Bigarren Euskara Modernoa

(1876-1968)

2016-12-13
 Euskararen egoera
Lehendik datozen joera kontrajarriak indartu
Erdalduntzea
Euskaltzaletzea
Bataz besteko ondorioak
Euskara galduan atera
Batuaren Arorako oinarriak ezarri
 Euskararen aurpegia
Elizgizonek euskaldunak ideia berrietatik urrun eta
Errejimen Zaharrari atxikirik edukitzeko tresnatzat
erabili
Baserriarekin eta kristau fedearekin lotua
Gizarte modernoa eta hiria arrotz
 Ondorioak
1. Hiztun asko galdu
Mugetan
Nafarroa Garaiko erdialdetik gora
Arabako iparraldean
Bilbo aldean
Barnean
Hiri hazietan zokoratu (Donostia)
Industriak kanpotar erdaldun ugari
erakarri (XIX. mn. buk.)
 Ondorioak
2. Estatus galera
Elitean
Eliteek ikurtzat erabili bai, baina ez komunikatzeko tresnatzat
Erakunde batek ere bere hizkuntzatzat hartu ez
Ez dago erakundeetan, irakaskuntzan edo auzitegietan
Atzera produkzioan eta merkatuan
Arrantzale, abeltzain eta nekazarien eguneroko gizarterako gelditu
Euskaldunetan
Gizartean gora egiteko erdara behar
Aurrerabideetatik beren burua kanpo ikusirik, euskaldun xehek halako
konplexu edo lotsa bat bizi
 Euskara Iparraldean
Emigrazioa
Lapurdiko itsasaldera, erdaldun ugari zegoen alderdira
Ameriketara
Maule, Hazparne eta Donapaleura (ez denak euskaldunak)
Euskara hutsezko harreman-sareak ahuldu
Euskara galduz hiri handietan
Broussainek (1913): Hendaian, Donibane-Lohizunen, Ziburun,
Donapaleun, Maulen galtzen
Errepublika vs. Eliza, irakaskuntza nork kudeatuko
xuriak vs. gorriak
eskola laikoak frantsesa ezartzen eta euskara galerazten
Bat gutiago (HU, 1893, Ferry ministroaren aurka)
I Mundu Gerrak eztabaidok bigarren mailara eraman
Biba Frantzia (HU, 1914)
 Euskal Pizkundea
Herri nortasunaren halako kontzientzia berri bat hartu
(komunitate irudikatu berri bat)
EH osoan: karlista nahiz liberalek, xuri nahiz gorriek
Foruzaletasuna > abertzaletasuna (EAJ 1895)
Erakunde euskaltzaleak
Abadiak Lore Jokoak (1851), Hegoaldera (1879)
Eskualzaleen Biltzarra (Hendaia, 1901)
Euskal Esnalea (Zumarraga, 1907) + aldizkaria
Eusko Ikaskuntza (1918) euskal kultura bultzatu eta ikertzeko
Euskaltzaindia (1918)
Euskaltzaleak bazkuna (1926)
Jose Ariztimuo Aitzol buruzagi
 Euskal Pizkundea
Aldizkariak
Campionek eta: Asociacin Euskara de Navarra eratu Iruean, Revista
Euskara (1878-1883)
Fermin Herrn-ek: Gasteizen eta gero Madrilen Revista de las Provincias
Euskaras (1878-1881)
Manterolak: Donostian Euskal-Erria (1880-1918)
Fidel Sagarminaga buru: Bilbon 1879an Euskalerria elkarte foruzalea, La
Unin Vasco-Navarra egunkariaren sortzaile
Azkuek: Bilbon Euskalzale (1897-1899) eta Ibaizabal (1902-1903) euskara
hutsezko aldizkariak
Iparraldean Eskualduna, Baionan (1887-1944)
Ikastolak
Miguel Muoak 1914an Donostiako Parte Zaharrean Koruko Andre
Mariaren Ikastetxea eratu
Tolosa, Errenteria, Soraluze, Bergara, Iruea, Lizarra, Gasteiz, Elizondo, Oati,
Segura, Irura, Andoain
1932an Bilbon Eusko Ikastola Batza eratu
 Euskal Pizkundea
Euskalaritzaren bilakaera etxean
Proposamen garbizale edota logikazaleak (sabindarrak)
Azkue gaztearen Euskal Izkindea (1891)
Sabino Aranaren Lecciones de ortografa del euskera bizkaino (1897)
Herri xehe euskaldunetik urrun
Euskara herrikoiaren alde (azkuetarrak)
Deskribapenean aurrerapen handiak (Azkue)
DVEF (1905-1906)
Kantutegia (1918-1921)
Morfologia (1925)
Etnografiako bildumak (1935-1947)

Europako hizkuntzalariak
van Eys (gramatika, hiztegia)
Uhlenbeck konparatista
Gavel-ek euskal fonetika landu (1920)
Filologiaren lehen urratsak
Atzerritarren edizioak: Vinson, Linschmann-Schuchardt...
Julio Urquijok RIEV sortu (1907-1936)
 Etena
HEHn 1936ko Gerra Zibilak pizkundea eten
IEH I. eta II. Mundu Gerrak frantsestu
1950ean Hegoaldea esnatzen hasi
Kulixka Sorta
Itxaropena argitaletxeak (Zarautz)
1952-1973
55 liburu
klasikoak (Moguel, Txomin Agirre, etab.)
lehendik zetozenak (Antonio Mara Labayen, Eusebio Erkiaga,
Manuel Lekuona)
belaunaldi berria (Jon Etxaide, Juan San Martn, Aresti, Peillen)
HIZKUNTZ IDEIAK
 Orokorrean
Metahizkuntzaren garrantzia euskara idatzian
Eztabaida asko nolako euskaran idatzi behar den
Denbora behar
euskara den bezalakoa onesteko
zinezko euskara (ez artifiziala) aztertzen hasteko
Urquijo, Azkue heldua, Gavel, Lafon, Mitxelena
Ez zen girorik
Idazle klasikoak zokoratu nahi
Euskararen sendatzaileak nagusi
Erreakzioa erdaren presio izugarriari
euskara garbirik gorde eta babestu nahiz
Ondorio garrantzizkoak
Hitz elkartu eta eratorrrietan laburtzapen morfofonetiko gogorrak (S.
Arana)
ingi < eun + -ki, txadon < etxe + done
Izen eta aditz morfologian aldaketak eta berrikuntzak (Azkue, Arana,
Arriandiaga, Soloeta-Dima)
Hitz hurrenkeran arauak (Altube)
Lexikoan garbizaletasuna nagusi
 Euskararen sendatzaileak
Hiru ildo nagusi
Erregulartasunaren bilatzea
Garbitasunaren bilatzea
Hizkuntzen naturalismoa eta darwinismoa
 Erregulartasunaren bila
Morfologia erregulartasunaren erresuma
Larramendi: perfekzioetako bat
euskara berez antzinakoa, perfektua eta garbia da
Astarloa: hizkuntza perfektuaren ezaugarriak
eufoniaren hatsarrea (hotsak eta hots arteko konbinazio zilegi/ez zilegiak)
ekonomiaren hatsarrea (ahalik eta baliabide formal gutxien)
egokitasunaren hatsarrea (erro, silaba eta hotsek adiera semantikoa dute)
BEMen (Azkue, Arana, Arriandiaga...)
Azkue, Euskal Izkindea (1891)
(bizkaieraren eredu izateko asmoz)
Hiztunek eragindako akatsetatik garbitu
Arauen aurkakoak aldatu
Euskara lehengoratu
nai, ai, dai, gaiz, zaiz, daiz
daut, dauzu
 Garbitasunaren bila
Ez da gure kontua bakarrik
turkiera, garai bertsuan, arabiar eta iraniar maileguak kentzen ari
hizkuntza handien eraginpean normala babesten saiatzea
Ez da BEMko kontua bakarrik
LEM (Larramendi, Inxauspe...)
Euskara Zaharrean (Belapeire)
Ez da Hegoaldeko kontua bakarrik
Neol sabindarrak bai (salbu Jean Etxepare medikua, besteak beste)
Garbizaletasuna ez (cf. HU)
 Garbitasunaren bila
Nola?
(Esparru guztietako) maileguen aurkako herra
Neologismoak sortu
Larramendiren neologismoak ordezkatu beharra
Neologismo sabindar ilunak goteun Espiritu Santua< gogo + deun, ingi papera < eun + -ki
Ez dago Aranaren hitz berririk Azkuek ordaina bilatu ez zionik
Azkueren neologismoak ulergarriak baina anbiguoak
ikurrin (SA) / guda-zapi, erri-oyal, gudoyal
Bazterretako hitzak eta arkaismoak hedatu (Azkueren hiztegiko altxorra)
(h)endore alkatea
Lexikotik kanpo ere bai
Hotsetan
/x/, /f/, muta cum liquida... gaitzetsita
Morfologian
-en gainean-en ordez i buruz
erlatibozko anaforikoak zeharo gaitzetsi
Sintaxian
Altube, Erderismos (1929)
perpausaren hurrenkeraren legeak
gaur arteko eragina
 Hizkuntzaren naturalismoa
eta darwinismoa
Euskalaritzaren joerak
Positibistak: Luchaire, van Eys, Vinson
Metafisikoak: Charencey, Inchauspe
Euskararen bilakabideari buruzko iritziak
Euskara hondamendirantz doa (Azkuek eta)
Gizarte darwinismoa (Spencer, etab.)
antzinako gizartea --> gizarte militarra gizarte industriala
basakeria --> barbarotasuna --> zibilizazioa
Hizkuntz darwinismoa (Schleicher)
isolatzaileak --> eranskariak --> malgukariak
malgukariak giza gogoaren gaitasunak adierazteko egokienak
Vinson eta Unamuno
Berezko gaitza: eranskaria izatea
Euskal lexikoa ez da gai adigai abstraktuak edo ideia orokorrak adierazteko
gogoa
Onena, erdaretara aldatzea (euskara galtzaile)
Hizkuntzak hiltzea naturala da
Aurrerapenak ez du etenik