MAK-205

Üretim Yöntemleri I

Plastik Şekil Verme-III

(11.Hafta)

Kubilay Aslantaş
 HADDELEME

Malzemeleri, eksenleri etrafında dönen iki silindir arasından geçirerek

yapılan plastik şekil verme işlemine haddeleme denir.

Haddeleme, plastik şekillendirme teknikleri içerisinde en çok

kullanılan (% 95) yöntemdir. Çünkü;

Üretim hızlı,

Sürekli,

Đşlem ve ürün kontrolü kolay.

07.01.2008 2
 HADDELEME

1. Merdaneler aynı hızla ve birbirine zıt yönde dönerler.

2. Malzemenin merdaneler arasından her geçişine “paso” denir.

3. Haddeleme, bir dolaylı basma mekanik işlemi olup genellikle

uygulanan tek kuvvet merdanelerle sağlanan radyal basınçtır.

07.01.2008 3
 HADDELEME

Haddeleme

Sıcak haddeleme Soğuk haddeleme

Yeniden kristalleşme sıcaklığının üzerinde Saç, Folye, Đnce çubuk ve Tel
yapılır.
Düzgün yüzey,
Yarı ürün; Slab, Blum, Kütük
Hatasız boyutlar,
Levha, Saç, Çubuk, Boru, Ray ve Profiller
Yüksek mukavemet,
Haddeleme kuvveti yüksek.

07.01.2008 4
 HADDELEME

Haddeleme prosesi ve ürün çeşitleri

07.01.2008 5
 HADDELEME

07.01.2008 6
 HADDELEME

ab
Sl
ĐNGOT

Kü
tü
k

07.01.2008 7
 Haddelenmiş Ürünlerin Đsimlendirilmesi

BLUM SLAB 5 cm-25 cm

Min (15 cm-15 cm) 60 cm-150 cm

Max (30 cm-30 cm)

LEVHA t > 5 mm
W > 60 cm

SAÇ t < 5 mm
KÜTÜK
W > 60 cm

Min (5 cm-5 cm) BANT t < 5 mm

Max (15 cm-15 cm) W < 60 cm

07.01.2008 8
 Haddelenmiş Ürünlerin Đsimlendirilmesi

Hadde ürünleri

Yassı ürünler Uzun ürünler

Kalınlıklarına göre sınıflandırılır. Kesit büyüklüklerine göre
sınıflandırılır.

Hafif profiller Orta profiller Ağır profiller

Profiller; dörtköşe, yuvarlak, lama, altıgen,
köşebent, U, Ι, Τ olabilir.

07.01.2008 9
 Haddelemenin Amacı

Alışılagelmiş sıcak ve soğuk haddelemenin esas amacı malzemenin

kalınlığını azaltmaktır.

Soğuk haddeleme ile çeşitli profillerdeki merdaneler kullanılarak saclara

kalınlığı değiştirilmeksizin istenilen şekil verilerek uzun ve şekilli (oluk,
şekilli boru vs.) ürünler elde edilebilir.

Vida dişi açmak, kaynaksız halka ve dikişsiz boru üretimi gibi özel
amaçlarla da yapılır.

07.01.2008 10
 Haddeleme tezgahları

Bir haddeleme tezgahı

merdanelerden, yataklardan, hadde
kasası ile merdaneleri döndürmek
için millere bağlı motorlardan
ibarettir

07.01.2008 11
 Haddeleme tezgahları

400-1500BG arasındaki güce

sahip bir motor önce yavaş hızla
dönerek Volanı belirli bir kritik
hıza getirir. Böylece volan
dönme enerjisi ile yüklenmiş
olur. Bu enerji vasıtasıyla
malzeme merdaneler arasından
geçirilir.

Motor devri çok düşük olması nedeniyle devir düşürücü kullanılır. Hareket miller
vasıtasıyla merdanelere iletilir.

07.01.2008 12
 Merdaneler

MERDANELER

Düz merdaneler Kalibreli merdaneler

Muylu
Gövde

Merdane çapları : 5-10 cm - 150 cm

L / D : 2,2 – 2,7
L : Gövde uzunluğu
D : Çap
07.01.2008 13
 Merdaneler

Düz merdaneler

Yassı ürünlerin haddelenmesinde silindirik gövdeli

düz merdaneler kullanılır.

Kalibreli merdaneler

Profillerin haddelenmesinde ise gövdesinde istenilen

profile göre şekiller bulunan kalibreli merdaneler
kullanılır.

07.01.2008 14
 Merdaneler

MERDANE MALZEMELERĐ

Çelik merdaneler Dökme demir merdaneler

Dövme çelik Dökme çelik Beyaz dökme demir

merdaneler merdaneler Gri dökme demir
Küresel grafitli dökme demir.

Merdanelerde genelde, yüzeyde yüksek sertlik ve iç

kısımlarda yüksek kırılma tokluğu istenir.

07.01.2008 15
 Haddeleme teknikleri

Merdane Düzenleri

a) Tek veya çift yönlü (tersinir) ikili hadde: Eşit

büyüklükteki iki merdanenin birbirine zıt yönde
dönerek malzemenin incelmesini sağlar

b) Üçlü hadde: Üç merdanenin çeşitlik aralıklarla

yerleştirilmiş halidir. Üsteki ve alttaki merdaneler
motor gücüyle dönerken, ortadaki merdane ise
ortaya çıkan sürtünme kuvvetinin etkisiyle döner.

c) Dörtlü hadde :Malzeme ile temas eden küçük

çaplı merdaneler ile bunları destekleyen büyük çaplı
merdanelerden oluşur. Küçük çaplı merdane
kullanmanın amacı haddeleme için gerekli gücü
azaltmaktır. Büyük çaplı merdaneler ise
destekleme görevi yaparlar

07.01.2008 16
 Haddeleme teknikleri

Dörtlü hadde

07.01.2008 17
 Haddeleme teknikleri

Grup hadde

07.01.2008 18
 Haddeleme teknikleri

Planet hadde

Büyük çaplı iki destek merdanesi ve etrafında planet gibi dönen çok
sayıda küçük iş merdaneleri vardır.

Yassı metalik malzemelerin sıcak haddelenmesinde kullanılan hadde

tezgahları ile tek pasoda %30-40 oranında deformasyon sağlanırken,

Planet hadde tezgahları ile bu

oran %90 a kadar
çıkabilmektedir.

07.01.2008 19
 Haddeleme teknikleri

Seri haddeleme
Yüksek hızda ve seri üretim için arka arkaya dizilmiş merdanelerden oluşur.

Her merdane sistemindeki kesit küçülmesi farklı olacağından, malzeme

ilerleme hızı her hadde de değişik olacaktır.

Malzemenin ve merdanenin hızı son haddede maksimum olur.

07.01.2008 20
 Haddeleme teknikleri

07.01.2008 21
 Haddelemede merdane çapının etkisi

Büyük çaplı Küçük çaplı

merdane merdane

07.01.2008 22
 Merdane çapının etkisi

Haddelenen profilin merdaneden düz çıkabilmesi için merdanelerin

çaplarının birbirine eşit olması gerekir. Merdane çaplarının farklı
oluşunun haddelenen malzemenin çıkışına etkisi

07.01.2008 23
 Profillerin Haddelenmesi

Merdane üzerinde birlikte çalışan iki merdane karşı karşıya geldiklerinde istenilen
profilleri verecek şekiller açılır. Merdaneler arasındaki bu boşluklara kalibre iki
merdane arasındaki boşluğa da kalibre aralığı denir.

Kalibre aralığı merdane eksenine paralel veya merdane ekseniyle yaptığı α açısı
60º den küçükse açık kalibre, 60º den büyük ise kapalı kalibre denir.

Kalibre aralığı Kalibre aralığı

α
α

Açık kalibre Açık kalibre Kapalı kalibre

07.01.2008 24
 Profillerin Haddelenmesi

Kalibre: Merdane yüzeyine açılmış uygun profillerdir.

Kalibrenin yüksekliği haddelenecek parçanın kalınlığından az genişliğinden

ise fazladır. Kalibre Şekilleri:

Paso: Karşılıklı iki merdane bir araya • Kare • Trapez

geldiğinde ortaya çıkan profile verilen • Baklava • Yuvarlak
isimdir.
• Oval • Dört kaşe
• Kutu • Çeşitli profiller
• Düz

07.01.2008 25
 Profillerin Haddelenmesi

Kalibreli haddeleme örnekleri

07.01.2008 26
 Haddelemenin Mekaniği

Kalınlık azalma hesabı

∆h = h0 − h = (R − RCosθ) + (R − R cos θ)
∆h ∆h
∆h = + = R(1 − Cosθ) + R(1 − Cosθ)
2 2
∆h = 2R(1 − Cosθ)

07.01.2008 27
 Haddelemenin Mekaniği

Haddeleme hızı hesabı

VSac = VMerdane ⋅ Cosθ

VSac − VMerdane ⋅ Cosθ < 0 Merdane girişinde
VSac − VMerdane ⋅ Cosθ > 0 Merdane çıkışında
VSac = VMerdane ⋅ Cosθ Nötr bölgede

Vf
Nötr nokta
Merdaneler
Hız →

V
N
V0 Malzeme
N=Nötr Düzlem

X Temas uzunluğu → Y

07.01.2008 28
 Haddelemenin Mekaniği

Haddelemenin başlaması için

Haddeleme kuvvetleri
Fsür ⋅ Cosθ > Fhad ⋅ Sinθ
Fsür = Fhad ⋅ µ
Fhad ⋅ µ ⋅ Cosθ > Fhad ⋅ Sinθ
Sinθ
µ>
Cosθ
µ > tan θ
Haddeleme sınır şartı

Fsür ⋅ Cosθ = Fhad ⋅ Sinθ

Fsür = Fhad ⋅ µ
Fhad ⋅ µ ⋅ Cosθ = Fhad ⋅ Sinθ
Sinθ
µ=
Eğer µ<tan θ olursa haddeleme olmaz Cosθ
µ = tan θ
07.01.2008 29
 Haddelemenin Mekaniği

Max kalınlık azalması

L = R∆h

µ > tanα = (∆h / R)

∆hmax = µ 2 R

07.01.2008 30
 Haddelemenin Mekaniği

Haddeleme gücü hesabı

Haddeleme için gerekli güç;

2πPLn 2πPLn
Güç(BG) = Güç(kW ) =
44650 60000

P : Toplam haddeleme kuvveti, N

L : Temas boyu, m
n : Merdanelerin dönme hızı, dev./dak.

07.01.2008 31
 Haddeleme Hataları

Hatasız bir haddeleme için

Sıcaklık kontrolü

Ara tavlama

Hatasız hammadde

Yağlama

Merdanelerin yüzey şartları

07.01.2008 32
 Haddeleme Hataları

1. Basma kuvvetleri nedeniyle ortaya çıkan

kusurlar

2. Sürtünme kuvvetleri nedeniyle ortaya çıkan

kusurlar

07.01.2008 33
 Haddeleme Hataları (Basma kuvvetleri nedeniyle)

1- Haddelerin elastik şekil değiştirmesi sonucu farklı kalınlıkta ürünlerin

ortaya çıkması

Merdanelerin eğilmesi sonucunda kenarlarda basma orta kısımda çekme

gerilmeleri meydana gelir.

Merkez
Kenar

07.01.2008 Kenar 34
 Haddeleme Hataları (Basma kuvvetleri nedeniyle)

2- Saclarda dalgalı kenar oluşumu

Kenarlarda kalınlığın orta kısma nazaran

daha düşük olması, orta kısımda fazla
uzama fakat serbestçe yayılamama
sonucu kenarlarda dalgalanmaya sebep
olur.

3- Sacların orta ve kenarlarında çatlak oluşumu

Orta kısım fazla uzarken malzeme yeteri

kadar sünek değilse saclarda çatlak
oluşumu meydana gelebilir.

07.01.2008 35
 Haddeleme Hataları (Basma kuvvetleri nedeniyle)

4- Timsah ağzı çatlaması: Şekil değişiminin

homojen olmaması ve başlangıçta ingotta var olan
bir kusura bağlı olarak meydana gelir.

07.01.2008 36
 Haddeleme Hataları (Sürtünme kuvvetleri nedeniyle)

1- Sacın iki ucunun yuvarlaklaşması

Kenarlarda meydana gelen kalınlık

azalması sacın orta kısımında boyca
uzamaya neden olur.

2- Sacın ikiye ayrılması

Sürtünme sebebiyle orta kısımda

basma, kenarlarda çekme gerilmesi
meydana gelir. Bu çekme gerilmeleri
sacın ortadan yırtılmasına neden olur.

07.01.2008 37