KATILAŞMA

2016
Metal malzemenin özellikleri, büyük ölçüde katılaşma sırasında oluşan
içyapı ile belirlenir. Bu içyapı sonrasında uygulanabilecek plastik şekil
verme işlemleri ve/veya ısıl işlemler ile yeniden oluşturulabilir. Ancak,
döküm parçalarda bu durum çoğunlukla olmadığından katılaşmanın iyi
kontrolü ile uygun bir içyapının elde edilmesi çok önemlidir.
Oluşan çekirdeklerin kristal
büyümesi aşamasına
geçebilmesi için serbest
enerji toplamının azalması
gerekir. Dolayısıyla, oluşan
çekirdeğin tekrar erimeden
kristalin büyümeye devam
edebilmesi için en az r0
kritik yarıçapına ulaşmış
bulunması gereklidir.
Sıcaklığın azalması ile
kararlı katılaşmayı
sürdürecek
çekirdeğin, kritik
yarıçap değeri de
azalma gösterir.
 Heterojen Çekirdeklenme
Sıvı metalin içerisinde bulunduğu kabın duvarları (kalıp yüzeyleri)

Erime sıcaklığı yüksek olan ve eriyik içinde katı halde bulunan

bileşikler (karbürler, nitrürler, oksitler)

Sıvı metale döküm sırasında çekirdek görevi yapacak katı

parçacıkların eklenmesi (aşılama)
Grafitli dökme demir parçaların dökümünde, aşılama sıvı metale :

* grafit yapısı ve gelişimini sağlamak,

* karbür oluşumunu azaltarak mekanik özellikleri arttırmak,
* ötektik yapıyı çoğaltmak,
* çekirdekleşmeyi sağlayarak grafitin kristalizasyonu ve büyümesini
sağlamak,
* döküm parça kısımları arasında uyum sağlamak için
ilave edilmektedir.

Dökme demirlerde aşılamanın etkisi ile çekirdek merkezi sayısı

arttırılarak karbon atomlarının daha kısa mesafeye ulaşması için
yeterli zaman bulma şansı çoğalacağından, ince taneli küçük grafit
parçaları oluşur. Böylelikle de dökme demirde kesit hassasiyeti
azaltılarak grafitin oluşumu kontrol edilmektedir.
Aşılama için genellikle, ağırlıklı olarak FeSi’ten oluşan ve bazı farklı elementleri de içeren
(Ca, Ba, Sr, Zr, Al ve nadir toprak elementleri gibi) bir toz karışımı kullanılıyor.
“Grafit, sıvıya eklenen aşılama tozu karışımının üzerinde çekirdekleniyor.” şeklindeki
anlaşılma ise yanlış olur. Teknik literatürde genel kabul gören teori uyarınca gerçek
çekirdeklenme mekanizması;
* aşı karışımında bulunan Ca, Ba, Sr ve Al gibi elementlerin, öncelikle sıvıda bulunan
serbest oksijenle birleşerek oksit inklüzyonları oluşturması
* oluşan bu oksit inklüzyonlarının üzerine ikinci bir katman halinde, Mn(X)S sülfit bileşiği
çökelmesi
* bu sülfit parçacıklarının üzerinde grafitin çekirdeklenmesi
Potada aşılama
Potada aşılama, dökümhanelerde oldukça yaygın bir şekilde kullanılan bir aşılama
yöntemidir. Genellikle küresel grafitli dökme demir üretiminde, Mg ilavesinden hemen
sonra gerçekleştirilen bu işlemde, potadaki metalin miktarına göre 0,6 mm ile 6 mm
arasında değişen tane boylarında aşı kullanılabiliyor. Bu yöntemde aşı sıvı içine direkt
elle verilebileceği gibi, aşağıda anlatıldığı şekilde, özlü tel içinde de verilebiliyor.

Tel aşılama
Bobin şeklinde temin edilen ve aşı malzemesi içeren bir özlü teli sıvı içine vererek
aşılama yapabiliyoruz. Aşılamanın telle yapılabilmesi için yine teli kontrollü bir şekilde
sıvı içine verebilen makinalardan yardım almamız gerekiyor. Tel aşılama yöntemi de
potada gerçekleştirildiği için, bu yöntemi de yukarıda bahsettiğimiz potada aşılamanın
farklı bir yolu olarak değerlendirebiliriz.
Akışa aşılama
Yine dökümhanelerde yaygın şekilde kullanılan bu yöntemde, adından da anlaşılabileceği
üzere, sıvı metal kalıba döküldüğü sırada aşıyı akan metalin üzerine döküyoruz. Bu
yöntemde aşı elle, ya da özellikle otomatik döküm hatlarında otomatik sistemler
yardımıyla uygulanabiliyor.
Bu şekilde verilen aşının etkin hale gelebilmesi için oldukça hızlı çözünmesi gerekiyor. O
nedenle bu uygulamada 0,2 ila 0,7 mm aralığındaki ince partiküllerin, maksimum %0,10–
0,15 oranında verilmesi tavsiye ediliyor. Kalıba döküm aşamasında uygulanması nedeniyle,
bu yöntem özellikle etkisini çabuk kaybeden aşılar için pratik bir uygulama fırsatı sunuyor.

Kalıp içi aşılama

Kalıplama hatlarında üretilen parçalarda alt derecedeki düşey yolluk topuğuna veya yatay
yolluk içine, el kalıplaması ile imal edilen büyük döküm parçalarda ise döküm havuzunun
(havşanın) içerisine yerleştirilerek kullanılır. Aşılayıcının katılaşma başlamadan hemen
önce, artık mümkün olabilecek son evrede sıvıyla temas haline gelmesi nedeniyle,
aşılamanın etkisinin sönmesi gibi sorunları bu yöntemde görmüyoruz. Kalıba dolan metalin
etkisiyle anında çözünmesi istenen bu aşılayıcının sürüklenmesini engellemek için, blok
yapısında kullanılması tavsiye ediliyor.
Çelik malzemeden bir döküm parçasının kalıp sabiti 4 dk/cm2dir.
Düzlemsel bir plaka olan parçanın uzunluğu 30 cm, genişliği 10
cm ve kalınlığı 20 mm’dir. Döküm parçasının katılaşma süresini
hesaplayınız.

V = 30 . 10 . 2 = 600 cm3

A = 2. (30 . 10) + 2. (30 . 2) + 2. (10.2) = 760 cm2

tk = 4. (600 / 760)2 = 2,49 dk

http://teknolojikarastirmalar.com/e-egitim/malzeme/cekirdeklenme.htm

İleri Katılaşma, Yrd.Doç.Dr. Erdem KARAKULAK

http://web.itu.edu.tr/ozgulkeles/dersler/Malzeme_Bilimi_8_2008.pdf

Döküm Teknolojisi, Prof.Dr. Ahmet ARAN

Modern İmalatın Prensipleri, Mikell P. Groover (Çeviri Editörü: Mustafa Yurdakul & Yusuf
Tansel İç)

http://www.isites.info/PastConferences/ISITES2013/ISITES2013/papers/C-ISITES13193.pdf

Malzeme Bilimi, Prof.Dr. Temel SAVAŞKAN