DATAK:

1545: Etxepare - Linguae vasconum primitiae

1562: Landucciren hiztegia. Gasteizko euskara (gazt-eusk) -> 1 edi 1958
1567: Lazarraga eskuizkribua (data ondo ez jakin) -> 2004 aurkitua
1571: Leizarragaren bilbia
1596: RS (arkaikoagoa, mende 1 lehenago -> ahozko transmizioa XV. m)
1596: Betolazaren doktrina - Arrasateko erreketa (1448 gertatu) -> arkaikoago (XIV)
1647: Oihenart - Argia daritzanari (poesia + errefrauak)
1950: Martinet, A. - “De la sonorisation des occlusives initiales en basque”
1951: Mitxelena - La distribución de las oclusivas aspiradas y no aspiradas.
1951: Mitxelena - La sonorización de las oclusivas iniciales.
1955: Martinet -”La reconstruction structurale. Les occlusives du basque”.
1957: Mitxelena - Las antiguas consonantes vascas.
1961: Mitxelena - FHV -> 2. edi 1977
1961: Mitxelena - Historia de la literatura vasca. -> 2. edi 1979
1963: Greenberg - The languages of Afrika.
1963: Mitxelena - Lenguas y protolenguas -> 2. edi 1990
1964: Mitxelena - Textos arcaicos vascos
1980: Martinet - La phonologie synchronique et diachronique du basque.
1981: Mitxelena - Lengua común y dialectos vascos.
1987: Greenberg - The languages in the Americas.
1987: Mitxelena - OEH
1995: Greenberg - IE and its closest relatives.
1997: Trask - The History of Basque.
1998: Campbell-Historical Linguistics->2. ed 2004/3.edi 2013/4. edi 2021
2008: Trask - Etimological Dictionary of Basque.

Noiz hasten da hizkuntzalaritza historikoa?

XIX. mendean

Zer da protohistoria? Euskararen protohistoriaren ezaugarri nagusiak

Protohistoria: zeharkako lekukotasunak dauden tartea, historiaurrearen eta historiaren artekoa.
Ez dago euskal testurik baina bai zeharkako lekukotasunak. Akitanierakoak (k.o. I - III) eta Erdi
Aroko dokumentazioak (+- k.o. IV - VIII).

Protohistoria/ historiaurrea
- Historia: lekukotasun zuzenak ditugun garaia.
- Protohistoria: zehazki historia ez den, baina nolabaiteko lekukotasunak dituen garaiari
deritzogu. zeharkako lekukotasunak dauden tartea, historiaurrearen eta historiaren tartekoa.
Zeharkako lekukotasunak Akitaniera eta Erdi Aroko.
- Historiaurrea=Aitzinhistoria: Lekukotasunik ez (ez zuzen ez zeharkako) dugun garaia. Gizakia
euskaraz hitz egiten hasi zenetik lehen lekukotasunak agertzeraino. Akitanieraren eta Erdi
Aroko euskararen lekukotasunak protohistoriatzat hartuaz, euskararen historiaurrea atzerago
eramango dugu, Kristo aurreko denboretara.

Zenbat urte ditu euskarak? Zergatik

Ezin daiteke esan ez baitago data zehatzik. Aitzinhizkuntzen datak erlatiboak dira. Duela
4.000-5.000 urte bazegoen.

Zer kronologia eta hedadura du Vennemanne Vasconic delakoak?

K.a. 10000-12000 urte eta Europa osoa.

Zer da aitzin-hizkuntza bat?

Berreraiketaren bidez lortzen den balizko hizkuntza edo hizkuntza-zatia (zaila da hizkuntza bat
osotasunean berreraikitzea), lekukotasunik gorde ez badu ere.
Definitu aitzin-euskara (AE).
Berreraiketaren bidez lortu/sortu den euskara zahar baten eredua. Bi alditan bereizten da:
Aitzin euskara zaharra (AEZ) k.a. 2000 urte inguruan kokatzen da (AEM baino lehen).
Aitzin euskara modernoa (AEM) k.a. II. mendean - (k.o. I)

“Mendebaleko euskara zaharra” definitzeko ezaugarri parea.

Berrikuntza morfologikoak
- gaz soziatibo marka.
- egin aditz laguntzailea *ezan ordez
- *eutsi erroa
- ablatibo arkaikoa: -rean
Berrikuntza fonologikoak
- Deklinabidean: a + a > ea
- r eta l-ren aurreko bokalaren irekitzea: txerri > txarri / berri > barri…

Emazu AEZ-ren ezaugarri fonologiko eta morfologiko bana.

Fonologikoak:
- CVC egitura
- Leherkaririk ez hitz amaieran **-T#
- Diptongorik ez (gutxi)
- [Bortitz/ahul] oposaketa
Morfologikoak:
- Aurrizkiak zituen
- Erro monosilabikoak
- Erreduplikazio

AE-ren edo euskararen ezaugarriren bat kanpo-konparaketaren bitartez antzemana.

Latineko maileguek erakusten dituzten aldaketa fonetikoei esker [bortitz/ahul] oposaketa
berreraiki da AErako.

Zer da eta noizkoa Euskara Batu Zaharra (EBZ)?

Ditugun datuekin, berreraiki dezakegun euskalkiak banatu aurretiko euskara. Egun ditugun
euskalkiak sortu baino lehenagoko euskara. Mitxelenak eta Zuazok V-VI. mende inguruan
kokatzen dute. Ezin dena egin da kanpo-berreraiketa -> hizkuntza isolatua da

Nork proposatu zuen EBZ eta zergatik/zertarako?

Mitxelenak. Urruti gelditzen zirelako hizkera modernoak AEtik. AEk ez digu balio dialektoen
adabegi izateko, gugandik hurbilago dagoen bat behar dugu: EBZ. Bertatik aterako lirateke
dialektoak.

EBZ: egin laguntzailea ote? Eta eroan/eraman?

egin nagusia litzateke eta “eroan/eraman” ohitura adierazten duten aditz perifrastikoak.

Mitxelenak emandako EBZ ondoko berrikuntza fonologiko eta morfologiko bana.

Fonologikoak:
- m-aren galera
- Ahoskabeak hitz horietan berrezartzea
- Diptongoen ugaltzea, ahoskabeak hitz horietan berrezartzea, n>h hasperentzea
- Sabaikaritzea
- Hitz hasierako herskarien ahostuntzea
Morfologikoak:
- Artikulua.
- Deklinabide-aditza
- “egin” aditz erroa Bizkaian
Definitu aintzineuskara eta euskara batu zaharra. Pare bana ezaugarri fonetiko eta
morfologiko elkarren artean bereizteko
AE: Berreraiketaren bidez lortu/sortu den euskara zahar baten eredua.
EBZ: Euskalkiak banatu aurretiko euskararen batasun egoera da. Mitxelenak eta Zuazok V-VI
mendeetan kokatzen dute.
AE -> EBZ Fonologiko: diptongoak ugaltzea // bi txistukari -> lau txistukari // CVC
AE -> EBZ Morfologiko: erro kanonikoa monosilaboa -> bisilaboa // aurrizki > atzizki

Zer zioen Lacombek euskalkiez?

Euskalkiak bitan banatu zituen (sailkapena bitarra zen) argudio morfologikoak eskainiz:
bizkaiera (bere ustez lexiko zabalagoa eta “egin” aditz erroa desberdina) eta gainerakoak.

Eta Uhlenbeckek?
Bere ustez euskalki bizkaitarrak eta gainerakoak jatorri ezberdinekoak dira, bi hizkuntza
ezberdin kontsideratzen zituen, gerora harremanaren ondorioz batu zirenak.

Noizko eta nongo hizkeraren lekukoak dira RS eta Arrasateko erreketaren kanta?
RS 1596koa da, Bizkaiko mendebaldekoa. Hala ere, 100 urte baino lehenagokoa dela esaten da
(ezaugarri eta hizkera zaharragoa darabil; errefrauen ahozko transmizioa). -> XV. m
Arrasateko erreketa urte berekoa da (1596) Bizkaikoa ere. Hizkera oso ezberdina darabilte. XV.
m dela esaten da; Arrasateko erreketa ia 2 mende arinago gertatu zen eta ahoz transmititu izan
zela pentsa dezakegu, 1596an idatzi zen arte. Ondorioz, ainitzinagoko hizkera darabil (XIV. m)

Noizkoa da Landucciren hiztegia? Eta horren lehen edizioa?

1562koa, baina lehen edizioa 1958.

Berreraikitzailearen etsai nagusia morfologian

Analogia (forma irregularrak eztali -> erregulartu. Informazio zaharra ezabatu)

Lege fonetikoek eta analogiak zer pisu dute diakronian?

ANALOGIA: Alboko egituren eraginez gertatzen diren aldaketak, bien arteko antzekotasuna
bilatuaz -> paradigma erregulartzea. (Egitura fonetikoan faktore ez-fonetikoen eraginez
gertatzen den aldaketa erregularra da).
Diakronian (hizkuntzaren bilakaera historikoa) garrantzi handia dute erregulartasunek
irregulartasunei informazioa kentzen dietelako
Baina lege fonetikoek eta erregulartasunek pisua dute hizkuntza baten berreraiketa historikoa
egiteko baliagarriak direlako diakronistentzat.

Lege fonetikoak eta analogia zein korronteren oinarrizko analisi-bideak dira?

Neogramatikarenak
Adibide pare bat
- *da-tor-z > datoz, eta ez **datos ; rz > s aldaketa erregularra den arren, doaz...-en
analogiaz.
- *diraz > dira
- Ekialdean dira-rekiko analogiaz gira eta zira formak sortu dira.
- Ene > nere bihurtu izana (gure, zure…)
- hemeretzi: emezortzi > hamazortzi
- onagoa (hobe-ren ordez)

Aldaketa mota erregularrak: zer dira eta zertarako darabiltzate diakronistek? Bi

adibide
Batez ere fonetikoez dihardugu. Testuinguru, garai, geografia jakin batean erregularki (ia
salbuespenik gabe) ematen diren aldaketak, fonetikoak bereziki.
Baldintza egokiak dauden hitz guztietan modu sistematikoan ematen diren aldaketak dira (vs.
noizbehinkakoa = irregularra).
Diakronistek hizkuntza baten berreraiketa historikoa egiteko baliagarri dituzte erregulartasunak.
Adb.: -n- > -h- arena > areha Mendebaldean alaba+a > alabea
Zergatik dira hain interesgarri irregularitateak? Bi adibide
Beste garai zaharrago baten inguruko informazioa ematen digutelako; hau da, gramatika
zaharraren isla dira irregularitateak eta antzinateko erregulartasunen berri ematen digute.
Adb. ibar / hibai, idor / hidoi kasuak. Zergatik batzuk “h” eta besteek ez? “h”-a ez datorrelako
“hur”-etik, 3. silabako *-n- > h-tik baizik. Adibidez:
*hur-dor > idor / *hur-don-i > hidoi *hur-bar > ibar / *hur-ban-i > hibai.

-idor: janaria barne ez daraman soldata (ipar)

-hidoi: ultraje?

Eman ezazu kronologia erlatiboaren euskarazko adibide bat

Zubereraren kasuan:
Legeen ordena ezinbestekoa da finkatzea, bestela *hon -> hun -> hün litzateke beti.
1) hun -> hün 2)hon -> hun

arena > areha gertatu behar da lehenengo gero harea emateko:

1) -n- > -h- 2) *h3/2 > h1

Kronologia erlatiborako lanabesak:

1) *-r > -h
2) Grassmann-1 (*hVh > øVh)
3) -n- > -h-
4) *h3/2 > h1
5) *hVR > VRh;
6) Grassmann-2 (hVChVC > øVChVC)

Zer da gramatikalizazioa? Euskarazko bi adibide

Elementu lexiko edo gramatikal bati balio gramatikala areagotzea balio lexikoa kenduz.
Kontrako prozesua lexikalizazioa da.
Adb: "da" aspektu burutugabea, da-go: *dar > da.
"en" aspektu burutua, n-en-goen: * den > en.

Zeinen alde zegoen Schuchardt?

Neogramatikoen aurka. Vasco-iberismoaren alde.

Berranalisia: zer da? Euskarazko pare bat adibide

Definizioa: jatorrian zeuden formak aldatu eta beste modu batean integratu/izatea.
- Intsaurtzedi < intsausti : berranalisia: intsaur?
- Adlatiboa: har-a > ha-ra
- nor bait-dator > norbait dator
- Atz-e-an, Paris-e-ko, e-a integratu eta atze, Parise...

Zer da deriba?
Sapir-ek asmaturiko terminoa. Hizkuntzak norabide edo tipo jakin batean aldatzen dira eta ez
noraezean esan nahi du

Bete ondoko taula

Prep IA IG ID
I (=VSO) berberea /Galesa + + + +
III (=SOV) kitxua - - - -
III (=SOV) euskara - + - +

Zertan bereizten dira linguistikoki eta soziolinguistikoki pidginak eta kreoleak?

Pidgina bi hizkuntzetako hiztunek elkar ulertzeko asmaturiko hizkuntzen nahasketa da.
Asmaturiko hizkuntza hau bigarren belaunaldiari pasatzen zaionean ama-hizkuntza bezala
kreolera da. (Pidgina ez da inoren ama-hizkuntza, kreolera bai -> kreolera = pidgin
hizkuntzatik eratorritako ama-hizkuntza)
Zer da hizkuntza baten kanpo historia?
Hizkuntza horren hiztunen historia, norekin egon den ukipenean, mailegutza, literatura,
soziolinguistika… Batez ere lexikoaren azalpenak ekar dezake. Hizkuntza horretan idatzitako
testuen, autoreen, korronteen… berri ematen duena. Hizkuntza aitzinago bat berreraikitzeko
baliagarria da.

Zer dira homologoak? Bi adibide

Jatorri berdineko zenbait fonema dira homologoak. Erregela edo garapen fonologiko erregularra
jarraituz (beraien sistemarako) haien arteko ahaidetasuna froga daitezke. Bai ondoko zein
goragoko hizkuntzen artean.
Adb: erku /duo chez / casa

Zer da analogia?
Azaleko antzekotasun fonologikoa eta grafiko duten hitzak, itxurazkoa; baina jatorri ez
berekoak. Ez dute berreraiketarako balio eta ez dute ahaidetasunik frogatzen.
Adb.: elkar / alkaar chez / etxe sibi / zazpi
orkei / hogei abar / hamar iru / hirur

Zer dira kognatuak?

Jatorri bera izan arren garapen fonologiko ezberdina izan duten hitzak dira, berreraiketarako
balio dutenak (azaleko antzekotasuna eduki dezakete edo ez). Erregela sistematikoak jarraitu
dituzte garapenean. Adb: erku/duo.

Lat. duo: arm. erku / eusk. elkar: holand. elkaar. Zer dioskute analogiez eta
homologiez?
Duo/erku: kognaduak dira, jatorri bera daukate nahiz eta garapen fonologiko desberdina izan.
Ondorioz, homologoak dira eta berreraiketarako balio dute.
Elkar/elkaar: antzekotasun fonologikoa duten arren, antzekotasun hau azalekoa da ez baitute
jatorri bera. Ondorioz, analogoak dira, ez dute berreraiketarako balio eta ez dute ahaidetasunik
frogatzen.

Zer da barne berreraiketa?

Hizkuntza bateko (bai dialektoak bai hizkuntza bera) lekukotasunetan oinarritutako
berreraiketa da. Horregatik ahaiderik gabeko hizkuntzen berreraiketa egiteko ezinbestekoa da,
hizkuntza bereko lanabesak erabiltzen dituelako.

Zeintzuk dira M. Haas-ek (1969) berreraiketak aldatzeko emandako arrazoi edo

bideak?
(1) Eskura dugun materiala beste era batera aztertzea -> berrinterpretatu
(2) Familiako beste hizkuntza bat aurkitzea -> ahaidea aurkitu
(3) Mailegu zaharrak aztertzea
(4) Aitzinhizkuntza bat beste aitzinhizkuntza batekin konparatzea.

Zer da glotokronologia?
Hizkuntza ahaideen arteko konparaketa egiteko metodo bat da, baina sekula ez du lortu metodo
konparatua gainditzea. Hizkuntza desberdinetako hiztegia egin (100 -200 hitz) eta hizkuntza
guztiak konparatzen dira. Carbono-14 metodo zientifikoan oinarrituta dago hizkuntzak noiz
banandu ziren adierazteko.

Zein da zure ustez glotokronologiaren akatsik larriena?

Ezin dela frogatu noiz edo zenbat banatu ziren hizkuntzak edota hizkuntzak ahaideak direnik,
sinistu behar da. Hitzen azaleko itxurari erreparatzen die eta beraz, gerta daiteke kognatuak eta
analogia nahastea.

Zein dira euskararen ahaidetasun-hipotesi klasikoak?

Euskara-iberiera, euskara-kaukasikoa eta euskara-hamitikoa.
Ba ote zen baten bat besteak baino oinarrizkoagoa? Zergatik?
Euskara-iberikoa, beste biak iberikoan oinarritzen direlako ahaideak bilatzeko orduan.

Zein da euskara-kaukasikoaren akatsik larriena?

Argudioak geografikoak direla, ez linguistikoak. Ez dago hizkuntzarik Kaukasikoa deitzen denik.

Euskararen ahaidetasun hipotesien artean zein da egokiena? Zergatik? hautatu

a) Isolatua dela. Metodo konparatuaren bidez ez delako nahikoa beste bat defendatzeko.
b) Bat ere ez da egokia, ez dagoelako froga nahikorik, analogietan oinarritzen baitira, ez
homologietan. Luchaire-k proposatutako Akitaniera salbuespena litzateke.

Zer da metodo konparatua?

Hizkuntza multzoa konparatu/alderatzea, familia izateko dituen ebidentziak ikusiz. Horretarako
lege fonetikoak ateratzeko kapaz izan behar gara (kognaduen bidez)

Zer ikasi dugu euskal morfologia zaharraz iberikoarekiko eta kaukasikoarekiko

erkaketaren bidez?
Ezer garbirik ez. Georgiera eta Euskara biak ergatiboak direla (IE bakarrak). Hizkuntza
eransleak direla. Baina ezin izan da frogatu ahaideak direnik.

Zer alde ikusi zuen Lafonek euskara-kaukasikoaren eta hamito-semitikoaren artean?

Lafonek euskara eta kaukasoko hizkuntzen arteko konkordantzia morfologiko ugari aipatu
zituen, baina hamito-semitikoan gertatzen zenaren aurka, tipo morfologiko kaukasikorik ez zela
aitortzen zuen.

Zergatik da famatua Zylharz hipotesia euskara- hamitikoaren inguruan?

Schuchardten metodoari kritika egin ziolako -> beraren metodoarekin edozein hizkuntza ahaide
frogatu ahal zela zioen.

Hamitikoaren barne flexioak lagundu ala oztopatu egiten du euskara-hamitikoa?

Oztopatu, euskarak ez daukalako barne flexiorik.

Zer ekarri zuen Gomez Morenoren iberiar idazkerari buruzko lanak

euskara-iberismoaren inguruan?
Gómez Morenok irakurketa sistema desziframendu diferentea zuela esan zuen, izan ere,
Iberiera ez dago alfabetoz idatzia, silabarioan baizik. Horretaz gain, Iberieren sistemaz
idatzitako zenbait testu deskubritu zuten ez zela Iberierra, baizik eta Zelta edo Indoeuroparrez
(baina Iberiarren sistema idatzia hartu zuten).

Zer dio “iberiko vehicular” delako teoriak?

Levanten bakarrik zela ama hizkuntza, bestela merkataritzarako.

Ba ote eremu linguistiko euskara-iberikorik? Zergatik?

Ez. Eremu linguistikoa egoteko hizkuntza multzo bat behar da, birekin ez da nahikoa. Gainera,
hizkuntza guztien aurretiko egoera eta eremu linguistikoa gertatu ondoren izan duten garapen
bateratua ezagutu behar genituzke eta kasu honetan ez dauzkagu datu horiek guztiak.

Zer da konparaketa masiboa?

Hizkuntzen sailkapenerako balio duen metodo bat da, ez du azalpenerako balio. Hizkuntza asko
eta hitz gutxi konparatzen ditu. Arrakastarik ez, hizkuntzak hitzen azaleko antzekotasunengatik
konparatzen zituelako. Hizkuntza asko konparatzen dira aldi berean.

Maileguak ezagutzeko irizpide linguistikoak eta ez-linguistikoak

Batzuk realisarekin lotuta daude, maileguak duen esanahiarekin. Maileguak hizkuntza
hartzailean dituen forma arazoengatik: fonologikoak, morfologikoak, barne-analisiaren
loturakoek,...
Ez-linguistiko -> adb geografikoa. Hemen ez badago ñu edo elefanterik -> beste hizkuntza
batetik etorriko da
Linguistiko -> hizk hartzailean, bertako erregela fonetiko/morfo… jarraitzen dituela mailegua
sartzean.

Dialektologia diakronikoan binarismoak dituen zenbait ondorio? Eta “zuhaitz hauek”

ze ondorio nagusi dituzte?
Binarismo mugimenduak beti bitarrak diren zatiketak egiten ditu: hizkuntzek ezaugarri hori
mantendu edo aldatu duten. Adb: +- herskari (fonologian)
Zuhaitz hauek aproposak dira hizkuntza baten berreraiketa egiteko (banaketa: ezaugarria
bai/ez).

Euskal silabaren egitura Mitxelenaren arabera.

( C) V (W) (R) (S) (T)

gau/kau; geben/keben; gori/kori; gura/kura … Belareak zer zahartasun du? Zer

ondorio du gertakari honek Euskal dialektologia diakronikoan? Zer pentsa liteke
Nafarroa ekialdeko deiktikoetako herskarien aniztasunaz?
Herskaria indartsua zela, eta horregatik, gerora > Ø / #_ gertatu zela. Beraz, oposaketa
lenis/fortis izaki, AEM-n kokatuko genituzke.
Baliteke antzinako herskari indartsua hasperen bihurtu ondoren (haur...) zenbait
testuingurutan alde hartako hiztunen herskari bat berrezartzea hasperenaren ordez; honek
gogorarazten digu atzizkiaren hedapena (herskari belarrak duen maiztasuna) nolabaiteko
analogikoaren ondorioz: -(k)ume, -(k)eria, -(k)ara, -(k)ide...

Ikuspuntu formal hutsetik zer esan zenezake otso, pertz, dolor eta hats-en
etimologiaz? Argudiatu laburki erantzun bakoitza:
otso: hor + so > hohso > ohso > otso (erroan).
pertz: **per-tz > pertz. Ez dakigu zein den oinarrizko forma baina badakigu mailegua dela (ez
dago **per errorik). Eredua: CVCC erroa da. CVC erroei –tz bezalako atzizki kontsonantikoak
erantsi zitzaizkien garaikoa.
dolor: *dollor > *doilor > dolor; dollor = ruin (garai hortan = eskasa, animaliei aplikatua)
hats: hasi > hats (hitz amaieran txistukariak bortiz -> afrikatu) EBZ

50etako Mitxelenaren lanik garrantzitsuenak AEz.

Las antiguas consonantes vascas (1957)

Nola eta zer garaitan igarotzen gara sistema karratutik erronbora herskarietan?
Sistema karratua AEM -> Sistema erronboa EBZ

Neutralizazioaren bidez. Hitz hasierako eta bukaerako posizioetan gertatzen da neutralizazioa:

hasieran ahula soilik mantenduz eta bukaeran bortitzak. Bokal artean soilik manteduz
[bortitz/ahul] oposaketa.

Hasiera batean, hitz-hasieran (gune-bortitzean) herskari bortitzak edota ahulak egon zitezkeen
(sistema karratuan). Beranduago, bortitz hauek desagertu eta ahulak ahostundu ziren, soilik
hitz hasieran “b”, “d” edo “g” aukerak geratu zirelarik (erronboa).

Nola igarotzen gara sistema erronbotik karratura herskarietan?

Hasperena galduz. Sistema erronboa: EBZ Sistema karratua: EH/EM????

Nola biltzen ziren AEn T, R eta S guztiak oposaketa bakar baten inguruan?
[Bortitz/ahul] oposaketa, hau da, neutralizazio patroi bera dute. Hitz hasieran ahularen
aldeko neutralizazioa, amaieran bortitzaren aldekoa eta bokal artean soilik mantentzearen
oposaketa. T: herskari R: ozena S: txistukari
Zergatik ez ditu Mitxelenak /m/, /f/ eta /p/ eta sabaikariak AEren inbentarioan
sartzen?
AE-rako zergatik ez dugu behar /m/-rik? AE-ren fonologia sisteman ez zegoen /m/ fonemarik,
garai horretan soinu/hots gisa bazegoen ere. Sudurkari bat bazegoen “n” eta nahikoa zen.
Testuinguru sudurkariean sortzen zen maileguetan, asimilazioetan edo balio adierazgarriarekin
/n/-ren aldaera delako /b/ aurretik: nb > mb
Badago nh, lh, rrh, baina ez mh-rik.

Zer esan genezake /f/-aren jatorriaz?

Mitxelenak ez zuen AE-ren fonologiaren berreraiketan fonema bezala sartu /b/ren alofonoa
zelako baina euskalki guztietan zegoen soinu moduan presente. Gaur egun, Euskal Herri ia
osoan /f/ fonema arrunta da.

Eta /p/-az?
/p/ ezpainkari bortitzak ez du ematen izaera fonologikoa zuenik AEn, izan ere, gutxi agertzeaz
gain, agertzekotan /b/-ren alofono gisa agertzen zen. Fonosinbolismo, mailegu edo bestelako
fenomenoen bidez lortzen zen.

Ba ote zen soinu sabaikaririk AEn? Eta fonema sabaikaririk? Zergaitik?

Soinu sabaikariak bai baina fonemarik ez, beste fonema batzuen alofonoak ziren. Euskara
historikoan hots adierazgarriak dira, testuinguru jakinetan automatikoki sortuak
(sekundarioak).

egin/ezan/iro Zer analisi egin zenezake dialektologia diakronikotik?

`Modua´ adieraziko zuten aurrizkiak, edo ihartu dira, edo balio berriak hartu dituzte
(pertsona-marka...). Areago, badirudi modu-aurrizki hauen kideko diren laguntzaile berrietan
dagoela euskalkien arteko ezberdintasunik handiena (“egin” / “*ezan” / “*iron”) eta, beraz,
baliteke laguntzaileok oso berankorrak izatea (Trask 1977).

*ezan laguntzailea Z-n: arkaismo ala berrikuntza? Zergatik?

Arkaismoa. Noizbait euskara osoan (euskalki guztietan) izan delako.

*eutsi laguntzailea B eta A-n: arkaismo ala berrikuntza? Zergatik?

Berrikuntza komun garrantzitsuenetakoa, *eradun-etik datorrelako eta soilik B eta A-n eman
delako.

Gipuzkera goian ala behean litzateke horrelako banaketa batean?Zergatik?

Behean. Gipuzkerak berrikuntza zahar propio gutxi dituelako, eta ez oso zaharrak.

Nola gauzatzen dira bortitzak hitz hasieran? Eta bokalartean?

Beti ahoskabe. Hitz hasieran hasperendun, eta bokal artean luzeagoak, hasperenik gabeak,
luzeago (`goxo´).

Bi sinkopa arrunt. Erronkariko bi sinkopa berezi

Sinkopa arrunta (erdiko bokal baten galtzea): abrats, etxetra, abre
Erronkariko 2 sinkopa: ??? zra

Zergatik euskalkiak ez datoz leinuen hizkera zaharretatik?

Ez datozelako guztiz bat gaur egungo euskalkien maparekin, ez dakigu garai hartan zer euskalki
mapa zuten.
- Aspaldiko hipotesia da lehenik erromatarren aurreko tribuek eta gero eliz barrutiek euskalkien
mugak xeheki markatzen dituztelakoa, ezin jakin tribuak eta elizbarrutiak euskalkien kausa
diren, edo haien ondorio. Funtsean euskalkiak apaingarri historikoz janzteko ahaleginak
besterik ez dira.
- Garai bateko leinuen egiazkotasuna dudan egoteaz gainera, euren banaketak eta euskalkienak
ez dute bat egiten, hain zaharrak balira, euskalkiak elkarrengandik urrunago leudekeelako.

Pisani/Mitxelenaren hizkuntzen arteko “antzen” sailkapena beren izaera eta botere

azaltzailearen arabera
- Fonosinbolismoak
- Halabeharra (“analogia” / chiripa)
- Maileguak
- Kognatuak

Zein dira Mitxelenarentzat /h/ historikoaren jatorriak? Zer bereizkuntza dago “h

etimologikoen” eta “h primarioen” artean?
4 jatorri ezberdin (etimologikoak):
- AEko leherkari bortitzak hitz hasieran: Th > h
- f- latindar edo erromanikoak: f > h forma > horma
- *n > h / V_V *arena > *areha
- AEko *h: gainerakoak (euskal jatorrikoak)

“h etimologikoa”: jatorrian zeozerretik datoz, ez datoz 0 > h

“h primarioa”: /h/ zaharra: AE zegoen /h/

Noizdanikoak dira soinu sabaikariak?

Soinuak aspaldikoak (“betidanikoak”) dira. AE garaian Mitxelenaren ustez bazeuden soinu
sabaikariak baina ez fonema gisa: alofonoak. Lehen testuinguru zehatzetan agertzen ziren, adb.
hizkera adierazgarriarekin. Gerora, mendez mende, sabaikaritzea orokortu eta
adierazgarritasuna galdu zuen fonema bihurtuz.

“w” mailegu eta ondare zaharreko hitzetan aurkitzen da.

Ekiditzeko bi modu: V ezabaketa Adb: swerte > sorte (we > e (>o))
C epentesia. Adb: swerte > suberte (we > ube)
“j” ugariagoa da. Hitz zaharren hasieran eta aditz batzuetan ageri da. Aditzen hasieran,
Mitxelenaren arabera, /e/-ren garapenetik sortua.
*e > j / _V. Adb. *e-da-dan > e-a-dan > eaan > jan
Hitz hasieran #jV ekiditeko > i(C)V. Adb: ia, iya

Ba ote ezer esatekorik j-ondoko bokalismoaz? Zergatik ote?

Aurrizki bat izan behar zuen noizbait. Hasieran *edV zen eta “d” hori bokal artean galdu eta “j”
bihurtu zen. Hots, “j” ondoko bokalismoan “d” bat falta da, bokal artean galdutakoa.
“j”-ren ondoren “a” bat omen zegoen, eta aurretik *e bat, e + a: j.
*edauzi > jauzi

Fonosinbolismoen ezaugarri formal zenbait.

- Fonosinbolismoak euskaraz ez dira beti sabaikarien bitartez soilik eman, Adb. gutun / kutun.
Ahoskabea izateak balio erantsia dauka.
- Bokalismoari dagokionez, askoz diptongo gehiago. Onomatopeia, oihu, ume hizkuntza eta
antzekoetan diptongoek duten ohiz kanpoko maiztasunak erakutsi du diptongoak ez direla oso
zaharrak, hots, diptongoak duela gutxi arte erabat ohikoak ez direlako aski adierazle da.
- Hitz arruntetan arruntak ez diren kontsonante talde posibleak (braust).
- Muta cum likidoak onartzen dira (kontsonante taldea, trabari + herskari) zakur / txakur
- Oso paper txikia euskaran.
- Adierazkortasuna (esanhia ezberdina dute).
- Zenbat eta hizkuntzan bakanagoa den hots bat, hainbat eta balio fonosinboliko gehiago izango
du hots horrek. Hala nola, /m/ herskaria fonosinbolismoa da.
- Munduko hizkuntza guztiek dituzte, baina ez dira berdin gauzatzen.

n/N AE-n? Zer froga dugu?

AEn N eta n [bortitz/ahul] oposaketan zeuden (sistema erronbikoa).
Latinez n geminatuak (nn) Eusk. n mantendu Adb. annona > anoa / annai > anai / *ba-din-no >
baino
Latinezko n soila (n) Eusk desagertu (baina galera ez da gauetik egunera gertatzen, tartean
hasperena gertatu: n > h > 0). Adb. seni > sehi > sei / corona > koroa / ardanoa > ardaoa /
oracinoa > oracioa

*-n- > -n : hiru adibide.

*arrani > arrai(n) (arraindegi)
*artzani > artzain; -tzain atzizkia -zani tik dator (zani > tzain)
*ardano > ardao > ardo (ardandegi)
*lukanika > lukainka
*atano > ataun

*h2 / h3 > h1 : zenbait adibide

- *h2 > h1-:
enuskara > ehuskara > heuskara > euskara.
*enazur > *ehazur” > *heazur > hezur.
*enaitz > *ehaitz > haitz
*auhen > hauen
- *h3 > h1-:
lat. arena > eusk. *arena > *areha > harea.
*bor-geni > *bor gehi > *or gehi > *horgei > hogei.
ballena > *baleha > balea
*edoni > edohi > hedoi > hodei
- h3 > h2:
leone > leohe > lehoi

h>0 ala *h3 > h1 : zein zaharrago eta zergatik?

n>h *h3 > h1 arena > areha > harea
h>0 *hur-dor > idor *hur-bar > ibar
h>0 *h3 > h1 *hur-don-i > *idoni > *idohi > hidoi

Zaharragoa h>0; bestela h1 -rik ez legoke

hilebethe: iruzkindu haspereneak

Hitz hasierako /h/-a etimologikoa da. Bigarrena, berriz, ez. Leherkari hasperenduna leherkari
ahoskabearen alofonoa besterik ez da. Beraz, ez daude bi hasperen hitz berean (t > th)

r- / *l- maileguetan.
AEn /l/ [bortitz/ahul] oposaketa zeukan eta horregatik mailegutako l bortitza mantendu da.
Latineko V_V /l/ ahula /r/ eman du euskaran. Euskara barruan emandako aldaketa da (ez lat.
eusk-ra)
Adb.: castellu > gaztelu Adb: solu > zoru / zelu > zeru / angelo > aingeru
-r > -R. Zer dakigu honetaz?
AEn /r/ [bortitz/ahul] oposaketa zeukan, hasieran ezin zen agertu, oposaketa bokal artean
zeukan eta bukaeran R bakarrik.
Amaierako kontsonanteak ozenak eta txistukariak bortitzak dira. Hitz bukaeran [r] egon arren,
atzizkia bokalez hasten bada r: Zer Zeri.
Hala ere, egun bortitzaren aldeko neutralizazio modernoa -> R: bihaR ahuletik dator, biharamun

Hitz erdian (V_V), r > R neutralizatzeko joera orokortzen doa (oraindik guztiz gertatu ezden
arren). Adb.: platera vs plateRa / ezer-en vs ezeR-en / plazerik vs plazeRik

gau haur / gauR, biharamon / bihaR. Zergatik?

R bukaeran neutraltzeko joera indartsua da, baina guztiz burutu gabekoa (oraindik bidean dago):
kontrako indarrek (alboko hizkuntzen eragina, adibidez) batzuetan irabazi egiten dute.
Adibidez:
- Maileguetan: plazerik ala plazeRik / platera ala plateRa
- Ondare zaharreko hitzetan: nor-en… baina ezer-en ala ezeR-en

Zenbat txistukari fonologiko ziren AEM-en? Eta AEZ-ean?

AEZ: 2 (2 frikari: s, z) AEM: 4 (2 frikari eta 2 afrikatu: s, z, ts, tz).

Zenbat ozen fonologiko ziren AEM-an? Eta AEZ-ean?

AEZ: 3 (n, l, r) AEM: 6 (n,l , r, N, L, R)

AEZean AEMan baino txistukari eta ozen gehiago ala gutxiago? Zergatik eta zenbat?
Zenbat eta atzerago joan, orduan eta kontsonante gutxiago agertzen dira inbentarioan.
AEZean AEMan baino txistukari eta ozen gutxiago.
AEZ: 2 txistukari eta 3 ozen AEM: 4 txistukari eta 6 ozen

Maileguen egitekoa euskararen historiaurrearen berreraiketan.

Maileguetan gordetako aztarnek laguntza eman dezakete hizkuntzaren garai zaharragoez ezer
jakiteko. Euskararen kasuan, Latinetik hartutako maileguek eta horien bilakabideak, berriz,
AE-ren sistema fonologikoa berreraikitzeko oinarrizko lekukotasunak izan ziren
Mitxelenarentzat.

Hiru argudio [bortitz/ahul] oposaketaren alde AE-ko herskarien sisteman.

Mitxelenaren (1951) hiru argudio Martineten (1950) herskari zaharraren teoriaren alde
1) Geminatuen bilakabideak adierazten du, euskarak hotsen indarrari erreparatzen dioela eta ez
tinbreari: lat. bb > eusk. p. abbas > apaiz.
2) “f”-aren lekukotasunek erakusten dute nola /b/ eta /p/-ren arteko bereizketa ez zen
ahostuntasunaren arabera, baizik eta ahoskera ahula edo indartsua izatearen arabera.
3) Lekukotasun zaharrenetako datuak ere alde datoz. Akitanierazko eta iberierazko TT eta CC
grafiak indartsuen adierazpide ditugu (vs. TH hasperenduna).

Zer zuten komunean AE-z herskari, ozen eta txistukariek Mitxelenak [bortitz / ahul]
oposaketaren bitartez antolatzeko guztiak?
Euskarak [bortitz/ahul] oposaketa, kokagunearen arabera neutralizatzeko joera du.
Neutralizazio patroi bera dute: hitz hasieran ahularen aldeko neutralizazioa, amaieran
bortitzaren aldekoa eta bokal artean soilik oposaketa mantentzea.

Zer dute komunean T, R, S hots-sailek Mitxelenak oposaketa bakar batean biltzeko?

[Bortitz/ahul] oposaketa, hau da, neutralizazio patroi bera dute. Hitz hasieran ahularen aldeko
neutralizazioa, amaieran bortitzaren aldekoa eta bokal artean soilik mantentzearen oposaketa.

Proposa daiteke aitzinhizkuntza batentzat bokal bakarreko sistemarik? Zergatik?

Ez. Aitzinhizkuntzak munduko edozein egungo hizkuntza sistemak bezala, bi bokal eduki behar
dituelako gutxienez. Ez dago horrelako hizkuntzen lekukotasun bakar bat ere munduan.

Zenbat bokal, diptongo eta irristari zituen AE?

Gaurko euskalkietatik abiatuta EBZ bokal sistema eraiki dezakegu baina ezin dugu esan ziur
zein zen AE-koa.
EBZ: 5 bokal (a, e, i, o, u) [6, zubererazko ü kontuan hartuko bagenu] eta 5 diptongo (au, eu,
ai, ei, oi) [6, oi > ui kontuan hartzen badugu]. Ez zegoen irristatirik, diptongo zenbaiten hondar
zati gisa besteri gabe maileguetan.
AE: bakarrik bokalak berraiki ditzakegu: a, e, i, o, u (diptongoak eta irristariak ez zeuden).
Goranzko diptongoak: zenbat dira? Ze bilakabide nagusi dute? (ez nago ziur)
Euskaran ez daude goranzko diptongorik, bakarrik beheranzkoak (5: au, eu, ai, ei, oi).
Gorazko diptongoak gutxi eta berantiarrak dira, erromantzeetatik sortzen diren maileguetan
daude. Huek ekiditzeko: V erorketa, kontsonantizazioa edo C epentesia (g, edo r zubi lana)

Bokal inbentario hori aski ote ule/ile, uzen/izen, utzi/itxi eta gainerako u-/-i
txandakatzeak azaltzeko? Zergatik?
Bai, batzuek beste bokal bat proposatu duten arren, Mitxelenak azaltzen du bokal txandakatze
hauek *-eu- diptongoaren monoptongatze desberdinak direla.
*egorten>*eorten>erten/irten/urten

u- / i- txandakatzea: AE, EBZ, dialektala? Zergatik? i-/u- oposaketa (ile / ule, utzi /
itxi) noizkoa? Zergatik?
EBZ baino berriagoa, beranduagokoa. -> Dialektala. Bizkaierak gainerako euskalkiekin
fonologian duen bereizgarri zaharra da. “*eu-” diptongo zenbaiten emaitzak dira, ez beti
koherenteak.

Bokal sudurkariak: nondik datoz? Lehen lekukotasunak.

Bokal arteko /n/ galtzearen ondorioz: n > h > V (sud) -> bokal horiek sudurkariaren arrastoa
mantendu zuten.
Hauen lehen lekukotasunak XVI. m-eko B zaharrekoak dira: Garibairenak dira (ardao) Refranes
y Sentencias.

Ü: non lekukotzen da? Nondik dator?

Zuberoan eta BNko eremu batean lekukotzen da ü. Frantseseko sistematik sortu zen (*u > ü) “u”
zahar batetik dator.

Bokal irekitzeen zenbait adibide. Zein testuingurutan ematen?

V Asimilazio zenbait adibide. Euskaraz, normalean, eragina ezker-eskuin da
(erromantzeetan eskuin-ezker):
- u > i : gutxi > gitxi
- o > e: ot(he) > ete, omen > emen
- e > a / _r-l: berri > barri, beltz > baltz, (i)gerri > (i)garri, txerri > txarri

Bokal ixteen zenbat adibide. Zein testuingurutan ematen?

V Asimilazioz zenbait adibide.
- i/u-ren asimilazioz a > e : ogia > ogie, doguna > dogune
- e > o: sendo > sonto
- Zubereran o > u /_n: gizon > gizun, ezkondu > ezkundu, ontsa > untza
- ondoko V asimilazio: ikusi > ukusi, ile > ule, gaztelu > gaztulu.
- txistukarien aurretik: etxe > itxe, apezpiku > ipizpiku
- Sudurkari inplosiboaren aurrean: emanen > emaen > emain

a+a hiatoa: bilakabide nagusiak.

- Determinatzailearekin disimilazioa: a + a > ea, ia, e , ie. Adb. alaba+a > alabea, doa+an >
doean
- Kontrakzioa: a + a > a ( á)
- kontsonante epentesia. Adb. Zaraitzun: a + a > ara

Gainerako hiatoak: berreraiketarako balioa.

Hiatoak (gehienetan) C baten galeratik datoz. Gainerakoetan, geminatuak dira
garrantzitsuenak berreraiketarako, arkaismoak baitira; hurrengo silabarekin elkartzean
(CV.CV > CV.V)

Zergatik hire baina eure? Eta han baina anartean?

Hire forma zaharragoa da.
hi + haur + re > hihaure > ihaure > eure. Analogikoa da (Grassman). #h- galtzen da erro
batean ezin baita hasperenik joan.
Han (3. graduko inesiboa) da. Forma zaharra da (Mitxelena)
anartean forma luze berria da, #h-rik gabekoa. Historian #h- galdu izan dira.
Eure eta zeuen-en jatorria.
Biak genitibodun formak dira
zeu + en > zeuen
hi + haur + e > hihaure > ihaure > eure . Analogiaz sortutako hitza.

Artikulu(ar)en bilakabidea.
Gaurko artikulua 3. graduko erakusletik dator, erakuslea klitiko bihurtuta:
*-har > -ha > -a. Adb: gizon *har > gizona.

Un clítico es un elemento gramatical que se escribe como una palabra o partícula átona independiente, pero que en
realidad se pronuncia como parte de la palabra anterior o siguiente. Muestra un comportamiento intermedio entre el
de un morfema ligado y una palabra. Sintácticamente tiene un comportamiento más similar a las palabras, pero
fonológicamente no es independiente de otras palabras adyacentes.

Bi arrazoi oinarrizko zenbaki izenak iberikotik euskarara mailegatzearen aurka.

- Euskarazko zenbakiek barne berreraiketa dute eta beraz ezin dira maileguak izan.
- Latina eta euskara 2000 urtez egon dira ukipen egoeran eta ez du eraginik izan euskarako
zenbakietan.

Hiru zenbakiren etimologia.

(3) *her (cf. hertsi < *hertz-(te)i) + ur > hirur.
(4) lau < *laur < *labur
(5) bost < bortz < *bor-tz
(6) sei < *sehi < *seni
(7) zazpi < *(bor)zaz + bi.
(8) zortzi < *zorrotz-i (cf. Ukabileko mendixkak).
(9) bederatzi < *beda (cf. bederen, bedera) + eratzi (cf. jantzi).
(10) hamar < *han-bor
(11) hamaika < *hama(r)-be(da)-ka.
(12) hamabi < *hamar-bi <amai> (B, XIX. mendea).
(15) *han-bor-bor-tz.
(20) *(b)o(r)-gen-i > *ogehi > hogei.
(100) ehun < *hen (cf. `enbor, zuhaiska´) + hun (cf. `hiedra´).

Nork ikertu zituen AE-ko herskariak 1950ean?

Martinetek.

Ondoko formak ezinezkoak dira AE-n. Zergatik?

Tarrat: Hasierako eta bukaerako “t”. Hitz bukaeran herskaririk ez zegoelako (**-T), eta hitz
hasieran herskari hasperenduna (TH).
greba: Muta cum liquida. Euskaraz hitz hasieran kontsonante talderik ez. AEn ez zegoen
kontsonante bilkurarik (soilik hitz fonosinbolikoetan), ez du CVC egitura errespetatzen.
basalore: lore beranduago latinetik hartutako mailegua da (florem > lore), eta baso > basa
beranduagokoa.

baradizu, zeru, solo, gela: antola itzazu beren zahartasunaren arabera eta argudia
itzazu zure erabakiak
Zaharrena gela da, latin garaian sartua. Bakarrik euskararen aldaketak pairatu (k > g)
Hasieran txistukaria duten maileguak erromantze garaikoak dira. (ü antzinako u batetik dator.
Eta r antzinako l batetik).
zeru zaharragoa da l > r aldaketa euskaran bertan pairatu baitzen. Beraz, latinarekin ukipenean
zegoenean mailegatutakoa da; zelu ondoren erromantzeetatik mailegatutakoa.
V_Vko latineko l ahulak euskaran r eman du: orio/ olio, solo/ soro… hala ere, ez da bilakabidea
orokorra izan denbora berdinean, latinezko l askotan mantendu da.

Baldin eta gela < cella, bake < pace; zergatik zeru < coelu eta gurutze < cruce?
Lehenengo biak latinetik hartutako maileguak dira eta beste biak hizkuntza erromantzeetatik.
Ondorioz ez dituzte aldaketa berdinak jasan.
Zein da zaharrago, zelü/zeru ala gela? Zergatik?
ü antzinako u batetik dator, r antzinako l batetik.
Gela da zaharrena, latin garaian sartu zelako euskarara eta ez zuelako pairatu erromantzeetan
pairatutako aldaketa (euskarazkoa bai, k > g).
Zeru erromantzetik hartutako maileguek belarearen ordez txistukaria dute. Gero l > r aldaketa
Erdi Aroan pairatu zuen. zelü. Ez du l > r aldaketa egin Erdi Aroan; beraz beranduagokoa da.

Datu eta data hauen inguruan zein gertakari garrantzitsu hizkuntzalaritza

historikorako eta euskararen historiarako?
Leipzig. Neogramatikaren mugimendua bertako unibertsitateko ikertzaile batzuek sortu zuten.
Ginebra. Ginebrako eskolan (unibertsitatean) zebiltzan hizkuntzalari talde batek
estrukturalismoa sortu eta garatu zuen bertan.
1950. Martinet-en proposamena [bortitz/ahul] AE-ko herskarien saila berreraikitzean.
1961 / 1977. Mitxelenaren “Fonética Histórica Vasca”-ren 1. eta 2. argitalpenak dira. Barne
berreraiketa sortu eta AE-ren sistema fonologikoa berreraiki zuen.
Adar mailegu zeltikoa ote da? Zergatik?
Ez, erreduplikazioak dira, disimilazioaren ondorioz sortua, hasirako *d galdu egin zen *dadar >
adar

Zein da perifrasi zaharrena? Zergatik?

Aoristoa. Gramatikalizatuena delako eta inguruko hizkuntzetan parekorik ez duelako.

Aoristoa.
Aditz oina + *edin / *ezan erabiltzea aspektu burutua adierazteko. Adibidez, “ikus nezanean”
`ikusi nuenean´.

Zergatik pidaia-ren ahoskabea?

Hitz hasierako herskarien ahostuntze eta ahoskabetze prozesuetan, ahoskabeak erragularki
ahostundu egin ziren, baina zenbait kasutan ahoskabeak aurkitzen ditugu. Hala nola, bikote
ugariren eraginez, forma ez etimologikoak sortu ziren: BN “pidaia”…

Argudioak Mitxelenaren azentuaren alde.

Lotura dago azentuaren eta hasperenaren artean. Euskaraz hasperena azentuaren aurrean
bakarrik ager daiteke. Ondorioz, lehen silaban balego, ondoko hasperen guztiak galduta egongo
lirateke.

Grassmannen legeak: erro/silaba barnean eta erro/silaba ezberdinetan.

Hasperena edo kontsonante hasperendun bi elkarrengandik hurbil daudenean, bietako bat
disimilatu eta galdu egiten da. Normalean lehenengoa galtzen da eta bigarrena mantendu.
Kontsonante hasperendunen kasuan, kontsonantea mantendu egiten da baina hasperentasun
gabe.
- Forma zaharrenak hitzaren zati txikienari eragiten diotenak

Hil+herri > hilherri > ilherri, 2.grassmann berriak.

hi + haur + re > hihaure > ihaure > eure.

/h/-aren testuinguruak hitz barrenean.

- V_V: aho (bokalartean)
- R_V (ozena eta V artean)
- Herskari hasperendunak: [ph], [th]
- #_ + V: herri (hitz hasieran eta ondotik bokala edo diptongoa)
- #_ + diptongoa: haur

Non (zein hizkeratan) dira soinu sabaikari gehiago/gutxiago? Zergatik?

Hizkuntza eransleetan ohikoa da soinu sabaikariak topatzea, sistemak gehitu egiten direlako
hizkuntza mota hauetan.

Hitz hasierako bokalak: zer diote euskararen bilakabidez?

Uste izan da oso ugariak izan direla euskaraz, baina frogatu da ugaritasuna ez zela
hainbesterako (#_-ko kontsonante gutxi, kontsonante erorketak…). Benetan ugaria balitz,
euskararen eranskaritasunaren seinale, hots, euskara hizkuntza eransleetara gerturatzea
lortzen dute. Hitz hasierako bokal askoko beste hizkuntza batzuk bezala eranskariak bokal asko
ditu.

Venneman (1994) eta Martineten (1955) hipotesia:

1. bokalaren eransketa > protesi fonologiko edo antzinako aurrizkia.
2. Kontsonante erorketa
Gehiago dira bizkaialdean (mendebaldean), beste eremuetan ez dagoen sabaikaritze bat
gehiago dutelako. Gutxiago Lapurdi eta Behe Nafarroan (baita Sakanan ere) desabaikaritzeen
ondorioz.

Desabaikaritzeak zein ondorio du (fonosinbolismoan)?

Ondorio fonetiko hutsa (maileguetan, botella : botila) eta ondorio semantiko konnotatiboa
(besteetan, txakur vs zakur, txerri vs zerri).

Hitz hasierako herskari ahoskabeak (modernoak): jatorriak

-Mailegu modernoak: parte.
-Barneko asimilazioak: kalte
-Fonosinbolismoak: plast
-Arrazoi garbirik ikusten ez zaizkienak, aurrekoen analogiaz: pidaia

Hitz hasierako ahostuntzeez: frogak, kronologia.

Kontuan hartuz latinaren ukipen-egoeran jada ahostuntzea eman zela (pacem > bake), IV.
mendea baino zaharragoak dira.
Frogak: latineko mailegu zaharretatik hartuak dira.
Kronologia: lehen haustura dialektala baino lehenago gertatua (pacem > bake).
Euskalkiak sortu baio lehenagokoak dira ahostuntzeak, zenbat eta modernoago, ahostuntze
gutxiago.

Hitz bukaerako herskarien jatorria.

Hitz bukaerako bokala galtzearen ondorioz sortu ziren. Horrez gain, fonosinbolismo eta mailegu
oso modernoetan:
- Mailegu oso modernoak: block, blog
- Fonosinbolismoak: eup
- Erorketa eta antzeko prozesuen ondorioak. Hitz elkarketetan lehendabiziko osagaiak elementu
bat galtzean, erortzean (“ogi” > “ot-“)
Izenerroetan, atzizkietan, elkartu zaharren lehenengo osagaiean (bokala galdu ondoren): eup!;
-tzat, artile

Erronkarieraren zenbait berrikuntza berantiar.

Hurbani > Huhbahi > hiba
Erakusleetako herskariak.
Kontsonante arteko bokal zenbait galdu: gra, zra. 1616.urtea baino beranduago gertatuak.
AE-ko *#d- hasierakoaren zenbait froga.
- Maileguetan hitz hasieran d- > l- (Mitxelena). Adb. *dar > lar
- Erreduplikazioaren ondoko herskarien disimilazioa: *dodol > odol / dadar > adar
- Aditz jokatugabeetan *d- > j- / V__V (Lakarra).
- Latz : ardatz / lats: ardats txandakatzeak

Atzizki hasierako herskari / 0 alternantziak. Zer esan liteke horien jatorriaz?

Formarik zaharrena herskaririk gabekoa da, herskariak berranalisiagatik, aurreko hitzaren
bukaeraren ondorioz sortu ziren, eta ondoren orokortu, historikoki joera nagusia.
eria/keria: herskari gabeko formak normalean zaharragoak izan ohi dira . Adibidez, “eria”
zaharragoa da “keria” baino. Ahostunak hedatuago ohi daude, eta zaharragoak dira. –keria
analisi gaizto / berri batez atera da ziurrekin. Herskari modernoak dira. Indartsuak ahulduz doaz
eta ahulak ahostuntzen.
Latinez k- > eusk. G- ; Lat G- > eusk. G-
Txandakatzea egon daiteke –(t)ar.

Hizkuntza eransleek nolako erro ereduak izan ohi dituzte?

Bisilaboak (silaba irekidunak).

BZ-ren arkaismoek balio ote dute hura gainerako euskalkietarik bereizteko?

Ez. Arkaismoek ez dute balio hizkerak desberdintzeko. Arkaismoak dira, beraz, garai batean
euskalki guztiek amankomunean izan zituzten elementu/hitzak. Batasun zaharra islatzen dute,
hizkuntza bera direla besterik ez dute erakusten.

**TVTV: zergatik?
AEZ-erako Lakarrak proposatutako erro kanonikoa monosilaboa delako.

Erro monosilabikoa: AEZ-en: hiru ondorio nagusi.

Lexikoak: analisi berriak, lehen ezagutzen genituen erroak eta konbinaketa ezezagunetan
analisi berriekin.
(1) Atzizki eta postposizio gutxi; aurrizkiak.
(2) VO ordena.
(3) Bokal gehiago eta kontsonante gutxiago.

Nola sailka litezke erro ereduak bertako hitzen jatorriaren arabera? Zein da sail
garrantzitsuena euskara zaharrena aztertzeko?
Bisilaboak. Bi silaba irekiak dituztenak CVCV / CVCCV

Zergatik IE, austronesioan eta beste hainbatetan dira adarkatze bitarrak dialekto
banaketa diakroniakoan?
Edozein banaketa linguistikotan binarismoak hori markatzen duelako.

Ze eratako berrikuntzak dira garrantzitsuenak adarkatze bitarrerako? Zergatik?

Berrikuntza zahar bereizleak. Bestela ezin direlako hizkuntzak edo hizkerak banatu.
Berrikuntza zaharrenak, betiere paraleloak ez direnean, banaketa zaharrenetatik datorrelako
euskalkia.

Ezagutzen duzun ezaugarriren bat EBZ-ren banaketan garrantzitsu litzatekeena lehen

adarkatze bitarrerako?
Herskarien portaera, l eta n ondoko ozenen portaera ahoskabe eta ahostunaren alde.

Bokal asko ote euskaraz? Zergatik?

Hiru proposamen daude: zero hipotesia (euskal hitzen joera fonotaktikoaren ondorio), bokal
eransketa eta hitz hasierako kontsonante galtzea.
Lakarraren arabera, kontua ez da hitz hasieran bokal asko egotea edo ez, baizik eta zeinen
urriak diren toki horretan zilegi diren kontsonanteak.

Bokal borobiltzeen eta desborobiltzeen zenbait adibide. Zein testuingurutan ematen?

- i/u oposaketak hitz hasieran, gehienbat asimilazio/disimilazioen ondorioz.
- Aurreranzko asimilazioz: “gutxi” > “gitxi”, “urrin” > “urrun”, “ditut” > “dutut” (borobiltzea)
- Atzeranzko asimilazioz: “zubi” > “zibu”, “ilun” > “ulun” (desborobiltzea mendebaldean)
“irten” > “urten”, “ile” > “ule”
- Bokal metatesiak: “ukitu” > “ukitu”
Euskarak ba ote du deklinabiderik? Zergatik?
Euskaraz eta gainerako eranskarietan ez dago benetako deklinabiderik; hizkuntza flexiboen
kontua baino ez da. Gainera, gurean sistema bakar bat gehituaz doana vs. latineko bost
deklinabideak, bakoitza hitz kopuru ezberdin eta ezberdintasun formalekin.

Ergatiboaren jatorria.
- “-k” < “*ga”? Lakarrak bizidunetako “-ga”-rekin lotu du.
- Leku atzizkian bizidunengan du jatorria. “aitaren-gan”. Hortik sortua, -ga horretatik.

Datiboaren jatorria.
Pl. E-Z -ér < *-ag-e-ri (Azkue 1923) / -ai, -ei < *-agi (Jakobsen-ek proposatu eta Mitxelenak
onartua).
Gaur egun -i < *nin (Lakarra 2008)

Gibel ala oste da zaharrago? Zergatik?

“gibel zaharragoa da”; “gibel” < “*gi-” + “*bel”, Lakarrak “*gi-” aurrizki zahartzat proposatzen
du, “*bel” AEZ-eko erro monosilabo (CVC) gisa interpretatzen dugun bitartean. “Oste” berriz
ezingo genuke zatitu, -C erorketarik ezin onar genezake gainera. Izatekotan mailegua izanen da,
baina beti ere CVC garaiaren ondorengo garairen batean hartua.

Ba ote preposizioen aztarnarik?

Lakarrak AEZ-erako CVC erro kanonikoa monosilaboa zela proposatu zuen. “samur”, “labur”,
“sakon”, “samin”, “labain”, “gibel”, “gizen”... hartzen baditugu, “sa-”, “la-” eta “gi-” aurrizkiak
ateratzen zaizkigu, “*bel”, “*bur”, “*zen”, “*bin”... erroen aldamenean.

Aditz erroen forma kanonikoak: nola eraman litezke CVC-ra?

*e-da-ra-CVC

Hiru konbinaketa *e-da-ra-CVC

*e-da-ra-dan-o > *ardano > *ardao > ardo
*e-da-ra-don-i > *urbani > *urbahi > *hibai > ibai
*e-da-ra-gotz-i > “*eargotzi” > “*eorgatzi” > “urgatzi”

Multzo aditzak zer dira?

Fenomeno sintaktiko bat.
Aditz erro ezberdinen pilaketaz edo elkartzeaz sortutako aditzak dira. Euskararen kasuan,
`aplikatiboa´ + `kausatiboa´ + CVC. Noizbait “e-CVC-CVC-CVC” izan dugula pentsatu behar.
Aditz hauen ezaugarri nagusia aspektu-denbora-modu-pertsona marken falta dugu, eta beren
artean simetrikoak nahiz asimetrikoak izan daitezke.

AE-n aditz guztiak ote sintetiko? Zenbatsu?

Ez. Bi dozena inguru.

Amaierako bokalak: sailkapen nagusia.

Amaiera absolutua eta amaiera erlatiboa. Absolutibo singularrak eragindako aldaketak,
apokopeak eta paragogeak.

Euskal hotsen bilakabide orokorraz dakigunaren arabera, K.a-ko XVean ala K.o-ko
XV.ean ote diptongo gehiago? Zergatik eta nola?
K.o-go XV.mendean. Diptongoak modernoak dira eta gero eta diptongo gehiago daude. Aitzinan
diptongoak ekiditeko bideak zeuden eta hori zen joera.

gatz / gazi, orratz/orrazi… Zein alomorfo zaharrago? Nola azaltzen bikotea?

Afrikatuak ezin du zaharrena izan beraz frikari>afrikatu. Hitz bukaeran afrikatu egiten da.
Euskararik zaharrenean ez zegoen oposaketarik.
Zer dakigu euskararen gramatika kategorien bereizkuntza zaharrez?
Adjektiboa kategoria itxia.

Berregituraketa zuek-ekin.
“-zu” `kolektiboa´, `pluraltasuna´ adierazteko sartu zen zenbait gramatika-esparrutan,
deklinabide mugatu plurala sortu aurretik. “zuek” berria. Ingl. “you” = `zu´ + `zuek´.
eusk. “zu”sing. > “zuek”. Manterola (2015) zu+hek

da- eta –en-en gramatikalizazioa.

“da” aspektu burutugabea, “da-go”: *dar > da.
“en” aspektu burutua, “n-en-goen”: *den > en.

Laguntzaileen gramatikalizazio gradua.

*edin / *ezan gramatikalizatuago izan / *edun baino.

Fonologiazko aldaketak eta tipologia diakronikoa.

Kontsonante kopurua ugaldu, eransletasuneranzko tipologiarantz hurbilketa

Zergatik ez dugu **lulur (<lur), **lalats (<lats), ez *leleku (<leku) eta ez **lelehoi
(<lehoi)?
Ez dugulako horrelako erreduplikaziorik. d > l bilakaera bat izan zen, beraz forma guzti hauek
sakonean “d” bat zeukaten, ondoren “l” bihurtu zena. Erreduplikazioetan soilik “d” da posible, ez
“l”

Argudioak Martineten azentueraren alde eta kontra.

Alde: Herskariak hitz hasieran eta barnean desberdin egokitzea azaltzen du. Azentu
demarkatzailearen bidez beran nahi duena lortzen du.
Kontra: Azentu lehen vs 1. silabaren ezegonkortasuna.

ári: arí, alhabá: alhába. Zer dakizu azentuera hauezaz?

Esanahiean eragiten dute eta mugatu/mugagabe bereizketa egiten dute.

Zub. deusere, aizina: zer dakizu txistukari hauetaz?

/z/ eta /z´/ fonemak direla Z eta BN-n, /s/ eta /s´/-rekin oposaketan daudena, baina ezin zirela
zahartzat jo, oro har mailegu berrietan (“aizina”) eta hitz loturan (“deusere”) baino ez baitira
agertzen.

narru / larru: nola azaltzen da bikoiztasuna?

Bikoiztasuna dialektala da. Hitz hasierako ozenen txandakatzea da, “l-“ = “n-“ –rena. Bizkaieraz
“narru” / orok. “larru”.

solas, sasoiz, sarats: zeren lekukotasuna?

Txistukarien ahoskunearen aldaketen lekuko dira. Hitz batean bi txistukari agertuz gero,
ahoskune berekoak izan ohi dira: apikariak (“solas”, “sarats”). Bestalde, salbuespenak daude:
hauek analogiak eta analisiak azaldu ohi dituzte. Gure kasuan, analisiak, bi txistukariak ez
baitaude morfema berean (“sasoiz”).

sazon > sasoi, solaz > solas, zinhetsi > sinetsi: zer ateratzen da honetatik?
Hitz berean bi txistukari egon direnean apikariaren aldeko asimilazioa gertatu da. Sazon, solaz
eta zinhetsi zaharragoak dira. Kontsonante homorganikoak: asimilazio absolutua sahiesteko
joera apikariaren alde, euskara historikoan joera.

Non eta noiz ematen da artikulazio puntuaren neutralizazioa txistukarietan?

Apikari vs. bizkarkari gehienetan. Bizkaian. herskari hobikarien aurretik hasi zen : uzte>uste.
Mendebaldean XVI. mendean, ekialderuntz hedatuz joan da: uzte>uste.
Lehen testuetan euskalki guztietan. Herskari aurrean neutralizazioa apikariaren alde, gero
zabalduz doa, hirien eraginez.
1728an Lubieta gipuzkoarrak artikulazio puntuaren neutralizazioa zuen txistukarietan eta
oraindik Bizkaiko hainbat lekutan neutralizaziorik ez zegoen. Beraz, Bilbo ingurutik hedatu
denaren ustea okerra da. Hirietatik hirietara eta lurraldetik lurraldera hedatu zen.

- Hitz hasieran frikariak (hitz adierazgarri batzuk salbu: tzintzarri, tzar... )

- Erroaren bukaeran afrikatua: hatz, hitz, huts, hotz...
(a) Mailegu zaharretan: lat. fortis > bortitz...
(b) Hitz bukaeran -TS, bokal artean -S.
(c) Batzuetan hitz bukaeran zalantzak: amets / ames...
(d) Salbuespenak: instrumentala “-z”, aditzoinak haz, eros...
- Herskari aurrean frikaria: hitz -> hizkuntza...
- “l” eta “n” ondoren zenbait euskalkitan afrikatua (inoiz “r” ondoren).

Eta artikulazio moduarena?

EH guztian. Afrikatu vs frikari. Kontsonante aurrean. hitz + tegi > hiztegi.

gatz/gazi, orratz/orrazi… Zein alomorfo zaharrago? Nola azaltzen bikotea?

“Gatz” eta “orratz” ezin dira zaharrenak izan, `frikaria > afrikatua´, euskararik zaharrenean ez
zegoen oposaketa.
Afrikatuak ezin du zaharrena izan. Frikariduna da zaharragoa, afrikatuak berriagoak direlako.
Hitz bukaerako bokala galtzean frikaria>afrikatu bihurtzen zen. Euskararik zaharrenean (AEZ)
ez zegoen frikari afrikatu oposiziorik.

Intsaur < * ?, Z jauntsi <* ?

Intsaur < Intxaurtze (Mitxelena); intsausti < intsaurtze; jauntsi < *eduntsi.
Intsaurtzedi < intsausti: berranalisia: intsaur
Jaunzte > jaunse > jauntzi
Rtzti > intzaurzti
intsaur < *intxaurtze
intsausti < *intsaurtze
jantsi < *eduntsi
Intxaurtzedi > intsausti: berranalisiaren ondorioz
Jaunzte > jaunste > jauntsi
Intsausti analogiaz izan daiteke. Ez da posible neutralizazioa
*Intzaur > intzaur-tz(e)di > rzti > [r] desagertu, [tz] frikatu, [d] ahoskabetu > -st-
“Insausti” bizkarkaritik apikarira
*jauntz(i)-te >jaunzte > jaunste > jauntsi