (→ suknia wierzchnia, szostokor, szustokort, zusztokor,

żustokor) [fr. justeaucorps] – dopasowany, wierzchni kaftan męski,
długi do kolan, z rękawami, noszony z kamizelką tej samej długości.
Znany wcześniej w ubiorze wojskowym, w fr. modzie cywilnej przyjął
się ok. 1670 r. na blisko sto lat. Ok. 1700 r. sz. miał olbrzymie, sze-
rokie mankiety, zapięcie zdobione pasmanterią i znacznie rozszerzoną
baskinę. Po 1755 r. mankiety sięgały powyżej łokci, a fałdy baskiny
przesunięto na plecy zachowując dopasowany przód. W Polsce ubiór
ten określano jako suknię wierzchnią, czyli noszoną na kamizelkę.
Szuszmant (susmant, żużmant) – dopasowany kaftanik, a także lek-
kie okrycie damskie noszone w XVII–XVIII w.
Szuszwal → suswal.
Szuwaks – pasta do butów.
Szwabka – nakrycie głowy noszone w XVII–XVIII w. Był to cze-
pek kobiecy o formie podlegającej zmiennym wpływom mody zach.
przenikającej do Polski za pośrednictwem krajów niem.
Szwabskie – ubiory i wyroby włókiennicze importowane do Polski
z Niemiec, zwykle modelowane według mody zach.
Szwambia (szwamboja) [niem.?] – jedwabna lub półjedwabna tka-
nina sprzedawana w XVIII w., używana na kamizelki i suknie.
Szwangierek – kaftanik kobiecy szyty z lekkich tkanin, noszony
zwłaszcza w 2. poł. XVIII w.
Szwarc – czernidło do wąsów i butów.
Szwedka – okrycie damskie, niekiedy z małą pelerynką, często
podbijane futrem, szyte według mody zach., noszone w XVII w.
Szwedlar – rodzaj potrójnego mieszka wymienionego w księdze
mistrzowskiej miechowników krakowskich z 1670 r.
Szwiec → świec.
289
Szych (nędza, sych) [węg. sik] – 1) przędza lniana lub bawełnia-

na okręcana paseczkiem miedzianym posrebrzanym lub pozłacanym.
Warstwa pokrycia była różnej grubości. stąd dwa rodzaje sz. – prosty
i gruby, obficiej złocony lub srebrzony. Sz. używano co najmniej od
XV w. do wyrobu pasamonów, koronek, tkanin i w hafciarstwie: 2)
potocznie – tkanina jedwabna lub półjedwabna, przerabiana sz., gor-
szy gatunek → alheruntu wytwarzany w XVII–XVIII w.
Szychtuch [węg. sik, niem. Tuch] – tkanina z dodatkiem szychu.
Szydełko – narzędzie z metalu, kości lub drewna w formie cien-
kiego pręcika ok. 15–20 cm długości, zakończonego zagięciem lub
haczykiem, stosowane do wyrobów z przędzy różnej grubości. Znane
co najmniej od III w., w Polsce od X w.
Szydełkowane pasy – p. wyrabiane szydełkiem z jedwabnej przę-
dzy, niekiedy dodatkowo zdobione haftem, używane w Polsce
w XVIII w.
Szydełkowanie – czynność formowania narastających stopniowo
rzędów i ciągów łączących się elastycznych oczek o pionowym, po-
ziomym, kolistym lub bocznym układzie, z nieograniczonej długości
przędzy, kordonka lub mocnych nici, za pomocą szydełka i widełek,
w celu wykonania wyrobu szydełkowego. Technika znana w Polsce
od X w., mniej rozpowszechniona od dziewiarstwa. była domowym
zajęciem kobiet i służyła do wykonywania elastycznych części odzie-
ży: szali, okryć głowy, nóg i rąk.
Szyderz (szyderc) – tania tkanina wełniana używana w XVII–XVIII w.
Szydło – od XV w. gruba igła z trzonkiem służąca do szycia skóry.
Szyfonierz [fr. chiffon – gałganek] – komódka kobieca do przecho-
wywania ręcznych robótek i skrawków tkanin.
Szyfrucht (szyftuch) [niem.] – luńskie, czyli londyńskie sukno
sprzedawane w Polsce w sztukach np. w XVII w.
290
S
Szylkret – masa rogowa otrzymywana z pancerzy morskich żół-

wi, półprzezroczysta, żółtawa z ciemnobrązowymi plamami. Pocięta
na płytki służyła do inlarsji drobnych przedmiotów zbytku i mebli,
w XVII–XVIII w.
Szynel – męski płaszcz o ściśle ustalonym kroju, szyty z sukna lub
grubej tkaniny wełnianej, ozdobiony patkami, często z metalowy-
mi guzikami, noszony przez ros. wojskowych i urzędników w XIX
i pocz. XX w.
Szynion (szenion) [fr. chignon] – 1) w XVIII w. był to wysoki cze-
pek kobiecy z płótna, wypchany bawełną lub pakułami, ozdobiony na
czubku małym → kornecikiem ze wstążek i koronek, także wysoka
fryzura damska: 2) w okresie bidermeieru nazywano tak przypinany
warkocz, sztuczne loki i wałki charakterystyczne dla damskich fryzur.
Szynka [niem. Schiene] – w XV w. część zbroi okrywająca kończy-
ny, nagolenica lub naramiennik.
Szynszyle – drogie futro ze skór tych zwierząt, zwykle popielate
o jedwabistym włosiu.
Szyptuch [niem. Tuch] – sukno sprzedawane na Śląsku, przypusz-
czalnie także określenie płótna żaglowego.
Szysak → szyszak.
Szysz – tuleja z pióropuszem w szyszakach.
Szyszak (syszak) [tur. szisz – szpikulec?, węg. sisak] – 1) hełm śre-
dniowieczny, zwykle sferycznie stożkowy, mający na szczycie dzwonu
szysz, tj. tuleję z pióropuszem: 2) hełm używany w Persji sasanidzkiej,
przejęty przez Turków. Miał on formę stożkową lub półkolistą, z dasz-
kiem o ruchomym nosalu, z policzkami na zawiasach i nakarczkiem.
Od XVI w. używany na Węgrzech, w Polsce i w innych krajach. Sz.
husarski z charakterystyczną dekoracją w mosiądzu, występuje w róż-
nych wariantach w XVII– XVIII w., rozwijany wraz z husarską zbroją.
291
Ś
Ściąg → ancra.
Ścieg igłowy – technika formowania narastających stopniowo
rzędów łączących się pętelek o pionowym układzie z nieograni-
czonej długości nici lub przędzy, za pomocą igły i palców lewej
ręki zastępujących narzędzie. Wyrób przypomina dzianinę, lecz
jest trwalszy, ściślejszy i gładszy, jednak nieporównanie bardziej
pracochłonny. Technika znana od epoki brązu i obecnie stosowana
jeszcze we włókiennictwie ludowym Bliskiego Wschodu i Skandy-
nawii. Wyroby wykonywane ś.i. spełniają funkcję dzianin, jakkol-
wiek są mniej elastyczne.
Ściegi hafciarskie – najważniejsze ze ściegów liczonych to: przed
igłą, półkrzyżykowe. krzyżykowe, a z nieliczonych: płaski, rozłupa-
ny, satynowy, dziergany, sznureczkowy, węzełkowy, łańcuszkowy.
Ścierka (ścirka) – 1) ozdobne zakończenie rękawów w kształcie chust-
ki, przypuszczalnie także nakrycie głowy modne w XV w.; 2) w XV–
XVI w. płat tkaniny, zwłaszcza płótna, służący do obcierania twarzy.
Ślamowe futro → szlamowa.
Ślężak – w XVI w. prawdopodobnie ubiór śląskiego kroju z koronką.
Śliczek (śliczka) – w XV w. ozdoba kobiecego czepca.
Śmiotrka (śmiertuszka) – w XVII–XVIII w. pierścień z trupią główką.
Świebodzińskie sukno (świchocińskie s.) – tanie sukno, prawdopo-
dobnie wyrabiane w Świebodzinie w Wielkopolsce.
Świec (szwiec) – w XVI–XVII w. nazwa szewca.
Świecidła → swiecidła.
Świta (świta) [ukr.] – sukmana chłopska, zwykle szyta z płótna, no-
szona na ziemiach wsch. dawnej Rzeczypospolitej.
292
T
T
Tabaczkowy – kolor tabaki, brązowy z zielonkawym odcieniem.
Tabakierka (→ slimaczek, szlimaczek) – ozdobny pojemniczek
różnych kształtów służący do przechowywania tabaki, modny od
pocz. XVIII w.
Tabard [fr.] – długi płaszcz, zwykle krojony z koła, noszony przez
pracowników uniwersytetów od późnego średniowiecza. Na Uniwer-
sytecie Jagiellońskim w Krakowie nakazano jego używanie w 1429 r.
Tabert – w pocz. XVIII w. kaftanik kobiecy na podszewce.
Tabin [hiszp. z ar. attalai, wł. tabino] – tkanina z grubej, wysoko-
gatunkowej przędzy jedwabnej, tkana splotem płóciennym i kalan-
drowana, czego efektem były faliste smugi inaczej odbijające światło
niż tło; barwiona, niekiedy wzorzyście broszowana zwykle metalo-
wym wątkiem. T. wyrabiano we Włoszech od XVI w., importowano
do Polski już w 2. poł. tegoż stulecia. Szyto z niego kobiece suknie
i kosztowną pościel.
Tabinek [wł. tabinetti] – odmiana tabinu wyrabiana z cieńszej przę-
dzy, zbliżona do ermezynu, produkowana we Włoszech w XVII–
XVIII w. jako lżejsza tkanina odzieżowa.
Tabinka – metalowy ornament używany przez warszawskich haf-
ciarzy w XVII w.
Tabliczka – część metalowego pasa.
Tabliczka tkacka – deseczka z czterema otworami w narożnikach lub
dwiema parami przeciwstawnie umieszczonych, przechodziły przez nie
nici osnowy. Określona liczba tabliczek tworzyła krosno tabliczkowe.
Tabor (taborek) – w XVI w. męski lub kobiecy ubiór, także okrycie
z kołnierzem i wyłogami z aksamitu, uszyte prawdopodobnie według
mody wł.
293
Tacher – w języku staropolskim tuzin.

Tacza [średniow. niem. Tasche] – w XVI w. kieszeń, sakiewka lub
woreczek na pieniądze.
Taczanie – prasowanie za pomocą kuli, stosowane zwłaszcza do
krochmalonych zakonnych czepców.
Tafelsztyn → diament.
Taflu (tafla) [ros.] – mała płytka czapeczka, ciemna noszona przez
mnichów, a barwnie haftowana i niekiedy naszywana perłami przez
bojarów – w domu lub pod innym nakryciem głowy.
Tafta (tawta) [tur. z per. tafta] – lekka, sztywna, ścisła, szeleszczą-
ca, połyskliwa tkanina jedwabna, przeważnie jednobarwna, czasem
mieniąca się (rezultat zróżnicowania barw osnowy i wątku), także
tkana w pasy, kratki lub drobnowzorzysta. Wyrabiana we Włoszech
co najmniej od XIV w. i wcześnie importowana do Polski, używana
na suknie i podszewki; 2) w XVI w. ubiór uszyty z tafty.
Tajstra → taszka.
Tajszka – w XVI w. gruba odzież ubogich lub tanie sukno, z które-
go ją szyto.
Talia – wcięcie w pasie.
Talwar – szabla ind. o metalowej w całości rękojeści, używana
w Europie od XVII w.
Tałes – czworokątny płat wełnianej lub jedwabnej tkaniny, za-
kończony na czterech rogach frędzlami, zwanymi cycesy, z atarą na
dłuższym boku, naszyty niekiedy dwoma czarnymi pasami. Służy
mężczyznom żydowskim w czasie modlitwy jako nakrycie, są w nim
także grzebani.
Tamborek [fr. tambour] – narzędzie hafciarskie złożone z dwóch obrę-
czy, większa służy do napięcia tkaniny, a mniejsza do jej przytrzymania.
294
T
Przy pomocy t. wykonywano koronki i hafty tamborkowe, od dawna

stosowano go na Wschodzie, a w całej Europie od XVIII w.
Tamga [tatar. tamga, tur. damgha] – określenie znaku wytwórcy
pasa orm. lub tur.
Tamis (damis) – tkanina z długiej wełny czesankowej dobrej jako-
ści. Wytwarzana w Anglii od XVII w., w Polsce od 2. poł. XVIII w.
Używana na odzież i okrycia.
Tancmantlik (tancmętlik) [niem. Tanzmantel] – w XV w. krótki
płaszczyk używany do tańca.
Tandeta → konfekcja.
Tapirowanie – podnoszenie grzebieniem włosów w celu ułożenia
fryzury, stosowane od XVII w.
Taratatka – krótsza odmiana męskiej → czamary noszona w 2. poł.
XVIII i w XIX w.
Tarcza – część uzbrojenia ochronnego noszona w ręku.
Tarła – w XV w. przypuszczalnie określenie części zbroi.
Tartan [ang.] – tkanina wełniana w barwną kratę wyrabiana
w Szkocji co najmniej od średniowiecza. Dawniej barwa i układ
kraty wiązały się z tradycją określonych klanów i pułków.
Tasak – broń sieczna bliska mleczowi i szabli. W średniowieczu
miał on prostą, jednosieczną głownię bądź też krzywą z wydatnym
piórem i ostro ściętym sztychem, rękojeść zaś mieczową. W XVIII–
XIX w. była to krótka broń boczna żołnierzy piechoty i artylerii,
o prostej lub lekko zakrzywionej głowni. T. pol. janczarów z cza-
sów Augusta (1696–1733) miał rękojeść karabelową w całości od-
laną z mosiądzu.
Tasiemka → taśma.
295
Taszka (tajstra) [łac. ludowa tasca] – 1) od XV w. nazwa woreczka,

sakiewki na pieniądze i inne drobne przedmioty, może też kieszeni;
2) w XV w., w zbroi płytowej, określano tak dopinane części zakry-
wające uda.
Taśma (tasiemka) – różnej szerokości pasek produkcji pasamoni-
czej, pleciony lub tkany z wełny, bawełny, jedwabiu, lnu. Wyróżnia
się taśmy bieliźniane, gorseciarskie, krawieckie i dekoracyjne.
Taśmowe pasy – p. z taśmy podszyte rzemieniem, zapinane na przo-
dzie na srebrną lub mosiężną klamrę. Wyrabiane w Polsce co najmniej
od XVI w., używane na co dzień w tym samym czasie co p. siatkowe,
zanim w XVII w. stały się modne p. wsch. i poł. pasy kontuszowe.
Tawta → tafta.
Tchórz – zwierzę futerkowe, którego skóra używana była często do
wykańczania czapek.
Tebilnik [ros.] – ubiór męski uszyty prostym krojem, ukształtowa-
ny pod wpływem narodowego stroju ros., wzmiankowany w inwen-
tarzu z 1648 r.
Techniki hafciarskie – wyróżniane są t.h. ręczne (płaska, wypukła,
ażurowa i nakładana) oraz mechaniczne, wykonywane na maszynach
ulepszanych od 1828 r.
Techniki pasamonicze – sposoby plecenia, tkania, klockowania,
skręcania i wiązania z przędzy lub metalowych nici szerokiego asor-
tymentu wyrobów.
Techniki zdobnicze tkanin – cztery najważniejsze grupy to: 1) tkac-
kie techniki zdobnicze: 2) barwne techniki zdobnicze za pomocą dru-
ku; 3) ozdobne wykańczanie w procesie apretury; 4) haft.
Teflin (tefilin, filakterie) [hebr. – modlitwa] – żydowskie filakterie
to ręcznie pisane na pergaminie cytaty z Pięcioksięgu Mojżesza wło-
żone do dwóch niewielkich, czworograniastych pudełek. Pudełka te
296
T
przymocowuje się za pomocą rzemienia nad czołem i na lewym ramie-

niu w pobliżu serca, podczas porannej modlitwy w dni powszednie.
Tejsty – pachnące olejki używane w XVII–XVIII w.
Tekin – najdroższy gatunek → safianu używany na obuwie i odzież
w XVII–XVIII w.
Tekstylia (wyroby włókiennicze) – produkty wykonane z włókien
przędnych, tj. tkaniny. dzianiny, wyroby szydełkowe, pasamony. ko-
ronki, makramy, plecionki, filce, odzież, dodatki do niej oraz elemen-
ty wyposażenia wnętrz, jak kilimy, tapiserie, kobierce.
Telej [tur. czagat. tegle, teglej] – okrycie męskie różniące się kro-
jem od → delii, noszone w ubiorze narodowym w XVI–XVII w.
Telet – w XVI w. ubiór uszyty z telety.
Teleta (telej, telet, tylej, tylet) [wł. teletta] – tkanina jedwabna w ty-
pie tafty, wzbogacona srebrnym lub złotym wątkiem z metalowej fo-
lii, niekiedy wzorzysta. Wyrabiana we Włoszech od XVI w., w tymże
czasie importowana do Polski, głównie z Florencji. Używana na suk-
nie i pokrycia futrzanych okryć.
Telpa – tkanina wełniana wyrabiana w manufakturze w Grodnie
w 2. poł. XVIII w. Termin ten jest prawdopodobnie zniekształconą
nazwą → felpy.
Temblak (feldcech) – taśma lub rzemień przy rękojeści broni siecz-
nej, służył do przełożenia przez przegub dłoni, zapobiegał upuszcze-
niu broni. T. poszczególnych jednostek wojskowych różniły się kolo-
rami, były plecione, przerabiane jedwabiem, zdobione → chwastami.
Weszły w użycie w XVII w., w Polsce, na pocz. XVIII w. stały się
oznaką oficerską. W XIX w. używane były także przez szeregowych.
Teperelle (trepeile, trepelle, treperele, treperelle, trzeperelle) [staro-
wł. trapello – chorągiewka] → krezy lub inne wykończenia wykroju
szyi i rękawów noszone w modzie wł. i hiszp. w XVI w.
297
Tercanela (tercynela, tercynella, terzanella) [wł. terzanella] – po-

łyskliwa i ziarnista tkanina jedwabna lub półjedwabna o splocie płó-
ciennym, czasem z wzorem kwiatowym. Wyrabiana we Włoszech
od XVII w., importowana do Polski, szyto z niej suknie, kontusze,
żupany.
Terklas – wełniana tkanina używana w Małopolsce w XVIII w.
Terlica – ubiór męski uszyty z sukna, z potrzebami, noszony
w Wielkopolsce, w XVIII w. na żupan lub kamizelkę.
Terlik (terliszek) [tur. terlik, ros. terlik] – kaftan męski różnej dłu-
gości, początkowo wkładany przez głowę, bez kołnierza, wąski,
z przecięciem w talii, rozszerzany klinami od pasa, o rękawach się-
gających nieraz tylko do łokcia. Przy prostym kroju z wąskiej tkani-
ny, przy rozcięciu z przodu zapinany na guzy. Był to spodni kaftan
w ros. ubiorze narodowym, noszony także przez dworską służbę
w XVI–XVII w. Nazwa t. pojawia się także np. w ubiorze krakow-
skich mieszczan już od 1542 r.
Ternela → eternela.
Terzanella → tercanela.
Textorium ferreum [średniow. łac.] – w 2. poł. XIV w. plecionka
kolcza do → jaki sprawionej dla księcia Witolda.
Thorax → kitlica.
Tiara (cyjara, cyjaris, tyjara) [łac. tiara] – 1) uroczyste nakrycie
głowy papieża ozdobione trzema koronami symbolizującymi jego
potrójną władzę: arcykapłana, króla i proroka. W VIII–IX w. miała
formę wysokiej, spiczastej, białej czapki. Od XII w. ozdobiona jed-
ną obręczą, później kolejno następnymi i dwiema wstęgami z tyłu.
Obecna forma t. ustalona została w okresie baroku; 2) nakrycie gło-
wy noszone w Persji.
Tibialia → portki.
298
T
Tiełogreja (tiełogrejka) [ros.] – szeroka suknia lub sięgające do

stóp okrycie kobiece szyte z ok. 6–8 ł. tkaniny, początkowo zawią-
zywane, a później zapinane na guziki, rękawy zwisały od ramion lub
były zwężane przy dłoni i zakładane na ramiona. Tiełogrejka miała
podobny krój, ale sięgała tylko za pas. Nazwa ta występuje spora-
dycznie w pol. inwentarzach z XVI–XVIII w.
Tigrage [fr.] – nieregularne szare pręgi w tkaninach i dzianych poń-
czochach w modzie fr. XVIII w.
Tiraz – 1) tkalnie królewskie przy pałacach władców muzułmań-
skich Egiptu i Hiszpanii, pracujące na potrzeby dworu; 2) kosztow-
ne tkaniny używane na reprezentacyjne szaty, zdobione ornamentem
z kół, w których umieszczano stylizowane wizerunki par orłów, lwów
lub pawi. Motywem zdobniczym były także inskrypcje.
Tiul [fr. lutte; od Tulle, m. we Francji] – lekki, ażurowy wyrób
pleciony, gładki lub wzorzysty, z bawełny, jedwabiu lub nici me-
talowych. Jego strukturę tworzą trzy nitki krzyżowane i okręcane,
co daje efekt prześwitów o sześciobocznych oczkach. W apreturze
t. był krochmalony i rozciągany na ramach. Wynaleziony został
w 1808 r. Używano go jako podstawy koronek i haftów, na suknie
kobiece i dodatki.
Tiurniura → turniura.
Tkactwo – umiejętność uprawiana od wczesnego neolitu, w śre-
dniowieczu stało się zawodem, co wiązało się z udoskonaleniem kro-
sna tkackiego. Zależnie od surowca wyróżniane jest jedwabnictwo,
płóciennictwo, bawełniarstwo i wyrób tkanin wełnianych.
Tkactwo jedwabiu – zostało zapoczątkowane ok. 3000 l. p.n.e.
w Chinach, w pocz. n.e. znane było w Syrii, później w Europie. Dzięki
walorom trwałego surowca możliwy był wyrób z jedwabiu tkanin
wzorzystych. W Polsce t.j. uprawiano od ok. poł. XVII w. W cechach
299
miejskich, a następnie w manufakturach produkowano atłasy, aksami-

ty, kitajki i inne, prostsze tkaniny jedwabne oraz pasy kontuszowe.
Tkanica (tkańca) – rodzaj złotego → galonu gładkiego lub luźno
tkanego wzorzyście, używanego w Polsce w XIV–XVI w. do zdobie-
nia szat liturgicznych i ubiorów władców.
Tkanie – czynność przeplatania dwóch lub więcej wzajemnie pro-
stopadłych układów nitek – podłużnego, czyli osnowy, i poprzeczne-
go, czyli wątku.
Tkanina – wyrób włókienniczy powstający w wyniku tkania z co
najmniej dwóch układów nitek osnowy i wątku, przeplatanych we-
dług określonego splotu tkackiego. T. klasyfikuje się według barwy,
faktury i budowy splotowej.
Tkanina czesankowa – wyrabiana z przędzy wełnianej, mocno
skręconej, niefalowana, z widocznym rysunkiem splotu tkackiego.
Tkaniny ażurowe – t. o małym stopniu zapełnienia przędzą i du-
żych prześwitach uzyskanych różnymi metodami.
Tkanka (tkanuszka) – w XV–XVI w.: 1) pas – często wzorzystej
– tkaniny, używanej do bramowania ubiorów i przewiązywania wło-
sów; 2) ozdobny czepek lub przepaska na głowę.
Tkanka perłowa – rodzaj wieńca noszonego w średniowieczu; tak-
że siatka na włosy lub opaska zdobiona perłami, modna w XVI w.
Tkanuszka → tkanka.
Tkańca → tkanica.
Tłumok (tłomok) – pakunek.
Toaleta – gotowalnia, pokój lub jego część służąca do strojenia się.
Toboła (tobolica) – w XIV–XVI w. woreczek na pieniądze lub tor-
ba noszona przy pasie.
300
T
Toczek → tok.
Toczenica – w XV–XVI w. sztywna, szeroka przepaska na głowę,
uszyta ze złotolitych tkanin, naszywana perłami, z przypiętym pęcz-
kiem krótkich strusich piór lub bukiecikiem kwiatów.
Toczenica od zatoczki – w średniowieczu okrągły toczek lub wieniec.
Toga [łac.] – 1) w star. Rzymie wierzchnia szata męska przysługu-
jąca obywatelom rzymskim. Początkowo miała formę czworokątnego
płata wełnianej tkaniny, później wycinka koła; 2) w XVI w. w Polsce
długi, luźny strój; 3) od XVIII w. okrycie wierzchnie, długi do ziemi,
fałdzisty płaszcz noszony podczas uroczystych okazji przez profeso-
rów wyższych uczelni, sędziów, adwokatów i prokuratorów.
Tok (toczek) – od XVI w. kobiecy ubiór głowy wzorowany na
męskich turbanach, układany z drapowanych tkanin, filcu lub słom-
ki, zdobiony piórami, klamrami. Po okresie wpływów Bliskiego
Wschodu (XVI–XVII w.) występuje w uproszczonej formie.
Tolineta [fr.?] – tkanina używana w Polsce w XVIII w. na męskie
kamizelki.
Tołstka [ros.] – w XVI–XVII w. chustka z grubego płótna.
Tołtek → kołtka.
Tołtka → kołtka.
Tołub (torłop, tułub) [kirg., kaz. Tułup – cielęca skóra, ros. torlop
– futro] – 1) długie okrycie męskie pochodzenia rus., używane
w Polsce od XIV w., często podbite baranim futrem; 2) futro baranie,
lisie, kunie lub sobolowe, niekiedy strzyżone, z rękawami, niepokryte
tkaniną, rodzaj kożucha; 3) wierzchnie, długie okrycie zimowe z rę-
kawami, noszone raczej przez kobiety, używane na wsi małopolskiej
i mazowieckiej.
Tołubek – watowane okrycie kobiece.
301
Tombak – mosiądz, stop miedzi z cynkiem, niekiedy z dodatkiem

cyny, barwy od złotożółtej do miedzianoczerwonej, używany do wy-
robu tanich ozdób.
Topaz orientalny – przezroczysta odmiana korundu o barwie żółtej.
Topór – broń bojowa złożona z drzewca i żeleźca, używana od
XI w. Odmianą t. były używane przez jazdę eur. od XVI w. → cze-
kany i → nadziaki. Typ t. o półkoliście wygiętym ostrzu stanowił
uzbrojenie hajduków w Polsce, na Węgrzech i w ros. carskiej straży
przybocznej. Krótszy t. z małym żeleźcem i lekko wypukłym ostrzem
używany był w Polsce, w XVI–XVII w. przez jazdę.
Torłop → tołub.
Towale – w XVI w. chusteczka noszona w ręku.
Towalnia (towalija) [wł. tovaglia] – od XVI w. rodzaj szerokiego
ręcznika.
Trama [fr. trame] – przędza jedwabna niskoskrętna (do 400 skrętów
na 1 m), otrzymywana w wyniku złączenia dwóch–12 nitek → greży.
Używana zwykle na wątek.
Tref – ozdobny → galon sprzedawany w Poznaniu w XVIII w.
Trefić – od XV w. układać włosy w loki, fryzować.
Tren – część stroju kobiecego, rzadziej męskiego, ciągnąca się po
ziemi. W średniowieczu i na dworze Ludwika XIV długość t. była za-
leżna od miejsca właścicielki sukni w hierarchii dworskiej. Obecnie
t. występuje w strojach koronacyjnych i weselnych.
Trencz [ang. trench coat] – przeciwdeszczowy płaszcz męski
i damski. luźny, ściągnięty paskiem, z wojskowymi patkami, mankie-
tami, szerokim kołnierzem i ukośnie naciętymi kieszeniami. T. wzo-
rowany na wojskowym płaszczu ang. z okresu I wojny światowej,
był szczególnie modny w l. 20. XX w.
302
T
Trepele → teperelle.
Trepelle → teperelle.
Treperele → teperelle.
Treperelle → teperelle.
Trepa (trepka) [niem. Trippe] – od XVI w. lekkie obuwie złożone
tylko z podeszwy i przyszwy, okrywające palce nogi, noszone często
przez zakonników.
Tres – taśma lub tkanina przetykana złotą lub srebrną nicią, wyra-
biana we Wrocławiu w XVIII w.
Tresa [fr. tresse] – przypinana część włosów, umocowanych na siat-
ce perukarskiej, uzupełniających fryzurę.
Treuch [ros.] – męskie i kobiece czapki futrzane osłaniające tył
głowy i uszy, noszone w ros. ubiorze narodowym w XVI–XVII w.
Nazwa ta pojawia się niekiedy w pol. inwentarzach.
Tribuli (tribulum) [łac. tribulum] – ząbki ze złota z perełkami zdo-
biące w XVI w. suknie uszyte według mody hiszp.
Tricorne → kapelusz stosowany.
Triumfant – wzorzysta tkanina jedwabna lub półjedwabna używana
na suknie kobiece w XVII–XVIII w.
Trojna – w XV w. szerokie fałdziste okrycie.
Troki – w XVI w. plecione sznurki lub tasiemki służące do przymo-
cowywania części odzieży, także do ich ozdabiania.
Trufalda (trufanda) [wł.] – tkanina o tle przetykanym paskami me-
talowej folii i wzorze wykonanym wątkiem złotym i jedwabnym, tj.
broszowana. Wytwarzana we Włoszech w XVII w., podobnie jak zło-
togłów, używana głównie na szaty liturgiczne.
Trumienny portret → portret sarmacki.
303
Tryb (trybt) [niem.?] – połyskująca usztywniona tkanina jedwabna

z floretu, czyli odpadkowego jedwabiu, tania, gumowana i prasowa-
na w procesie apretury. Wyrabiana od średniowiecza w Niderlandach
jako wyrób półjedwabny. Wytwarzana w Gdańsku w XVII w.
Trykot (trykat, trykuł) [fr. tricot] – ogólne określenie wyrobu dzie-
wiarskiego wykonanego ręcznie lub maszynowo.
Trykotarstwo – chałupniczy, domowy i manufakturowy wyrób
ręcznych i maszynowych dzianin.
Trykuł → trykot.
Trylicht [łac. trilix – trzynitkowy] – tkanina lniana lub konopna
o splocie skośnym, trzynitkowym, podobna do drelichu.
Tryp (półaksamicie, trypa) [fr. tripe de velours] – dwuosnowowa
tkanina wełniana lub bawełniana, podobna do aksamitu, postrzygana,
wyrabiana w Polsce od XVI w. Używana na tańszą odzież.
Trzcina – laska modna w XVIII w.
Trzempki → strzępki.
Trzepaczka – drewniany nóż z uchwytem, łopatka lub tasak służący
do trzepania włókna łykowego, używany co najmniej od XI do XIX w.
Trzepak – deska, która wraz z trzepaczką służyła do trzepania
włókna łykowego, używana co najmniej od XIII do XIX w.
Trzepanie – proces oczyszczania włókien roślin łykowych (lnu, ko-
nopi). Przy użyciu trzepaczki i trzepaka oddzielano zdrewniałe części
łodyg od włókien.
Trzeperelle → teperelle.
Trzewic – w XV w. lekkie obuwie ochraniające stopę.
Trzewik (czrzewiczek, trzewiczek) – od XV w. niskie obuwie
sięgające najwyżej do kostek. Od XVI w. nazwa męskiego obuwia
304
T
z wyodrębnionym obcasem, szytego według mody zach. Później tak-

że sznurowane obuwie męskie i kobiece.
Trzęsiątko – woreczek noszony na szyi w XVI–XVII w.
Trzęsidło → pióropusz.
Trzęsienie – ozdoba noszona na głowie, przy czapce męskiej lub
na szyi.
Trzęsione rękawy – r. modne w XVI w. wykonane z migoczącej
tkaniny z dodatkiem ozdób: → bisiorków i → bajorków.
Trzęsogłów – w XV w. określenie człowieka noszącego strojne na-
krycie głowy.
Trzos (czrzos, trzosek, trzosie) – od XV w. pas z kieszeniami na
pieniądze, sakiewka, woreczek.
Tulec → tuł.
Tulich → puginał.
Tuł (tulec) – w XV–XVI w. pochwa na strzały, sajdak, kołczan.
Tułub → tołub.
Tunicela [średniow. łac. tunicella] – 1) w XVI w. część pontyfi-
kalnego stroju biskupów; 2) „Tunicella alias lanka” wzmiankowana
w inwentarzu z 1552 r. w Krakowie.
Tunika [łac. tunica] – 1) w średniowieczu określano w ten sposób
najrozmaitsze suknie szyte krojem prostym, wkładane przez głowę,
różnej długości, luźne i dopasowane, z rękawami lub bez, z kołnie-
rzem i pozbawione go. szyte z różnych tkanin, proste i zdobione ha-
ftami, podszywane futrem (zimowe) oraz letnie, noszone przez ko-
biety i mężczyzn: 2) suknia damska z k. XVIII w., fałdzista, sięgająca
do kolan.
Tupet [fr. toupet] – w XVIII w. i w okresie romantyzmu w XIX w.
305
określenie wysokich fryzur męskich podobnych do kobiecych, a wy-

wodzących się z mody peruk.
Turban [tur. tülbent, z per. dulband – zawój] – wsch. nakrycie gło-
wy mężczyzn sporządzane z długiego płata tkaniny i filcowej cza-
peczki w typie → pluski, wokół której owijano tkaninę, tworząc
mniej lub bardziej pękaty zawój. Wysokość, kształt i dekoracja t. za-
leżały od pozycji społecznej właściciela, mody i kraju. W Europie
t. występował głównie jako kobiece nakrycie głowy, pojawił się
w okresie wczesnego średniowiecza i powracał wielokrotnie pod
wpływem kontaktów ze Wschodem. Zawój był tu mniejszy i nie
układano go na filcowej czapeczce.
Turecczyzna – tkanina przetykana złotą lub srebrną nicią.
Tureckie buty – obuwie z cholewami o zakrzywionych noskach
i płaskiej podeszwie, wyrabiane w XVII w. przez pol. szewców.
Tureckie pasy (stambulskie p.) – p. różnej grubości, jedwabne lub
lite, dwustronne, dwuosnowowe i kilkuwątkowe, czasem z metalo-
wym wątkiem. Zwykle sporządzano je z dwóch–trzech barw jedwab-
nych nici. Szersze produkowano na rynek tur., a węższe (ok. 30 cm)
i krótsze (ok. 3 m), jak również p. drukowane i z bagazji, na eks-
port do Polski. P. t. wytwarzane w XVI–XVIII w., zwłaszcza przez
Ormian, w Stambule, Angorze (Ankarze) i Bursie, przywożono do
Polski już w XVI w., a rozpowszechniły się tu w XVII–XVIII w.:
często wymieniane są w inwentarzach. P. wyrabiane przed poł.
XVIII w. przez Ormianina Dominika Misiorowicza w Stanisławowie
i Brodach dały początek pol. → persjarstwu.
Turkusowy – kolor czysto niebieski w odcieniu najlepszej odmia-
ny turkusu.
Tumanty – sposób układania ptasich piór modnych jako ozdoba
od XVII w.
306
U
Turniura (tiurniura) [fr. tournure] – konstrukcja z fiszbin, płótna

i włosianki rodzaj halki spłaszczającej przód i uwydatniającej tył
figury kobiecej poniżej talii. Noszona pod suknią po zniknięciu →
krynoliny (1868–1875), została zastąpiona w l. 80. XIX w. małą po-
duszeczką przywiązywaną z tyłu do talii. Terminem tym określano
również modę kobiecą z l. 1868–1890 i trzy typy noszonych wów-
czas sukien, których kształt uwydatniała wkładana pod nie t.
Tuwalnia (tuwelka) – chusta lub ręcznik.
Tuzinek – grube sukno średniego gatunku, w rodzaju zwykłym
i przednim, w różnych kolorach oraz nakrapiane. Wytwarzane
w Polsce w XVI–XVIII w. z przeznaczeniem na pokrycia zimowych
okryć wierzchnich.
Tuzłuk [tur. tozłuk] – rodzaj okrycia tur., prostego kroju, noszonego
w Polsce w XVII w.
Tyftyk (dyftyk, dywtyk) [tur. tiftik] – cienka, bardzo miękka, wzo-
rzysta tkanina z wełny angorowej lub wełniana o jedwabnej osnowie,
tkana splotem skośnym lub płóciennym i broszowana. Wyrabiana na
Wschodzie, używana w Polsce w XVI–XVIII w.
Tygrysie oko – odmiana kwarcu barwy żółtawej lub brunatnej, cza-
sem o złocistym odcieniu, migotliwa.
Tyjara → tiara.
Tylej → teleta.
Tylet → teleta.
U
Ubeczka – obszycie spódnicy używane w Poznaniu w XVIII w.
Przypuszczalnie termin ten stanowi oboczność → jupeczki.
Ubercuch → ibercuch.
307
Ubertuch → ibercuch.
Ubier → ubiór.
Ubior → ubiór.
Ubiory – w XVI–XVII w. określenie spodni, najczęściej noszonych
do stroju narodowego.
Ubiór (ubior, ubier) – 1) określenie odzieży używane od XVI w. W naj-
wcześniejszym okresie obejmuje także jej przybranie; 2) w l.m. ubiory.
Ubranie (ubraniczko) – od XVI w. określenie odzieży, zwłaszcza
spodni.
Ubrus [ros.] – płócienna, kwadratowa lub prostokątna chusta, czę-
sto haftowana lub zdobiona listwami, zasłaniająca głowę i szyję ko-
biety w dworskim ubiorze ros. w XVI–XVII w. Termin spotykany
w inwentarzach z terenu ziem wsch. dawnej Rzeczypospolitej.
Ubucie – w XV w. rodzaj obuwia.
Uczkur [tur. uczkur] – wąski, pleciony pasek wyrabiany przez pa-
samoników, używany do podtrzymywania spodni noszonych do mę-
skiego ubioru narodowego. W 2. poł. XVII w. został zastąpiony za-
pięciem na guziki.
Underok → inderak.
Unskop → hunckop.
Upięcie – sposób sporządzania czepków damskich z tkanin i ozdób.
Uplotka (uploteczka) – w XVI w. przedmiot spleciony lub służący
do wplatania, np. wstążka lub sznur do ściągania części odzieży.
Uriańskie perły (oriańskie p.) – najdroższe z pereł importowanych
ze Wschodu, często z Kalikutu (m. w Indiach). Przypuszczalnie
także „nurzańskie p.” pochodzące z brzegów wyspy Nura na Morzu
Czerwonym.
308
V
Urzet barwierski – dwuletnia roślina, z liści której otrzymywano

barwnik podobny do indyga. Znany od star., uprawiany od średnio-
wiecza do XIX w. m.in. na Śląsku. Wyparty przez → indygo zawie-
rąjace więcej niebieskiego barwnika.
Usarka – 1) strój husarski używany jako umundurowanie, noszony
od XVII w.; 2) w XVI–XVIII w. okrycie damskie uszyte krojem pro-
stym podobnym do s. h., naśladujące węg. ubiór narodowy.
Usarska robota – w cechach szewskim i krawieckim wykonywanie
wyrobów noszonych w męskim ubiorze narodowym.
Uszarka – w XVI w. czapka filcowa z wełny średniej jakości, wy-
posażona w klapki dla ochrony uszu.
Uszka – „naczynia do uszu chędożenia i leczenia”.
Uterfîn – cienkie sukno importowane do Polski w XVII–XVIII w.
Uzbrojenie – broń zaczepna i ochronna oraz oporządzenie, używa-
ne w boju, podczas turniejów oraz dla celów specjalnych – ceremo-
nialnych, sportowych i w czasie pojedynków.
V
Valium → wał.
Vatermörder [dosł. „zabójca ojca” – niem, tłumaczenie żartobliwej
nazwy fr. parricide] – biały kołnierz obejmujący narożami podbró-
dek, modny od 1830 r.
Verdepom → werdepom.
Verdepon → werdepom.
Verdugos [hiszp.] – szeroka spódnica uszyta według mody hiszp.
z k. XV w., z naszytymi na wierzchu obręczami → fortugały.
Vertugadin → fortugały.
309
Vestalka [fr. vestale] – suknia damska modelowana według mody

z k. XVIII w., fałdzista, do kolan, noszona na długiej spódnicy.
Vestes hussaronicae (vestitus hussaronicus) [łac.] – 1) ubiory lek-
kiej kawalerii huzarów węg. wzmiankowane w rachunkach dworu
Zygmunta Augusta z l. 1544–1567; 2) w XVI w. ubiory szyte według
współczesnych wzorów węg. jak żupica, dołoman, hazuka.
Vilta – „vilta alias rantuch”, wzmiankowana w inwentarzu z 1546 r.
z Gródka Goleskiego.
W
Wabsztyn [niem. Wappenstein] – ryte oczko w sygnecie.
Wacek (waczysko) [czes. vaček]– woreczek, mieszek, sakiew-
ka, torebka.
Wachlarz (oganka) – plaski przedmiot służący do wachlowania,
znany od star. W. z piór był znany w średniowieczu i renesansie.
Od XVII w. o jego kształcie decydowała moda fr.; wyrabiany był
z papieru, drewna, kości słoniowej, masy perłowej, w XVIII w.
także z tkanin jedwabnych, malowany i szczególnie zdobiony
w modzie rokoka. W. służył do porozumiewania się zakochanych;
w XIX w. stanowił element stroju balowego.
Waczysko → wacek.
Wadmal [niem. Watmal] – tkanina wełniana o splocie skośnym
czteronitkowym, wytwarzana w średniowieczu w krajach skandy-
nawskich i importowana np. na Ruś oraz do krajów nadbałtyckich.
Do XVI w. używana była w Islandii, także jako płacidło.
Walansjenka [od Valenciennes, m, we Francji, dawniej w płd. Nider-
landach] – cienka, delikatna koronka klockowa wyrabiana od XVII w.
Walensowy [fr. valence] – kolor pomarańczowy.
310
W
Waleta – rodzaj tasiemki sprzedawanej w Poznaniu w XVII w.

Walkmil (walkmłyn) [niem.] – w XV w. określenie folusza
sukienniczego.
Waltrab – ubiór męski, szyty zwykle z sukna z galonem, noszony
we wsch. Małopolsce w XVIII w.
Wał (vallum) – zwój tkaniny zwykle odpowiadający długością
zdjętej z krosna sztuce.
Wams [niem.] – dwuczęściowy kaftan, najczęściej czarny, wpro-
wadzony w Hiszpanii XVI w., powstał z wł. → sajana. w. był obci-
sły, wydłużony na przodzie w szpic, o połach często podwatowanych
i usztywnionych, początkowo niezapinany, ukazujący ściśle przyle-
gającą do ciała kamizelkę, zwykle w jaśniejszym niż on kolorze, póź-
niej zapinany pod szyję na guziczki: mały początkowo kołnierz w.
został przekształcony w kryzę dochodzącą do 8 cm wysokości: wy-
kończenie ramion stanowiły podwatowane wałki. Spodnie noszone
z w. sięgały do pół uda. były bufiaste, usztywnione, szyte z pionowo
ułożonych pasów zdobionych pasmanterią w kolorze kaftana.
Wańtuch (wańtuch) [niem. Wagentuch] – grube płótno konopne
używane głównie jako tkanina workowa i pakowa.
Wapanrok [niem. Waffenrock] – w XV w. wierzchnie okrycie no-
szone na zbroi.
Warkocz – rodzaj uczesania, w którym długie włosy splatane są
w różny sposób.
Warpa → samodział.
Warsztat tkacki [niem. Werkstatt] – urządzenie służące do tkania,
a także pomieszczenie z urządzeniami do wyrobu tkanin.
Warsztacik – małe krosienko pasamonicze, np. „Warsztacik do ro-
bienia gierlandów kolbuszowską robotą» wymienione w inwentarzu
z Krasnystawu, z 1777 r.
311
Warsztacikowa robota – wyroby wykonane na małym krosienku

pasamoniczym. Wasilkowy – kolor niebieski. Termin używany na
ziemiach wsch. dawnej Rzeczypospolitej w XVII–XVIII w.
Wata [niem. Watte] – bawełna zbita w arkusze, podkładana między
wierzch a podszewkę kołder i zimowej odzieży.
Watoła → wotoła.
Watowanie – ocieplanie wierzchniej i domowej odzieży przez
wszycie warstwy wełnianej lub bawełnianej watoliny. w. znano
w Europie od średniowiecza, służyło także do nadawania pożądanych
kształtów różnym częściom odzieży, np. kaftanom noszonym pod
zbroją, męskim ubiorom, rękawom i spódnicom damskim. Było ono
szczególnie rozpowszechnione w płn. Europie.
Watteau fałda [od nazwiska Jean Antoine Watteau, fr. malarza i ry-
sownika] – rozwiązanie krawieckie w sukniach damskich z 1. poł.
XVIII w., szytych według mody fr., polegające na rozkloszowaniu tyłu.
Wąsy – zarost nad górną wargą u mężczyzn, zależnie od mody no-
szone różnej długości, podkręcane do góry lub obwisłe.
Wątek – układ nici biegnący w poprzek tkaniny, w procesie tka-
nia wprowadzany między nitki osnowy według określonego splo-
tu tkackiego.
Wątrobnica – w XVI w., w gwarze złodziejskiej, woreczek na pie-
niądze, sakiewka.
Wciąż – wzorzyste pole pasa kontuszowego znajdujące się pomię-
dzy jego głowami, czyli zakończeniami.
Weba [niem. Webe] – najcieńsza, gęsta tkanina lniana o splocie płó-
ciennym, bielona, używana od XVI w., zwykle na bieliznę osobistą.
Welens (welenc) [łac. velamen] –okrycie różnej jakości noszone na
zbroję, najczęściej wykonane z tkaniny wełnianej, używane w XVII w.
312
W
Welmaks – tkanina o osnowie z włókien łykowych (len, konopie),

a wątku wełnianym lub bawełnianym. Wytwarzana w Polsce w 2.
poł. XVII i w XVIII w.
Welpa → felpa.
Welum [lac. velum] – 1) od XVI w. nakrycie głowy mniszek, zasło-
na, welon; 2) w Kościele rzymskokat. kwadratowe nakrycie na kie-
lich z pateną, szyte z tej samej tkaniny co ornat.
Welur [fr. velour] – 1) aksamit jedwabny o niskiej okrywie włó-
kiennej; 2) cięższa odmiana flauszu; 3) imitacja zamszu ze skór cielę-
cych, bydlęcych lub świńskich.
Wełna – włókno otrzymywane z okrywy włosowej owiec, kóz, lam,
alpak, wikunii (wigonii). Włosie innych zwierząt określa się jako sierść.
Wełniak (welnianka) – 1) gruby samodział tkany z lnianej lub wełnia-
nej przędzy; 2) gruba spódnica lub suknia kobieca z tkaniny wełnianej.
Wernik – w XVIII w. określenie rodzaju taśmy szmuklerskiej.
Wenecka koronka – wyrób igłowy znany od XVII w.
Wenkierka → węgierka.
Werdepom (verdepom, verdepon, werdepon, werdeponowy, werdy-
san) [fr. vert de pomme] – zielony kolor jabłka, modny w XVIII w.
West (westa) [fr. veste] – 1) w XVII–XVIII nazwa męskiej kami-
zelki: 2) w tymże czasie suknia i okrycie damskie, niekiedy z futrem.
Westalka [fr. vestale] – suknia z podniesionym stanem noszona
w k. XVIII w.
Westiczella [wł. vesttcella] – męski ubiór szyty z jedwabnych tka-
nin, często z kwadratowym dekoltem, według mody wł., noszony
w Polsce w 2. poł. XVI w.
Wezalch – prawdopodobnie miara wełny.
313
Węgierka (wenkierka) – męskie okrycie wierzchnie noszone

w Polsce, w XVII–XVIII w., do ubioru narodowego. Szyte najczę-
ściej z sukna, bogato szamerowane na wzór węg., podbite tańszym
futrem, noszone przez szlachtę i mieszczan.
Węgierska wyprawa skór – technika stosowana przez cechy czer-
wonoskórników, polegająca na wyprawie dużych skór bydlęcych ału-
nem glinowym, utrwalanym rozgrzanym tłuszczem.
Węgierski but – b. na płaskiej podeszwie, z podniesionym przodem
cholewy zdobionej haftem, uszyty według węg. mody narodowej.
Wężyk – od XVI w. ozdoba w kształcie falistej linii.
Wianek – od XV w. kolista ozdoba noszona na głowie, wykonana
z kwiatów, klejnotów itp., symbol dziewictwa.
Wiardunk – dawna moneta pol., czwarta część grzywny, noszona
jako wisiorek przez mieszczki wielkopolskie w XVII w.
Wiązanie – od XVI w. przedmiot wykonany z tkaniny lub wyrób
pasamoniczy służący do łączenia części ubioru, np. wstęga, taśma itp.
Wichlarz – tylna część buta z cholewami w XVIII w.
Widełki – narzędzie metalowe z drutu wygiętego w kształt długie-
go dwuzęba z krótkim uchwytem. Służy do wyciągania długich pętli
w wyrobach szydełkowych.
Widynka – część → spódnika – falbana lub pelerynka – noszona
Wiechcie – słoma do wyściełania butów z cholewami, zastępująca
onuce i skarpety.
Wieniec (winiec) [łac. crinale, corona] – 1) od XIV w. ozdoba głowy
dziewcząt w kształcie przepaski, niekiedy łączonej z siatką na włosy;
2) symbol dziewictwa panny młodej i otrzymywanego przez nią wiana.
314
W
Wienik → winnik.
Wigano [fr.] – suknia z krótkim stanem, służąca też jako ciążowa,
noszona w modzie dworskiej w 2. poł. XVIII w.
Wigonia (wikunia, wigoń) [fr. vigogne, z hiszp. vicuna] – 1) deli-
katna i mięsista tkanina z wełny wigonii, używana dawniej na cie-
płą odzież i chustki; 2) tkanina z dobrej wełny owczej, wytwarzana
we Francji w XVII–XVIII w., znana w Polsce; 3) tania tkanina pól-
wełniana o osnowie bawełnianej lub lnianej, produkowana w Łodzi
w XIX w. Wijadło – drewniany stojak wbity w ziemię lub z pod-
pórkami i nasadzanymi na wierzchołku ruchomymi ramionami, słu-
żący do rozwieszania i rozprężania wypranych motków przędzy.
Okręcając ramiona zwijano przędzę w kłębek. w. używano co naj-
mniej od XIII w. do zwijania przędzy przed tkaniem.
Wijurka – rurka sporządzona z gałązki czarnego bzu. stanowiąca
ochronę ręki, którą nawijano przędzę na motowidło. Używana co naj-
mniej od XIII w.
Wikaryjka – w XVI w. nazwa aksamitnej czapki, może przypomi-
nającej → birety duchownych.
Wikunia → wigonia.
Wilczura – 1) obszerne, ciężkie okrycie zimowe, męskie i damskie,
zwykle z szerokimi rękawami, podbite najczęściej wilczym futrem,
noszone w Polsce od średniowiecza do XX w. Wkładano je na inne
okrycie podczas podróży saniami; 2) futro wilcze służące do okrycia
nóg w saniach.
Wilk (sepet okrągły) – narzędzie w formie pudla z drzwiczkami
z boku i kratą u dołu, oraz zębatego walca poruszanego ręczną kor-
bą, służące do rozszarpywania, rozbijania i mieszania wełny zbitej
w praniu. Opatentowane w 1735 r. w Anglii przez Johna Kaya przy-
spieszało obróbkę wełny. Pod nazwą „okrągłych sepetów” używano
go w pol. manufakturach sukienniczych w 2. poł. XVIII w.
315
Wingwanty → bigwanty.
Winiec → wieniec.
Winnik (wienik, winik) [staroczes. věnik] – prymitywna osłona cia-
ła z gałązek z liśćmi, używana od XV w. w łaźni. Osłona ta występu-
je w ikonografii, w wyobrażeniach Adama i Ewy w raju.
Wioteszka – w XVI w. określenie starej zniszczonej odzieży,
łachmanów.
Wirzbca – w XV w. przepaska, sznur.
Witriole → koperwasy.
Wkowka – w XVI w. metalowa ozdoba odzieży, np. wstęg.
Włosiane pasy – p. wyrabiane przez pasamoników techniką plece-
nia, zapewne z włosia końskiego, a także innych, sztywnych włókien,
używane w Polsce w XVII w.
Włosienica (włosieniec, włosiennica, włosień) – gruba tkanina
z szorstkiej wełny, z domieszką końskiego włosia w wątku, falowana,
czego efektem były twarde, ostre końce włosia na jej powierzchni.
Od wczesnego średniowiecza szyto z niej koszule pokutne lub żałob-
ne noszone pod odzieżą.
Włóczka – barwna przędza wełniana używana do wyrobu dzianin,
pasów i haftów.
Włóczkowe pasy → dziane pasy.
Włócznia → lanca.
Włókiennictwo – zespół technik wytwarzania z włókien roślinnych
(głównie z lnu, konopi i bawełny), zwierzęcych (najwcześniej z weł-
ny i jedwabiu), mineralnych, sztucznych i syntetycznych wyrobów
odzieżowych oraz innych artykułów użytkowych i dekoracyjnych.
Najważniejsze wyroby włókiennicze to: tkanina, filc, dzianina, tapi-
seria, kobierzec, kilim, pasmanteria, haft, sprang, koronka.
316
W
Woal [fr. voile] – cienka wełniana lub lniana tkanina, od XIX w.

także jedwabna i bawełniana, tkana rzadko, splotem płóciennym,
jednobarwna, czasem drukowana lub przeplatana grubszymi albo
barwnymi nitkami, podobna do → rąbku. Wytwarzana we Francji,
Niemczech i w Polsce co najmniej od XVI w. Używana głównie na
suknie i zasłony.
Woalka – zasłona z przejrzystej tkaniny zakrywająca część twarzy,
często przymocowana do nakrycia głowy.
Wochlon [niem.?] – tygodniowa płaca czeladnika w dawnej Polsce.
Wojłok [ros. wojłok] – niskogatunkowy filc wytwarzany z grubej
wełny, czasem z domieszką sierści bydlęcej, niekiedy też włókien ro-
ślinnych (pakuł, juty). Używany w Azji jako pokrycie jurt, w Europie
i w Polsce do wyrobu zimowego obuwia i wykładzin.
Wolant (półwolancie) [fr. volante] – 1) luźna suknia damska noszo-
na od k. XVII w.; 2) w XVIII–XIX w. falbana i suknia z obfitymi
falbanami noszona na rogówce, później na krynolinie.
Wołoskie czapki – cz. filcowe z wachlarzowatą ozdobą, noszone
w Polsce w XVI w.
Wołoszka – 1) okrycie typu → ferezji, noszone w XVII–XVIII w.;
2) od k. XVIII w. wcięty ubiór wojskowy, długi do kolan, mający na
piersiach kieszonki na ładunki, ukształtowany pod wpływem ubio-
rów czerskleskich.
Wor – w XV–XVI w. ubiór pokutny lub żałobny, także określenie
najtańszej odzieży.
Worek – w XVI w. sakiewka, mieszek na pieniądze.
Wotoła (watoła) [ros.] – 1) wkładane przez głowę okrycie noszo-
ne na Rusi od średniowiecza do XVII w.; 2) gruba, zgrzebna tkanina
z wyczesów lnianych lub konopnych, wytwarzana na wsi rus.
317
Wplotka – w XVI w. bliżej nieokreślona ozdoba, może wplatana

w warkocze.
Wrzeciono – 1) stożkowaty kijek długości ok. 30 cm. ze zgrubie-
niem u dołu, używany do ręcznego przędzenia włókna, znany od neo-
litu: 2) oś, na której obraca się szpulka kołowrotka: 3) podstawowa
część maszyny przędzalniczej.
Wrzeciono tkackie → czółenko tkackie.
Wstążka (stążka) – wyrób pasamoniczy, najczęściej jedwabny,
w formie taśmy o różnej szerokości, tkanej gładko lub wzorzyście,
znany od XV w. W 1604 r. wynaleziono maszynę wstążkarską umoż-
liwiającą tkanie wielu wstążek jednocześnie.
Wstęga – szeroka wstążka, używana zwłaszcza do orderów.
Wścieklica → kapuza.
W wodę [wł. a onde] – tkaniny zdobione motywem linii falistej,
modne w XVII–XVIII w.
Wybojka [ros.] – tkanina, na której ornament uzyskiwano za pomo-
cą nakładania masy izolacyjnej (zwykle wosku) przed zanurzeniem
w kąpieli barwiącej. w. wyrabiano w Rosji od średniowiecza korzy-
stając z wzorów technicznych Bliskiego Wschodu: najbardziej rozpo-
wszechniona była w XVI–XVII w.
Wyczesy (wyczeski, wyczoski) – krótkie, splątane włókna odrzucane
przy czesaniu lnu, konopi, wełny, bawełny. Zabraniano ich użycia do
wyrobu tkanin, miały one jednak zastosowanie w produkcji artykułów
wełnianych, np. → karazji, wyrabianej od k. XVI w. w Gdańsku.
Wygorsowanie – dekolt odsłaniający szyję, pierś i plecy.
Wykrawanka – czapka często sporządzana z filcu i uzupełniana fu-
trzaną opuszką, noszona przez mieszczan w Wielkopolsce w XVII–
XVIII w., a przez chłopów na Kujawach jeszcze w XIX w.
318
Z
Wyloty → kontusz.
Wyłogi (rabaty, wyłożki) – od XVI w. różnej szerokości wykoń-
czenia odzieży inną tkaniną. w. używane w armiach eur. w XVIII–
XIX w. jako oznaki formacji wojskowych umieszczano na piersiach,
rękawach lub połach munduru.
Wyporek → astrachan.
Wyprawa → gierada.
Wyprawna panna – w domach magnackich służąca, która posiadała
rejestr wyprawy i pomagała przy ubieraniu pani domu.
Wypustka – obszycie męskich i kobiecych ubiorów, zwykle w bar-
wie kontrastującej z kolorem zdobionej nią sztuki odzieży.
Wyroby włókiennicze → tekstylia.
Wyszywanie → haft.
Wytok – w XVIII w. kołnierz w kontuszu, leżący, wykładany od
szyi i zwężający się do pasa.
Wywłoka – w Poznaniu, w XVI w. nazwa obszycia ubioru.
Wywrotki – pantofle zszywane z lewej strony, a następnie odwraca-
ne na prawą.
Wzornik [niem. Musterbuch] – zbiór rysunków, często drzewory-
tów lub miedziorytów, wyobrażających wzory koronek, haftów lub
innych wyrobów włókienniczych do kopiowania. W. rozpowszech-
nione były w Europie co najmniej od XVI w., drukowano je począt-
kowo we Włoszech, Niderlandach, Niemczech i Anglii.
Z
Zacinek – w XVI w. w Poznaniu określenie kamienia półszlachet-
nego lub fragmentu naszyjnika.
319
Zajączek – w XVI w. ozdobny wisiorek w postaci małego zajączka.

Zajtun [przypuszczalnie od Tsetung, m. w Chinach] – importowa-
na ze Wschodu tkanina jedwabna, zapewne rodzaj satyny używanej
w XVII–XVIII w.
Zak → sak.
Zakonny ubiór – składa się z habitu, szkaplerza, paska i nakrycia
głowy, różnorodnych w poszczególnych zgromadzeniach. Czarne
habity noszą: augustianie, augustianki, bazylianie, benedyktyni, be-
nedyktynki, bonifratrzy, jezuici, urszulanki, wizytki. Białe habity
noszą: cystersi, cysterki, dominikanie, dominikanki, kameduli, kano-
nicy regularni, kartuzi, krzyżacy, niepokalanki, norbertanki, paulini.
Brązowe i szare habity noszą: bernardynki, bernardyni, franciszka-
nie, franciszkanki, kapucyni, kapucynki, karmelici (trzewiczkowi
i bosi). Ciemnoniebieski habit – szarytki. Zob.: Słownik terminolo-
giczny sztuk pięknych, Warszawa 1976, s. 497–499.
Zakończe – w XVI w. zapięcie metalowego pasa.
Zakówka – w XVI w. dodatek do ubioru, prawdopodobnie służący
do spinania. Później sztyfcik na końcu zapięcia sznurówki.
Zakrycie – w XVI w. osłona głowy lub innych części ciała, zasło-
na, chusta.
Załoga – w XV–XVI w. część, zwykle męskiego ubioru, okrycie
podszyte futrem, może także krótszy kaftan.
Założka (załóższka, załuszka) – w XV–XIX w. część ubioru kobie-
cego, zwłaszcza żydowskich i pol. mieszczek. Był to najczęściej ro-
dzaj chusty ze sztywnej tkaniny jedwabnej, nieraz obszyty galonem
oraz koronką, służącej jako ozdobna pelerynka.
Zamek – w XVI w. rodzaj zapięcia odzieży.
Zamesz → zamsz.
320
Z
Zamikiel → zanikiel.
Zamsz (ciemiec, cymiec, czynicz, czymsz, giemza, lesz, zamesz)
[niem. Sämisch, Gemse] – 1) skóra barania, cielęca, sarnia, jelenia
lub łosiowa, wyprawiona tłuszczowo po usunięciu lica, zmiękcza-
na w foluszu i barwiona. Ciemiec, cymiec to najcieńszy rodzaj z.
Giemza to z. ze skóry kozy: 2) tkanina wełniana z przędzy czesanko-
wej w osnowie i zgrzebnej w wątku, o splocie atłasowym, drapana,
klepana, szczotkowana i strzyżona, co pozwalało uzyskać różnej dłu-
gości okrywę matową lub z połyskiem. Wyrabiano ją co najmniej od
XVIII w., używano na odzież wierzchnią dla obu płci.
Zamszownictwo – wyprawa tłuszczowa baranich, cielęcych, sar-
nich, jelenich i łosiowych skór. Tłuszcz nie przenikał przez lico skó-
ry, a więc je usuwano. Skóry wyprawiano mechanicznie, doprowa-
dzając do ich elastyczności, w foluszach takich, jak używane przez
białoskórników.
Zanikiel (zamikiel, zaniekiel, zanikel, zaniklik, zenkiel, zenklik)
[średniow. niem. Senkel – sznurowadło] – w XV–XVI w. klamra,
sprzączka, spinka, zapinka różnej wielkości.
Zapinadło (zapinanie) – w XVI w. zapięcie lub zapona.
Zaplatanie – w XV w. określenie łaty na odzieży.
Zapołucz – czerwona przędza sprowadzana z Turcji, używana
w XVII w.
Zapona (zaponica, zaponka, zaponnica) – od XV w. ozdobne za-
pięcie, klamra, broszka, agrafka, naszyjnik, naramiennik, łańcuch na
szyję, wisior, zawieszenie, bransoleta, ozdobna sprzączka, klamra.
Zaprawka – w XV–XVI w. przypuszczalnie ozdoba z pereł.
Zaprawy farbiarskie – wodne roztwory substancji utrwalających
barwnik na włóknie, modyfikujące kolor. Używane od star.
321
Zaramnica – w XV w. naramiennik, bransoleta.

Zarękawie (zarąkawie, zarękawek, zarękawy, zarukawie) – od
XVI w.: 1) część ubioru używana jako osłona rąk, rodzaj mufki, rza-
dziej rękawic; 2) część zbroi osłaniająca ręce od łokcia do dłoni.
Zarkuł (zarkuły) [tur. zerkulah] – przypuszczalnie ozdoba noszona
na czapce.
Zarok – w XVI w. określenie ubioru noszonego przez zakonnice,
może rodzaj koszuli.
Zarukawie → zarękawie.
Zasłona – od XVI w.: 1) okrycie głowy kobiet, zwłaszcza mniszek,
inaczej welon, kwef; 2) przedmiot pełniący funkcję zasłony lub osło-
ny; nazwa używana np. w odniesieniu do osłony z liści występującej
na wyobrażeniach Adama i Ewy w raju.
Zasobek – w XVI w. część zbroi osłaniająca plecy.
Zatieka – nieokreślona część bielizny kobiecej, może chusta noszo-
na w XVII w.
Zatoczka → zatyczka.
Zatuska – peleryna uszyta z tkanin lub skór futerkowych, niekiedy
zdobiona łabędzim puchem, noszona w pocz. XVIII w.
Zatyczka (zatoczka, zatykadłko) – w XV–XVI w. część kobiecego
ubioru, przypuszczalnie zasłona, welon, czepek lub chusta.
Zauszka → kolczyk.
Zausznica → kolczyk.
Zawicie (nakidka) – w XVI w. kobiecy ubiór głowy. Później okry-
cie głowy panny młodej nakładane podczas oczepin (wzmianka o z.
z 5 ł. sukna, którym oczepiono żydowską pannę młodą). Z. nakładane
zmarłym określano terminem nakidka.
322
Z
Zawierucha – od XVII w. futrzana czapka zimowa, skrzydlasta,

z czterech cypli, czyli zszytych razem części.
Zawieszenie (zawieszenieczko, zawiesinieczko) – w XVI w. ozdo-
ba zawieszana na szyi, wisiorek, naszyjnik. Już wówczas określano
go jako „staroświecki”.
Zawijka – płócienna chusta noszona przez wieśniaczki w Lubelskiem.
Zawoj → zawój.
Zawojek – od XV w.: 1) określenie grzbietowego futra lisiego; 2)
w XVI w. okrycie futrzane, prawdopodobnie lisie; 3) zdrobnienie na-
zwy zawój.
Zawój (swoyk, zawoj) – 1) od XV w. długi, prostokątny szal z bia-
łego płótna, stanowiący nakrycie głowy mężatki, zwykle drapowane
wokół czepca: 2) później modne nakrycie głowy, noszone także przez
Turków i Żydów; 3) czapka futrzana miękka i wywinięta do góry, no-
szona w XVI–XVII w.
Ząb (ząbyk) – ozdoba, wisiorek prawdopodobnie z wilczego zęba
oprawionego w srebro.
Ząbki – falista, zygzakowata tasiemka z jedwabiu służąca do ob-
szywania bielizny i dziecięcej odzieży.
Ząbyk → ząb.
Zbroja (zbroica, zbroiczka) – od średniowiecza ochronne okry-
cie, najczęściej metalowe, osłaniające tułów lub całe ciało rycerza
w boju lub podczas turnieju, używane też do celów ceremonialnych.
Z. miękka była wykonywana z tkaniny lub skóry.
Zbroja kolcza (kolczuga) [niem. Ketteband] – pancerz kolczy czyli
z. w formie tuniki, z rękawami różnej długości, rzadko z nogawica-
mi, sporządzana z drucianych pierścieni czyli plecionki kolczej, zna-
na od star., w Polsce od średniowiecza, w Europie zach. zastąpiona
323
w XV w. z. płytową, w Europie wsch. używana w różnych forma-

cjach do XVIII w.
Zdzlery – odpadki włókna powstałe podczas ręcznego czesania
konopi.
Zefir [łac. zephyrus] – cienka, gęsta tkanina bawełniana o splocie
płóciennym. Jednobarwna, często w drobne prążki, kratki lub paski.
Od pocz. XIX w. używana na lekkie suknie, koszule, bluzki.
Zegarek → pektoralik.
Zekier – sygnet, w XVII–XVIII w. noszony także na opuszce kołpaka.
Zelpharowe sukno – grube s. wymieniane w statucie sieradzkim
z 1. poł. XVI w.
Zendad [wł.] – tkanina jedwabna podobna do → tafty, wytwarzana
we Włoszech w czasach nowożytnych.
Zenkiel → zanikiel.
Zenklik → zanikiel.
Zerbaft (zerbafe) [tur. zerbeft, z per. zerbąft] – 1) tkanina z aksa-
mitnym wzorem na złotym tle wytwarzana w manufakturze w Bursie
(Turcja), w XVI–XVII w. z przeznaczeniem na stroje dworskie i pre-
zenty dla poselstw; 2) złotogłów z barwnym wzorem wyrabiany
w manufakturach Jezdu (Iran). Jego odmianą był machmely–zerbaft
o złotym tle i figuralnych wzorach, wytwarzany w Szirazie, później
w Isfahanie i w Kaszanie od XVI w.
Zerok (zimer) – okrycie z soboli wzmiankowane w tekstach
z XV w.
Zgło → giezło.
Zgrzeblarka – maszyna zbudowana w 1748 r. przez Bourne’a, ulep-
szana w XIX w., służąca do zgrzeblenia wełny.
324
Z
Zgrzebliny (zgrzebniny) – włókna odpadkowe wełny, oddzielane

podczas zgrzeblenia, używane jako surowiec wtórny.
Zgrzeblenie (gręplowanie) [niem, krempeln] – ręczne lub mecha-
niczne rozdzielanie kępek włókien na pojedyncze, ich rozprostowy-
wanie i usuwanie zanieczyszczeń. Od co najmniej XIII w. z. wykony-
wano ręcznie, dwoma zgrzebłami.
Zgrzebło (grzebło, konik) – narzędzie w formie deski pokrytej skó-
rą, nabitej metalowymi haczykami lub drutami. Znane są z. małe,
ręczne, nakolanne, ciężkie i ławkowe (koniki). Używane były co naj-
mniej od XIII w., a ulepszane w pol. manufakturach w XVIII w.
Zgrzebniny → zgrzebliny.
Ziew tkacki → przesmyk.
Zimer → zerok.
Zipun [ros.] – kaftan z wąskimi rękawami lub bez nich, noszony
zwykle pod inną częścią ros. ubioru narodowego, głównie przez służ-
bę i uboższych użytowników. Nazwa występuje na ziemiach wsch.
dawnej Rzeczypospolitej.
Zło → giezło.
Złotnictwo (jubilerstwo) – rzemiosło dostarczające przedmiotów
ze złota, platyny, srebra, szlachetnych kamieni itp. Cechy z. istniały
w Europie zach. od XIII w., w Polsce od XIV w.
Złoto – metal szlachetny, żółty, o silnym połysku, ciągliwy i kowal-
ny. występuje w przyrodzie w stanie rodzimym. Od najdawniejszych
czasów służył do wyrobu ozdób.
Złotoberyl → chryzoberyl.
Złoto cypryjskie (złoto błonkowe) – jedwabna lub lniana nić owi-
nięta cienkim paskiem pozłacanej błonki z owczych lub świńskich
jelit. Wyrabiana od XI do XVI w. na Wschodzie i sprowadzana do
325
Europy przez Cypr (stąd nazwa). Stosowana w zdobieniu haftem bo-

gatych strojów i szat liturgicznych.
Złotogłów (srebrnogłów, zlotoglaw, złotogłow, złotogłowie, złoto-
strok) [staroczes. zlalohlav] – tkanina wieloosnowowa i wielowątko-
wa, zwykle o jednolitej, lśniącej złotem i odcieniami jedwabiu po-
wierzchni. Tkaniny o srebrnym tle nazywano srebrnogłowiem, z ich
wyrobu słynęła Florencja w XVI–XVII w. Z. per. charakteryzował
drobny ornament kwiatowy. Tkaniny te wyrabiano w Polsce od 1643
r. w manufakturach brodzkiej i lwowskiej Manuela Korfińsklego;
były one przeważnie gładkie lub o drobnych wzorach. W XVII
i XVIII w. szyto z nich stroje, gdy wyszły z mody służyły do przeró-
bek na szaty liturgiczne.
Złotogorący kamień → chryzolit.
Złotolite tkaniny → lite tkaniny.
Złotostrok → złotogłów.
Zoccoli [wł.] – weneckie obuwie kobiece ze skóry, ażurowe, osa-
dzone na bardzo wysokich drewnianych podeszwach, noszone
w XVI w., pol. → muły.
Zolenie – ługowanie tkanin w płynie z popiołem, poprzedzające
bielenie płótna. Termin używany do XIX w.
Zoła – dół do garbowania skór.
Zupieć – ubiór męski, często watowany, wyliczany – niezależnie
od → żupicy – w spisie robót krawieckich w 1573 r. w Krakowie.
Zszywanie z łatek → patchwork.
Zusztokor → szustokor.
Zużmant – suknia kobieca szyta według mody paryskiej, noszona
w k. XVII i na pocz. XVIII w., w okresie oświecenia wyśmiewana
jako staroświecka.
326
Ż
Związki – upięcia ze wstążek do nakryć głowy, noszone przez ma-

łopolskie szlachcianki w XVII w.
Zwierciadło – lustro. Najwcześniejsze wyrabiane były z polerowa-
nego metalu. Najlepsze sprowadzano z Wenecji.
Zwoik (swoik, swojek, swojerz) – w XV–XVI w.: 1) kobiece na-
krycie głowy; 2) okrycie wierzchnie: 3) nazwa → podwiki: 4) w póź-
niejszym okresie nazwa płótna domowego wyrobu.
Zwój – w XV w. nakrycie głowy.
Zwojec – w XV w. ozdobny ubiór głowy, a także wierzchnie, stroj-
ne okrycie.
Zwojek (zwojka) – w XV–XVI w. ozdoba głowy lub cały ubiór.
Zwonyszek → dzwonek.
Zygarek → pektoralik.
Zygmuntówka – szabla pol. z głownią noszącą napisy, herb lub
portrecik Zygmunta III (1587–1632).
Zytel – w XVI–XVII w. część metalowego pasa.
Ż
Żabiniec (żabi kamień, żad) – kamień półszlachetny używany
w XVII–XVIII w. koloru żaby, zielonkawy (malachit?).
Żabot [fr. jabot] – ozdobne wykończenie przy szyi koszuli lub
bluzki, spadające na piersi, wykonane z lekkiej, zwykle marszczonej
tkaniny lub koronki. Ż. pojawił się w męskim stroju dworskim w k.
XVII w., był charakterystyczny dla ubiorów XVIII– XIX w. Noszony
także przy bluzkach i sukniach kobiecych.
Żad → żabiniec.
Żak → sak.
327
Żakard [od nazwiska j. M. Jacquard’a, Francuza, wynalazcy ma-

szyny tkackiej] – 1) maszyna wynaleziona w 1804 r., stosowana na
krosnach mechanicznych. Umożliwia indywidualne sterowanie nićmi
osnowy, którym zapewnia odpowiednie ruchy w trakcie tkania dzięki
zaprogramowaniu działania za pomocą łańcucha perforowanych kart:
2) barwna tkanina wzorzysta wykonana na tej maszynie.
Żakiet [fr. jacquet] – 1) w XIV–XVI w. kaftan dłuższy i mniej do-
pasowany od → pourpoint, noszony przeważnie przez mieszczan
i chłopów; 2) ubiór noszony we Francji w XVII–XVIII w. przez
małych chłopców; 3) w XIX w. początkowo codzienny strój męski,
a w k. stulecia – uroczysty; 4) górna część kostiumu damskiego wzo-
rowana krojem na → amazonce z XVII w., noszona od k. XIX w.
Żałoba – 1) od XVI w. ubiór, zwykle czarny, noszony po śmierci
bliskich lub władcy. Zanim zaczęto nosić czerń, oznaką żałoby było
także zaniedbanie i brud odzieży: 2) w XV w. kolisty płaszcz z kap-
turem opuszczonym na twarz, uszyty z czarnego sukna, lub suknia →
houppelande, zwykle z kapturem, noszona podczas pogrzebu.
Żarłokowe skóry – wyprawione skóry cieląt, które przeszły na pa-
szę roślinną.
Żeberka – wycinane w ząbki → potrzeby pasamonicze noszone
w męskich ubiorach.
Żelazko – 1) narzędzie do prasowania oraz rurkowania tkanin, na-
grzewane rozżarzonym węglem drzewnym, później także rozgrzewa-
ną uprzednio sztabką żelaza (duszą): 2) przyrząd do fryzowania wło-
sów i wąsów.
Żółcień – barwnik żółty wyrabiany np. z rezedy, szafranu, janowca,
drzew żółtych. Ż. per. otrzymywano z jagód szakłaku, rośliny rosną-
cej na Bliskim Wschodzie: ż. mineralną z siarczku arsenu, chromianu
cynku, antymonianu ołowiu itp.
328
Ż
Żółtogorący Aurora – kolor żółty z czerwonawym odcieniem.

Żuki – strój wsch. używany w k. XVI i pocz. XVII w.
Żupan (czupan, szupan) [ar. dżubba, wł. giuppa] – podstawo-
wa część męskiego ubioru narodowego, ukształtowanego w Polsce
w ciągu XVI w. (pierwsza wzmianka o ż. pochodzi z 1393 r.), no-
szonego do XIX w. Początkowo ż. szyto z sukna lub lżejszych tka-
nin wełnianych i podbijano futrem, nosząc jako wierzchni kaftan.
W l. 1576–1586 ż. był gęsto zapinany na guziki, miał podwyższony
z tyłu kołnierz. W l. 1640–1652 kołnierz miał równą szerokość z tyłu
i z przodu; ok. 1660 r. obniżony kołnierz miał ścięte naroża: od 1680
r. kołnierz był niski, a ż. zapinano od góry do dołu na małe guziczki.
W tym czasie ż. noszono tylko pod → kontuszem. W XVIII w. szy-
to go zwykle z lżejszych tkanin, a niewidoczne plecy dla oszczędno-
ści „fałszowano” płótnem: rękawy ż. były na ogół długie i wąskie.
Między szlachtą i mieszczanami z większych miast nie zaznaczały
się różnice stanowe demonstrowane noszeniem pasa na kontuszu lub
na ż. Ubożsi przedstawiciele obu tych grup nie posiadali kontuszy
i używali ż. jako ubioru wierzchniego.
Żupanik – w XVI–XVII w. krótszy ż., często podbijany futrem.
W XVIII w. nazywano tak krótką kamizelkę noszoną pod kurtką
przez jazdę pol.
Żuplca (→ jopula) [staroczes. župice] – krótki jeździecki ubiór mę-
ski, wzorowany na węg., dopasowany, sięgający tylko za pas, z wą-
skimi rękawami, zapięciem na drobne guziczki, z przodu otwarty na
koszuli, często skórzany, nabardziej rozpowszechniony w XV i pocz.
XVI w., ale uwzględniony w wykrojach krawieckich jeszcze w 1640 r.
Żupiczka – w XV w. krótsza żupica, szyta z lżejszych tkanin weł-
nianych, noszona jako wierzchni ubiór mieszczański.
Żustokor → szustokor.
329
Żużmant → szuszmant.
Życzka – 1) w XVI w. nakrycie głowy obszyte futrem, może też
całe wierzchnie okrycie kobiece: 2) w XVII–XVIII w. nazwa tasie-
mek, czyli półjedwabnych wyrobów pasamoniczych, najczęściej pą-
sowych. Przypuszczalnie wcześniej określano tak czepki lub okrycia
obszyte tasiemkami tego rodzaju.
Żylet → kamizelka.
330
Spis ilustracji
Spis ilustracji
Na okładce: Pracownia krawiecka w Krakowie z początku XVI w..
Kodeks Baltazara Behema, © Biblioteka Jagiellońska.
W tekście:
1. Giermak:
a) Giermak z pętlicami podszyty futrem, kołpak futrzany i niskie
obuwie. Wg portretu B. Pretwica. zm. 1567: wg M. Gutkowska-
Rychlewska. Historia ubiorów. Wrocław 1968. s. 404. il. 489.
b) Burmistrz warszawski Ł. Drewno w giermaku podczas zarazy
(1622–1626). Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, nr inw. 1451.
2. Kopieniak:
a) Mężczyźni w długiej delii i krótkim kopieniaku lub półkopieniaczu.
Fragment sztychu j. Brauna (1572). Zamek Królewski w Warszawie.
b) Krój kopieniaka z księgi krawieckiej miasta Wschowy (1640); wg
I. Turnau. Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa 1991.
3. Szuba i sutanna. Wzorzysta szuba z kołpakiem i sutanna kobieca
z czepkiem i długą podwiką. Płyta nagrobna J. Karnkowskiego
i J. Karnkowskiej. zm. 1625. Karnkowo. kościół parafialny,
woj. kujawsko-pomorskie. Archiwum IS PAN. neg. 76395.
© fot. J. Langda.
4. Delia. Delia z dużym kołnierzem i krótki żupan. Portret
P. Niewiarowskiego, zm. 1599. Jodłownik, kościół parafialny,
woj. podkarpackie. Archiwum IS PAN. neg. 43473, © fot.
E. Kozłowska-Tomczyk.
5. Letnik. Przepasany letnik z czepkiem i podwiką. Nagrobek
K. z Opalińskich Czarnkowskiej. zm. ok. 1570–1580. Czarnków,
kościół parafialny, woj. wielkopolskie. Archiwum IS PAN.
neg. 75899. © fot. w. Wolny.
331
6. Ferezja. Ferezja z żupanem i tkanym pasem. Portret A. Firleja

(1652). Bejsce, kościół parafialny, woj. świętokrzyskie. Archiwum
IS PAN. neg. 66521. © fot. w. Wolny.
7. Bekiesza. Bekiesza z szamerowaniem, podbita ciemnym futrem,
żupan, szabla, buty z podkówkami. Portret A. Kamieńskiego z pocz.
XVIII w. nieznanego malarza. © Muzeum Narodowe we Wrocławiu,
nr inw. VIII–286. fot. E. Wilecki.
8. Żupan:
a) Żupan z purpurowego, wzorzystego aksamitu (XVII w.). ©
Muzeum Narodowe w Warszawie. Dział Tkanin, neg. 107255,
fot. A. Pietrzak.
b) Krój adamaszkowego żupana starosty krakowskiego
G. Tarnowskiego, zm. 1628: A) lewa strona przodu. B) połowa tyłu.
C) prawy rękaw, D) kołnierz zwrócony podwyższoną częścią tyłu ku
dołowi. Kliny boczne, pętelki i haftki. M. Gutkowska-Rychlewska.
op. cit., s. 417, il. 501a.
9. Kontusz. Tył kontusza z żółtego atłasu, należącego do
wojewodzica ruskiego St. Daniłowicza. zm. 1636. © Muzeum
Narodowe w Krakowie, nr 94281. Dom Matejki.
10. Kontusz. Kontusz zdobyty przez Szwedów ( 1700),
przechowywany w Zbrojowni w Sztokholmie: a) przód, b) rysunek
tylu. M. Gutkowska–Rychlewska. En ålderdomlig polsk långrock
„kontusz” i Livrustkammaren, „Livrustkammaren”. t. 11. 1969.
nr 10. s. 267–269.
11. Dek. Dek jedwabny. Wykrój z księgi krawców poznańskich
z XVII w., sztuka III. Wojewódzkie Archiwum w Poznaniu,
cechy, nr 253.
12. Sukienka rajtarska. Wykrój z księgi krawców poznańskich
z XVII w., sztuka X, jw.
332
Spis ilustracji
13. Suknia. Suknia z kształtem. Wykrój z księgi krawców

poznańskich z XVII w., sztuka IX, jw.
14. Kabat. Kabat z XVII w. Wykrój z księgi krawców poznańskich,
sztuka XI, jw.
15. Płaszcz. Płaszcz doktorski z sukna. Wykrój z księgi krawców
poznańskich z XVII w., sztuka XII, jw., k. 22.
16. Lamka. Lamka chłopska z sukna. Wykrój z księgi krawców
poznańskich z XVII w., sztuka VII, jw., k. 18.
17. Płótnianka. Św. Izydor w płótniance chłopskiej i koszuli, bosy.
Obraz (ok. 1744). Drądzew, kościół parafialny, woj. mazowieckie.
Archiwum IS PAN, neg. 139761, © fot. J. Langda.
18. Rubdeszan. Rubdeszan albo letni płaszcz (ok. 1790).
© Muzeum Narodowe w Warszawie, Dział Tkanin, nr 3856,
neg. 103088, fot. A. Pietrzak.
19. Czamara. Czarna czamara z obfitym szamerowaniem i stojącym
kołnierzem (1864). © Muzeum Narodowe w Warszawie, Dział
Tkanin, nr 46585, fot. E. Grelik.
20. Jupka. Jupka z futrem (2. poł. XVII w.). © Muzeum Narodowe
w Warszawie, nr inw. 30578.
333
Wykaz skrótów użytych

w bibliografii
Bulletin – Bulletin de Liaison de Centre International d’Étude des
Textiles Anciens
CIETA – Centre International d’Étude de Textiles Anciens
JP – Język Polski
Kw. HKM – Kwartalnik Historii Kultury Materialnej
PJ – Poradnik Językowy
334
Spis ilustracji
1. Giermak
2. Kopieniak
335
3. Szuba i sutanna
4. Delia
336
Spis ilustracji
5. Letnik
6. Ferezja
7. Bekiesza
337
8. Żupan
9. Kontusz
338
Spis ilustracji
10. Kontusz
11. Dek
339
12. Sukienka rajtarska
13. Suknia z kształtem
340
Spis ilustracji
14. Kabat
15. Płaszcz
341
16. Lamka
17. Płótnianka
342
Spis ilustracji
18. Rubdeszan
19. Czamara
343
20. Jupka
344
Bibliografia
Bibliografia
A. Banach. E. Banach. Słownik mody. Warszawa 1962.
J. Bartyś, I. Turnau, Materiały do historii odzieży ludowej
południowo-wschodniej Wielkopolski. Wrocław 1959. słownik
s. 144–155.
S. Bąk. Lanka, półlanek, półlankowy. JP. T. 28. 1948. s. 117–118.
M. Borejszo. Nazwy ubiorów w języku polskim do roku 1600.
Poznań 1990.
M. Borkowska OSB. Dekret w niebieskim ferowany parlamencie.
Wybór testamentów z XVII i XVIII wieku. Kraków 1984.
Z. Brocki, Kilka uwag o rzekomym hungaryzmie polskiego
bekiesz(k)a i burdyczka, PJ, 1966. z. 5 (240). s. 189–202.
Z. Brocki, jeszcze o wyrazach bekiesz(k)a i burdyczka, PJ, 1967,
z. 1 (246), s. 38–39.
F. Boucher, Histoire du costume en Occident de l’antiquité à nos
jours, Paris 1965, indeks s. 425–444.
A. Brückner, O wyrazach obcych, [w:] Encyklopedyczny słownik
wyrazów obcych, Warszawa 1939, s. V–XXVIII.
A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927.
A. Brückner, Ubiór w Polsce, [w:] Encyklopedia staropolska, T. 2,
Warszawa 1939, s. 771–815.
D. K. Burnham, Warp and weft: a textile termlnology. Toronto 1980.
G. Butazzi, La Mode: art, histoire et société, Paris 1983, słownik
s. 273–275.
C. W. Cunnington, P. Cunnington, C. Beard, A dicitonary of
English costume, London 1972.
345
P. Danet. Nouveau grand dictionnaire français, latin et polonais,

T. 1–2, Varsovie 1743–1745.
I. Emery, The primary structures of fabrics. An illustrated
classification, Washington 1980.
Encyclopaedia of textiles. By the editors of American fabrics and
fashion magazine. Plus a comprehensive dictionary of textile terms,
Prentice Hall 1980.
W. G. Endrei. Tissus d’usage quotidien aux 16e–18e siècles (Étude
méthodique). Bulletin. 1962, nr 16. s. 17–29.
C. Enlart, Manuel d’archeologie français depuis les temps
mérovingiers jusqu’à la renaissance, Paris 1916.
B. Falińska, Polskie słownictwo tkackie na tle słowiańskim, T. 1–2,
Wrocław 1974–1977.
V. Gay, Glossaire archéologique du moyen–âge et de la
renaissance, T. 1–12. Paris 1887–1928.
Gdański inwentarz mienia domowego Magdaleny Szumanowej
z 1706 roku, wyd. A. R. Chodyński, H. Dwilewicz, Wrocław 1984.
M. Gębarowicz Materiały źródłowe do dziejów kultury i sztuki
XVI–XVIII w., Wrocław 1973.
L. Godart de Donville. Signification de la mode sous Louis XIII,
Aix–en–Provence 1978, słownik s. 261–265.
Ł. Gołębiowski, Ubiory w Polszcze od najdawniejszych czasów
aż do chwil obecnych sposobem dykcyonarza ułożone i opisane.
Warszawa 1830.
A. Grabowski. Starożytnicze wiadomości o Krakowie, Kraków
1852. słownik s. 235–242.
A. Grabowski. Starożytności historyczne polskie. Kraków 1840.
346
Bibliografia
M. Gradowski, Z. Żygulski jun„ Słownik polskiej terminologii

uzbrojenia historycznego. Warszawa 1982.
M. Gradowski, Z. Żygulski jun., Słownik uzbrojenia historycznego.
Warszawa 1998.
M. Gutkowska-Rychlewska. Historia ubiorów, Wrocław 1968,
słownik s. 860–876.
O. Hedeman, Dzisna i Druja magdeburskie miasta, Wilno 1934.
O. Hedeman, Historja powiatu brasławskiego. Wilno 1936.
O. Hedeman, Testamenty brasławsko-dziśnieńskie XVII–XVIII
wieku jako źródło historyczne, Wilno 1935.
P. Hugues. Le Langage du tissu, Saint Aubin 1982.
Inwentarze majątkowe mieszkańców Kalisza z drugiej połowy
XVIII w., wyd. w. Rusiński, „Rocznik Kaliski”, T. 7, 1974,
s. 191–322.
Inwentarze mieszczańskie z lat 1528–1635 z ksiąg miejskich
Poznania, wyd. S. Nawrocki, J. Wisłocki, Poznań 1961.
Inwentarze mieszczańskie z wieku XVIII z ksiąg miejskich
i grodzkich Poznania, wyd. J. Burszta. C. Łuczak, T. 1. 1700–1758,
Poznań 1962. T. 2, 1759–1793, Poznań 1965.
Inwentarze ruchomości ubogiego mieszczaństwa krakowskiego
w pierwszej połowie XVII wieku, wyd. B. Bętkowska.
J. Bieniarzówna, Kw.HKM, R. 5, 1957, nr 1, s. 76–99.
A. Iwanowska. Znaki czasu w słowniku Michała Abrahama Troca,
[w:] Między barokiem a oświeceniem. Nowe spojrzenie na czasy
saskie, pod red. K. Stasiewicz, S. Achremczyka, Olsztyn 1996,
s. 271–283.
J. Karłowicz, Słownik gwar polskich. T. 1–6, Kraków 1900–1911.
347
J. Karłowicz, Słownik wyrazów obcych a mniej jasnego

pochodzenia używanych w języku polskim, Kraków 1894–1905.
D. M. G. Kenneth, Les désignations du tisserand dans le domaine
Gallo-Roman. Étude d’un vocabulaire artisanal et technologique,
Tübingen 1978.
J. Kitowicz. Opis obyczajów za panowania Augusta III,
Wrocław 1951.
E. Kizik, Żałoba w mieście hanzeatyckim w XVI–XVIII wieku,
Kw.HKM. R. 44, 1996, nr 1. s. 106–136.
V. Klejn, Inoziemnyje tkani, bytowawsie w Rossij do XVIII wieka
i ich tierminologija, „Sbornik Orużejnoj Pałaty”, T. 1, Moskwa 1925,
s. 11–72.
Kronika mieszczanina krakowskiego z lat 1575–1595, wyd.
H. Barycz, Kraków 1930.
W. Kuraszkiewicz, Od wyrazów szata, piat, do szmata, szmat, JP,
T. 49, 1968, s. 22–27.
W. Kwaśniewicz, Szaszka – historia nietypowej szabli, Kw.HKM,
R. 40, 1992, nr 4. s. 530–544.
M. Leloir. Dictionnaire du costume et de ses accessoires des armes
et des étoffes: des origines à nos jours. Paris 1951.
S. B. Linde, Słownik języka polskiego, T. 1–6, Warszawa 1951.
T. Majda, Nazwy tkanin wschodniego pochodzenia w języku
polskim, Kw. HKM, R. 34, 1986, nr 3, s. 499–503.
T. Mańkowski, Słownik nazw terminów wschodnich, [w:] Sztuka
Islamu w Polsce w XVII–XVIII wieku, Kraków 1935, s. 117–124.
K. Maślankiewicz, Kamienie szlachetne. Warszawa 1960.
348
Bibliografia
M. Mercié, S. C. Capdevielle, Voyages autour d’un chapeau. Paris

1990, słownik s. 192–207.
M. Michałowska, Słownik terminologiczny włókiennictwa,
Warszawa 1995.
A. B. Mrozowska. Nazwy ubiorów wschodniego pochodzenia
w języku polskim. Kw.HKM. R. 34, 1986, nr 3, s. 505–515.
E. Ostrowska, Odziać i synonimy. JP, T. 32, 1961, s. 1–5, 97–119.
J. Pachoński. Zmierzch sławetnych. Z życia mieszczan w Krakowie
w XVII–XVIII wieku, Kraków 1956.
F. Piponnier, À propos des textiles anciens principalement
médiévaux. „Annales Économies Sociétés Civilisations”. R. 22.
1967, s. 863–880.
K. G. Ponting, A dictionary of dyes and dyeing, London 1980.
K. G. Ponting. The woollen industry of south–west England,
Bath 1971, słownik s. 177–202.
A. Poppe, Materiały do dziejów tkaniny staroruskiej.
Wrocław 1965.
A. Pośpiech. Miejsce ubioru w wielkopolskich pośmiertnych
inwentarzach szlacheckich XVII wieku. Kw.HKM. R. 34, 1986, nr 3,
s. 443–449.
F. Przyszychowski, Słownik polsko–rosyjsko–niemiecki terminów
garbarskich. Warszawa 1895.
H. Roy. La vie. la mode et le costume au XVIIe siècle. Époque
Louis XII. Étude sur la cour de Lorraine établie d’après les
mémoires des fournisseurs et artisans. Paris 1924, słownik
s. 417–450.
H. Rybicka. Losy wyrazów obcych w języku polskim, Warszawa 1976.
349
H. Rybicka. Rzeczowniki zapożyczone z łaciny w języku polskim

(na tle literatury pamiętnikarskiej), Warszawa 1973.
S. Seiler-Baldinger, Systematik der Textilen Techniken.
Ethnologische Seminar der Universität und Museum für
Völkerkunde. Basel 1991.
K. Siekierska. Barwy staropolskiej przyrody, [w:] Studia
Historycznojęzykowe i Dialektologiczne. pod red. M. Kucały.
J. Reichana, Kraków 1992, s. 19–42.
K. Siekierska. Brunatne fiołki, „Prace Filologiczne”. T. 35, 1990,
s. 179–186.
F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego. T. 1–5,
Kraków 1952–1975.
Słownik języka polskiego, T. 1–2, wyd. M. Orgelbrand, Wilno 1861.
Słownik polszczyzny XVI wieku, T. 1–23, Wrocław 1966–1995.
Słownik staropolski, T. 1–11, Warszawa. Wrocław. Kraków
1953–1996.
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, pod red. St.
Kozakiewicza, wyd. 2. Warszawa 1976.
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, pod red. K. Kubalskiej-
Sulkiewicz, wyd. nowe, Warszawa 1996.
E. Słuszkiewicz, E. Tryjarski, w. Tubielewicz, Potrząsanie
karabelą – trzej orientaliści o pochodzeniu wyrazu, PJ. 1985,
nr 8 (427), s. 512–522.
U. Sowina, Najstarsze sieradzkie testamenty mieszczan
z początku XVI wieku. Analiza źródłoznawcza, Kw. HKM, R. 39,
1991, nr 1, s. 3–25.
A. Steffen, Siermięga, JP, T. 49, 1969, s. 129–131.
350
Bibliografia
A. Sucheni-Grabowska, H. Weiss, Materiały do dziejów kultury

materialnej chłopów w województwie sieradzkim i ziemi wieluńskiej
w XVI wieku, „Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego”,
T. 1, 1957, s. 317–371.
A. Sucheni-Grabowska, Materiały do dziejów kultury materialnej
chłopów w województwie sieradzkim i ziemi wieluńskiej w XVI wieku,
„Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego”, T. 2, 1959, s. 217–340.
J. Szyposz, Odzież szlachty w świetle inwentarzy ruchomości
zawartych w akiach grodzkich i ziemskich województwa
krakowskiego z lal 1640–1670, Kw.HKM. R. 29, 1981, nr 3, s.
349–364.
J. Szyposz. Przemiany odzieży szlachty Małopolski zachodniej
w XVII wieku, Kw. HKM. R. 34, 1986, nr 3, s. 451–461.
M. Taszycka, Barwy włoskich tkanin jedwabnych sprowadzonych
do Polski w drugiej połowie XVII wieku, Kw.HKM, R. 31, 1983, nr
1, s. 45–52.
M. Taszycka, Włoskie jedwabne tkaniny odzieżowe w Polsce
w pierwszej połowie XVII wieku, Wrocław 1971.
J. Tokarski. Słownik wyrazów obcych. Warszawa 1974.
M. A. Troc. Nowy dykcyonarz to jest mownik polsko-niemiecko-
francuski. T. 1–2, Lipsk 1744–1764.
A. Trojanowski, Słownik włókienniczy w pięciu językach. Łódź 1930.
I. Turnau, Garbarstwo na ziemiach polskich w XVI–XVIII wieku.
Wrocław 1975.
I. Turnau. History of dress in Central and Eastern Europe from
the sixteenth to the eighteenth century. Warszawa 1991, słownik
s. 157–168.
351
I. Turnau, Les tissus d’usage quotidien au XVIIIe siècle en

Pologne, Bulletin, 1964, nr 20. s. 18–26.
I. Turnau. Odzież mieszczaństwa warszawskiego w XV11I wieku,
Wrocław 1967, indeks rzeczowy s. 384–394.
I. Turnau. Odzież w krajach bałtyckich w XVI–XVIII wieku.
„Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”. T. 53–55,
1992–1995, s. 1–13.
I. Turnau. Pasy noszone na ziemiach Korony w świetle inwentarzy
ruchomości z XVI–XVIII wieku, Kw.HKM, R. 36, 1987, nr 3,
s. 421–437.
I. Turnau. Problematyka słownika staropolskiej terminologii
narzędzi t wytworów materialnych na przykładzie haseł
włókienniczych, skórniczych i odzieżowych. Kw.HKM. R. 18, 1970,
nr 4, s. 685–707.
I. Turnau. Rzemiosła włókiennicze, odzieżowe i skórnicze w latach
1655–1795, [w]: Z dziejów rzemiosła warszawskiego, pod red.
B. Grocholskiej, w. Prussa, Warszawa 1983, słownik s. 274–285.
I. Turnau. Skórnictwo odzieżowe w Polsce XVI–XVIII wieku,
Wrocław 1975.
I. Turnau. Słownik nazw ubiorów używanych w Polsce od
średniowiecza do początku XIX wieku – źródła i koncepcja.
Kw.HKM. R. 45. 1997, s. 67–73.
I. Turnau, Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa
1991, słownik s. 187–200.
K. Turska. Ubiór dworski w Polsce w dobie pierwszych
jagiellonów, Wrocław 1987, słownik s. 230–233.
K. Turska. Ubiór szlachty polskiej u schyłku średniowiecza
(przyczynek do genezy ubioru narodowego). Kw.HKM, R. 34, 1986.
nr 3, s. 425–432.
352
Bibliografia
K. Turska. Wyprawy ślubne dwóch Jagiellonek: Jadwigi (1475)

i Katarzyny (1562), Kw. HKM. R. 40. 1992, nr 1. s. 5–22.
Vocabulaire technique des tissus. Français. Anglais, Italien,
CIETA, Lyon 1959.
Vocabulary of technical terms fabrics. English, French, Italian,
Spanish, CIETA, Lyon 1964.
M. Wilska, Błazen na dworze Jagiellonów, Warszawa 1998.
A. Zaręba. Nazwy barw w dialektach i historii języka polskiego.
Wrocław 1954.
Zarys historii włókiennictwa na ziemiach polskich do końca
XVIII wieku, pod red. J. Kamińskiej, I. Turnau. Wrocław 1966,
słownik s. 647–672.
Źródła do historii sztuki i cywilizacji w Polsce:
T. 1. Rachunki dworu królewskiego 1544–1567, wyd. A. Chmiel,
Kraków 1911;
T. 2, Cracovia artificum 1501–1550, zebrał J. Ptaśnik,
wyd. M. Friedberg, Kraków 1936, 1948, z. 1–3:
T. 3. Cracovia artificum 1551–1552, wyd. S. Pańków, Z. Wojas,
Kraków 1966, z. 1.
Z. Żygulski jun., H. Wielecki, Polski mundur wojskowy, Kraków
1988, słownik s. 411–417.
S. Życiński, Materiały archiwalne do nazewnictwa staropolskiego
z zakresu złotnictwa i sztuk pokrewnych, „Szczecińskie Studia
Historyczne”, 1993, nr 7. s. 169–188.
S. Życiński, Nazewnictwo staropolskie w zakresie złotnictwa i sztuk
pokrewnych. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”,
nr 14; „Studia Historyczne” 1987, nr 1, s. 67–77.
353
Abstract
A dictionary of terms concerning garments, textiles, non-woven ac-
cessories, leather, metals, jewellery and colours known in Poland
from the Middle Ages to the early 19th century
The present dictionary is the most comprehensive survey of old
Polish terminology concerning dress, textiles, accessories, leather,
metals, jewellery and colours ever published in Poland. The only pre-
vious small lexicon of that type, compiled by Łukasz Gołębiowski,
appeared in 1830, and all the other available publications are merely
glossaries of terms used in books devoted to clothing.
The dictionary includes terms regarding garments and accessories,
armour and weapons, ornaments, colours and their shades. They have
been collected either directly from written sources coming from be-
tween the 14th and 18th century or from previous research results.
The publication is intended to offer the fullest possible coverage of
all varieties of clothing worn by different social strata of the former
Polish–Lithuanian Commonwealth, as well as by the inhabitants of
Silesia and Pomerania. It contains 2705 defined terms and 1056 syno-
nyms or variants, which makes 3761 items in total.
The definitions vary in length from one sentence to complex de-
scriptions including information about cut and dating. For the con-
venience of costumiers and readers of nineteenth-century literature
the material is not strictly limited to the above-mentioned period and
it brings also some definitions of items that figured importantly in
the development of the Western fashion in the 19th and 20th centu-
ry. Additionally, it contains some names of garments used in ancient
times, as these were well–known in the period we focus on.
Due to variations in the names of garments, accessories, pieces of
armour and jewellery, the dictionary has to include regional terms,
characteristic of only some parts of the vast territory of the former
354
Abstract
Commonwealth. Terminological changes became increasingly fre-

quent In the 19th century, under the influence of the Western fash-
ion. Another important tendency of that time was the development
of regional folk costumes, but the abundant dialectal terminology,
concerning both clothing and textiles, had to be left out. Much atten-
tion has been devoted to the time when a given term functioned. The
lack of dates in the entry indicates that the word was used throughout
the period in question. The unstableness of the meaning and usage
of clothing terminology had been noticed and recorded by writers at
least since the 17th century.
Many specialists have studied the etymology of the terms which ap-
pear in this dictionary, sometimes reaching incorrect or questionable
conclusions. Our work on the terms from the 14–16th c. has proved
that about half of these are of native origin. In general, out of the
total number of 2085 items discussed in the dictionary, about 1620,
i.e. more than 50%, seem to have Polish roots. The 17th and 18th
centuries, due to the growing popularity of the Western fashion, wit-
nessed increased inventiveness in word–formation. It is sometimes
difficult to differentiate borrowings from native terms naming goods
Imported, both from the West and from the East.
For many terms it was difficult to establish a probable etymology.
Consultations with an orientalist, Prof. Tadeusz Majda, reduced the
number of words for which Middle Eastern, mainly Turkish, etymology
could be claimed, although many of alleged eastern borrowings refer to
textiles and accessories imported from the Middle East. Etymologies
of words borrowed from West European languages were checked with
relevant dictionaries. The main objective of this publication is to ex-
plain the meaning of words, even if their etymology is uncertain.
The largest group of borrowings, numbering about 310 items,
comes from French. The dictionary records over 220 German terms,
but much more borrowings from this language may have really func-
tioned, especially in the professional Jargon of artisan guilds. There
355
are one hundred and several dozen Middle Eastern words, mainly
Persian and Arabic, which came to Polish either through Turkey or
through the Balkans and Hungary. The fourth place in this ranking
belongs to Latin borrowings, especially common in the late Middle
Ages. The 16th century brought numerous Italian terms: at least 80
are recorded. In later times we can observe numerous nouns referring
to textiles, garments or accessories which were coined from towns
where they were produced, countries from which they were imported
or names of inventors and other proper names. There was a decrease
in the number of terms borrowed from Old–Ruthenian, Russian,
Greek. Old Czech and Czech. There were some minor Hungarian
and Spanish transfers, and single borrowings from Ukrainian,
Belorussian. Old–Slavic, Slovak, Portuguese, Gothic, Hebrew,
Malaya and Javanese. The 18th century noted an increased influx of
English terms, which became very important in the 19th c.
The number of borrowings fluctuated over the five centuries. Latin
words were transferred mainly through the written language. Czech
words were absorbed in the period when this language was very
close to Polish, i.e. before the 16th c., when the two began to dif-
ferentiate. Etymological research cannot overlook the fact that the
Commonwealth was frequently invaded by foreign armies. Another
important factor is the impact of Western models, especially on the
royal and magnate courts, which, however, was curbed by the spread
of national dress. Terminology altered quite freely and in some cases
the dictionary lists up to four meanings of the same term in various
centuries. In such a lexicon it is sometimes more reasonable to disre-
gard the etymology altogether then to record numerous unconfirmed
hypotheses. Native word-formation processes in the field of fashion
showed great inventiveness.
Translated by Izabela Szymańska
356

Słownik Ubiorów

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Słownik Ubiorów

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Irena Turnau

uwzględniłam skóry zwykłe i futerkowe. Używano ich do szycia nie

współcześni. W XVII w. pisano w Odmianach tego świata: „Co

2. Stan badań i baza źródłowa słownika

zgromadzić blisko czterokrotnie więcej haseł, z czego około jed-

Podstawowy materiał nazewniczy zawarty w słowniku pocho-

3. Pochodzenie nazw ubiorów i innych terminów

Ustalenie prawdopodobnego pochodzenia danej nazwy nigdy nie

Agramen (agrament. agramon) [fr. agremént – obramowanie] – ga-

Alamoda (alamot, hamodka, lamodka) [fr. à la mode. wł. alla

Almucja (almuzja. almuzya, dalmacja, dalmacyja, dalmoć, dalmu-

z okrywy włókiennej ciętej w kilku wysokościach. Tło bywa tkane

Amelia (amalka. amelik, amelka) – określenie torebki, woreczka

Anter – rodzaj ubioru liberyjnego służby dworskiej, uszytego z tka-

Armband [niem.] – naramiennik, bransoleta na ramię.

lub nieregularnym. Niektóre a. miały nakłucia lub drobne nacię-

Ażust (szust) [fr. juste] – 1) dopasowany kaftanik z rękawami, no-

XVI w. w Gdańsku, na Śląsku i w Wielkopolsce, w XVIII w. także

Barchannik (parchannik) – wytwórca barchanu.

obcisłego stanika, doszywana w talii. sięgająca do bioder lub niżej,

Batyst [fr. Batiste: od imienia wynalazcy Baptiste Chambray] – naj-

pomarańczowe, karmazynowe lub białe, cienkie frędzle, ornament

Belemnity – skamieniałe szczątki wymarłych głowonogów, okre-

oznaka godności rektorskiej: 2) b. myśliwskie – laska z poprzeczką

Białogłowa – staropolskie określenie kobiety pochodzące od barwy

Binokle (pince nez) [fr. binocle] – okulary utrzymywane na nosie

Blach (blacha, piach, placha, plech, płach) [staroczes. – blech,

Bloomer (USA) dla emancypujących się kobiet. Noszone do bluzek, nie-

Botloch (batuch, bodloch, botuch) [niem. Badtuch] – od XVI w.

Braceleta (bracelet) [starofr. bracelet] – naramiennik, bransoleta,

Brelok [fr. breloque] – ozdobny wisiorek wykonywany ze szla-

Brokatela (brukatela, burgatela, burkatela) [wł. broccatello] – gruba,

Brozcem (brodcem) – w XVII i XVIII w. określenie sposobu no-

Brygandyna [fr. brigandine] – 1) skórzana lub sukienna kurta na-

Buchaler – tkanina tur. znana w Polsce w XVII–XVIII w.

się z drzewca (metalowej laski) i kulistej, zwykle metalowej głowi-

Bureta [fr. bourrette] – jedwabny surowiec odpadkowy do wyrobu

przeważnie w podłużne paski. Wyrabiana w krajach niem., od XVI w.

Capa [hiszp.] – kolisty, męski płaszcz hiszp., noszony od XVI w.

XVIII w. element haftu na ubiorach liturgicznych, teatralnych,

Chapeau bras → kapelusz stosowany.

Chiton [gr.] – płócienny ubiór star. Greków, pochodzenia joń-

Chochoł – w XVI–XVII w. wysoka fryzura kobieca lub okrągły

Chusta (chustka, chuścisko, sudarium) – płat tkaniny lub dzianiny

Cierlenie – zabieg stosowany w obróbce lnu i konopi, polega na

Cul de Paris [fr. – paryski tył] – rusztowanie metalowe lub podu-

Cylinder [łac. cylindrus] – wysoki, sztywny kapelusz z walcowa-

Cyrkon → hiacynt orientalny.

Czapka (czapczyk, czapczyna, czapczysko, czapica, czepka, szap-

Czenidło – barwnik używany w szewstwie do czernienia obuwia.

Czółko (czółeczko, czółenko) – 1) opaska lub mały czepeczek

Dekatyzacja (stępowanie) [fr. décatissage] – apretura włókiennicza

Desma – tkanina jedwabna importowana z Turcji, używana

barwy, wielkości (mierzonej w karatach), czystości i rodzaju szlifu,

Domłuk [tur. donłuk] – lekka tkanina odzieżowa, bawełniana lub

budowle splotowej. Tkana splotem skośnym lub płóciennym, co

Drukowane pasy – lniane lub bawełniane wąskie tkaniny, o splocie

Durchtowane [niem.] – w XVII i XVIII w. przeszywane obuwie.

barwna, tkana w paski, prążki lub drukowana. Pochodzi ze Wschodu.

w 1589 r. W Polsce cechy d. powstawały od XVII w., a manufaktury

w najprostsze wzory geometryczne, rzadko kwiatowe, czasem z po-

z domowych zabiegów stało się rzemiosłem. Farbowano barwnikami

ozdoba przy szyi w stroju kobiecym; 2) od XVIII w. wstążki przy