Roztwory buforowe są układami zdolnymi do utrzymywania względnie stałego pH środowiska, a ich składowymi

są sprzężone pary kwas-zasada Brønsteda. W zależności od rodzaju buforu, jego komponentami (w wodnym
roztworze) mogą być:

1. Słaba zasada i jej sól z mocnym kwasem (np. bufor amonowy: NH3 + NH4Cl).
2. Słaby kwas i jego sól z mocną zasad (np. bufor octanowy: CH3COOH + CH3COONa).
3. Dwie wodorosole (np. bufor fosforanowy: NaH2PO4 + Na2HPO4).

Nie są to oczywiście wszystkie możliwe typy buforów, a podczas naszych dalszych rozważań omówimy sytuacje,
z jakimi mamy do czynienia w środowisku wodnym. Skupimy się przy tym na wymienionych trzech rodzajach
roztworów buforowych, z którymi związane były zadania z kilku majowych arkuszy maturalnych.

Zasada działania buforu amonowego.

Jak już zostało wspomniane na początku – składnikami roztworu buforowego są sprzężone pary kwas-zasada
Brønsteda. Na przykład w buforze amonowym taką parę stanowi cząsteczka NH3 oraz jon amonowy NH4+.
Pierwsza z wymienionych drobin pochodzi z rozpuszczonego w wodzie amoniaku, natomiast druga z nich z
dysocjacji elektrolitycznej wprowadzonego do takiego roztworu chlorku amonu. Ponieważ wymieniona sól jest
mocnym elektrolitem, to jej dysocjacja elektrolityczna na jony przebiega praktycznie całkowicie:
NH4Cl → NH4+ + Cl–
Z kolei amoniak jest słabą zasadą (Kb = 1,8·10–5), co oznacza, że jego dysocjacja przebiega w niewielkim stopniu.
Równanie tego procesu przyjmuje wówczas postać:
NH3 + H2O ⇄ NH4+ + OH–
W obecności chlorku amonu amoniak praktycznie nie dysocjuje, ponieważ zgodnie z regułą przekory, gdy do
układu znajdującego się w stanie równowagi opisanego powyższym równaniem wprowadzone zostaną jony NH4+,
to układ taki będzie chciał przeciwdziałać tej zmianie. Równowaga przesunie się zatem w lewo, w kierunku
utworzenia cząsteczek amoniaku. Przyjmuje się, że w roztworze buforu amonowego liczba moli NH3 praktycznie
równa jest liczbie moli cząsteczek amoniaku wprowadzonych do wody, a liczba moli jonów NH 4+ praktycznie
równa jest liczbie moli chlorku amonu (NH4Cl) wprowadzonego do roztworu wody amoniakalnej.
Gdy do roztworu zawierającego bufor amonowy wprowadzony zostanie kwas, wówczas powstałe w wyniku
dysocjacji tego kwasu jony (H3O+) zostaną zneutralizowane w wyniku ich reakcji z zasadą Brønsteda (NH3)
stanowiącą składową buforu amonowego:
NH3 + H3O+ → NH4+ + H2O
Z kolei, wprowadzając do roztworu buforu pewną liczbę pochodzących z dysocjacji mocnej zasady jonów
wodorotlenkowych (OH–), wówczas zostaną one zneutralizowane w wyniku ich reakcji z obecnym w układzie
składnikiem buforu jakim jest kwas Brønsteda (NH4+):
NH4+ + OH– → NH3 + H2O
W konsekwencji opisanego zachowania się buforu amonowego wobec wprowadzonego roztworu kwasu lub
zasady, pH roztworu buforu praktycznie nie ulegnie zmianie, o ile nie zostanie przekroczona tzw. pojemność
buforowa układu (zdolność przeciwstawiania się zmianom pH po wprowadzeniu kwasu lub zasady). Pojęcie
pojemności buforowej nie musi być Ci znane. Warto natomiast mieć świadomość, że żaden roztwór buforowy nie
będzie działał w nieskończoność, gdy dodawać będziemy do niego zbyt dużą ilość roztworu kwasu bądź zasady.

Zasada działania buforu octanowego.

Składowymi roztworu buforowego mogą być również słaby kwas oraz jego sól z mocną zasadą. W przypadku
buforu octanowego sprzężoną parę kwas-zasada Brønsteda stanowią kwas octowy (CH3COOH ) oraz anion
octanowy (CH3COO–). Pierwsza z wymienionych drobin pochodzi z wprowadzonego do wody kwasu etanowego
(octowego), natomiast druga z nich z dysocjacji elektrolitycznej wprowadzonego do takiego roztworu octanu sodu
(CH3COONa). Ponieważ wymieniona sól jest mocnym elektrolitem, to jej dysocjacja elektrolityczna na jony
przebiega praktycznie całkowicie:
CH3COONa → CH3COO– + Na+
Z kolei kwas octowy jest słabą zasadą (Ka = 1,8·10–5), co oznacza, że jego dysocjacja przebiega w niewielkim
stopniu. Równanie tego procesu przyjmuje wówczas postać:
CH3COOH + H2O ⇄ CH3COO– + H3O+
W obecności octanu sodu kwas etanowy praktycznie nie dysocjuje, ponieważ zgodnie z regułą przekory, gdy do
układu znajdującego się w stanie równowagi opisanego powyższym równaniem wprowadzone zostaną jony
CH3COO–, to układ taki będzie chciał przeciwdziałać tej zmianie. Równowaga przesunie się zatem w lewo, w
kierunku utworzenia cząsteczek kwasu. Przyjmuje się, że w roztworze buforu octanowego liczba moli CH3COOH
praktycznie równa jest liczbie moli cząsteczek kwasu wprowadzonych do wody, a liczba moli
jonów CH3COO– praktycznie równa jest liczbie moli octanu sodu (CH3COONa) wprowadzonego do roztworu
kwasu octowego.
Gdy do roztworu zawierającego bufor octanowy wprowadzony zostanie kwas, wówczas pochodzące z dysocjacji
tego kwasu jony (H3O+) zostaną zneutralizowane w wyniku ich reakcji z zasadą Brønsteda (CH3COO–) stanowiącą
składową buforu octanowego:
CH3COO– + H3O+ → CH3COOH + H2O
Z kolei, wprowadzając do roztworu buforu pewną liczbę pochodzących z dysocjacji mocnej zasady jonów
wodorotlenkowych (OH–), wówczas zostaną one zneutralizowane w wyniku ich reakcji z obecnym w układzie
składnikiem buforu jakim jest kwas Brønsteda (CH3COOH):
CH3COOH + OH– → CH3COO– + H2O

W konsekwencji opisanego zachowania się buforu octanowego wobec wprowadzonego roztworu kwasu lub
zasady, pH roztworu buforu praktycznie nie ulegnie zmianie, o ile nie zostanie przekroczona jego pojemność
buforowa.

Zasada działania buforu fosforanowego.

Zupełnie odmiennym rodzajem roztworu buforowego jest tzw. bufor fosforanowy, którego składnikami (oprócz
stanowiącej rozpuszczalnik i zarazem środowisko wody) są dwie wodorosole kwasu ortofosforowego(V) –
diwodoroortofosforan(V) sodu oraz wodoroortofosforan(V) sodu. Aby zrozumienie, które drobiny stanowią
wówczas sprzężoną parę kwas-zasada Brønsteda stało się łatwiejsze, musimy bliżej przyjrzeć się wartościom
stałych dysocjacji dwóch obecnych w tym buforze anionów:

Ka H2PO4– = 6,34∙10–8
Ka HPO42– = 4,36∙10–13
Z podanych wartości stałych dysocjacji wodoroanionów wynika, że każdy z nich jest słabym kwasem Brønsteda.
Jednak z uwagi na o wiele większą wartość stałej dysocjacji anionu H2PO4–, to właśnie ten jon jest silniejszym
kwasem Brønsteda.

W buforze fosforanowym ustala się następująca równowaga dynamiczna:

H2PO4– + H2O ⇄ HPO42– + H3O+

Gdy do roztworu buforu fosforanowego wprowadzony zostanie kwas, to układ taki będzie usiłował przeciwdziałać
zmianie pH, co w konsekwencji doprowadzi do przebiegu reakcji:

HPO42– + H3O+ → H2PO4– + H2O

Zadajmy sobie zatem pytanie: dlaczego to anion HPO42– będzie przyjmował proton, a nie jon H2PO4–? Dzieje się
tak, ponieważ anion HPO42– jest silniejszą zasadą Brønsteda, niż anion H2PO4–. Należy pamiętać tutaj o zasadzie: im
mocniejszy jest kwas Brønsteda, tym słabsza sprzężona z nim zasada. Jeśli do układu zawierającego kilka zasad
Brønsteda wprowadzony zostanie kwas, to wówczas w pierwszej kolejności przereaguje najsilniejsza z nich. Jest
to fundamentalna reguła o której należy pamiętać rozważając równowagi w wodnych roztworach stanowiących
mieszaniny słabych kwasów Brønsteda oraz mieszaniny słabych zasad Brønsteda.

Kierując się powyższym możemy zatem wnioskować, że po wprowadzeniu do buforu fosforanowego roztworu
zasady przebiegnie reakcja:

H2PO4– + OH– → HPO42– + H2O

Dzieje się tak, ponieważ jon H2PO4– jest silniejszym kwasem Brønsteda, niż jon HPO42–. Stąd, jeśli do układu
zawierającego kilka kwasów Brønsteda wprowadzona zostanie zasada, to wówczas w pierwszej kolejności
przereaguje najsilniejszy z nich.

Bufor fosforanowy jest jednym z wielu układów buforujących znajdujących się w organizmie człowieka – jest
ważnym składnikiem krwi utrzymującym jej pH na względnie stałym poziomie. Jako ciekawostkę można
wymienić również jego ostatnie zastosowanie jako jednego ze składników szczepionki mRNA Comirnaty firm
Pfizer i BioNTech przeciwko COVID-19.

Inne roztwory buforowe…

Oprócz buforu fosforanowego, w krwi obecne są jeszcze inne układ buforujące – węglanowy oraz
hemoglobinianowy. Ponadto w pracach laboratoryjnych z udziałem materiału biologicznego bardzo często używa
się buforu TRIS. Zasada działania opisanego układu jest taka sama jak buforu amonowego i polega na reakcji
kwasu lub zasady Brønsteda z czynnikiem, który wprowadzony do układu buforującego usiłuje zmienić wartość
pH takiego roztworu.