Ενότητα 3η :ραψωδία α στίχοι: 109-173

Τόπος : Ιθάκη , στο παλάτι του Οδυσσέα

Χρόνος: 1η μέρα της ομηρικής διήγησης
Πρόσωπα: η Αθηνά- Μέντης, ο Τηλέμαχος, οι μνηστήρες, οι δούλοι
Υπόθεση: μπαίνει σε εφαρμογή το δεύτερο μέρος του σχεδίου της
Αθηνάς
Η Αθηνά- Μέντης φιλοξενείται από τον Τηλέμαχο

Τηλέμαχος Μνηστήρες

ωραίος σαν θεός τεμπέληδες

μοναχικός υπερόπτες
σκεφτικός αλαζόνες
καλόψυχος ανόητοι
ευγενικός ασεβείς
ονειροπόλος αγενείς
φιλόξενος φαντασμένοι
ευαίσθητος ξεδιάντροποι
άτολμος αφιλόξενοι
ανώριμος υβριστές

Συναισθήματα Συναισθήματα
μελαγχολία εύθυμη διάθεση
απογοήτευση αδιαφορία για τους
θλίψη γύρω τους
ελπίδα

ΑΝΤΙΘΕΣΗ
Ο Τηλέμαχος κάθεται σεμνός, λυπημένος και ήσυχος, ενώ οι μνηστήρες διασκεδάζουν
απολαμβάνοντας με απληστία τα αγαθά του παλατιού. Η αντίθεση αυτή μας κάνει να
συμπαθήσουμε τον Τηλέμαχο και να αντιπαθήσουμε τους μνηστήρες, προετοιμάζοντάς μας για
την τιμωρία τους.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΟΧΗΣ – ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

α) παλάτι (εξώθυρα που οδηγούσε σε ανοιχτή αυλή, οι πύλες, το μεγάλο δώμα)
β) πολυτελή έπιπλα και σκεύη (κονταροθήκη, θρόνοι, σκαμνιά, καθίσματα, χρυσά κανάτια,
ασημένιες λεκάνες, κρατήρες)
γ) πολλοί υπηρέτες ( κελάρισσα, κήρυκας, τραπεζάρχης, παρακόρες)
δ) φιλοξενία
ε) διασκέδαση (παιχνίδι, φαγητό, ποτό, μουσική, τραγούδι)

Η ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Η φιλοξενία ήταν ένας πολύ σημαντικός θεσμός της αρχαιότητας. Οι Έλληνες θεωρούσαν ότι
υπήρχε θεϊκή απαίτηση για την φιλοξενία των ξένων και θεωρούνταν αμάρτημα η κακή
αντιμετώπισή τους. Εξάλλου προστάτης της φιλοξενίας ήταν ο Δίας ο οποίος ονομαζόταν Ξένιος
Ζευς. Η φιλοξενία ακολουθούσε μια μια ιεροτελεστία και παρέχονταν σε κάθε ξένο ανεξάρτητα
από την τάξη στην οποία ανήκε μπορούσε να μένει σε ειδικό δωμάτιο τον ξενώνα. Εξάλλου ο
θεσμός αυτός είχε σημαντική κοινωνική δύναμη , διότι μπορούσε να συνδέει άτομα οποιασδήποτε
τάξης, ακόμη και απλούς πολίτες με βασιλιάδες. Ο ξένος βέβαια της ομηρικής εποχής δεν ήταν
τουρίστας αλλά αγγελιοφόρος, έμπορος , εξόριστος, ταξιδιώτης κ.τ.λ.

ΤΟ ΤΥΠΙΚΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ

α) υποδοχή
β) τακτοποίηση οπλισμού και αλόγων
γ) παραχώρηση τιμητικής θέσης
δ) προσφορά ποτού και γεύματος
ε) ερώτηση για το ποιος είναι ο επισκέπτης
στ) ερώτηση για το αίτημα του επισκέπτη
ζ) διαμονή
η) ανταλλαγή δώρων

Ο ανθρωπομορφισμός στην Οδύσσεια

Οι αρχαίοι Έλληνες φαντάζονταν τους θεούς τους παρόμοιους στη μορφή και τη συμπεριφορά με
τους ανθρώπους. Έδιναν στις θεϊκές δυνάμεις "μια καλοσχεδιασμένη ατομική μορφή και μια
εντελώς ανθρώπινη πλευρά" [Vernant (1989), 131], δηλαδή ένα συγκεκριμένο προσωπείο με
σταθερά χαρακτηριστικά (π.χ. ο Ήφαιστος χωλός, η Αθηνά σοφή, κ.λπ.). Αυτό το ιδεολογικό
στοιχείο ονομάζεται (θεϊκός) ανθρωπομορφισμός.
Στα ομηρικά έπη ειδικότερα οι θεοί παρουσιάζονται με ανθρώπινες συνήθειες και διακατέχονται
από συναισθήματα: συμπαθούν και θλίβονται, όπως η Αθηνά που ομολογεί στο Δία
στην α ραψωδία ότι «για τον Oδυσσέα φλέγεται η καρδιά μου» (α, 56), αλλά
και οργίζονται και αγανακτούν, όπως ο Ποσειδώνας που «χολώθηκε βαριά» (ε, 314), όταν είδε τον
Οδυσσέα να φεύγει από το νησί της Καλυψώς. Κυριεύονται, επίσης, από τα ίδια πάθη (ζήλεια,
φθόνος, έρωτας?) που ταλαιπωρούν και τους θνητούς.

ΓΙΑΤΙ Η ΑΘΗΝΑ ΕΠΕΛΕΞΕ ΝΑ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΘΕΙ ΣΕ ΜΕΝΤΗ;

1)Ο Μέντης είναι παλιός φίλος του Οδυσσέα και επομένως είναι φυσική η παρουσία του στο
παλάτι. Δεν θα κινήσει υποψίες στους μνηστήρες.
2)Ως φίλος και συνομήλικος του Οδυσσέα θα κερδίσει πιο εύκολα την εμπιστοσύνη του Τηλέμαχου
(σαν πατέρας του)

ΓΙΑΤΙ Η ΑΘΗΝΑ ΔΕΝ ΕΜΦΑΝΙΣΤΗΚΕ ΣΤΟΝ ΤΗΛΕΜΑΧΟ ΜΕ ΤΗ ΘΕΙΚΗ ΤΗΣ ΜΟΡΦΗ;

(ΕΝΑΝΘΡΩΠΙΣΗ)
Η Αθηνά δεν παρουσιαστηκε με τη θεϊκη της μορφή γιατί σκοπός της δεν ήταν να διατάξει τον
Τηλέμαχο αλλά να τον παρακινήσει και να τον εμπνεύσει. Ο Τηλέμαχος μελλοντικός βασιλιάς της
Ιθάκης νιώθει παραγκωνισμένος μέσα στο ίδιο του το παλάτι και φαίνεται ανέτοιμος να δράσει ,
όμως δεν έχει χάσει την αξιοπρέπεια και το ήθος του. Η Αθηνά – Μέντης με τη στάση της πατρικής
αυστηρότητας βοηθάει τον Τηλέμαχο να συνειδητοποιήσει τη δύναμη που έχει και να
προετοιμαστεί για τον ερχομό του πατέρα του.

Πρόσθετες ερωτήσεις :

1.Πώς παρουσιάζει ο ποιητής την Αθηνά; Πιστεύεις ότι θα μπορούσε να εμφανιστεί με έναν άλλο
τρόπο, για να πετύχει το σκοπό της. Κάνε έναν κατάλογο με τα επίθετα και τα ουσιαστικά που την
προσδιορίζουν.

…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………

2. Κατάγραψε τις ενέργειες του Τηλέμαχου όταν αντιλαμβάνεται τον ξένο.

Μπορείς να συμπεράνεις ποιες ήταν οι συνήθειες της εποχής για την υποδοχή του ξένου;

…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………

3. αν ξαφνικά γύριζε πίσω…

Αν τους μνηστήρες τους πετούσε έξω από το πάλατι…
Αν έπαιρνε ο ίδιος πάλι από την αρχή στα χέρια του …

Ποιο είναι το όραμα του Τηλέμαχου;

Τί πιστεύεις ότι νιώθει;
Γιατί δεν αντιδρά σε όσα συμβαίνουν;

…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………….
ΟΡΟΛΟΓΙΑ

Ο Όμηρος προετοιμάζει συχνά τους ακροατές του για όσα θα ακολουθήσουν. Η συστηματική αυτή
προετοιμασία για τα επόμενα λέγεται προοικονομία. Με την αφηγηματική αυτή τεχνική το βάρος
δεν δίνεται τόσο στο τι θα συμβεί, όσο στο πώς αυτό θα παρουσιαστεί.
Η προετοιμασία των ακροατών για όσα θα ακολουθήσουν γίνεται με διάφορους τρόπους. Ο
ποιητής:
• άλλοτε προγραμματίζει τη δράση, π.χ. όταν στο α’ συμβούλιο των θεών στον Όλυμπο
αποφασίζεται ο Ερμής να πάει στην Ωγυγία·

Τυπικά λέγονται τα στοιχεία που επαναλαμβάνονται πανομοιότυπα ή ελαφρά παραλλαγμένα.

Μπορεί να είναι συνδυασμοί επιθέτων και ουσιαστικών ή άλλες φράσεις (όπως γλαυκῶπις
Ἀθήνη/«η Αθηνά τα μάτια λάμποντας», ἔπεα πτερόεντα/«και πέταξαν τα λόγια του σαν τα
πουλιά») ή στίχοι ολόκληροι (όπως «Της αντιμίλησε ο Τηλέμαχος με φρόνηση και γνώση») ή
θέματα - μοτίβα και σκηνές ολόκληρες, όπως η υποδοχή και η φιλοξενία του επισκέπτη.

Ενανθρώπιση – επιφάνεια
Οι θεοί επικοινωνούσαν με τους θνητούς παίρνοντας τη μορφή κάποιου συγκεκριμένου
ανθρώπου, δηλαδή μεταμορφώνονταν· στην περίπτωση αυτή λέμε πως έχουμε ενανθρώπιση.
Σπανιότερα παρουσιάζονταν με το πραγματικό τους (υποτίθεται) πρόσωπο, οπότε μιλούμε για
θεϊκή επιφάνεια, για αυτοπρόσωπη δηλαδή εμφάνιση του θεού· συχνά όμως γίνεται λόγος και
για αθέατη θεϊκή βοήθεια (ως θεϊκή φώτιση ή συμπαράσταση κ.τ.ό.).
Παραδείγματα:
Η εμφάνιση της Αθηνάς στον Τηλέμαχο ως Μέντη είναι ενανθρώπιση.
Η αναχώρησή της, που γίνεται γρήγορα "σαν το πουλί πετώντας, ξέφυγε από το άνοιγμα της
στέγης", δήλωσε δηλαδή ότι είναι θεά, είναι θεϊκή επιφάνεια.

Επίθετα
Τα επίθετα είναι συχνά στα ομηρικά έπη και αποδίδουν ουσιαστικές ιδιότητες στα πρόσωπα και
στα πράγματα που συνοδεύουν. Άλλοτε τονίζουν μια χαρακτηριστική τους ιδιότητα, είναι
δηλαδή χαρακτηριστικά επίθετα, π.χ. «τον άντρα τον πολύτροπο», «ο ξακουστός Ορέστης» και
άλλοτε προβάλλουν μια εικόνα τους, είναι δηλαδή περιγραφικά επίθετα, π.χ. «στις θολωτές
σπηλιές», «την καλλιπλόκαμη νεράιδα».

Επιβράδυνση
Η επιβράδυνση είναι βασική τεχνική της επικής ποίησης, που παίρνει τις εξής μορφές:
α. αναβάλλεται μια προγραμματισμένη δράση (π.χ., ο νόστος του Οδυσσέα)·
β. διακόπτεται για λίγο η κύρια αφήγηση με την παρεμβολή ενός σχετικού επεισοδίου·
γ. αργοπορεί, γενικά, ο ρυθμός της αφήγησης με αναφορές σε πρόσωπα και πράγματα. Όλα αυτά
αποσπούν, για περισσότερο ή λιγότερο, τον ακροατή από το κύριο θέμα, του προξενούν αναμονή
– κάποτε και αγωνία – , αλλά και του δίνουν στοιχεία για πιο άνετη παρακολούθηση της
συνέχειας

Συμπληρωματικές πληροφορίες:
Σκοπός της επιβράδυνσης είναι:
α) να ξεκουράσει τον ακροατή-αναγνώστη από την ένταση που του έχει προκαλέσει η κύρια
αφήγηση·
β) να ποικίλει το σώμα της αφήγησης με κάτι το καινούργιο·
γ) να ανανεώσει το ενδιαφέρον του ακροατηρίου και να το ξαναφέρει πιο έτοιμο ψυχικά, για να
παρακολουθήσει τη συνέχεια της ιστορίας του.