ՊԱՇՏՕՆԱԿԱՆ ԱՄՍԱԳԻՐ

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹԵԱՆ

ՄԱՅՐ ԱԹՈՈՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷՏՄԻԱԾՆԻ

2010
Ս. Էջմիածին
 ՀՐԱՄԱՆԱՒ
Տ. Տ. ԳԱՐԵԳՆԻ ԵՐԿՐՈՐԴԻ

ՎԵՀԱՓԱՌ ԵՒ ՍՐԲԱԶՆԱԳՈՑՆ
ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՑՆ ՀԱՑՈՑ
 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ԱՈՒՐԲ ԷՏՄԻԱԾԻՆ ԺԱՄԱՆԵՑ ՌՈՒԱ ՈՒՂՂԱՓԱՌ

ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրագույն Պատրիարք եւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի

հրավերով դեկտեմբերի 11 -ին չորսօրյա այցով Մ այր Աթոռ Սուրբ էջմիածին ժամանեց Ռուս
Ուղղափառ Եկեղեցու պատվիրակությունր' Մոսկվայի Պատրիարքարանի Արտաքին հա­
րաբերությունների բաժնի նախագահ Վոլոկոլամսկի միտրոպոլիտ Իլարիոն Ալֆեեւի գլխա­
վորությամբ: Պատվիրակության կազմում են Պատրիարքարանի վարչական ղեկավար
Սոլնեչնոգորսկի Սերգիյ եպիսկպոսր, Տ. Իոան աբեղա Գուայտան, Իոան սրկ. Կոպեյկինր,
տիար Լեոնիդ Սեբաստիանովր, տեր եւ տիկին Պալեստինիններր, տիկին Լարիսա Մոնա-
խովան:
Պատվիրակությանր «Զվարթնոց» օդանավակայանում դիմավորեցին Նոր Նախի-
ջեւանի եւ Ռուսաստանի Հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Եզրաս եպիսկոպոս Ներսիսյանր, Միջե-
կեղեցական հարաբերությունների գրասենյակի տնօրեն Տ. Հովակիմ եպիսկոպոս Մանուկ-
յանր, ինչպես նաեւ ՀՀ-ում ՌԴ արտակարգ եւ լիազոր դեսպան Վյաչեսլավ Կովալենկոն
եւ Քանաքեռի Ս. Տիրամոր Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու հոգեւոր հովիվ Տ. Արսենի քահանա
Գրիգորյանցր:
Օդանավակայանից պատվիրակությունն ուղեւորվեց Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածին, ուր
Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու ներկայացուցիչներին րնդունեց Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրա­
գույն Պատրիարք եւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսր:
Նորին Սրբությունր գոհունակություն հայտնեց այցի առիթով' կարեւոր նկատելով
նման փոխայցելություններր եղբայրական հարաբերությունների առավել սերտացման եւ
համագործակցության զորացման համար: Վեհափառ Հայրապետր մասնավոր անդրա­
դարձ կատարեց երկու Եկեղեցիների եւ Հովվապետերի միջեւ առկա կապերին, որոնք արդ­
յունավորվում են բարի իրագործումներով մեր երկու ժողովուրդների հոգեւոր կյանքի պայ­
ծառության եւ Եկեղեցու եւ հասարակության առջեւ ծառացած զանազան մարտահրավեր­
ների հաղթահարման համար:
Նորին Սրբությունր նաեւ հույս հայտնեց, որ առաջիկա տարին ավարտին կմոտենան
Մոսկվայի հայկական եկեղեցական համալիրի կառուցման աշխատանքներր եւ մասնակ­
ցությամբ Մոսկվայի եւ Համայն Ռուսիո Պատրիարքի կկատարվի բացումր հայաշունչ մի
նոր կենտրոնի եւ օծումր առաջնորդանիստ հրաշակերտ եկեղեցու, ինչր կարեւոր հերթական
արտահայտությունր կդառնա երկու ժողովուրդների դարավոր բարեկամության: Վեհա­
փառ Հայրապետր տեղեկացրեց նաեւ, որ 2011թ. Հայաստանում կանցկացվի ԱՊՀ երկրնե-
րի Միջկրոնական խորհրդի նախագահության ժողովր:
4 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 2010 ԺԲ

Իր հերթին Իլարիոն միտրոպոլիտը Ամենայն Հայոց Հայրապետին փոխանցեց Մոսկ-

վայի եւ Համայն Ռուսիո Կիրիլ Ա Պատրիարքի եղբայրական սերը եւ ջերմ ողջույնները,
ապա շնորհակալություն հայտնեց հրավերի եւ ջերմ ընդունելության համար' վստահություն
հայտնելով, որ այցը հնարավորություն կտա լավագույնս ծանոթանալու Եկեղեցու գործու­
նեությանը տարբեր ոլորտներում եւ առավել սերտացնելու միջեկեղեցական կապերը:
Հանդիպման ընթացքում անդրադարձ կատարվեց Հայ Առաքելական Եկեղեցու առա­
քելությանը, եկեղեցական կյանքի խնդիրներին եւ մարտահրավերներին, քննարկվեցին մի-
ջեկեղեցական եւ միջկրոնական հարաբերություններին, ընկերային եւ կրթական ոլորտում
երկու Եկեղեցիների համագործակցությանը վերաբերող մի շարք հարցեր:
Հանդիպմանը ներկա էին Մայր Աթոռի Հրատարակչական բաժնի տնօրեն Տ. Նաթան
եպիսկոպոս Հովհաննիսյանը, Գեղարքունյաց թեմի առաջնորդ Տ. Մարկոս եպիսկոպոս
Հովհաննիսյանը եւ Տեղեկատվական համակարգի տնօրեն Տ. Վահրամ քահանա Մելիք-
յանը:
Այնուհետեւ պատվիրակությունն այցելեց Մայր Աթոռի թանգարաններ եւ ծանոթա­
ցավ համայն հայության հոգեւոր կենտրոնում պահպանվող հայ ժողովրդի հոգեւոր եւ
պատմամշակութային սրբություններին: Ապա շրջայց կատարվեց Սուրբ էջմիածնում, որի
ընթացքում պատվիրակության անդամները ծանոթացան Մայր Աթոռի կառույցներին, Հայ
Եկեղեցու ներկայիս հոգեւոր-կրթական, ընկերային, եկեղեցաշինական գործունեությանը:
Նույն օրը Ռուս Եկեղեցու պատվիրակությունն այցելեց Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիած-
նի «Շողակաթ» հեռուստաընկերություն, որտեղ Իլարիոն միտրոպոլիտը հարցազրույց
տվեց հեռուստաընկերությանը, որի շրջանակներում անդրադարձ կատարվեց Ռուս Եկե­
ղեցու գործունեությանը, փոխհարաբերություններին այլ քրիստոնեական Եկեղեցիների եւ
կրոնների հետ, Եկեղեցի-պետություն, Եկեղեցի-հասարակություն հարաբերություններին եւ
տարբեր մարտահրավերներին:
Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու պատվիրակությունը դեկտեմբերի 12-ի առավոտյան այցե­
լեց Քանաքեռի Ս. Տիրամայր ռուսական եկեղեցի, ուր Վոլոկալամսկի միտրոպոլիտ Իլա-
րիոնը մատուցեց Ս. Պատարագ: Արարողության ավարտին Իլարիոն միտրոպոլիտն օրհ­
նության իր խոսքն ուղղեց ռուս համայնքի ներկայացուցիչներին: Ներկաներին ողջունեց
նաեւ Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի միջեկեղեցական հարաբերությունների գրասենյակի տնօ­
րեն Տ. Հովակիմ եպիսկոպոս Մանուկյանը:
Այնուհետեւ պատվիրակները մեկնեցին Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածին, ուր տեղի ունե­
ցավ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի եւ Մոսկվայի Պատրիարքարանի Արտաքին հարաբե­
րությունների բաժնի նախագահ Վոլոկոլամսկի միտրոպոլիտ Իլարիոնի առանձնազրույցը:
Հանդիպումից հետո պատվիրակությունը Մայր Տաճարում ներկա գտնվեց Սուրբ Պա­
տարագին, որի ընթացքում պատարագիչ Տ. Մուշեղ վարդապետ Բաբայանը հանուն Մայր
Աթոռ Սուրբ էջմիածնի միաբանության ողջունեց Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու ներկայացու­
ցիչներին' շեշտելով եղբայրական փոխայցելությունների կարեւորությունը: Ս. Պատարագի
երգեցողությանը մասնակցում էր նաեւ իտալահայ հանրահայտ մեներգչուհի Ռոզի Սվազլ-
յանը:
Օրվա երկրորդ կեսին պատվիրակությունը մեկնեց Սեւանի Վազգենյան հոգեւոր
2010 ԺԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 5

դպրանոց, ուր Ոուս Եկեղեցու ներկայացուցիչներին րնդունեց դպրանոցի տեսուչ Տ. Շնորհք

աբեղա Սարգսյանր: Հյուրերր հանդիպում ունեցան ճեմարանականների հետ' ունկնդրե­
լով նրանց ներկայացրած գեղարվեստական հայտագիրր: Վերջում Իլարիոն միտրոպոլիտն
իր պատգամր բերեց ուսանողներին, հանգամանորեն պատասխանեց նրանց հետաքրքրող
հարցերին:
Դեկտեմբերի 13-ին Ոուս Ուղղափառ Եկեղեցու պատվիրակության ժամանակացույ-
ցր հագեցած էր տարբեր վանքեր ատելություններով: Օրվա սկզբին ռուս պատվիրակներր
մեկնեցին Կեչառիսի վանական համալիր, այնուհետեւ ուղեւորվեցին Գեղարդավանք: Վա­
նահայր Տ. Հարություն աբեղա Կիրակոսյանի ուղեկցությամբ նրանք շրջայց կատարեցին
Գեղարդավանքում' ծանոթանալով վանքի պատմությանր եւ ներկայիս կյանքին:
Օրվա ավարտին Նոր Նորքի հայորդյաց տան սաներն ի պատիվ հյուրերի պատրաս­
տել էին համերգային ծրագիր, որի ավարտին Հայորդյաց տների հոգեւոր տեսուչ Տ. Կոմի-
տաս վարդապետ Հովնանյանր Ոուս Եկեղեցու պատվիրակությանր հանգամանորեն ներ­
կայացրեց մանուկների եւ պատանիների հետ Հայ Եկեղեցու կողմից տարվող աշխատանքր:
Դեկտեմբերի 14-ին պատվիրակությունր Տ. Հովակիմ եպիսկոպոս Մանուկյանի ուղեկ­
ցությամբ այցելեց Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր' հարգանքի տուրք մատուցելու բյու­
րավոր հայ նահատակների անմահ հիշատակին:
Հուշահամալիրում Մոսկվայի Պատրիարքարանի Արտաքին հարաբերությունների
բաժնի նախագահ Վոլոկալամսկի միտրոպոլիտ Իլարիոնր ծաղկեպսակ զետեղեց, ապա
աղոթեց Հայոց Եղեռնի զոհերի հոգիների հանգստության համար: Հիշողության պուրակում
միտրոպոլիտ Իլարիոնր նաեւ ջրեց Մոսկվայի եւ Համայն Ոուսաստանի Կիրիլ Պատրիար­
քի ձեռամբ տարեսկզբին տնկված ծառր:
Այնուհետեւ պատվիրակությունն ուղեւորվեց Երեւանում կառուցվող Ս. Խաչ ռուսական
եկեղեցի, ուր Վոլոկալամսկի միտրոպոլիտր ծանոթացավ շինարարական աշխատանքների
րնթացքին:
Կեսօրին պատվիրակությունր մեկնեց Մոսկվա:

Մ Ա ՅՐ Ա Թ Ո Ո ՍՈՒՐԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ՆԻ
ՏԵ Ղ Ե Կ Ա ՏՎ Ա Կ Ա Ն ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ԸՆԴՈՒՆԵՑ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ

ԳԻՏԱԺՈՂՈՎԻ ՄԱՍՆԱԿԻՑՆԵՐԻՆ

Դեկտեմբերի 15-ին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրագույն Պատրիարք եւ Ամենայն Հա­

յոց Կաթողիկոսն րնդունեց Երեւանում մեկնարկված «Ցեղասպանության հանցագործութ­
յունդ կանխարգելում, դատապարտում եւ հետեւանքների վերացում» խորագրով միջազ­
գային գիտաժողովի մասնակիցներին'ցեղասպանագիտության բնագավառում ճանաչված
շուրջ 20 գիտնականների' ուղեկցությամբ Հ Հ ԱԳ փոխնախարար Արման Կիրակոսյանի:
Նորին Սրբությունր ողջունելով գիտնականների այցր Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին'
կարեւորեց ու խրախուսեց նրանց առաքելությունր ցեղասպանության ճանաչման գոր­
6 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 2010 ԺԲ

ծում: Վեհափառ Հայրապետր մասնավորապես նշեց. «Մեր գնահատանքն ու օրհնությունն

ենք բերում ամենքիդ' ցեղասպանության դատապարտման եւ հետեւանքների վերացման
ոլորտից ներս ձեր կատարած աշխատանքի համար: ...Այսօր ցավի եւ վրեժխնդրության
զգացումով եւ ոգով չէ, որ առաջնորդվում է մեր ժողովուրդի՜ պահանջելով ցեղասպանութ­
յան ճանաչումր: Մեր ցանկությունն է, որպեսզի ճանաչումր նպաստի նմանատիպ ողբեր­
գությունների կանխարգելմանր: Մարդկությունր պետք է ավելի խիստ օրենքներ որդեգրի
նման ոճիրների կանխարգելման համար: Մենք եւս' որպես եկեղեցի եւ եկեղեցականներ,
մեր կողմից իրականացվող կարեւոր առաքելություն ենք տեսնում' կրթելու մարդկանց հո­
գին, որպեսզի յուրաքանչյուր ոք րնկալի, որ նման հանցագործություններն առաջին հերթին
ուղղված են Աստծո արարչագործության դեմ: Մենք հավատում ենք, որ պիտի տեսնենք այն
ժամանակներր, երբ մարդկությունր պիտի զերծ մնա նման ողբերգություններից եւ ցավերից
եւ այս իմաստով վերստին մեր գնահատանքն ենք բերում ձեր ջանքերի եւ աշխատանքի հա­
մար: Մեր աղոթքն ու հայցն ենք երկինք բարձրացնում, որ Տերն արդյունավորի, հաջողութ­
յամբ պսակի եւ բարի արդյունքների առաջնորդի ձեր աշխատանքր»:
Հանդիպումն ավարտվեց աղոթքով, որից հետո գիտաժողովի մասնակիցներր այցելե­
ցին Մայր Աթոռի թանգարաններ եւ ծանոթացան հայ ժողովրդի հոգեւոր արժեքներին:
ՄԱ6Ր ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՏՄԻԱԾՆԻ
ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ԵՒ ԱՄԵՆԱՅՆ

ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ԸՆԳՈՒՆԵՑ ՄԻ ԽՈՒՄԲ ԲԺԻՇԿՆԵՐԻ

Դեկտեմբերի 16-ին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրագույն Պատրիարք եւ Ամենայն Հա­

յոց Կաթողիկոսն րնդունեց մի խումբ բժիշկների' ուղեկցությամբ Արա Բաբլոյանի: Նրանք
Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու Ամերիկայի Արեւելյան թեմի Հայ օգնության ֆոն­
դի (ՀՕՖ) կողմից իրականացվող բարեգործական ծրագրի շրջանակներում իրենց կամա­
վոր աջակցություն են բերում Հայաստանի մարզերի, Լեռնային Ղարաբաղի եւ Տավախքի
բժիշկների վերապատրաստմանր մայրաքաղաքի լավագույն կլինիկաներում:
Հանդիպման րնթացքում ՀՕՖ-ի Հայաստանի մասնաճյուղի տնօրեն Բագրատ Սարգս-
յանր Վեհափառ Հայրապետին ներկայացրեց ծրագրի աշխատանքներր: Նորին Սրբութ­
յունն իր գնահատանքր հայտնեց բժիշկներին եւ ՀՕՖ-ին" կարեւորելով նրանց բարեգոր­
ծական առաքելությունր բժշկական ոլորտի զարգացման գործում: «Մեզ համար հաճելի է
այստեղ' Մայր աթոռ Սուրբ էջմիածնում, ողջունելու, մեր գնահատանքն ու օրհնությունր
բերելու Հայաստանի տարբեր հաստատություններում բժշկության ոլորտում իրենց բարի
ծառայությունր մատուցող մասնագետներին: Հուսով ենք, որ այս փորձի փոխանակումր
դրական արդյունքներ պիտի ապահովի թե՜ բժիշկների վերազինման առումով, թե՜ մեր կա­
րիքավոր զավակներին ավելի խնամյալ օգնություն ցուցաբելելու առումով», - նշեց Նորին
Սրբությունր:
Հանդիպման ավարտին Վեհափառ Հայրապետր պատասխանեց բժիշկների' եկեղե­
ցական կյանքին վերաբերող հարցերին:
ՄԱ6Ր ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՏՄԻԱԾՆԻ
ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ
2010 ԺԲ էՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 7

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ԸՆԴՈՒՆԵՑ

ԼԱՏՎԻԱՅԻ ՆՈՐԱՆՇԱՆԱԿ ԴԵՍՊԱՆԻՆ

Դեկտեմբերի 16-ին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրագույն Պատրիարք եւ Ամենայն Հա­

յոց Կաթողիկոսն ընդունեց Հայաստանում Լատվիայի արտակարգ եւ լիազոր դեսպան
Գինց Ապալսին:
Ողջունելով նորանշանակ դեսպանին' Նորին Սրբությունը արդյունավետ աշխատանք
մաղթեց նրան երկու ժողովուրդների հարաբերությունների սերտացման գործում: «Մեր ժո­
ղովուրդները թեեւ տարածքային առումով բավականին հեռու են, սակայն, լինելով հավա­
տակից ժողովուրդներ եւ սնվելով քրիստոնեական մշակույթի նույն ակունքներից' ավելի են
մերձենում եւ ամրանում բարեկամության մեջ»,- նշեց Վեհափառ Հայրապետը:
Հանդիպման ընթացքում անդրադարձ կատարվեց երկու երկրների հարաբերություն­
ներին, ինչպես նաեւ այն մտահոգություններին, որոնք ծառացած են ոչ միայն պետության,
այլեւ եկեղեցու առջեւ բարոյական արժեքների պահպանման եւ ժողովրդի մեջ տարածման
հարցում:
Հանդիպման ավարտից հետո մեծարգո դեսպանն այցելեց Մայր Աթոռի թանգարան­
ներ եւ ծանոթացավ հայ ժողովրդի հոգեւոր-մշակութային հարստություններին:

Մ ԱՑՐ Ա Թ ՈՌ ՍՈՒՐԲ էՏՄ Ի Ա Ծ Ն Ի

ՏԵ Ղ Ե Կ Ա ՏՎ Ա Կ Ա Ն ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ԸՆԴՈՒՆԵՑ

ԵՒՐԱԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԻ ՊԱՏԳԱՍԱՎՈՐԻՆ

Դեկտեմբերի 20-ին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրագույն Պատրիարք եւ Ամենայն Հա­

յոց Կաթողիկոսն ընդունեց Եւրախորհրդարանի պատգամավոր, Հայաստանի հարցերով
զեկուցող Տոմաշ Պորեբային' ուղեկցությամբ Ա ժ պատգամավոր Արտակ Զաքարյանի:
Իր խոսքում Ամենայն Հայոց Հայրապետն անդրադարձավ 1915թ. Հայոց ցեղասպա­
նության եւ խորհրդային աստվածամերժության տարիներին Հայ Առաքելական Եկեղեցու
կրած դժվարություններին, որոնց հետեւանքները տակավին զգալի են: Նորին Սրբությունն
անդրադարձավ նաեւ Եկեղեցի-պետություն հարաբերություններին եւ այն համագործակ­
ցությանը, որ իրականացվում է տարբեր ոլորտներում'ի բարօրություն ժողովրդի:
Հանդիպման ընթացքում խոսվեց նաեւ տարածաշրջանային տարբեր խնդիրների եւ
դրանց հաղթահարմանն ուղղված Հայ Եկեղեցու ջանքերի մասին: Մասնավոր անդրադարձ
կատարվեց Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ կարգավորման, Ադրբեջա-
նում հայկական մշակութային արժեքների ոչնչացման եւ Վրաստանում հայոց եկեղեցիների
վերադարձման, ինչպես նաեւ Վիրահայոց թեմի իրավական կարգավիճակի խնդիրներին:

Մ ԱՑՐ Ա Թ ՈՌ ՍՈՒՐԲ էՏՄ Ի Ա Ծ Ն Ի

ՏԵ Ղ Ե Կ Ա ՏՎ Ա Կ Ա Ն ՀԱՄԱԿԱՐԳ
 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

Տ. ԱՆԴՐԵԱՍ ԱԲԵՂԱ ԵԶԵԿՅԱՆԻ

ՔԱՐՈԶՐ' ԽՈՍՎԱԾ ԿԱՐԲԻԻ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒՄ'
ՄԱՏՈՒՑՎԱԾ ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՍՈՒՐԲ ՊԱՏԱՐԱԳԻՆ
(1 2 դ եկ տ ե մ բե ր 2 0 1 0 թ .)

Սիրելի՜ հավատացյալ քույրեր եւ եղբայրներ, շուրջ քառասուն օրեր առաջ ես եւ իմ 16

սարկավագ եղբայրներր կամոքն Աստուծո եւ օրհնությամբ ազգիս Վեհափառ Հայրապետի
ձեռնադրվեցինք քահանա' մեր սպասավորությունր բերելու Հայաստանյայց Սուրբ
Եկեղեցու անդաստանից ներս:
Այս առիթով իմ որդիական երախտագիտությունն ու հնազանդությունն եմ ցանկանում
հայտնել Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին' իր հայրական հոգածության
եւ խնամքի համար, ինչպես նաեւ երախտապարտությունս եմ հայտնում իմ հոգեւոր
ծնող' Արագածոտնի թեմի բարեխնամ առաջնորդ' Տ. Մկրտիչ եպիսկոպոս Պռոշյանին,
ստանձնելու համար իմ եւ օծակից եղբայրներիս ձեռնադրության պատասխանատու
պաշտոնր, շնորհակալություն եմ հայտնում ի մասնավորի Կարբիի Ս. Աստվածածին
եկեղեցու հոգեւոր հովիվ' Տ. Եփրեմ քահանա Զարգարյանին' այս սուրբ խորանին իմ
անդրանիկ Ս. Պատարագր մատուցելու պատվին ինձ արժանացնելու համար:

«Ես ես ճանապարհս եւ ճշսարտութխւն եւ կեանք»:

(Յովհաննէս ԺԴ 6)

Սիրելի բարեպաշտ հավատացյալ եղբայրներ եւ քույրեր,

Մարդկային պատմությունր ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ ճշմարտության որոնման հարատեւ
րնթացք: Հիրավի, հնագույն ժամանակներից իսկ սկսած մարդկությունր միշտ փորձել
է բացահայտել, հասու լինել իր գոյության նպատակն ու իմաստր հանդիսացող
ճշմարտությանր: Եւ այդ հարատեւ փնտրտուքի վառ ապացույցն է մեր ստեղծած ողջ
քաղաքակրթությունր: ճշմարտության մասին դարեր շարունակ գրվել եւ այժմ եւս գրվում են
բազմաթիվ գրքեր, տեղի են ունենում զանազան վիճաբանություններ: Ամեն մեկր փորձում
է ճշմարտության իր պատկերացումներր, մտածումներր մատուցել մյուսներին եւ դրանք
բացարձակեցնել: Սակայն մեզ' քրիստոնյաներիս համար արդեն երկու հազար տարի է ինչ
ավարտվել է ճշմարտության փնտրտուքր, արդեն մեզ համար պարզ է այս երկրավոր կյանքի
իմաստն ու նպատակակետր: Ինչպես Ս. Բարսեղ Կեսարացին է նշում. «Մեր Տեր եւ Փրկիչ
Հիսուս Քրիստոսի հրաշափառ մարդացմամբ մեզ համար մեկրնդմիշտ բացահայտվեց
համրնդհանուր, տիեզերական եւ միակ ու անփոխարինելի ճշմարտությունր»:
Սակայն ժամանակակից աշխարհում, որտեղ մարդկային կյանքր վերածվել է
2010 ԺԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 9

նյութականի հետեւից ահագնացող մի մրցավազքի, որտեղ առաջնային եւ հիմնարար

արժեքներր ետին պլան են մղվում եւ հոգեւոր այս ետրնթացն ու թմբիրր արդարացնելու եւ
օրինականացնելու համար հորինվում են բազմաթիվ «ճշմարտություններ», արդիական է
դառնում Բլեզ Պասկալի հետեւյալ արտահայտությունր. «Քիչ է ճանաչել ճշմարտությունր,
պետք է իմանալ' արդյոք այդ ճշմարտությունն իրապես ճշմարիտ է թե ոչ»:
Շատեր իրենց համար կյանքի ճշմարտություններ են դարձրել հարստությունր, ուժր,
իշխանությունր, իմաստությունր: Սակայն Աստվածաշունչ մատյանում եւ հատկապես Մեր
Տեր եւ Փրկիչ Հիսուս Քրիստոսի երկրավոր կյանքի դրվագներում կարմիր թելի պես մի
գաղափար է անցնում, որ այս երկրավոր կյանքի հանգամանքներր' լինի հարստություն,
իշխանություն, ուժ եւ իմաստություն, անցողիկ են, ժամանակավոր: Մեր Տեր Հիսուս իր
քարոզչության րնթացքում անդադար շեշտում է, որ դրանք լոկ ժամանակավոր միջոցներ են
հավերժականի ճանապարհին: Մարդիկ ցանկանում են, որ հասարակությունր ուշադրություն
դարձնի իրենց, գնահատի եւ իրենց անունր ոսկե տառերով գրվի պատմության էջերում:
Սիրելի հավատյացյալ եղբայրներ եւ քույրեր, մարդկային պատմությունր հաշվվում է
տասնյակ հազարավոր տարիներ, սակայն մեզ միայն լոկ հինգ հազար տարվա պատմություն
է հասել, այն էլ ոչ ամբողջությամբ, բազմաթիվ բացթողումներով եւ հարցականներով:
Չմտածենք, թե մեզ համար մութ մնացած ժամանակներում չեն եղել մարդիկ, որոնք աչքի
չեն րնկել իրենց իշխանությամբ, հարստությամբ, սակայն ժամանակի փոշին նրանց էլ չի
խնայել եւ մեզ էլ չի խնայելու:
Մեր Տերն Իր իսկ կյանքով ցույց տվեց, որ այս աշխարհի այն հանգամանքներր, որոնք
մենք մեր կյանքի համար ճշմարտություն ենք դարձրել' ոչինչ են:
Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս, որ տիեզերքի Արարիչն էր ու Տերր, չծնվեց ոսկեզարդ
ապարանքներում, Նրան այցի չեկան այս աշխարհի մեծամեծներր եւ հարուստներր:
Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս, որ տիեզերքի իմաստությունն էր, չելավ հրապարակներ,
վեճի չբռնվեց ժամանակի նշանավոր իմաստունների հետ, հաստափոր հատորներ չգրեց:
Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս, որ աշխարհի հզորությունն էր, հալածվեց, անարգվեց,
տառապեց եւ խաչ բարձրացավ: Որպեսզի իր առաքյալի շուրթերով մեզ պատգամի, որ
Տիրոջ աղքատներն ավելի հարուստ են, քան այս աշխարհի րնչեղներր, որ Տիրոջ տկարներն
ավելի հզոր են, քան այս աշխարհի ուժեղներր, եւ Տիրոջ հիմարներն ավելի իմաստուն են,
քան այս աշխարհի գիտուններր:
Սիրելի հավատացյալներ, մեզ համար բացի Մեր Տեր եւ Փրկիչ Հիսուս Քրիստոսից
չկա այլ ճշմարտություն, չկա այլ ճանապարհ, չկա այլ կյանք: Ինչքան էլ գայթակղիչ լինեն
երկրավոր կյանքի իրողություններր, ինչքան էլ մեր սեփական ես-ր փորձի հագուրդ տալ իր
ցանկություններին' պետք է աշխատենք, որ միայն ու միայն մեր կյանքի համար իմաստ ու
նպատակակետ դարձնենք Քրիստոսի ճշմարտության լույսր: Որովհետեւ առանց դրա մեզ
համար չի կարող լինել փրկություն, հավերժական կայանք. «Եւ ծանիջիք ճշմարտութիւնն,
եւ ճշմարտութիւնն ազատեսցէ զձեզ» (6ովհաննէս Л 12):
Շնորհք, սէր եւ խաղաղութիւն Տեառն մերոյ եւ Փրկչին 6իսուսի Քրիստոսին եղիցին րնդ
ձեզ եւ րնդ ամենեսեանդ. Ամէն:
 էՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

Տ. ՄԱՐԿՈՍ ՔԱՀԱՆԱ ՄԱՆԳԱՍԱՐՅԱՆԻ ՔԱՐՈԶԸ'

ԽՈՍՎԱԾ ԵՐԵՒԱՆԻ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒՄ
(1 2 դ եկտ ե մբե րի , 2 0 1 0 թ .)

«Ցանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, ամէն»

Սիրելի՜ հավատացյալներ, այսօր հատկանշական օր է ինձ համար, որովհետեւ քառա­

սուն օրեր առաջ տասնհինգ եղբայրներիս հետ միասին Երեւանի Սուրբ Գրիգոր Լուսավո­
րիչ Մայր Եկեղեցում քահանայության կոչվեցինք ազգիս Վեհափառ Հայրապետի տնօրի­
նությամբ. քառասուն օրեր անցան, եւ այսօր մեր անդրանիկ Պատարագն է: Այսօր ուզում
եմ շնորհակալության խոսքս հայտնել Վեհափառ Հայրապետին, ում հայրախնամ հոգա­
ծության ներքո հասակ առանք եւ ձեւավորվեցինք որպես հոգեւորական, շնորհակալություն
հայտնել նաեւ Վազգենյան հոգեւոր դպրանոցի տեսչությանը, դասախոսական եւ աշխա­
տանքային ողջ անձնակազմին, որ իրենց լուման են ներդրել մեր ձեւավորման եւ քահանա­
յական կոչմանը հասնելու գործում: Շնորհապարտ եմ նաեւ Գեւորգյան հոգեւոր ճեմարա­
նի տեսչությանը: Չեմ կարող երախտիքս չհայտնել նաեւ Արագածոտնի թեմի բարեխնամ
առաջնորդ Տեր Մկրտիչ եպիսկոպոս Պռոշյանին, որ մեր հոգեւոր հայրը եղավ եւ ձեռնադ­
րության շնորհը պարգեւեց մեզ' տասնվեցիս:
Այսօրվա ավետարանական ընթերցվածը պատմում է հետեւյալի մասին. սրանից եր­
կու հազար տարի առաջ Տեր Հիսուս Քրիստոսը, շրջապատված փարիսեցիներով, օրենս­
գետներով եւ իր աշակերտներով, զրույցի է բռնվում եւ մի առակ է պատմում եւ ասում, թե
մեկը ընթրիք էր պատրաստել եւ այդ ընթրիքի համար իր ծառային ուղարկեց, որպեսզի սա
կանչեր ընթրիքի մասնակիցներին: Ծառան գնում է առաջին կանչվածի մոտ եւ ասում, որ իր
տերը կանչում է նրան, եւ թե ամեն բան պատրաստ է միասին խրախճանք անելու համար,
սակայն սա պատասխանում եւ ասում է, որ ինքը հրաժարվում է, քանի որ ագարակ է գնել
եւ պետք է գնա ու տեսնի այն: Ծառան գնում է հաջորդ կանչվածի մոտ, այս մեկն էլ աս­
ում է, թե ինքը հենց նոր հինգ լուծ եզ է գնել եւ պետք է գնա փորձելու: Ծառան գնում է եր­
րորդ կանչվածի մոտ, եւ սա առանց երկար մտածելու ասում է, թե կին է առել, ամուսնացել
է եւ չի կարող գալ ու խնդրում է իրեն հրաժարված համարել: Երբ ծառան վերադառնում
եւ հայտնում է այս ամենն իր տիրոջը, տերը սաստիկ բարկանում է եւ հրամայում, որ ծա­
ռան դուրս գա եւ քաղաքի բոլոր աղքատներին, բոլոր ծանոթ-անծանոթ մարդկանց, ում որ
տեսնի, հրավիրի ներս: Հետո տեսնում են, որ անգամ այս դեպքում դեռ շատ տեղ կա. այս
անգամ հրամայում է քաղաքի պարիսպներից դուրս գալ եւ ներս կանչել խեղանդամներին,
հիվանդներին, բոլոր այն մարդկանց, ովքեր օտարված են հասարակությունից եւ ավելաց­
նում, որ այն մարդիկ, ովքեր հրաժարվեցին, իր ընթրիքից չեն ճաշակի: Առաջին հայացքից
առակն անարդար է թվում. մարդուն հրավիրել էին ճաշկերույթի, սակայն իրեն հարմար չէր,
ագարակ էր գնել, պետք է գնար տեսնելու, մյուսը եզներ էր գնել եւ երրորդն էլ կին էր առել:
Սակայն, եթե մեզանից որեւէ մեկը ծնված լիներ սրանից երկու հազար տարի առաջ, նա
հստակ կիմանար, որ տվյալ ժամանակաշրջանում, երբ ինչ-որ մեկը ընթրիք էր կազմակեր­
2010 ԺԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 11

պում կամ հարսանյաց արարողություն կատարում, ապա նախապես զգուշացնում էր բոլոր

հրավիրյալներին: Այսինքն' այս մարդիկ, ովքեր հրաժարվեցին, նախապես տեղեկացված
չէին, որ այսինչ մարդր խնջույք է կազմակերպելու եւ իրենց էլ հրավիրելու է: Խնդիրն այն
էր, որ երբ ծառան գալիս էր եւ ասում, որ իր տերր հրավիրում է խնջույքի, չէր նշում, թե
երբ էր լինելու այդ խնջույքր: Հրեաներր կարծում էին, որ եթե մեկր ցանկանար ներկա լինել
իր մերձավորի ուրախությանր, նա անհամբեր կսպասեր այդ օրվան եւ ամեն գնով կմաս­
նակցեր խնջույքին: Երբ այս ամենր պարզ է դառնում, մեզ համար առակն այլ իմաստ է
ստանում: Առակում խնջույքի հրավիրող տանտերր խորհրդանշում է Աստծուն, իսկ հրա-
վիրվածներր մարդիկ են, այդ թվում նաեւ մենք. չէ՞ որ մենք եւս Աստծո կողմից հրավիրված
ենք իր իսկ արքայությանր մասնակից լինելու: Աստված մեզ իր փառքի մեջ հավիտենապես
լինելու է հրավիրել, սակայն մենք էլ առակում հրավիրվածների նման անտեղյակ ենք. չգի­
տենք ո՜չ օրր, ո՜չ ժամր, թե երբ կլինի այն: Նոր Կտակարանում Աստծո արքայությունր շատ
անգամներ նմանեցվում է խնջույքի: Հրեաներն անգամ կարծում էին, որ երբ Աստված իր
թագավորությունր հաստատի, այնտեղ խնջույքի մեծ սեղան պետք է բացվի, որտեղ համա­
դամ ուտելիքներ, պես-պես խորտիկներ պետք է լինեն: Այս առակր պատմելով' Քրիստոսն
րնդգծում էր, որ Աստծո արքայությունր իրապես ոչ թե խնջույքի վայր է, այլ ուրախության,
ցնծության: Շատերն այն թյուր կարծիքն ունեն, թե քրիստոնյան պետք է մռայլ լինի, թախ­
ծոտ, լուրջ դեմքով, մի անկյուն քաշված, որպեսզի ակնհայտ լինի նրա քրիստոնյա լինելը:
Սիրելինե՜րս, ցավում եմ, բայց իրականությունն այլ է: Դեռեւս Հուլիանոս Ուրացող կայսրր
մեզանից մոտ մեկ ու կես հազարամյակ առաջ ասում էր, թե քրիստոնյաներր մարդիկ են, ում
համար արեւր շողում է, բայց իրենք փախչում են նրանից: Դեռ վաղուց եղել են քրիստոն­
յաներ, ովքեր տխրադեմ, սուգի մեջ, անրնդհատ րնկճված վիճակում են եղել: Տեսե՜ք, ես չեմ
խոսում ապաշխարության մեջ եղողի հոգեւոր վիճակի մասին. այն մարդր, ով ապաշխարում
է, ով զղջում է իր գործած մեղքերի համար, թողություն է խնդրում Աստծուց, նա կարող է ե՜ւ
գլուխր կախ լինել, ե՜ւ տխուր լինել, ե՜ւ մի անկյուն քաշված լինել, սակայն սա երբեք չպետք է
վերածվի կենսակերպի, ապրելաձեւի: Քրիստոս իր առակով ցույց է տալիս մեզ, որ Աստծո
արքայությունր, երկնքի արքայությունր ուրախության եւ ցնծության մի վայր է. Աստծո հետ
լինելր երջանկություն է մեզ համար:
Առաջին կանչվածր, որ արտ էր գնել, րստ Հայ Եկեղեցու սուրբ հայրերի, խորհրդան­
շում է բոլոր այն մարդկանց, ովքեր կապված են նյութական աշխարհի հետ, որոնց համար
իրենց կենցաղր, նյութական ապահովվածությունր ավելի կարեւոր են, քան Աստծո թագա­
վորությունր, երկնքի արքայությունր: Այս մարդիկ կառչած են այն ամենից, ինչն ի վերջո
հող է դառնալու եւ ոչնչանալու է: Երկրորդ հրավիրվածր, որ եզներ էր գնել եւ պետք է գնար
փորձարկելու, մեր սրբազան հայրերի մեկնության համաձայն, խորհրդանշում է մարդկանց
այն տեսակր, որր ամեն նոր բանի հետեւից վազում է: Վերջինս նոր եզներ էր գնել եւ պետք
է գնար փորձարկելու: Երբեմն մենք էլ մեր կյանքի րնթացքում երբ մի նոր բան ենք ձեռք բե­
րում, ողջ էությամբ տարվում ենք դրանով եւ մոռանում այն, ինչր մեզ համար առավել հաս­
տատուն ու մնայուն պետք է լիներ: Երբեմն մեր նոր մեքենան, մեր նոր հեռախոսր սկսում
է այն աստիճան գրավել մեր ուշադրությունր, որ նույնիսկ մոռանում ենք Աստծո հանդեպ
ունեցած մեր սիրո մասին: Ես մի մարդու էի ճանաչում, որ ամեն կիրակի Եկեղեցի էր գա­
12 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 2010 ԺԲ

լիս, եւ մի քանի շաբաթ նրան Եկեղեցում չտեսնելով' հարցրեցի թե ինչ էր պատահել, ին­
չո՞ւ չէր գալիս, նա ինձ պատասխանեց, որ մեքենա է գնել եւ կիրակի օրերին րնտանիքի
հետ միասին քաղաքից դուրս են գնում: Մեքենա ունենալր վատ բան չէ, ոչ ոք դրան դեմ չէ,
պարզապես մենք դեմ ենք այն ամենին, ինչր մեզ հեռացնում է Աստծուց. ոչինչ չպետք է ի
զորու լինի հեռացնելու մեզ Աստծուց: Եւ երրորդ կերպարր, որր պատասխանում է' կին եմ
առել եւ չեմ կարող գալ, խորհրդանշում է այն մարդկանց, ովքեր իրենց րնտանիքին եւ տա-
նր ավելի մեծ ուշադրություն են դարձնում, քան Եկեղեցուն եւ Աստծուն: Բնտանիքր մեր
սուրբ հայրերի կողմից միշտ նմանեցվել է փոքր եկեղեցու, համարվել է եկեղեցու մանրա-
կերտր, որի կենտրոնում պետք է լինի Աստված: Եթե մի րնտանիք ուզում է երջանիկ ու խա­
ղաղ ապրել, հաշտ ու համերաշխ, սիրո մթնոլորտում ու միեւնույն ժամանակ իր կենտրոնում
չունի Աստծուն, ապա վստահ եղեք, որ այն նպատակների իրականացման ճանապարհր
քարքարոտ կլինի: Հրեական օրենքի համաձայն, այն մարդր, ով նոր էր ամուսնացել, առա­
ջին մեկ տարին ազատված էր ե՜ւ զինվորական ծառայությունից, ե՜ւ հասարակական որեւէ
ծառայություն մատուցելուց. նա պետք է մնար իր տանր եւ ուրախացներ իր կնոջր. Երկրոր­
դումն Օրինաց գրքում խոսվում է այս մասին: Հնարավոր է, որ այս մարդր, որ հրավիրված
էր րնթրիքին, նոր էր ամուսնացել եւ հիմնվելով րնդունված օրենքի վրա, հրաժարվում էր
րնթրիքին մասնակցելուց: Մենք, սակայն, պիտի հստակ գիտակցենք, որ ցանկացած օրենք
լուծվում, վերանում է, երբ Քրիստոսն է մեր առջեւ:
Ցանկանում եմ, որ այսօրվա ավետարանական րնթերցվածր այս երեք կարեւոր կետե-
րր հիշեցնի մեր կյանքի ողջ րնթացքում. առաջին' չպետք է կառչել նյութական արժեքներից,
այն ամենից, ինչր որ վաղ թե ուշ հող է դառնալու, երկրորդ' պետք չէ նորությունների հետե-
ւից վազել եւ գերվել դրանցով եւ, վերջապես, երրորդ' րնտանիքր, տունր չպետք է մեզ խան­
գարի Եկեղեցի գնալ, աղոթել, Աստծուն մերձենալ: Ավետարանում Քրիստոսն ասում էր, որ
հաճախ մարդու թշնամիներր իր տանից են լինում. անշուշտ, Քրիստոսն իր պատճառներն
ուներ այսպես խոսելու, բայց այսօր էլ կան մարդիկ, որոնք անհավատ են, եկեղեցի չեն
գալիս եւ միեւնույն ժամանակ արգելում են իրենց րնտանիքի մյուս անդամներին եկեղեցի
գնալ, ծիսակատարություններին մասնակցել, ժամերգություններին ներկա գտնվել եւ այլն:
Այս առակր թող դաս լինի եւ մտապահենք, որ Աստծո արքայություն տանող ճանապարհից
հետ պահող որեւէ արգելք չպետք է լինի: Ավետարանական րնթերցվածի մասին այսքանր:
Վերջում որպես նոր ձեռնադրված հոգեւորական եւ նորաօծ քահանա, ձեզանից խնդրում
եմ աղոթել ինձ համար, աղոթել ոչ թե Դավիթի, այլ Տեր Մարկոս քահանայի համար: Իմ
կյանքում սխալներ շատ եմ գործել, այս պատճառով խնդրում եմ, որ աղոթեք ինձ համար,
աղոթեք, որովհետեւ փորձություններ դեռ շատ են լինելու: Խնդրում եմ աղոթել նաեւ բոլոր
նորաօծ քահանաների համար, որովհետեւ նրանք ձեր աղոթքի կարիքր շատ ունեն: Աղոթեք
բոլոր հոգեւորական ների համար, եթե անգամ չեք ճանաչում նրանց, աղոթեք, եթե անգամ
ձեր նախրնտրած քահանան չէ, ձեր սիրելի քահանան չէ, որովհետեւ, ցավոք սրտի, մեր մեջ
դեռ կան մարդիկ, ովքեր ունեն սիրելի, նախրնտրելի եւ ոչ նախրնտրելի քահանաներ: Ես
ուզում եմ ձեզ հիշեցնել, որ Մովսես մարգարեն ծանրախոս էր, դժվարություն ուներ խոսելու
հետ կապված, սակայն Աստված հենց նրան րնտրեց իր գործի համար. ուզում եմ հիշեցնել,
որ Եսայի մարգարեն ամեն բան պատրաստ էր տալու, միայն թե Աստված իրեն չրնտրեր,
2010 ժ Բ էՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 13

որովհետեւ ինքն էլ խոսելու խնդիր ուներ, այնինչ Աստված վառվող ածուխով մաքրեց նրա
բերանը եւ պատրաստեց իր գործի համար. ուզում եմ հիշեցնել, որ Պետրոս առաքյալն էլ
լինելով գալխեացի, անտանելի բարբառով էր խոսում (գալխեացիներին անգամ ժողովա­
րանում թույլ չէին տալիս որեւէ բան կարդալ), սակայն Աստված հենց նրան ընտրեց հրեա­
ների առաքյալ: Ի՞նչ եք կարծում' ինչի՞ շնորհիվ էր, որ տասներկու ձկնորսները աշխարհը
փոխեցին. պատճառն այն էր, որ Տիրոջ կամքն էր դա: Չեմ կարծում, որ ես աշխարհը պիտի
փոխեմ, որովհետեւ մի ժամանակ ձգտում էի եւ հետո համոզվեցի, որ անգամ դժվարանում
եմ ինքս ինձ փոխել, բայց ամեն դեպքում վստահ եմ, որ ում Աստված ընտրեց իբրեւ իր գործր
կատարողի, մենք պետք է ընդունենք, պետք է սիրենք եւ աղոթենք նրա համար: Մեր Տեր
Հիսուս Քրիստոսի սերը, խաղաղությունը եւ շնորհները թող ամենքիդ հետ լինեն: Ամեն:
 էՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

ՍՏԵՓԱՆ ԿԵՐՏՈՂ
պատմական գիտ. թեկնածու

ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴՐԻ ՇՈՒՐՋ

Հայ Եկեղեցու բարենորոգման խնդիրը խոր անցյալ ունի: Տարբեր ժամանակներում այն
տարբեր ձեւերով է բարձրացվել, սակայն միշտ կապված է եղել հասարակության զարգաց­
ման կամ այլ եւ այլ իրադարձությունների հետ:
ժ Թ դարում Հայ Եկեղեցու բարենորոգումը ռուսահայոց հատվածում երկու կարեւոր
խնդիր ուներ' քահանայության եւ էջմիածնի միաբանության հարցերը:
Շատ բարձր էր քահանայի դերը հայերի կրթական եւ բարոյական դաստիարակության
գործում: Արիստակես եպս. Սեդրակյանն իր «Քահանայական խնդիրը» գրքում եւ Լեւոն
Սարգսյանն իր «Հին ցավը» աշխատության մեջ քահանաներից պահանջում էին լինել ամե­
նագետ, իրենց համայնքների նյութական եւ բարոյական վերքերին սպեղանի դնող: Քահա­
նան պիտի լիներ եւ՜ Ավետարանի քարոզիչ, եկեղեցու պաշտոնյա, եւ՜ ուսուցիչ, եւ՜ գյուղատն­
տես, եւ՜ բժիշկ, եւ՜ փաստաբան, որ կարողանար համայնքի բոլոր պահանջները բավարարել:
Սակայն ձեռնադրվող քահանաները շատ էին հեռու այդքան պատրաստվածություն
ունենալուց, շատերը նույնիսկ միջնակարգ կրթություն չունեին: Գյուղերում քահանա էին
դառնում անպատրաստ անձինք. այդ խնդիրը լուծելու համար քահանաներին աշխատա­
վարձ (ռոճիկ) տալու հարցն էր բարձրացվել, շատ ծրագրեր էին առաջարկվել, սակայն
խնդիրն այդպես էլ լուծում չստացավ:
Երկրորդը էջմիածնի միաբանության հարցն էր: Միաբանության անդամներին խստո­
րեն քննադատում էին արտասահման մեկնելու եւ այնտեղ աստվածաբանություն սովորելու
համար, որի փոխարեն առաջարկվում էր գործնական գիտելիքներ ձեռք բերել: Միաբա­
նությունը քննադատվում էր նաեւ այն բանի համար, որ թեմական եւ ծխական եկեղեցական
դպրոցների ղեկավարությունը էջմիածնի միաբանության ձեռքին էր, եւ պահանջում էին այն
հանձնել աշխարհականներին:
Գր. Արծրունին 1890թ. հունվարի 20-ին գրում էր Արիստակես եպս. Սեդրակյանին.
«Ձերդ Սրբազանութլ անը հայտնի է, որ ես 17 տարվա ընթացքում միշտ պաշտպանել եմ
այն միտքը, որ մեր Եկեղեցին պետք է վերանորոգվի...: Միայն վերանորոգելով եւ միշտ
վերանորոգելով ազգային դարավոր հաստատությունները' կարելի է պահպանել նրանց
եւ թույլ չտալ, որ նրանք հետզհետե քայքայվեն: Այդ է պատճառը, որ ինձ համարում են
անհաշտ թշնամի մի հաստատության, որի օգտի համար ես միշտ քարոզել եմ շարժում եւ ոչ
2010 ԺԲ ՀԱ Յ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹՅԱՆ Խ Ն Դ Ր Ի ՇՈՒՐՏ 15

թե անշարժություն, համերաշխություն հոգեւորական դասակարգի եւ ժողովրդի մեջ, հար­

գանք հոգեւորական դասակարգի կողմից դեպի հոգեւորականներդ հարգանք հոգեւորա-
կանների կողմից դեպի ժողովրդի իրավունքներր»1:
Արիստակես եպս. Սեդրակյանն իր «Քահանայական խնդիր» գրքում եկեղեցու բարե­
նորոգման հետեւյալ հարցերն էր առաջարկում. ա) կրթված քահանաներ ունենալ, բ) քահա­
նաների թիվր կրճատել. 2-3 գյուղի համար մի քահանա ձեռնադրել, գ) կամավոր տուրքերր
վերացնել եւ ռոճիկ նշանակել, դ) եկեղեցիներում գանձանակ շրջեցնելր վերացնել, ե) քահա-
նաներր պարտավորվեն ժողովրդի մեջ եղած հեթանոսական սովորություններր վերացնել,
զ) եկեղեցիներր զարդարել եւ կահավորել միօրինակ, է) աստվածապաշտությունր եկեղեցի­
ներում միօրինակ դարձնել եւ այլն:
Սակայն այս շրջանում եկեղեցական բարենորոգության հարցր միայն մամուլում եւ
գրականության մեջ քննության նյութ եղավ եւ որեւիցե գործնական հետեւանք չունեցավ:
1905 թ. ռուսական հեղափոխության հետեւանքով հոկտեմբերի 17-ին արձակվեց ցարի
հայտնի հրովարտակր, որով խղճի, մամուլի, ժողովների, խոսքի ազատություններ տրվեցին
ժողովրդին: Հայերր 21 կետից բաղկացած մի դիմում հանձնեցին Կովկասի փոխարքա կոմս
Ի.Ի. Վորոնցով-Դաշկովին, որի մեջ 9-13-րդ կետերր վերաբերում էին եկեղեցուն:
9-րդ կետում ասված էր. «Լուրջ հիմունքների վրա դնել հայոց կրոնի, հայոց լեզվի, գրա­
կանության եւ պատմության ավանդումր պետական դպրոցներում, ուրիշ գլխավոր առար­
կաների հետ հավասար սկզբունքներով»:
10-րդ կետում. «Խղճի ազատություն. վերացնել բոլոր դավանական եւ կրոնական սահ­
մանափակումներդ Ազատություն տալ երդվելու մայրենի լեզվով բոլոր պետական եւ հա­
սարակական հիմնարկությունների մեջ»:
11-րդ կետ. «Վերականգնել ինքնավար Հայկական Եկեղեցու իրավունքներր, վերաց­
նելով բոլոր սահմանափակումներն ու խոչրնդոտներր, մանավանդ ա) Հայոց Եկեղեցու կալ­
վածքներդ կուլտուրական-կրթական, բարեգործական հաստատություններր կառավարելու
գործում, բ) Ս. Էջմիածնի սինոդի անդամների, թեմական առաջնորդների, հաջորդների եւ
ուրիշ հոգեւոր վարչական պաշտոնյաների համայնական թեմերի եւ թե ամենայն հայոց հո­
գեւոր ազգային ժողովներր պարբերաբար գումարելու գործում»:
12-րդ կետ. «Վերադարձնել Հայկական Եկեղեցուն նրա ծխական դպրոցներր եւ կալ­
վածքներդ վերացնելով 1884-ից մինչեւ 1903 թվերի բոլոր օրենքներր եւ կարգադրություննե­
րդ որոնք վերաբերում են թե ծխական դպրոցներին, թե այդ դպրոցների եւ հայոց վանքերի,
եկեղեցիների եւ հոգեւոր դպրոցների կալվածքներին»2:
Այս նույն ժամանակ «Արարատ» ամսագրի մեջ հրատարակվում էին Հայոց Եկեղեցու
բարենորոգման հետ կապված հոդվածներ, որոնց գաղափարր կարելի է հանգեցնել հետեւ-
յալին. «Պոլոժենիեն» պետք է փոխել. վարչակամ գործերր վարել եւ վարչական պաշտոննե-
րր զբաղեցնել րնտրությամբ, դպրոցներր հանել եկեղեցու խնամակալությունից, վանական
եւ եկեղեցական կալվածքներր հանձնել աշխարհականների հսկողությանդ ռուսահայոց
թեմերում րնտրել թեմական խորհուրդներ, ուսումր դարձնել պարտադիր:

1 «Հ ո վ ի տ » , 1908, թ . 5:
2 «Ա րա ր ա տ », 1908, էջ 1076:
16 ՍՏԵՓԱՆ ԿԵՐՏՈ Ղ 2010 ԺԲ

1906թ. մալ իսի 10-ին իր թ. 549 կոնդակով Մկրտիչ Ա Կաթողիկոսր հաստատում էր

թեմի բոլոր գործակալների եւ հոգեւոր վարչական հաստատությունների պաշտոնյաների
րնտրության սկզբունքր: Այդ կոնդակում նա ասում էր. «Քեզ ենք տալիս, ժողովուրդ հայոց,
թեմակալ առաջնորդների, հաջորդների, գործակալների եւ հոգեւոր վարչական հաստա-
տությանց պաշտոնյաների րնտրության իրավունքր, որից հետո րնտրյալներր կհրավիրուեն
իրենց պաշտոնին պետության կողմից սահմանված օրինական կարգով»3:
Հուլիսի 7-ին Խրիմյան Հայրիկր, ի հետեւումն մայիսի 10-ի իր կոնդակի ինր կետից
բաղկացած նոր թ. 693 կոնդակ հոչակեց, որպեսզի ռուսահայոց թեմերում հայ ագգաբնակ-
չությունր կենտրոնական ժողովի պատգամավորների րնտրություններր կատարելիս առաջ­
նորդվի դրանով: Այդ կոնդակի կետերն էին.
1. Առաջիկա օգոստոսի 15-ին գումարվելու է Ռուսիայի սահմաններում ապրող
հայ ժողովրդի րնտրյալ պատգամավորների Կենտրոնական ժողովր:
2. Ռուսահայոց եկեղեցական պատգամավորական այդ ժողովր կազմվելու է ժո­
ղովրդի րնտրած պատգամավորներից:
3. Այս պատգամավորներին րնտրելու համար յուրաքանչյուր րնտրական շրջա­
նում պատվիրակների ժողով է գումարվելու մինչեւ հուլիսի 15-ր:
4. Պատվիրակների ժողովներր կազմվելու են յուրաքանչյուրր համապատաս­
խան րնտրական շրջանի բոլոր ծխական եկեղեցիների (կամ աղոթատների) րնտրած պատ­
վիրակներից: Մինչեւ 1000 հոգի ժողովուրդ ունեցող յուրաքանչյուր եկեղեցի րնտրում է մի
պատվիրակ, իսկ 1000-ից ավելի ժողովուրդ ունեցող եկեղեցիներր յուրաքանչյուր 1000-ի
համար մի-մի պատվիրակ են րնտրում (վերջին 1000-ր կարող է լրիվ չլինել, սակայն ոչ պա­
կաս 500-ից): Պատվիրակների ժողովր կանոնավոր է համարվում, եթե ներկա է բոլոր րնտր-
ված պատվիրակների կեսից ավելին:
5. Պատվիրակների րնտրությունր պետք է ձեռնարկել սույն հրահանգր ստանա-
լուց անմիջապես հետո: Л նտրությունր կատարելու են ծխական ժողովներր, որոնց մասնակ­
ցելու իրավունք ունեն նույն եկեղեցու 21 տարին լրացած բոլոր ծխականներր
6. Պատվիրակների յուրաքանչյուր ժողով, Կենտրոնական ժողովին մասնակցե­
լու համար, պատգամավորներ է րնտրում իր րնտրական շրջանի հայ ազգաբնակչության
թվի համեմատ:
7. Թե՜ պատվիրակ, թե՜ պատգամավոր կարող են րնտրվել նաեւ նույն ծխական
եկեղեցուն կամ րնտրական շրջանին չպատկանող անձինք:
8. Կենտրոնական ժողովր, իբրեւ ռուսահայոց եկեղեցական գործերի կարգադրիչ
եւ տնօրեն, կարող է յուր քննությանր ենթարկել եւ որոշումներ տալ ռուսահայոց բոլոր եկե­
ղեցական գործերի վերաբերմամբ: Կենտրոնական ժողովի առաջիկա նստաշրջանի առաջ
դնում ենք իբրեւ անհետաձգելի կարեւորության ունեցող խորհուրդներ' դպրոցական, տնտե­
սական գործերր եւ թեմական ժողովներր կարգավորելու հարցերր:
9. Սույն հրահանգր գործելու է մինչեւ Կենտրոնական ժողովի հաստատուն կանո­
նադրության մշակումր եւ վավերացումր:
1906թ. օգոստոսի 15-ին Ս. Էջմիածնում գումարված ռուսահայ ներկայացուցիչնե­

3 Մաշտոցի անվ. Մատենադարան, արխիվ, թղթ. 84 ե, վավ. 31:

2010 ժ Բ ՀԱ Ց ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹՑԱՆ Խ Ն Դ Ր Ի ՇՈՒՐՏ 17

րի ժողովը, որը կոչվում էր նաեւ Կենտրոնական ժողով, իր առջեւ նպատակ էր դրել բոլոր
արծարծվող խնդիրները վերջնականապես մշակել եւ որոշումները պարտադիր դարձնել
ռուսահայոց համար: Սակայն ժողովն իր բուն նպատակին չհասավ, որովհետեւ շեղվեց եւ
վերածվեց քաղաքական հակամարտության եւ ցրվեց կառավարության կարգադրությամբ:

Կենտրոնական ժողովում դաշնակցականները պահանջում էին.

1. Կրոնը պարտադիր չէ:
2. Եկեղեցական - վանական կալվածքները համայնացնել, եկամուտները ազգա­
յին մշակութային հաստատություններին հանձնել:
3. Հոգեւորականությանը թողնել միայն ծխական, արարողական եւ դավանա­
կան հարցերը:
4. Մշակութային ներքին գործերի վերաբերմամբ օրենսդրական տնօրեն մարմի­
նը քառանդամ սիստեմով ընտրված Կենտրոնական պատգամավորական ժողով ն է:
Բացի վերոնշյալից այն ժամանակ մամուլում արծարծվում էին եւ մի շարք այլ հարցեր.
1. Եթե հայ ու վրացի ամուսնանում են, չպահանջել, որ կրոնափոխ լինեն, եթե
ամուսիններից մեկը օտարադավան է: 2. Քարոզչական կուրսեր հիմնել թեմի կենտրոնում
ամառվա 3 ամիսների ընթացքում, հմուտ քարոզչի ղեկավարությամբ, գյուղական քահա­
նաների համար: 3. Որբերի եւ այրիների գանձարկղը կանոնավորել' չքավոր հոգեւորական-
ների ընտանիքները ապահովելու: 4. Տնօրհնեքը վերացնել: 5. Ամուսնացողների տարիքի
տարբերությունը 10-ից ավելի չլինի: 6. Դպիրների նյութականը բարվոքել, հաստատուն ռո­
ճիկ նշանակել եւ կրթական որոշ ցենզ պահանջել: 7. Վանականությանը հեռացնել վար­
չական եւ հասարակական բոլոր պաշտոններից: 8. Վարչությունը կազմել այսպես. ապա­
կենտրոնացման եւ կոլլեգյալ համակարգով միանձնյա իշխանություն չլինի առաջնորդի,
հաջորդի: 9. Եկեղեցում մտցնել գործիքային երաժշտություն: 10. Տարին մի անգամ Ս. Պետ­
րոսի լումայի պես «Լուսավորչի լումա» հավաքել եկեղեցիներում: 11. Կուսակրոնությանը
զրկել արտոնություններից: 12. Այրի քահանաներին ամենալայն իրավունքներ տալ: 13. Հայ
Եկեղեցին հավասարեցնել նախնական պարզության: Մաշտոցը կրճատել: 14. Եկեղեցում
վերացնել գրաբարի գործածությունը: 15. Պետական եւ ազգային դպրոցներում կրոնի ու­
սուցումը կամավոր դարձնել: 16. էջմիածնում հրավիրել ընդհանուր համազգային ժողով,
առանց դավանության խտրության: 17. Նզովքը եկեղեցում վերացնել: 18. Օտար սրբերի
թիվը քչացնել: 19. Մեծ պասի ճաշվա ժամերգությունը կրճատումով միացնել առավոտյան
ժամերգությանը: 20. Հալավօրհնեքը վերացնել: 21. «Մեղա»-ն կրճատումներով ասել: 22.
«Հրաժարիմք»-ը կրճատել4:
Բարձրացված հարցերը հետեւանք էին այն ժամանակվա հեղափոխական շրջանի:
Այս պահանջները ոչ միայն զուտ աշխարհիկ էին եւ ծայրահեղ, այլեւ վնասակար Հայ Եկե­
ղեցու համար եւ անմիջական նպատակ, ունեին սահմանափակել կարգը:
Հայ հոգեւորականության մի մասը ցանկանում էր վերանորոգված տեսնել Հայոց Եկե­
ղեցին, սակայն հաճախ այդ հարցի լուծման իրենց տեսակետները խոր ուսումնասիրութ­

4 Գ իւտ եպ իսկո պ ո ս, Հ ա յ Ե կ ե ղ ե ց ո ւ ր ա ր ե ն ո ր ո գ ո ւթ ե ա ն խ ն դ ի ր ը ե ւ Ա զ գ ա յի ն ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն ժ ո ղ ո վ ը ,
Փ ա ր ի զ , 1926, էջ 19-20:
18 ՍՏԵՓԱՆ ԿԵՐՏՈ Ղ 2010 ԺԲ

յունների կարիք էին զգում, ինչպես նաեւ հաճախ անրնդունելի էին Մայր Աթոռի համար:
Այսպես օրինակ, «Արարատ» ամսագրում 1908թ. նոյեմբերի համարում հրատարակված
Երվանդ վարդ. Տեր-Մինասյանի «Վերանորոգության կարիքր Հայոց Եկեղեցու համար»,
հոդվածր միայն Հայ Եկեղեցին քննադատելու նպատակ ուներ: Եւ դա ոչ թե Հայ Եկեղեցու
սպասավորի, այլ բողոքական քարոզչի տեսակետ էր: Հոդավծի հեղինակի նպատակն էր
սեւացնել հայոց Եկեղեցին5:
1908թ. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս րնտրվեց Մատթեոս արքեպ. Իզմիրլյանր, որր
1909 թ. դեկտեմբերի 13-ին թ. 602 կոնդակով թույլատրեց եկեղեցիներում անցկացնել էլեկտ­
րական լուսավորություն, ինչպես նաեւ կարգադրեց 1910 թ. հունվարի 1-ից բոլոր դպրոց­
ներում եւ հոգեւոր հաստատություններում գրագրությունն ու գործավարությունր կատարել
աշխարհաբար լեզվով' գրաբարով թողնելով միայն ծեսր, Հայրապետական կոնդակներր
ու դատարանում երդում տալր: Սա Եկեղեցու բարեփոխության շղթայի առաջին օղակն էր:
Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնում սկսած բարեկարգություններր արժանացան արեւմտա-
հայ հոգեւորականության հավանությանր: Գրիգորիս ծ. վարդապետր' 1911թ. Կոստանդ-
նուպոլսում լույս տեսած «Ս. Էջմիածնի բարեկարգության պետքր» իր գրքույկի մեջ նշում
էր. «Ծրագրված բարեկարգության գործադրությամբ Մայր Աթոռր պիտի կրնա բարձրանալ
սրբությամբ օծուն իր նախկին արժանավոր վեհաշուք բարձրության:
Ես այն խոր համոզումր ունիմ, որ Ս. Էջմիածնի հարգելի միաբանության պատրաստած
երիտասարդ ուժերր, մոռանալով ամեն անձնականություն, պետք ունին բարեկամեցողութ-
յան եւ իրար հասկնալով ու իրար ներելով ձեռնարկելու ինքնաբերաբար Ս. Էջմիածնի հիմ­
նական բարեկարգության անհետաձգելի գործին»:
1910 թ. օգոստոսի 25-ին Բաբկեն սրբազանր (հետագայում' Մեծի Տանն Կիլիկիո Կա­
թողիկոս) ներկայացրեց Կ.Պոլսի պատրիարք Եղիշե արքեպս. Դուրյանին եւ ապա Ամենայն
Հայոց Կաթողիկոս Մատթեոս Բ-ին Հայաստանյայց Եկեղեցու բարեկարգության ծրագիր,
որր բաղկացած էր երեք հիմնական կետից. բարեկարգությունր նախ' պետք է սկսել հայոց
դպրոցից, որտեղ հայ երեխաներր պետք է ստանան քրիստոնեական հիմնական կրթություն
եւ դաստիարակություն: Հայ դպրոցի ողջ ոգին պետք է հիմնվի քրիստոնեական բարոյակա­
նության վրա:
Երկրորդ' բարեկարգությունր պետք է լինի Եկեղեցու պաշտոնեության պատրաստութ-
յունր:
Եկեղեցականներն անպայման պետք է միջնակարգ կրթություն ունենան: Միայն այս­
պիսի անձնավորություններով Եկեղեցին «միշտ կենդանութիւն պիտի ճառագայթէ եւ եկե­
ղեցին ալ նոր դպրոց մր պիտի րլլայ ժողովրդի համար»:
Երրորդր' բարեկարգություն Եկեղեցու ամբողջ ժամակարգության, պաշտամունքի,
կարգուսարքի մեջ' հասցնելով այն պարզության, նպաստելով նրա ազդեցության մեծաց-
մանր6:
1908թ. Մատթեւոս Բ Կաթողիկոսի րնտրության համար գումարված Ազգային եկեղե­

5 Տե՛՛ս Ե ր վ ա ն դ Տ էր -Մ ի ն ա ս յա ն , Հայոց Եկեղեցու վերանորոգության խնդիրր, Թիֆլիս, 1910, էջ 13-15:

6 Բ ա րգ էե Ա Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս , Բարեկարգութիւն Հայաստանեայց եկեղեցուոյ, Անթալիաս-Լիբանան, 1940, էջ 29­
30:
2010 ԺԲ ՀԱ Յ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹՅԱՆ Խ Ն Դ Ր Ի ՇՈՒՐՏ 19

ցական ժողովի պատգամավորներից ոմանք իրենց հետ բերեցին ժողովրդի պահանջներր:

Այդ պահանջներից էականներն էին'
ա) «Պոլոժենիեն» վերացնել, բ) .Ընդհանուր ազզային պարտադիր տուրք նշանակել
գ) Համազգային ժողով գումարել' վերաքննելու եկեղեցու նախնի կանոններր եւ բարեփո­
խության ենթարկել ամուսնական եւ այլ կանոններ, որոնք ներկա պայմաններին անհամա­
պատասխան են, դ) Սինոդից սկսած բոլոր պաշտոնյաներր րնտրովի պետք է լինեն, ե) Կա­
թողիկոսին կից լինի մի ազգրնտիր խորհուրդ հոգեւորական եւ աշխարհական անձերից զ)
Սինոդում լինի հատուկ, կալվածոց տեսչություն:
1912 թ. հոկտեմբերի 2-10-ր Էջմիածնում ռուսահայ հատվածի թեմակալ առաջնորդնե-
րր եւ Սինոդի անդամներն ունեցան միացյալ խորհրդակցություն, որտեղ քննության առնվե­
ցին հետեւյալ հարցերր.
1. Եկեղեցիների բարեկարգության խնդիրր,
2. Էջմիածնում եկեղեցական զգեստների, անոթների, պատկերների պահեստ ու­
նենալու, Էջմիածնում մոմագործարան հիմնելու հարցերր,
3. Քահանաների կրթական ցենզի, տնտեսական ապահովության, տեղափո­
խությունների, ապօրինի կնապահության, պետական եւ ազգային դպրոցներում կրոնաու-
սուցչության, քահանաներին քննիչ նշանակելու հարցերր,
4. Վանքերի եկամուտների, վանական հոգաբարձության, վանահայրերի, վան­
քերի վերանորոգության խնդիրներր,
5. Սրբադրամի, պտղադրամի, շնչադրամի, հոգեբաժնի հարցերր,
6. Կոնսիստորիաների եւ հոգեւոր կառավարությունների պաշտոնյաների ցենզի
եւ ապահովության խնդիրր,
7. Ամուսնալուծության քննության եղանակի, ծննդյան վկայականր երդմամբ
տալու խնդիրներր,
8. Պարբերաբար թեմերր քննելու, թեմերի բաժանման, հատկապես Աստրախա-
նի եւ Բեսարաբիայի թեմերի սահմաններր որոշելու խնդիրներր,
9. Դպրոցների համար ծրագիր, կանոնադրություն մշակելու, բարոյական-կրոնա-
կան դաստիարակության, ուսուցիչների ցենզի, ապահովության, դպրոցների ապահովութ­
յան, դպրոցական ֆոնդի, թեմական տեսուչների, դպրոցական տոների, դպրոցական նոր
ձեւի շենքների, պետական դպրոցներում հայոց լեզու եւ կրոն ավանդելու խնդիրներր,
10. Օտարադավաններին մեր Եկեղեցու ծոցն րնդունելիս ամուսիններին փոխելու,
որեւէ աղանդի հետեւողի' լուսավորչականի հետ պսակելու հնարավորության խնդիրներր:
«Պոլոժենիայի» փոփոխության խնդիրր ծագել էր դեռ Մատթեոս Ա Կաթողիկոսի օրոք:
Կաթողիկոսր կազմել էր տվել սահմանադրություն եւ ուղարկել Պետերբուրգ կենտրոնական
կառավարության հաստատման, որր անուշադրության մատնեց այս հարցի լուծումր:
Ս. Էջմիածնում 1914թ. այդ խնդիրր կրկին քննության առնվեց ռուսահայ հատվածում'
ունենալ 11 թեմ 6-ի փոխարեն, Կաթողիկոսի րնտրության ժամանակ պահել թեկնածուների
րնտրության գաղտնիությունր, կաթողիկոսական րնտրության նոր հրահանգ մշակել: Սա­
կայն շուտով սկսված Առաջին համաշխարհային պատերազմի պատճառով այս անգամ եւս
խնդիրն րնթացք չստացավ:
20 ՍՏԵՓԱՆ ԿԵՐՏՈ Ղ 2010 ժ Բ

1917թ. Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո Հայաստանյայց Եկեղեցին հնարա­

վորություն է ստանում իր բարենորոգության խնդիրներն արծարծելու: Ցարական կառա­
վարության տապալումով վերացվում էին նաեւ «Պոլոժոնիայով» պարտադրված նախկին
բոլոր հիմնարկությունները' Սինոդը, Կոնսիստորիաները եւ հոգեւոր կառավարությունները:
Ուրեմն հետզհետե դրանց փոխարեն պետք է ստեղծվեին նորերը: Սրանից ելնելով' 1917
թ. մարտի 19-ին Մայր Աթոռի միաբանությունը դիմեց Գեւորգ Ե Կաթողիկոսին եւ խնդրեց
նախաձեռնություն ցուցաբերել բարեփոխումներ կատարելու ուղղությամբ' տալով համա­
պատասխան բացատրություններ եւ առաջարկություններ:
ժամանակավոր կառավարությունը հրապարակել էր մի ծրագիր, որի երկրորդ հոդվա­
ծի համաձայն' վերացվում էին Ռուսական կայսրության բոլոր «դասակարգային, կրոնա­
կան եւ ազգային սահմանափակումները», դրանով իսկ լուծարվում էր 1836 թ. օրենսդրութ­
յունը (Պոլոժենիան):
Մարտի 19-ին Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնում Վեհափառ Հայրապետի հրամանով անց­
կացվեց ժողով' Հուսիկ եւ Մատթեոս սրբազանների եւ Տիրայր ու Գեւորգ վարդապետների
մասնակցությամբ: Այդ ժողովը գործադրության համար ընդունեց հետեւյալ ժամանակավոր
որոշումները.
1. Հայ Առաքելական Եկեղեցին, որպես ինքնուրույն եւ ինքնագլուխ, անկախ եկե­
ղեցի, պետք է ամբողջությամբ, թե՜ կազմության եւ թե՜ ներքին վարչական կառավարման
մեջ, ըստ ամենայնի ազատ լինի այն բոլոր սահմանափակումներից, որոնք առաջ են եկել
1936 թվին պետության կողմից հաստատված «Պոլոժենիե»-ով, ինչպես եւ այնուհետեւ,
մինչեւ ներկա շրջանը, տարբեր ժամանակներում արված կառավարական հրահանգներով,
շրջաբերականներով, ժամանակավոր կանոններով եւ ցուցումներով, որոնք օրենքի ուժ են
ստացել եւ գործադրության անցել:
2. Մինչեւ Եկեղեցու ոգուն եւ ներկայիս պահանջներին համապատասխան ներ­
քին կանոնադրության խմբագրվելն ու օրինական կարգով գործադրության մեջ մտնելը,
ընթացիկ գործերը վարել Հայ Եկեղեցու սովորական կարգով, միայն նոր պաշտոնների հո­
գեւոր իշխանության կողմից նշանակվելու ժամանակ հայտնել կառավարության ոչ հավա­
նության եւ կամ հաստատության, այլ ի գիտություն միայն7:
Մարտի 23-ին Գեւորգ Ե Կաթողիկոսը Ռուսաց պետության ժամանակավոր կառավա­
րությանն ուղղեց թ. 464 կոնդակը, պահանջելով լուծարել Հայոց Եկեղեցու իրավունքները
սահմանափակող «Պոլոժենիեն»: Վեհափառ Հայրապետը մասնավորապես գրում էր. «Հայ
Առաքելական Եկեղեցին յուր հիմնադրության իսկ օրերից երկար դարերի ընթացքում կա­
ռավարվել է, ինքնուրույն եւ ինքնագլուխ' առաջադրվելով եկեղեցական ժողովներն կողմից
հաստատված նախնական կանոններով եւ կարգերով:
Սակայն սկսած 1836 թվականից' ներկայիս արքայական իշխանությունը նպատակ ու­
նենալով ոչնչացնելու մեր Եկեղեցու յուրաքանչյուր ինքնուրույն արտահայտությունը, կանո­
նադրությունը, ոչ միայն տվեց Հայ Եկեղեցուն մի կանոնադրություն' «Պոլոժենիե» անունով,
որով հիմնովին խախտվեց Հայ Եկեղեցու ինքնավարությունը, այլեւ հետագայի բազմա-

7 Տես ՀԱԱ, ֆ.57, ց. 5., գ. 151, թ. 21:

2010 ԺԲ ՀԱ Յ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹՅԱՆ Խ Ն Դ Ր Ի ՇՈՒՐՏ 21

թիվ հրահանգ-հրամաններով եւ շրջաբերականներով հետեւողականորեն եւ րստ ամենայնի

սահմանափակեց նորա ինքնուրույնությունդ
Այժմ, երբ հաստատվում է Ռուսական պետության մեջ ազատության սկզբունքր, վե-
րր հիշատակած «Պոլոժենիե»-ն հետագա օրենսդրական կարգերր, որոնք հրատարակված
են ի լրացումն «Պոլոժենիայի», ոչ միայն անհամապատասխան լինելով հայ նախնական
Եկեղեցու ոգուն, այլեւ ռուսական պետության մեջ ապրող բոլոր ազգերի նկատմամբ հայ­
տարարված ազատության եւ հավասարության սկզբունքներին, այդ օրենքներն ու կարգերն
այժմվանից պետք է վերստուգվեն ժամանակավոր կառավարության կողմից օրինական
կարգով: Իսկ մինչ այդ վերստուգումր Հայ Եկեղեցին կկառավարվի րստ նախնական կա­
նոնական իրավունքների»8:
Մարտի 30-ին Թիֆլիսում տեղի ունեցան բանակցություններ կաթողիկոսական ներկա­
յացուցիչների' Մխիթար, Բագրատ եւ Գեւորգ սրբազանների եւ Անդրկովկասյան Հատուկ
կոմիտեի (ՕԶԱԿՈՄԻ) անդամների միջեւ, որտեղ ՕԶԱԿՈՄԻ նախագահ ԱԽանլամովր
արտահայտեց հետեւյալ միտքր. «Նախկին ռեժիմր հայ ազգին եւ եկեղեցուն շատ է նեղել ու
հալածել, սակայն նոր իրավակարգի ժամանակ նա կազատվի եւ իրավունք կստանա ինք­
նուրույն տնօրինելու յուր ինքնորոշման վերաբերյալ բոլոր խնդիրներր»9:
Սակայն նոր իշխանությունների խոստումներր մնացին անկատար:
Եկեղեցական հրատապ հարցերր լուծելու համար Գեւորգ Ե Կաթողիկոսր 1917 թ.
ապրիլի 5-ին թ. 550 կոնդակով Հուսիկ արքեպ. Մովսեսյանի գլխավորությամբ ստեղծեց
հանձնախումբ, որի կազմի մեջ մտան նաեւ Երեւանի փոխթեմակալ Խորեն եպս. Մուրաղ-
բեկյանր, Սինոդի անդամ Մատթեւոս եպս. Մատթեոսյանր, Մայր Աթոռի դիվանապետ Տի-
րայր ծ. վարդ. Հովհաննիսյանդ ինչպես նաեւ Գեւորգ վարդ. Չորեքչյանր եւ Գյուտ աբեղա
Տեր-Ղազարյանր: Այս հանձնախմբի առջեւ դրվեց հետեւյալ խնդիրր. «... առ ի քննել զպա-
րագայս որ առաջի մեր դնել ոգի ժամանակիս եւ կազմել ուրուագիծ ցանկալի փոփոխու-
թեանց ինչ-ինչ մասունս վարչականին կազմակերպութեան արդեան վիճակի է, որ սահմանս
«Սահմանադրութեան» 1836 թվականի է, որ այլ եւ այլ սահմանս վարչականին կազմության
եւ զկնի խոհական խորհրդակցութեան Ձերոյ առաջի առնել Մեզ զտեսութիւն եւ զկարծիս:
Յանձնախմբիդ առ ի տնօրինել զոր ինչ արժանն ունիմք վարկանել րնդ փոյթ ի վերականգ­
նումն նախկին կարգաց եւ կանոնաց րստ ոգւոյ Ս. Եկեղեցւոյս Մերոյ, եւ որ րստ առաջի
արարեալ ուրուագիծ նախորդակի է, որ րստ առաւելագոյն լայնատարր գումարման խորհր­
դակցական ժողովոյ, զոր ունիմք գումարել ի մօտոյ, մինչ զգումարումն ազգային րնդհանուր
ժողովոյ, յոյր ձեռն ունի կազմակերպիլ վերջնական կանոնական Սահմանադրութիւն վար­
չութեան Ս. Եկեղեցւոյս»10:
Գեւորգ Ե Կաթողիկոսի կոնդակի նպատակն էր վերականգնել Հայաստանյայց Եկեղե­
ցու նախնական, ժողովրդական սկզբունքներն ու ավանդույթներդ որոնք օտար ճնշման եւ
ազդեցության հետեւանքով խաթարվել էին, փոխվել եւ վերացվել:
Իր առջեւ նպատակ դնելով Մայր Աթոռի միաբանության համար սահմանելու մի հաս­

8 Անդ:
9 ՀԱԱ, ֆ.57, ց. 5, գ. 151, թ. 26-27:
10 «Արարատ» 1917, ապրիլ-մայիս, էջ 268-270:
22 ՍՏԵՓԱՆ ԿԵՐՏՈ Ղ 2010 ԺԲ

տատուն կանոնադրություն' Գեւորգ ° Կաթողիկոսր 1917 թ. մայիսի 15-ի թ.849 կոնդակով

դիմեց Մայր Աթոռի միաբանությանր' պատվիրելով միավորվել եւ կարող ուժերի օժանդա­
կությամբ ստեղծել հանձնաժողովներ, մշակել նոր կանոնադրություն եւ վերջնական նախա-
գիծր ներկայացնել հաստատման:
1917 թ. մայիսի 19-ին մինչեւ հունիսի 2-ր Գեւորգ եպս. Չորեքչյանի նախագահությամբ
դիվանատանր տեղի ունեցան Մայր Աթոռի միաբանության կանոնադրության նախագիծը
մշակող հանձնաժողովի նիստերր:
Հանձնաժողովր կանոնադրության նախագծի համար հիմք րնդունեց միաբանական
ժողովում մշակված րնդհանուր սկզբունքներր.
ա) հոգեւոր կյանք, բ) կրթական-գիտական եւ գ) վարչական կողմեր. նախագիծր բա­
ժանվեց հետեւյալ գլխավոր մասերի.
ա) հիմնական կանոններ, բ) միաբանական կազմր, գ) միաբանության պարտքն ու
իրավունքր, դ) միաբանական րնդհանուր ժողով, ե) Մայր Տաճար, զ) Վեհարան, է) վա­
նական վարչական մարմիններ եւ հաստատություններ' 1. մատենադարան, 2. թանգարան,
3. հյուրատուն, 4. հիվանդանոց-ծերանոց, 5. սեղանատուն, 6. հանդերձատուն, թ) վանա­
կան վարչական մարմիններ' 1. վանական խորհուրդ 2. ուսումնական խորհուրդ, 3. հայրե­
նի հնություններր պաշտպանող եւ հովանավորող խորհուրդ, 4. քարոզչական մարմին, 5.
տնտեսական խորհուրդ, 6. վանական կառավարոթյուն, 7. վերստուգիչ մարմին, ժ) միաբա­
նական կանոնադրության վերաքննություն:
Այս կանոնադրության նորույթն էին հետեւյալ հոդվածներր եւ գլուխներր'
Ա գլուխ, հոդված 5.
Ս. էջմիածնի միաբանությունն ունի իր առանձին կանոնադրությունր, որր մշակում է
միաբանական րնդհանուր ժողովր, եւ վանահայր է հաստատում Ամենայն Հայոց Կաթողի­
կոսր:
6. Համաձայն եկեղեցական կանոնների եւ պատմականորեն սրբագործված տվյալնե­
րի' ՄԷջմիածնի միաբանության նպատակն է'
ա) Ավետարանր քարոզել
բ) Հոգեւոր դպրոցներ բանալ
գ) Հայագիտությունր ու հայ գեղարվեստր մշակել:
8. Միաբանական կյանքի հիմքր Հայ Եկեղեցու սրբագործված րնտրական եւ ժողովա­
կան (կոլեգիալ) սկզբունքն է:
9. Միաբանությունր վարում է համայնական կյանք'
Բ գլուխ, հոդված 11.
Միաբանության անդամ րնտրվողր պետք է լինի
ա) 21 տարեկան
բ) Առնվազն միջնակարգ կրթության տեր
գ) Ֆիզիկապես առողջ եւ ազատ մարմնական ու հոգեկան արատներից:
է գլուխ, հոդված 48.
Վանական բոլոր վարչություններն ու մարմիններն իրենց ներքին գործառնության հա­
2010 ժ Բ ՀԱ Ց ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԵՑԱՆ Խ Ն Դ Ր Ի ՇՈՒՐՏ 23

մար ունեն հատուկ հրահանգներ, որոնք միաբանական ժողովում ընդունելուց եւ Վեհափառ

Հայրապեաի կողմից հաստատվելուց հետո գործադրված են11:
51. Վանական բոլոր հիմնարկություններն ու մարմիններն իրենց ներքին գործառնութ­
յան մեջ անկախ են:
Միայն միապետության տապալումով կարող էր կյանքի կոչվել այսպիսի առաջավոր եւ
ազգային վանական կանոնադրություն:
1917 Փետրվարյան հեղափոխությունից անմիջապես հետո Հայ Եկեղեցու բարենորոգ­
ման հարցերն ամբողջովին իր ձեռքը վերցրեց Ս. էջմիածինը, եւ ինքն էլ փորձեց բարենորո­
գության խնդիրը համաժողովրդական քննարկման հարց դարձնել: Այդ նպատակով Գեւորգ
Ե Կաթողիկոսը Ս. էջմիածնում ոուսահայ հոգեւորականության համագումար հրավիրեց,
որտեղ պետք է մի ծրագիր քննարկվեր եւ ներկայացվեր առաջիկա Ազգային-եկեղեցական
ժաղովին:
Մինչ այդպիսի համագումար հրավիրելը, ռուսահայոց թեմերում անցկացվեցին թեմա­
կան համագումար-ժողովներ: Այսպես, մայիսի 25-ին Թիֆլիսի առաջնորդարանի դահլիճում
բացվեց Վրաստանի եւ Իմերեթիայի հայ հոգեւորականության թեմական համագումարը:
Համագումարի նախաձեռնողներն էին թեմի հայ քահանաները, երեցփոխանները, հոգա­
բարձուները: Համագումարում ստեղծվեց հոգաբարձուների հանձնաժողով, որի նախագահ
ընտրվեց Հովսեփ քհն. Տեր-Պետրոսյանցը, իսկ անդամներ' Գյուտ ավագ քհն. Աղանյանը,
Սարգիս ավագ քհն. Շիոյանը, Սահակ ավագ քհն. Սահակյանը, Խորեն ավագ քհն. Խուց-
յանը, Հարություն քհն. ճուղուրյանը, Սարգիս քհն. Երզնկյանը եւ ուրիշներ: Հանձնաժողովը,
կոչով դիմելով վիրահայության թեմի Հայ եկեղեցական համայնքին' նշեց. «Ռուսական հե­
ղափոխությունը, տապալելով միապետական իրավակարգը, ձգտում է նոր, լայն ժողովր­
դական ազատ հիմունքների վրա կառուցանել ռուսաց բազմացեղ ու բազմալեզու տերութ­
յան համապետական կյանքը, խոստանալով տալ յուրաքանչյուր ազզի ու լեզվի կատարյալ
ինքնորոշումն ու անկաշկանդ զարզացումը... Այժմ, երբ Ռուսաստանի բոլոր ժողովուրդները,
մեծ ու փոքր ազգությունները, հոսանքներն ու կուսակցությունները համախմբվում, կազմա­
կերպվում են' կուռ ուժ կազմելու գալիք պատմական օրերի առաջ, հայ քահանայությունն
էլ պարտականություն ունի իր ծխի հետ միասին աշխատելու վերականգնել Առաքելական
Եկեղեցու ազատությունն ու անկախությունը, այլեւ դյուրացնելու նրա նվիրատվությունը,
հենված իր դարավոր իրավունքների վրա եւ դրդված ժամանակի հրամայական պահանջ­
ներից»12:
Հիմնական խնդիրները, որոնք դրվեցին Թիֆլիսի համագումարի օրակարգում, հետեւ-
յալն էին' «Գրիգորյան» անվանումը փոխարինել «Հայ Առաքելական» Եկեղեցիով, սինո­
դը եւ կոնսիստորիաները վերացնել, եւ մի շարք այլ հարցեր' նվիրված Եկեղեցու ներքին
եւ արտաքին բարեփոխումներին: Համագումարն ընդունեց եկեղեցական բարեփոխության
ծրագրի նախագիծ.
1. Հայոց Եկեղեցին հիմնված է առաքյալների քարոզչությամբ եւ ջանքերով, հետեւա-

11 ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 459, թ.6, 46-55:

12 ՀԱԱ ֆ. 57, ց. 2, գ. 457, թ. 10:
24 ՍՏԵՓԱՆ ԿԵՐՏՈ Ղ 2010 ԺԲ

բար պիտի կոչվի «Հայոց Առաքելական Եկեղեցի» եւ ոչ «Գրիգորյան» կամ «Լուսավորչա-

կան»:
2. Հայոց Առաքելական Եկեղեցու պետր' Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն է, որն րնտր-
վում է Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնում կայացած համազգային ժողովով, եւ նա հավատարմութ­
յան երդում է տալիս հայ ազգին ու Եկեղեցուն:
3.Վերացվում են սինոդր, կոնսիստորիաներր եւ հոգեւոր կառավարություններր, հիմն­
վում են Գերագույն, կենտրոնական, թեմական եւ գավառական խորհուրդներ:
4.Կուսակրոնությունր պարտադիր չէ. հոգեւորականր, անկախ իր հոգեւոր աստիճա­
նից' աշխարհականից մինչեւ Կաթողիկոս, ինքն է որոշում ամուսնանալու իր իրավունքր:
5. Քահանայի առաջ բաց են եկեղեցական նվիրապետության բոլոր աստիճաններն ու
պաշտոններր, մինչեւ իսկ կաթողիկոսությունր:
6. Անհրաժեշտ է բարեփոխել հոգեւորականի ապրուստի հայթայթման եղանակր, նա
ձրի պետք է կատարի իր սրբազնագույն պաշտոնր:
7. Հոգեւորականին պետք է տալ քաղաքացիական բոլոր իրավունքներր' կոչման հա­
մապատասխան սահմաններում:
8. Եկեղեցու ներքին եւ արտաքին բարեկարգության ու բարեզարդության անհրաժեշ-
տությունր ժամանակակից ոգով ու կենդանի լեզվով պահանջում է հիմնական փոփոխութ­
յուն մտցնել ծիսակատարության եւ աստվածապաշտության կարգի մեջ, պետք է սիրելի
եւ գրավիչ դարձնել Եկեղեցին թե՜ ներքուստ, թե՜ արտաքուստ' վերադարձնելով նրան այն
պարզությունր, որն ուներ նա օտար ազդեցություններից առաջ, ուժ տալով եկեղեցական
երաժշտությանր, երգեցողությանր եւ ավետարանական կենդանի խոսքին:
9. Անհրաժեշտ է ձեռնհաս աշխարհական եւ հոգեւորական անդամներից կազմված
մարմնի ձեռքով պատրաստել Հայոց Եկեղեցու օրենսգիրքր:
10. Անհրաժեշտ է ամենամոտ ապագայում գումարել ազգային-եկեղեցական սահմա­
նադիր ժողով13:
Հասկանալի է, որ այս համագումարում րնդունված նախագծի ոչ բոլոր կետերն էին Հայ
Եկեղեցու համար րնդունելի: Անժխտելի է, որ նախագծի 4-րդ եւ 5-րդ կետերր, որպես նո­
րություն, առաջադեմ հայացքներ էին պարունակում: Բայց, այնուամենայնիվ, այդ նորույթ-
ներր, լինելով զուտ աշխարհական, անրնդունելի էին Հայաստանյայց Եկեղեցու համար:
Չորրորդ կետր կարող էր րնդունելի լինել բողոքական կամ աղանդավորական եկեղեցու
համար: Իսկ հինգերորդ կետր միայն րնդունելի էր քահանայական դասի համար, որովհե­
տեւ ուժեղացնում էր նրանց դիրքերր եւ լիազորություններր:

1917թ. հունիսին ռուսահայ թեմերից հոգեւորականության խորհրդակցական ժողով

եկող պատգամավորներն իրենց հետ Մայր Աթոռ բերեցին քննարկվող Հայոց Եկեղեցու բա­
րեկարգության եւ բարեփոխումների' իրենց թեմերի առաջարկություններր:
1917 թ. հունիսի 12-ին Ս. Էջմիածնում գումարվեց նախկին հատվածի հոգեւորական-
ների խորհրդակցական ժողով, որր տեւեց մինչեւ հունիսի 23-ր: Տեղի ունեցած 13 նիստերին
մասնակցում էին 63 կուսակրոն եւ աշխարհիկ հոգեւորականներ: Այս ժողովի օրակարգում
քննարկման դրված հարցերն էին'

13 Անդ, թ. 52:
2010 ԺԲ ՀԱ Յ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹՅԱՆ Խ Ն Դ Ր Ի ՇՈՒՐՏ 25

Առաջին
1. Կուսակրոն եւ աշխարհիկ հոգեւորական ների միջեւ ներքին կապ ստեղծել.
2. ժողովրդի եւ հոգեւորականության միջեւ բարոյական սերտ կապ ստեղծել.
3. Եկեղեցին իբրեւ գործոն հայ ազգային եկեղեցական կյանքում ներկայումս.
4. Եկեղեցու ներքին վարչական հարցեր.
5. Հայ հոգեւորականության մտավոր բարոյական բարձրացման խնդիր.
6. Գյուղական քահանաների խնդիր:
Երկրորդ
1. Կուսակրոն հոգեւորականության վերակենդանացում.
2. Վանքի վերածնության խնդիր.
3. Վարչական կազմակերպություն.
4. Վանական կանոնադրություն.
5. Կալվածական խնդիր.
6. Հոգեւոր միջնակարգ եւ տարրական դպրոցների խնդիր:
1917-1920-ական թթ. Մայրավանքի գլխավոր ղեկավարող մարմինն էր Միաբանա­
կան ժողովր, որին ենթարկվում էր նաեւ վանական կառավարությունր: Նրա լուծելու խնդիր­
ներն էին' տնտեսական, միաբանությանր վանական պաշտոնների նշանակելր, միաբաննե­
րի' վանքից բացակայելր, քահանաներին վերաբերող տարբեր տեսակի հարցեր եւ այլն14:
Միաբանական ժողովի ատենապետր եւ ատենադպիրր բաց քվեարկությամբ րնտր-
վում էին նույն միաբանական ժողովում15:
1920 թ. Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբանական կանոնադրությունր տարբերվում էր
1917թ. կանոնադրության նախագծից.
Ա գլխի («Հիմնական կանոններր»)չորրորդ կետր ունեցավ թեթեւակի փոփոխություն­
ներ եւ ավելացումներ:
ա) Քարոզել Ավետարան. բ) Ծառայել հոգեւոր կրթական գործին. գ) Մշակել հայագի­
տությունն ու հայ գեղարվեստր. դ) Հաստատել եւ պահել աստվածահաճո հիմնարկություն-
ներ. ե) Պատրաստել եկեղեցու համար հոգեւոր վարիչներ.
Բ գլխի («Միաբանական կազմր») 11-րդ կետր եւս ենթարկվեց փոփոխության:
Միաբանության անդամ րնտրվում է նա, ով ունի'
ա) Քաղաքացիական հասունություն, բ) Բարձր կամ միջնակարգ կրթություն. գ) Որ չու­
նի հոգեկան եւ մարմնական արատ:
1920 թ. կանոոնադրության մեջ մեծ տեղ էր հատկացվում Միաբանական ժողովին.
Դ գլխի («Միաբանական ժողովներ») 28-րդկետ. Միաբանական ներքին ժողովներր
գումարվում են ամիսր մեկ անգամ, որի զբաղման առարկաներն են'
ա) Վանական խորհրդի զեկուցումներ. բ) Նոր պաշտոնյաների րնտրություն հրաժար­
վածների փոխարեն, առաջիկա րնդհանուր ժողովր. գ) Ընթացիկ հարցեր16:
Հայաստանում խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո Մայր Աթոռին արգե­

14 Տես ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 549, թ. 45-135:

15 Տես անդ, թ. 1:
16 Տես ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 579, թ. 1-9:
26 ՍՏԵՓԱՆ ԿԵՐՏՈ Ղ 2010 ժ Բ

լեցին ազգային-եկեղեցական ժողով զումարել եւ բարենորոգության խնդիրներն իրակա­

նացնել: Այսուամենայնիվ Գեւորգ Ե Կաթողիկոսի պատվերով հայրապետական դիվանը
1923 թ. հուլիսի 3-ին թ.183 գրություն ուղղեց էջմիածնի միաբանական ժողովին. «ժամանա­
կի ծանր բերմունքները, ժողովրդի դժվարին կացությունը հնարավորություն չեն տվել Հայ
Եկեղեցու բարեկարգության խնդիրը լրջորեն քննության առնել տալ եւ հրավիրել ազգային-
եկեղեցական ժողով»:
Միաբանությանն առաջարկում էր. «Հայ եկեղեցու բարեկարգության խնդիրը, որը
արծարծված է շատ վաղուց, եւ որի կարիքը զգացվում է ներկայումս եւս, քննության առնել
միաբանական ժողովում զգուշությամբ, հեռատեսությամբ եւ գործնականության սահման­
ներում, կատարելով նախապատրաստական աշխատանքներ հարմար ժամանակում գու­
մարվելիք ազգային-եկեղեցական ժողովի համար»:
Ազգային-եկեղեցական ժողովին սպասում էին նաեւ իրենք' Մայր Աթոռ Ս. էջմիած­
նի միաբանները, որոնք 1923 թ. նոյեմբերի 1-ին վճռական պահանջ ներկայացրին Գեւորգ
Ե Կաթողիկոսին: Այստեղ մասնավորապես ասված էր. «... Մայր Աթոռ էջմիածինը չունի
այժմ դպրոց' հավատացյալների համար եկեղեցականներ պատրաստելու, չունի տպարան
եկեղեցական եւ կրոնական գրքեր եւ միաբանների հայագիտական ուսումնասիրություններ
տպելու, չունի իր պարբերական թերթը: Ներկա քաղաքակիրթ դարում կարո՞ղ է որեւէ եկե­
ղեցի ապրել առանց այդ անհրաժեշտ ու կենսունակ գործոնների: Չէ՞ որ այդ գործոնների
չլինելը էջմիածնի միաբանությանը եւ հայ եկեղեցականներին դատապարտում է մտավոր
մահվան: Եկեղեցին դարերի ընթացքում բարեփոխվել է ժամանակի պահանջների համե­
մատ, հարստացրել է իր եկեղեցական կարգերը, գրականությունը եւ ստեղծել է բարոյական
արժեքներ, իսկ այժմ որեւէ ծրագրված եղանակով եւ աստիճանաբար միջոցներ չեն ընձե­
ռում նույն շուքով ընթանալու եւ կատարելագործելու եւ կամ բարեփոխելու»:
Միաբանության անդամները պահանջեցին վերացնել դիվանը եւ սինոդը, ստեղծել
Գերագույն հոգեւոր խորհուրդ:
Մայր Աթոռի միաբանության նման խիստ միահամուռ ելույթից հետո 1923 թ. նոյեմբե­
րի 4-ին Վեհափառ Հայրապետը Մայր Աթոռում հաստատեց «Հայոց Եկեղեցու բարենորո­
գության կենտրոնական հանձնաժողով», որի առջեւ դրվեցին Հայոց Եկեղեցու բարեկար­
գության հարցերը.
Ա. ժամապաշտության կրճատումն ու բարեփոխությունը, այն է' ժամագրքի, Շարա­
կանի, ճաշոցի, Տոնացույցի կրճատումն ու բարեփոխությունը
Բ. Ծիսարան-Մաշտոցի կրճատումն ու բարեփոխությունը:
Գ. Հայոց եկեղեցում նաեւ աշխարհաբարի գործածության խնդիրը (ընթերցվածների եւ
աղոթքների վերաբերմամբ):
Դ. Կուսակրոնության խնդիրը, որ կապ ունի Հայաստանյաց Եկեղեցու նվիրապետութ­
յան արմատական փոփոխության հետ:
Ե. Հայաստանյաց Եկեղեցու սահմանադրության հարցը:
Զ. Հոգեւորականության նյութական հարցը:
է. Հոգեւորականների սքեմի փոփոխության խնդիրը:
1924 թվականի հունվարի 1-ին Գեւորգ Ե Կաթողիկոսը թ.1 կոնդակով հաստատեց
Գերագույն հոգեւոր խորհուրդը:
2010 ժ Բ ՀԱ Ց ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹՑԱՆ Խ Ն Դ Ր Ի ՇՈՒՐՏ 27

1926 թ. հունվարի 28-ից փետրվարի 16-ր Ս. Էջմիածնում տեղի ունեցավ Գերագույն

հոգեւոր խորհրդի րնդլայնված նիստր, որր նախագահում էր Խորեն արքեպիսկոպոսր: Նիս­
տում եղած առաջարկների հիման վրա րնդունվեց հետեւյալ որոշումր.
«ժամանակավորապես, մինչեւ ազզային-եկեղեցական ժողովի գումարումր եւ նոցա
միջոցով Գերագույն հոգեւոր խորհրդի կազմ սահմանելր, խորհրդի մնայուն կազմր բաղ­
կանում է Վեհափառ Հայրապետի կողմից հաստատված անձերից, որի նիստերին հերթով
մասնակցում են թեմական առաջնորդներր, ամսական երկու անձ, իսկ րնդլայնված նիստե­
րին, բացի թեմակալ առաջնորդներից, մասնակցում են նաեւ յուրաքանչյուր թեմից րնտրված
մի-մի աշխարհական պատգամավոր»:
.Ընդլայնված նիստր կազմեց հատուկ հանձնաժողով' մշակելու համար Հայ Առաքելա­
կան եկեղեցու սահմանադրության նախագիծր: Հանձնաժողովի մշակած սահմանադրութ­
յան նախագիծն ուներ հետեւյալ մասերր.
Ա. Հիմնական կանոններ. Բ. Հայ Առաքելական Ազգային Եկեղեցու վարչակազմր.
Գ. Ազգային-եկեղեցական ժողովի իրավասությունր. Դ. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս. Ե.
Գերագույն հոգեւոր խորհուրդ. Զ. Թեմական պատգամավորական ժողով. Է. Թեմական
առաջնորդ. Ը. Թեմական առաջնորդական ժողով. Թ. Բարեկարգչական շրջանային ներ­
կայացուցչական ժողով. ժ . Շրջանային հոգեւոր խորհուրդ. ժԱ. Ծխական ժողով. ժԲ. Ծխա-
կան-եկեղեցական հոգաբարձություն17:
Ի դարի սկզբից եւ մինչեւ Գեւորգ Ե Կաթողիկոսի վախճանր Վեհափառ հայրապետ-
ներր, տարբեր տեսակի պետական ճնշումների առկայությամբ, այնուամենայնիվ լուծել են
Հայոց Եկեղեցու բարեկարգությանր նվիրված հարցեր:
Մկրտիչ Ա Խրիմյանի ժամանակ լուծվել են.
1. 1906 թ. մայիսի 10-ին թ. 549 կոնդակով թեմակալ առաջնորդների, հաջորդնե­
րի, գործակալների եւ հոգեւոր վարչական հաստատությունների պաշտոնյաների րնտրա­
կան իրավունքր տրվել է ժողովրդին:
2. 1906 թ. Էջմիածնի ներքին հաստատությունների պաշտոնյաներին րնտրել:
Մատթեոս Բ Կաթողիկոսի ժամանակ.
1. 1909 թ. հոկտեմբերի 15-ին թ. 153 կոնդակով վերստին Էջմիածնի միաբանա­
կան ժողովին իրավունք է տրվել ներքին պաշտոնյաների րնտրությունր կատարել, որովհե­
տեւ Մկրտիչ Ա-ի հաստատած կարգր 1907 թվին դադարել էր.
2. 1910 թ. հունվարի 1-ին եկեղեցական վարչական մարմիններում գրագրության
համար աշխարհաբարի գործածություն է մտցնում:
Գեւորգ Ե-ի ժամանակ.
1. 1912 թվին հատուկ կոնդակով ավելացնում է պսակի օրերի թիվր:
2. 1917 թվին թեմական պատգամավորական ժողովներն ու խորհուրդներն է վե­
րահաստատում եւ հրահանգներ տալիս, որովհետեւ դրանք 1910 թվից սկսած ռուս միապե­
տական կառավարության կարգադրությամբ դադարել էին:
10. 1917 թվին հաստատում է Ս. Էջմիածնի միաբանական ժողովր հատուկ կանո­
նադրությամբ:

17 ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 57, թ.1:

28 ՍՏԵՓԱՆ ԿԵՐՏՈ Ղ 2010 ժ Բ

11. 1922թ. նոյեմբերի 11-ին թ. 644 կոնդակով թույլ է տալիս այրի քահանաների
կրկնամուսնությ ունր:
12. 1923թ. իրավունք է տալիս հայ եկեղեցում նոր տոմար գործադրելու եւ ժամա-
պաշտության ժամանակ երգեհոն գործադրելու:
13. 1924 թվականի հունվարի 1-ին թ. 1 կոնդակով հաստատում է Գերագույն հո­
գեւոր խորհուրդր:
1930թ. վախճանվեց Գեւորգ ° Կաթողիկոսր: Հայոց Եկեղեցու առջեւ հարց բարձրաց­
վեց, թե հրավիրվող Ազգային-եկեղեցական ժողով գումարելու ժամանակ ինչ կանոնադ­
րությամբ պետք է ղեկավարվել: Նախկին կանոնադրությունր որր գործի էր դրված մինչեւ
1917թ. Ազգային-եկեղեցական ժողովներ գումարելր, միապետական ժամանակվա համար
էր եւ չէր կարող գործադրվել նոր, ժամանակաշրջանում: Հենց այդ պատճառով Ս. Էջմիած-
նի Գերագույն հոգեւոր խորհրդի անդամներ Մեսրոպ արքեպս. Տեր-Մովսիսյանր, Խորեն
արքեպս. Մուրադբեկյանր, Բագրատ արքեպս. Վարդազարյանր, Գարեգին եպս. Հովսեփ-
յանր եւ Գյուտ եպս. Տեր-Ղազարյանր 1930 թ. մայիսին մշակեցին եւ կյանքի կոչեցին Ազգա-
յին-եկեղեցական ժողով գումարելու հատուկ կանոնադրություն:
Ա.
1. Հայասատնյաց Առաքելական Ս. Եկեղեցու Գերագույն կանոնադիր մարմինր
Ազգային-եկեղեցական ժողովն է:
2. Ազգային-եկեղեցական ժողովր գումարվում է Ս. Էջմիածնում:
3. Ազգային-եկեղեցական ժողովր հրավիրում է Ամենայն Հայոց ծայրագույն
Պատրիարք Կաթողիկոսր:
4. Ազգային-եկեղեցական ժողովի նախագահն է Ամենայն Հայոց ծայրագույն
Պատրիարք Կաթողիկոսր:
5. Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսր, Երուսաղեմի եւ Կ. Պոլսոյ Պատրիարքներր ժո­
ղովի նախաթոռ անդամներն են:
Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի հիվանդության դեպքում Ազգային-եկեղեցական ժողովր
նախագահում են Սսոյ Կաթողիկոսր կամ Երուսաղեմի Պատրիարքր: Սոցա բացակայութ­
յան դեպքում նախագահում է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի Տեղապահր:
7. Ազգային-եկեղեցական ժողովի իրավասության ենթակա են հետեւյալ հիմնա­
կան խնդիրներր.
ա) Ը նտրություն Ամենայ ն Հայոց Ծայրագույ ն Պատրիարք Կաթողիկոսի (յետ մահուան
ներկայ գահակալի): բ) Ընտրություն Ս. Էջմիածնի Գերագույն հոգեւոր խորհրդի անդամ­
ների: գ) Հաստատություն Ազգային-եկեղեցական սահմանադրության: դ) Քննություն եւ
վճռահատություն եկեղեցական բարենորոգչական հարցերի: ե) Կարգավորում եկեղեցա­
կան տնտեսական վիճակի: զ) Վճռահատություն եկեղեցուն վերաբերող բոլոր հարցերի:
8. Ազգային-եկեղեցական ժողովր ինքն է որոշում իր զբաղմունքների օրակարգր
եւ գործունեության ներքին հրահանգր:
Բ.
9. Ազգային-եկեղեցական ժողովի անդամ են.
ա) Ս. Էջմիածնի Գերագույն հոգեւոր խորհրդի անդամներր, բ) Հայոց Եկեղեցու բոլոր
առաջնորդներր, գ) Հայոց Եկեղեցու բոլոր եպիսկոպոսներր:
2010 ժ Բ ՀԱ Ց ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԵՑԱՆ Խ Ն Դ Ր Ի ՇՈՒՐՏ 29

10. Ազգային-եկեղեցական ժողովի անդամ են Ս. էջմիածնի միաբանության , Ս.

Երուսաղեմի միաբանության եւ Կ. Պոլսոյ Խառն ժողովի կողմից ընտրված մի-մի ներկայա­
ցուցիչները:
11. Ազգային-եկեղեցական ժողովի անդամ կարող են լինել ժողովրդից ընտրված,
երեսուն տարին լրացած իրավասու ծխականները:
12. Ցուրաքանչյուր թեմի ժողովուրդ մասնակցում է Ազգային—եկեղեցական ժողո­
վին իր ընտրած մեկ կամ ավելի պատգամավորներով:
13. Մինչեւ քսան եւ հինգ հազար ժողովուրդ ունեցող թեմը ընտրում է մեկ պատգա­
մավոր, յուրաքանչյուր թեմ ընտրում է այնքան պատգամավոր, որքան անգամ քսան եւ հինգ
հազար ժողովուրդ է պարունակում: Վերջին 25000-ը կարող է լրիվ չլինել, բայց ոչ պակաս
10000-ից:
14. Ազգային-եկեղեցական ժողովի թեմական պատգամավորների ընտրությանը
մասնակցում են հոգեւորականների եւ քաղաքացիական չափահասություն ունեցող աշխար­
հական երկու սեռի իրավասու ծխականները:
15. Ցուրաքանչյուր հազար շունչ ունեցող համայնք ընտրում է մեկ պավիրակ:
16. Պատվիրակները պատգամավորին կարող են ընտրել իրենց միջից կամ դրսից:
17. Ազգային-եկեղեցական պատգամավորների, անձնափոխանորդների, պատ­
վիրակների ընտրությունը ԽՍՀ Միության սահմաններից դուրս գտնված թեմերում կատար­
վում է ըստ տեղական գործող Հայոց կանոնադրությունների, սահմանադրությունների, կամ
ավանդական կարգերի' հրահանգվելով սույն կանոնադրությամբ:
18. Ագգային-եկեղեցական ժողովի պատգամավորների ճանապարհածախսը հո­
գում է պատգամավորին ընտրող թեմը, իսկ պատվիրակներինը' եկեղեցիները:
19. Ազգային-եկեղեցական ժողովի պատգամավորների ընտրության առթիվ ծա­
գած տարատեսակ հարցերի լուծումը տալիս է Ս. էջմիածնի Գերագույն հոգեւոր խորհուրդը
20. Հարկ եղած դեպքում Ս. էջմիածնի Գերագույն հոգեւոր խորհուրդը տալիս է
հարկավոր բացատրություններ եւ հրահանգներ:
Գ.
21. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի մահվան դեպքում Կաթողիկոսի ընտրության
համար Ազգային-եկեղեցական ժողով հրավիրում է Հայոց Կաթողիկոսի Տեղապահը Ս.
էջմիածնի Գերագույն հոգեւոր խորհրդի հետ
22. Նոր Կաթողիկոսի ընտրությունը տեղի է ունենում Կաթողիկոսի մահվանից ոչ
ուշ, քան վեց ամիս հետո:
23. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի ընտրությունը կատարվում է Ս. էջմիածնի Տա­
ճարում, նախագահությամբ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի Տեղապահի:
24. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի ընտրության կարգը որոշում է Ազգային-եկեղե­
ցական ժողովը:
25. Սույն կանոնադրությունն ուժի մեջ է մինչեւ առաջիկա Ազգային-եկեղեցական
ժողովի գումարումը18:
Վերոնշյալ կանոնադրությունը մինչեւ օրս ուժի մեջ է: .Ըստ երեւույթին, Հայ Եկեղեցու
նոր սահմանադրության ընդունումից հետո նա կկորցի իրավական ուժը:

18 Տես ՀԱԱ, ֆ. 290, ց. 1, գ. 13, թ. 30:

30 ՍՏԵՓԱՆ ԿԵՐՏՈ Ղ 2010 ժ Բ

1932թ. տեղի ունեցած Ազգային-եկեղեցական ժողովր առաջինն էր, որի ուղեցույցր

միապետական «Պոլոժենիեն» չէր, այլ 1930թ. Գերագույն հոգեւոր խորհրդի կողմից հաս­
տատված Ագային-եկեղեցական ժողով գումարելու հատուկ կանոնադրությունր:
Ազգային-եկեղեցական ժողովի օրակարգում դրվեց նաեւ Հայաստանյայց Եկեղեցու
բարեկարգության հարցր:
ժողովում Հայաստանյայց Եկեղեցու բարեկարգության մասին զեկուցումով հանդես է
եկել Գեւորգ արքեպս. Չորեքչյանր, որի զեկուցման հիման վրա ժողովր հաստատել է հան­
գուցյալ Գեւորգ Ե Կաթողիկոսի կանոնական 5 կոնդակներր:
Բարեկարգության մյուս հարցերր թողնվեցին հետագա Ազգային-եկեղեցական ժողո­
վի քննարկմանր:
Համաձայն Ազգային-եկեղեցական ժողովի որոշման' 1934թ. մայիսի 19-25-ր Մայր
Աթոռ Ս. Էջմիածնում տեղի ունեցավ Գերագույն Հոգեւոր խորհրդի րնդլայնված նիստ, որ­
տեղ քննարկվեցին Հայ Եկեղեցու սահմանադրության եւ բարեփոխման հարցերր19:
Եկեղեցու բարեփոխության հարցի մասին հանդես եկավ Գեւորգ արքեպս. Չորեքչյա­
նր' ներկայացնելով մի նախագիծ, որն րնդունվեց աննշան փոփոխություններով:
Գեւորգ սրբազանի նախագծում շոշափվեցին հետեւյալ հարցերր'
Ա. Ծիսական արարողության խնդիրներ. Բ. Ատենի ժամագրքի, Տոնացույցի, ճաշոցի
եւ Մաշտոցի կրճատումների եւ վերախմբագրման հարց. Գ. Եկեղեցական .խորհուրդներ եւ
սրբազան արարողություններ. Դ. ճաշոցի կրճատման խնդիր:
Ինչպես նաեւ տեղ գտան րնդհանուր հարցեր.
1. Հայ հոգեւորականության ցենզի խնդիր.
2. Կուսակրոն հոգեւորականության խնդիր.
3. Ամուսնական եւ ամուսնալուծության հարցեր.
4. Նոր տոմարի հարց.
5. Եկեղեցական սքեմի փոփոխության հարց.
6. Պահքի վերացման հարց.
7. Աստվածապաշտության լեզու:
Գեւորգ եպիսկոպոսի զեկուցման « Ծիսական արարողական խնդիրներ» գլխի Ա.
ժամակարգություն մասում գրված էր. Հայ Եկեղեցու աստվածապաշտությունր ունի իր
այլեւայլ արտահայտություններդ որոնցից մեկր Եկեղեցու ժամակարգությունն է:
Զեկուցողն առաջարկում էր.
Ընդառաջելով ներկա կյանքի պահանջներին' փոփոխության ենթարկել Հայ Եկեղեցու
ժամակարգր' ղեկավարվելով միօրինակության եւ Առաքելական Եկեղեցու պարզության
սկզբունքներով. րստ այսմ' 1. վերացնել լուր օրերի ժամասացություններր, ինչպես եղել է
քրիստոնեական եկեղեցու մեջ մինչեւ երրորդ դարի վերջերր: 2. ժամասացություն կատա­
րել միայն կիրակի եւ տոն օրերին: 3. Գիշերային եւ առավոտյան ժամերգություն կատա­
րել միայն կիրակի եւ տոն օրերին, սակայն կրճատումներով: 4. Արեւագալի ժամերգությունր
պահել միայն մեծի պահոց օրերին: 5. Վերացնել Մեծի պահոց օրերի ճաշի ժամր եւ պահել
միայն Ս. Պատարագ մատուցվելիք օրերին, այն եւս' Պատարագին կից: 6. Ամեն կիրակի

19 Տես ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 194, թ. 1-7:

2010 ժ Բ ՀԱ Յ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹՅԱՆ Խ Ն Դ Ր Ի ՇՈՒՐՏ 31

եւ տոն օրերին Պատարագ մատուցանել: 7. Երեկոյան ժամերգությունր թողնել անփոփոխ

եւ կատարել միայն շաբաթ եւ կիրակի օրերին: 8. Խաղաղական ժամերգությունր նույնպես
պահել Մեծի պահոց երեկոյան, բայց կրճատել: 9. Հանգստյան ժամերգությունր անփոփոխ
պահպանել, սակայն կատարել միայն արտակարգ դեպքերում, ինչպես այժմ սովորություն
է:
Եկեղեցական տոներ մասում առաջարկվում էր տոներր կրճատել եւ տոների րնտ-
րությունր կատարել հետեւյալ սկզբունքներով. 1. Պահել «Տերունական տոներր, որոնք
Փրկչի կյանքի եւ գործունեության շեշտված պահերն են ներկայացնում: 2. Պահել այն սրբոց
տոներր, որոնք համաքրիստոնեական կամ հայկական բնույթ եւ արժեք ունեն: 3. Համախմ­
բումներ կատարել Մարգարեից, Հայրապետաց, Մարտիրոսաց եւ մի օր էլ նվիրել Ամենայն
սրբոց տոներին:
Եկեղեցական խորհուրդներ եւ Սրբազան արարողություններ մասում առա­
ջարկվում էր Սաշտոցից հանել այն սրբազան արարողություններր, որոնք բավականաչափ
հեթանոսական սովորույթների դրոշմ են կրում:
1. Կանոն գիշերային ժամի աղօթից, որ կատարի ի վերայ ծանր հիւանդաց, ի բժշկու­
թիւն ցաւոց եւ թողութիւն յանձանց:
2. Կանոն դժուարածին յղի կնոջ:
3. Կանոն վասն այսահարաց եւ լուսնոտից:
4. Կանոն նորոգ սափրելոյ զհերս պատանւոյն:
Եւ այսպես այլ կանոններ, որոնց մեծ մասր այսօր այլեւս չի կիրառվում:
ճաշոցի կրճատման խնդիր մասում առաջարկվում էր կրճատել չափազանց երկար
րնթերցվածներր, որոնք առանց այն էլ երկար ժամասացությունր առավել եւս երկարացնում
են' հոգնեցնելով եւ ձանձրույթ պատճառելով աղոթավորներին, փոխանակ նոցա մխիթա­
րելու եւ ոգեւորելու:
Ընդհանուր հարցեր գլխի Հա յ հոգեւորականության ցենզի խնդիր մասում
նշվում էր, որ հայ հոգեւորականությունր ծանոթ պիտի լինի ներկա բնական գիտություննե­
րի, իմաստասիրության եւ սոցիալական գիտությունների եզրակացություններին, ուսումնա­
սիրած լինի կրոնների եւ րնդհանուր ազգերի պատմությունր, յուրացրած լինի քրիստոնեա­
կան կրոնի հիմնական սկզբունքներր եւ այն իր կյանքի առաջնորդ եւ ղեկավար ճանաչի:
Ինչպես նաեւ նոր հոգեւորականությունր պիտի ունենա րնդհանուր եւ մասնագիտական
բնույթ կրող բարձրագույն կրթություն:
Կուսակրոն հոգեւորականություն մասում նշվում էր, որ վերջին տասնամյակներում
հաճախ արծարծվել է կուսակրոնության վերացման հարցր: Այս հարցր արծարծվել է նաեւ
1917 թ. համագումարում եւ մտքերի երկու հոսանք առաջ բերել: Սի հոսանքր կողմնակից է
կուսակրոնության վերացման' համարելով այն անբնական երեւույթ եւ ուխտադրժություն^
անխուսափելի, այլեւ այն հանգամանքր, որ ամուսնությունր սրբագործված է եկեղեցու կող­
մից, եւ ամուսնացած եպիսկոպոսությունր' ճանաչված թե մեր, թե տիեզերական Եկեղեցում:
Սյուս հոսանքր, հակառակ վերոհիշյալին, պնդել է, որ բժշկական տեսակետով անբնական
եւ վնասակար երեւույթ չէ ոչ ամուսնական կյանքր, եւ ուխտադրժությունր վերացման հիմք չի
կարող ծաոայել, քանի որ նույն երեւույթր ավելի մեծ չափերով տեղի ունի նաեւ աշխարհիկ
հոգեւորականության եւ աշխարհականների մեջ:
32 ՍՏԵՓԱՆ ԿԵՐՏՈ Ղ 2010 ժ Բ

Այս զեկուցման հեղինակ Գեւորգ եպիսկոպոսը եզրակացնում է. «Ռվում է, թե վերջին

տարիների փորձը, անշուշտ, բոլորին էլ բերած կլինի այն համոզմունքին, որ կուսակրոն հո-
գեւորականություն անհրաժեշտ է եկեղեցու գոյության պահպանության համար:
Ամուսնական եւ ամուսնալուծական հարցեր մասում նշվում էր, որ դեռեւս Գեւորգ
Ե Կաթողիկոսը, նկատի առնելով նոր կյանքի պայմանները, 1922թ. նոյեմբերի 11-ին արձա­
կել էր թ. 645 կանոնական կոնդակը, որով թույլատրեց ազգակցական 3-րդ եւ խնամիական
4-րդ աստիճանի պսակը, եւ վերացրեց հոգեւոր ազգակցության ամեն տեսակ արգելքները
ամուսնության վերաբերյալ:
Գերագույն հոգեւոր խորհուրդը, վերջերս միայն եւ այն էլ կյանքի ստիպողական պա­
հանջների առաջ տեղի տալով, թեթեւացրել է ամուսնալուծությունը, նաեւ այլ պայմաններ
ամուսնալուծության հիմք ծառայեցնելով:
Զեկուցման հեղինակը առաջարկում էր այս հարցի համար հիմք ընդունել Շահապիվա-
նի ժողովի որոշումը, որով ամուսնությունը լուծելի էր համարվում հետեւյալ պատճառներով.
1. Ամուսնական անհավատարմություն,
2. Ամլություն,
3. Մարմնական եւ հոգեկան արատներ,
4. Արբեցողություն,
5. Անհաշտ բնավորություն (ծեծ, կռիվ եւ այլն):
Ն որ տոմարի հարց մասում նշում էր, որ դեռեւս 1923թ. նոյեմբերի 9-ին արձակվել էր
թ. 349 Հայրապետական կոնդակը նոր տոմարն ընդունելու վերաբերյալ, եւ ըստ որի այդ
թվից էջմիածնի օրացույցը կազմված է նոր տոմարով:
Եկեղեցական սքեմի փոփոխության հարց մասում նշվում էր, որ Գերագույն հո­
գեւոր խորհրդի կարծիքով հարմար կլինի պարտադրել հոգեւորականության հոգեւոր սքեմ
կրել եկեղեցում, պաշտոնական հանդեսների ժամանակ, որից դուրս' արտոնել նրանց
աշխարհիկ սքեմ կրել:
Աշխարհիկ հոգեւորականության ապահովության խնդիր մասում նշվում էր, որ
Հայոց Եկեղեցում ընդունված սովորության համաձայն' աշխարհիկ հոգեւորականությունը
իր պաշտոնավարության համար որոշ եւ հաստատուն վարձատրություն չի ստանում, այլ
ապրում է օրինակատարություններից ստացած կամավոր տուրքերով եւ գանձանակադրա­
մով: Վարձատրության այս եղանակը այլ ասպարեզներում չի կիրառվում, եւ ներկա հասկա­
ցողությամբ եւ քահանայության իր իսկ ըմբռնմամբ համարվում է այդ ձեւը վիրավորական եւ
նվաստացուցիչ, որի պատճառով քահանայությունը հաճախ կորցնում է իր ներքին անկա­
խությունը եւ ենթարկվում անհատ ծխականների քմահաճույքին, ուստի առաջարկվում է
ազնվացնել նյութական վարձատրության ձեւը, ընդունելով ռոճիկ տվչության սկզբունքը, որ
որոշ տեղերում արդեն ընդունված է:
Պահքի վերացման հարցում նշվում էր, որ պասերի կրճատմամբ ինքնին առաջ է գա­
լիս պսակի օրերի նոր ընդլայնման հարցը: Այս խնդրի նկատմամբ առաջարկ կա անխտիր
ամեն օր պսակ կատարել: Գերագույն հոգեւոր խորհուրդը հնարավոր էր համարում պսակի
օրերի արգելքը վերացնել' արգելելով միայն Ս. Զատկի եւ Ս. Ծննդյան շաբաթապասերը:
Աստվածապաշտության լեզուն մասում ասված էր. Աստվածապաշտության կար-
2010 ժ Բ ՀԱ Ց ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹՑԱՆ Խ Ն Դ Ր Ի ՇՈՒՐՏ 33

գի հետ աստվածապաշտության լեզուն անցյալի ծնունդ է, որ իր ժամանակ ժողովրդին

հասկանալի լեզու է եղել, բայց այժմ անհասկանալի է, ուստի եւ հասարակաց աղոթքր, որի
նպատակն է ստեղծել րնդհանուր կրոնական տրամադրություն աղոթողների մեջ եւ նոցա
միացնել, չի ծառայում իր նպատակին: Այս հարցի նկատմամբ եղած առաջարկներր (թարգ­
մանել Ս. Գիրքր, շարականներր եւ աղոթքներր) ցանկալի են, բայց շատ դժվար իրագոր­
ծելի: Գերագույն հոգեւոր խորհուրդր հնարավոր է գտնում թույլատրել, որ Ս. Գրքի որոշ
հատվածներ եւ հայրերի թղթերր թարգմանաբար կարդացվեն' եղած թարգմանություննե­
րից օգտվելով, մինչեւ որ հնարավոր կլինի Ս. Գիրքր ամբողջովին թարգմանված տեսնել20:
Բարեփոխության այս նախագիծր հաստատվեց Հայոց Եկեղեցու Գերագույն հոգեւոր
խորհրդի կողմից եւ ուղարկվեց նվիրապետական աթոռներին եւ թեմերին:
1937թ. օգոստոսի 1-ին Խորեն Ա Կաթողիկոսր հայրապետական կոնդակ ուղղեց նվի­
րապետական աթոռներին' նրանց կարծիքր հարցնելով Հայոց Եկեղեցու բարենորոգման
մասին21:
Խորեն Ա-ի այս կոնդակին պատասխանեցին ինչպես Կիլիկիո Սահակ Բ Կաթողիկոսր,
այնպես էլ Երուսաղեմի պատրիարք Թորգոմ արքեպս. Գուշակյանր: Առաջինր մասնավո­
րապես գրում էր. «Հայրենի օճախին քանդումր եւ մեր ժողովրդին ազգային աւանդութիւն-
ներէ ուծացումր, եւ կրուած տառապանքր աւելի եւս շեշտեցին կրօնական զզացումին պակա-
սր անոր մէջ: Եւ այսօր «լինելու կամ չլինելու» մղձավանջէն' զրկուած ու մատնուած տնտե­
սական դժուարին կացութեան մր, կարելի է րսել թէ ան կրօնապէս հիւանդագին վիճակ մրն
է, որ կր ցուցադրէ: Այս դարերէ ի վեր ազգային, գոյութեան ու փրկութեան իբրեւ միջնաբերդ
ծառայեց, այսօր լրջօրէն վտանգուած պէտք է նկատել, որովհետեւ որէ օր թուլնալու վրայ
է այն ազգային կապր, որ ժողովուրդ, եւ եկեղեցի իրարու կր կապէր: Կրօնական հիւանդու­
թեան ախտաճանաչումէն վերջ, կր մնայ ուսումնասիրել անոր ծնունդ տուող պատճառներր,
եւ սկսիլ դարմանումի: Ահա դէպի այդ կր ձգտի Հայրապետական կոնդակր»22:
Բարեփոխության հարցի մասին իր տեսակետր արտահայտեց նաեւ Երուսաղեմի հա­
յոց պատրիարք Թորգոմ արքեպիսկոպոս Գուշակյանր, որր իր հոդվածներով ելույթ ունե­
ցավ 1937թ. հոկտեմբերից մինչեւ 1938թ. նոյեմբեր «Սիոն» ամսագրում, եւ որոնք 1940թ.
տպագրվեցին «Բարեկարգութիւն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ» առանձին գրքով:
Անելով իր եզրակացություններր Հայ Եկեղեցու բարեփոխության վերաբերյալ' Թոր­
գոմ պատրիարքր «Լուր օրերս ժամերգութեան» գլխի մեջ հաստատակամ նշում էր. «Հա յ
Եկեղեցին բաց պէտք է լինի ամէն օր, կանոնական աղօթաժամերուն: ժողովուրդ լինի կամ
ոչ, հոգեւորական պաշտօնեան պէտք է կատարէ ժամասացութիւնր: Եթէ ունի իրեն պաշտօ­
նակիցներ կամ օգնականներ' կատարելով ամբողջն րստ կարգի, հակառակ պարագային'
կարդալով գէթ աղօթքներր, եւ մնացեալր քաղելով լռելեայն: Հաւատացյալր, որ այդ պա-
հերուն կր մտնէ եկեղեցի, պէտք է վառ գտնէ կանթեղր Ս. Սեղանին վրայ, պէտք է րնդունի
աղօթքին, մաղթանքին, րնթերցուածներուն եւ օրհներգներուն ազդած հոգեւոր սփոփանքր
կամ գէթ տեսնէ քահանան լռին, աղօթասոյզ, բեմին կամ գրակալին առջեւ:

20 Տե՛՛ս Թ ո ր գ ո մ պ ա տ ր իա րք Գ ուշա կեա ե, Բարեկարգութիւն Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ, Երուսաղէմ, 1940,

էջ 17-29:
21 Տե՛՛ս «Հա սկ», Անթիլիաս-Լիբանան, 1937, թ. 9-10, էջ 110-112:
22 «Հա սկ», 1937, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր, էջ 105:
34 ՍՏԵՓԱՆ ԿԵ ՐՏՈ Ղ 2010 ժ Բ

...Եկեղեցական Բարեկարգութեան կարեւոր կետերէն մին եւս պաշտամունքի լեզուին,

այսինքն' գրաբարի խնդիրն է: Հարցր կր դրուի սա կերպով, քանի որ գրաբարր րնդհանուր
առմամբ անհասկանալի է ժողովրդին, անիկա այլեւս չի կրնար ծառայել հոգեւորապէս, չկա­
րենալով հաւատացեալին հաղորդել Ս. Գրոց աղօթքներու, երգերու եւ զանազան րնթերցո-
ւածներու իմաստր:
Գրաբարր, իբրեւ մեր պատուական նախնեաց լեզուն եւ բարբառր, միակ կապն է այսօր,
որ կր միացնէ զմեզ տակաւին մեր նախնեաց հետ, ու եկեղեցին է, այժմ, այն գանձարանր,
ուր մեր անցեալ սրբութեանց հետ կր պահպանէ դեռ գրաբարր, անոր վտարումր մեր եկե­
ղեցիէն' գրեթէ պիտի նշանակէր խզում մեր նախնեաց հետ, ինչ որ անշուշտ ցանկալի չէ ոչ
մէկ Հայու»23:
Սակայն Խորեն Ա Կաթողիկոսի խորհրդավոր մահր եւ երկրորդ համաշխարհային պա-
տերազմր արգելակեցին այս հարցերի վերջնական լուծումր:
Հայ Եկեղեցու բարեկարգության հարցերր շոշափվեցին նաեւ 1941, 1945 եւ 1955 թվա­
կաններին գումարված ազգային-եկեղեցական ժողովներում, առանց լուրջ քննարկումների
եւ որոշումների րնդունման:
1991թ. Ս. Էջմիածնի Գերագույն հոգեւոր խորհուրդր եւ եպիսկոպոսական ժողովր
խմբագրեցին եւ շուտով հրապարակեցին «Ներքին թեմերի եկեղեցական կանոնադրութ­
յուն»' «Նպատակ ունենալով վերակազմակերպել Հայաստանի եւ ներքին սփյուռքի տա­
րածքի վրա հայ առաքելական եկեղեցու կանոնական եւ վարչական կյանքր' համաձայն
եկեղեցական ավանդական կարգ ու կանոնի»:
Վազգեն Ա Կաթողիկոսի հոգեւոր կտակր եղավ նաեւ 1994թ. ապրիլի 22-ի կոնդակր'
«Հայ Առաքելական Եկեղեցվոյ սահմանադրության ստեղծման մասին», որտեղ մանրա­
մասնորեն վերլուծելուց հետո Հայ Եկեղեցու կառույցր, կանոնադրությունր, իր եւ նախորդ
կաթողիկոսների նախաձեռնություններր եւ անկախ Հայաստանի իրողությունր, վեր կառ­
ներ Հայ Եկեղեցու ժողովրդական նկարագիրր եւ հայ ժողովրդին կվերադարձներ իր' առաջ­
նորդ րնտրելու իրավունքր եւ Հայ Եկեղեցու պատշաճ կանոնադրության մշակումր կտեսներ
միայն ժողովրդի լայն զանգվածների մասնակցությամբ:
1995թ. փետրվարի 26-ին Ս. Էջմիածնի Սահմանադրության նախագիծր մշակող հանձ­
նաժողովի կողմից, որի նախագահն էր ԱՄՆ-ի Արեւմտյան թեմի առաջնորդ Վաչե արքե­
պիսկոպոս Հովսեփյանր, մշակվեց «Հայաստանեայց Առաքելական Ուղղափառ Սուրբ
Եկեղեցւոյ սահմանադրութիւն»^: Այս նախագիծր նման էր նախորդներին: Ցանկություն
կամ առաջարկություն արվում էր, սակայն չէր տրվում խնդրի լուծման ուղին: Օրինակ, հոդ­
ված 118-ի «Գերագոյն Հոգեւոր Խորհրդի անդամներր կրնտրուին աշխարհագրական հի­
ման վրայ» արտահայտությունն անհասկանալի էր մնում, թե Սահմանադրության նախագ­
ծի մշակողներր ինչով էին ղեկավարվել Գերագույն Հոգեւոր Խորհրդի մեջ' Ամերիկայի թե-
մերից րնդգրկելով 3 հոգեւորականի, իսկ Հայաստանի թեմերից միայն 4-ին' չնայած տեղի
հայության թվին: Հանձնաժողովի կողմից առաջարկվող նախագծի մեջ միայն թեթեւակի եւ
մակերեսորեն նշվում էր եկեղեցու' սեփականություն ունենալու իրավունքր, եւ նշված չէին
ճեմարանի, դպրավանքերի, թանգարանների, գրադարանների իրավունքներր եւ կարգավի­

23 Թ ո ր գ ո մ Պ ա տ ր ի ա ր ք Գ-ուշակեան, Բարեկարգութիւն Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ,էջ 31-133:

2010 ժ Բ ՀԱ Ց ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԵՑԱՆ Խ Ն Դ Ր Ի ՇՈՒՐՏ 35

ճակը: Սահմանադրության մեջ պետք է նշվեր նաեւ եկեղեցական բյուջեն, ինչպես նաեւ Հայ
եկեղեցու իրավունքը' ամենալայն ինքնավարության իրավունքը Հայաստանի պետության
սահմանների ներսում:
Գարեգին Ա Կաթողիկոսի օրոք եւս Վաչե սրբազանը շարունակում էր զբաղվել Հայ
Եկեղեցու Աահմանադրության (Կանոնադրության) մշակման խնդրով: Այդ հարցը, ինչպես
նաեւ Հայ Եկեղեցու բարենորոգության հետ կապված այլ հարցեր բարձրացվել էին 1997թ.
ապրիլի 3-ին Մայր Աթոռում գումարված թեմակալ առաջնորդների եւ թեմի աշխարհական
պատգամավորների խորհրդակցական ժողովում: Նորին Սրբությունը իր զեկույցում մաս­
նավորապես նշեց. «Նոր ոգեւորությամբ նոր շարժում մը պետք է աղբերանա եւ ծավալվի
Մայր Աթոռեն, որուն իբրեւ բնորոշիչ բացատրություն կրնանք շեշտյալ ձեւով ըսել Հոգեւոր
Վերազարթոնք», եւ ապա ավելացրեց, որ այդ շարժման ծիրի մեջ առաջնահերթ գործու­
նեության դաշտերից մեկը պետք է լինի Հայաստանի եւ նախկին Խորհրդային Միության
տարածքում ապրող հայության մեր հայրերի ավանդույթներով քրիստոնեական կյանքի
նորոգումը...»:24 Այս ժողովում կազմվեց Կանոնադրության հանձնախումբ' նախագահութ­
յամբ Երուսաղեմի պատրիարք Թորգոմ արքեպս. Մանուկյանի եւ անդամակցությամբ Վա­
չե արքեպս. Հովսեփյանի, Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանի, Մեսրոպ արքեպս. Մութաֆյա-
նի, Գրիգորիս արքեպս. Բունիաթյանի, Մեսրոպ արքեպս. Գրիգորյանի, Խաժակ արքեպս.
Պարսամյանի:
Գարեգին Բ Ներսիսյանը Կաթողիկոս ընտրվելուց անմիջապես հետո հատուկ ուշադ­
րություն էր դարձնում Հայ Եկեղեցու բարեկարգության, ինչպես նաեւ Սահմանադրության
խնդիրներին: Այդ հարցը բազմիցս շոշափվել է Գերագույն հոգեւոր խորհրդի եւ Կանոնադ­
րության հանձնախմբի 2001, 2002, 2003 թվականների նիստերին:
Հայ Եկեղեցու բարեկարգության, ինչպես նաեւ ամերիկահայ եկեղեցիներում Ս. Պա­
տարագը անգլերեն լեզվով մատուցելու դեմ արտահայտվեց Կենտրոնական Եւրոպայի
Հայրապետական պատվիրակ Մեսրոպ արքեպ. Գրիգորյանը:
Ինչպես Մայր Աթոռ Ս. էջմիածինը, այնպես էլ Մեսրոպ արքեպս. կտրուկ դեմ էին
ավելի շատ բողոքական եկեղեցուն հատուկ նմանատիպ քայլերին եւ նոր ժամանակներից
բխող այդ բարենորոգումը համարում էին անհարիր Հայ Եկեղեցուն:
Հայ Եկեղեցու բարեկարգությունը չի կարող խարխլել նրա հիմքերը, այլ պետք է Հա յ
Եկեղեցին դարձնի ավելի կատարյալ, ավելի արդիական:

24 «էջմիա ծին», 1997, Դ ֊Ե , էջ 7:

 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

ժՈՐԵՍ ԽԱՉԱՏՐՑԱՆ

ՀԻ Ն ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԱՅՐԱՔԱՂԱՔ ԱՐՏԱՇԱՏՐ

ՇԱՐՈՒՆԱԿՈՒՄ Ւ ԱՆԱԿՆԿԱԼՆԵՐ ՄԱՏՈՒՑԵԼ

Արտաշատի հնագիտական արշավախումբր 2010 թ. հուլիս-սեպտեմբեր-հոկտեմբեր

ամիսներին շարունակեց Արաքսից շուրջ 70մ հեռավորությամբ գտնվող բլրի հեթանոսա­
կան տաճարի «գանձարան» եւ հասարակական բաղնիքի հարավային հատվածում: Անձ-
րեւների եւ Արաքսի հորդանալու, ափերից դուրս գալու պատճառով պեղավայրր վերստին
լցվել էր ջրով: (աղ. 1^) Աշխատանքներր տարվել են մի կողմից հա-սարակական բաղնիքի
արեւմտյան կողմում գտնվող մեծ սենյակում' «Գանձարան» (ներքուստ 10ճ12մ, արտա­
քուստ 16,60ճ12,40մմ, պատի լայն. 2-2,05մ), եւ, միաժամանակ նախորդ տարիներին բաց­
ված շինություններն ու տարածքր տիղմի նստվածքից (15-20սմ) մաքրելով:
«Գանձարանի» ներքուստ 3-3,50սմ խորանալուց, ստերիլ հողր հեռացնելուց հետո, ի
հայտ եկան հին շինության սենյակների որմերր, (աղ. 1,2), որոնք ջարդած մանր քարերով,
կավե շաղախի օգնությամբ, կանոնավոր շարված պատեր են (երկ. 1,12մ, լայն. 1մ, բարձր.
50սմ): «Գանձարանի» արտաքուստ բացված արեւելյան, հարավային, արեւմտյան պա­
տերն օժտված են ստիլոբատով: Այդ պատերր եւ հատկապես դրանց անկյուններր շար­
ված են կրաքարով եւ տուֆով, մակերեսր' հարթ, լավ մշակված խոշոր զանգվածեղ քարե­
րով (երկ. 1-1,60մ, բարձր. 50սմ): Քանդված շինությունր վերականգնելիս թափված քարերր
երբեմն շարվել են այնպես, որ քարերի հարթ մակերեսր մնացել է պատի մեջ:
Արեւմտյան պատի շարվածքում օգտագորվծել են նույնիսկ տաճարի հոնիական խ ո֊
յակներր եւ կանելյուրներով գլաններր (աղ. 1,3)':
«Գանձարանի» հարավային պատի ներսի եւ դրսի կողմի քարերից երկուսի անհարթ
մակերեսին դրոշմված են հունարեն տառերով արձանագրություններ (աղ. 1,4, а,Ь): Երկու
արձանագրություն էլ առկա են ստիլոբատի քարերի վրա (աղ. 11,5, а,Ь): Պատերի շարվածքի
միջի տուֆի եւ կրաքարի երեսին փորագրված են հունարեն Н եւ ИК գրերր (աղ. 11,6, а,Ь):
Հունարեն բառերն րնթեռնելի չեն: Գրերր թեեւ հունատառ են, սակայն հունարեն բառեր չեն:
Ակներեւաբար դրանք այլ էթնիկ պատկանելություն ունեցողների թողած անուններ են:
«Գանձարանի» հյուսիսարեւմտյան անկյունում բացվել է մուտքր (լայն. 1մ), որր միջնա­
դարում փակվել է: Ըստ երեւույթին շինության ներքին կեսր լցված է եղել եւ չի օգտագործ­
վել: Երկու մետր խորանալուց հետո հայտնաբերվել է «Գանձարանի» հյուսիսային պատր:
Վերջինիս ցոկոլի երկու շարքերր կառուցապատվել են բազալտե զանգվածեղ քարերով.

1 ժ ո ր ե ս Խ ա չա տ ր յա ն , Նորահայտ հեթանոսական տաճար Արտաշատ մայրաքաղաքում. «Բանբեր Երեւա­

նի համալսարանի», Հայագիտություն, Եր., 2010, 130, 1, էջ 29-41:
2010 ԺԲ Հ Ի Ն ՀԱՑԱՍՏԱՆԻ Մ Ա ՑՐԱ ՔԱ ՂԱ Ք ԱՐՏԱՇԱՏԸ. 37
38 ԺՈՐԵՍ Խ Ա ՉԱՏՐՅԱՆ 2010 ժ Բ

եկ. 6а Նկ. ՏԵ

Նկ. 7а Նկ. 7Ե
2010 ժ Բ Հ Ի Ն ՀԱՑԱՍՏԱՆԻ Մ Ա ՑՐԱ ՔԱ ՂԱ Ք ԱՐՏԱՇԱՏԸ. 39

վերջիններիս վրա կրաքարերի շարքն է, ռուստիկ մշակումով եւ ծիծեռնակապոչ կապերի

ակոսներով (աղ. 11,7, а,Ь): Պատր կառուցված է ճիշտ այնպես (աղ. У,22), ինչպես երկրորդ
հարթակի որմր (մ.թ. 60-ական թվականներ): Պատր ժայռերի վրայով աստիճանաձեւ բարձ­
րանալով, դեպի արեւմուտք ձգվելով միանում է տաճարի արեւելյան հիմնախարսխի (ստի-
լոբատի) հարավային եզրի կրաքարե ծիծեռնակապոչ փոսիկներ ունեցող պատին: Պարզ
է դառնում, որ այն եղել է երկրորդ հարթակի, սրբազան հրապարակի հարավային պատր,
որն ավերվել է քրիստոնեությունր պետական կրոն հռչակելուց հետո տաճարի հետ միաժա-
մանակ:
«Գանձարանի» արեւմտյան պատին զուգահեռ կառուցված որմր թեքվում է դեպի
արեւմուտք: Այն փաստորեն պարսպի դեր է կատարել: Ներսում լցված ջարդոտված մանր
քարերր լուծեցին տաճարի այս հատվածում խճի առկայության հարցր: «Գանձարանի»
արեւմտյան պատի եւ զուգահեռ պատի միջեւ եղած միջանցքի (լայն. 155-205սմ) ժայռերր
աստիճանաձեւ բարձր կտրված են: «Գանձարանի» մուտքի (աղ. 111,8) առջեւ ցածր է 25սմ.
հյուսիսային պատից' 40սմ: ժայռր հորիզոնական 125սմ դեպի հարավ շարունակվելուց հե­
տո, կտրված է ուղղահայաց (բարձր. 70սմ), այնուհետեւ հորիզոնական 310սմ առաջանալով
կրկին ուղղահայաց րնդհատվում է (բարձր. 72սմ): Միջանցքի արեւմտյան կողմի կառույցր,
որր խոշոր անմշակ բազալտից է, օժտված է նույն բարձրությամբ, ինչպես «Գանձարանի»
պատր: Այն դեպի հարավ 13,70մ րնթանալով (բարձր. 4-4,50մ) թեքվում է արեւմուտք (դեպի
Արաքս), որր դեռեւս բացված չէ: Միջանցքից հայտնաբերվել են որմնանկարների գեղեցիկ
բեկորներ, հելլենիստական խեցեղենի փակ անոթների, տարբեր հաստության կղմինդրնե­
րի մասեր, կրաշաղախե կանելյուրներով փոքր կիսասյան (որմնանյութի) մի հատված (տր.
14սմ, աղ. 1У,17):
«Գանձարանի» եւ հասարակական բաղնիքի հարավային կողմում, արեւմուտք-ա-
րեւելք ամբողջ երկայնքով բացված մ.թ. առաջին դարին պատկանող լայն պատի (լայն.
155-170սմ) եւ դրանից հարավ, մ.թ.ա. Բ-Ա դդ. վերաբերող շերտի ութ սենյակների հյուսիսա­
յին հատվածի որմերի ստորին շարքի քարերն են միայն պահպանվել: Արեւմտյան կողմից
առաջին սենյակր խորացվել է 60սմ: Այստեղ «Գանձարանին» զուգահեռ պատի բարձրու-
թյունր 4,50մ է (աղ. 11,7, а,Ь): Հայտնաբերվել են կղմինդրների եւ մ.թ.ա. Բ-Ա դդ. խեցեղենի
բեկորներ:
Երկրորդ սենյակում, որն ավելի մեծ է (լայն. 9,50մ, պատերի լայնությունր 1,70մ) հայտ­
նաբերվել է կրաքարե երկու խարիսխ (ւո տւէս), որոնց տորուսներր (բարձր. 19սմ) հենվել են
քառանկյուն (53ճ57սմ) սալաքարի վրա (բարձր. 24սմ) եւ վերին մասում ունեն նեղ դարակ­
ներ (տր. 24սմ, աղ. III, 9 ):
Խարիսխներր հյուսիսային լայն պատից հեռու են 3,70մ: Խարիսխների հեռավորութ-
յունր կենտրոնից կենտրոն 3,30մ է, արեւելյան պատից մինչեւ խարիսխր 185սմ, արեւմտյան
պատից 460սմ: Նախորդ տարիներին (2004-2005թթ.) տաճարական հելլենիստական հար­
թակի դիմաց բացված միջնադարյան պատերի մեջ հայտնաբերվել էին հար եւ նման երկու
այդպիսի խարիսխներ (աղ.1^15): Այժմ պարզ է դառնում, թե որտեղից են դրանք առնվել:
Այս սենյակր, հնարավոր է, որ եռանավ սյունազարդ դահլիճ է: Սյունազարդ սրահի արեւմտ­
յան հատվածից հայտնաբերվել են բազմերանգ որմնանկարների, տարբեր հաստության
40 ԺՈՐԵՍ ԽԱ ՉԱՏՐՑԱՆ 2010 ԺԲ

կղմինդրների բեկորներ: Ի դեպ, դրանք կարմիր կավից են պատրաստված, որն առաջին

անգամ է հանդիպում: Գտնվել են նաեւ առաջին դարի սկուտեղների, պնակների բեկորներ:
Բոլորն էլ կարմիր անգոբով պատած խնամքով փայլեցված նմուշներ են: Մեծ սկուտեղի բե­
կորներից մեկի պսակի, իրանին միանալու մասում, ներսից թուխ գոտի է արված, որը եզակի
է այդ շրջանի նման խեցեղենի հավաքածուներում: 2,50սմ խորությունից գտնվել է ապակյա
սրվակի մի բեկոր (Բ դ.): Հայտնաբերվել է կաղապարի մեջ կրաշաղախից ձուլված, կանել-
յուրներով փոքր կիսաբոլոր գլանի երկրորդ հատվածը (աղ. IV, ): 2009թ. տաճարի հրա­
պարակից հայտնաբերվել էին կրաշաղախից, կաղապարի մեջ ձուլած, շեղանկյուններով
ու օվնաներով հարդարված կիսաբոլոր մաս2, վերնամասում մետաղյա ձողի օգնությամբ
պատին ագուցելու փոքր փոսիկով (բարձր. 23,35սմ, տրամ. 14,44սմ): Տարածքից' հողի լից­
քից ի հայտ է եկել նաեւ կրաքարե խարսխի փոքր բեկոր, որը դժվար է ասել թե ինչ տիպի
է: Վերոհիշյալ մանրամասները խորանների ճարտարապետական ձեւավորման մասեր են
եղել: Բազմիցս փոքր խարիսխներ են հայտնաբերվել Բակտրիայից, Այ-Խանումում,3 Ուզ-
բեկստանից,4 եւ Այրտամում, Քյուլ Թեփեում, Թերմեզում5 եւ այլ հնավայրերում:
IV-VIII սենյակներից գտնվել են կրաքարե սպիտակ եւ մուգ կապույտ երանգի սմալտա-
յով պատած մեծ քանակությամբ խճանկարի հատիկներ, կիսաֆաբրիկատներ եւ հատակի
խճանկարներով առանձին ոչ մեծ հատվածներ: Խճանկարների հատիկները պատրաստվել
են տեղում: Այս տեղամասում աշխատանքները անձրեւների պատճառով ընդհատվել են:
Բաղնիքի հարավարեւելյան կողմում, 6մ հեռավորությամբ, բացվել է մոնումենտալ նոր
կառույց' հյուսիսային պատի ճակատի մի մասը (երկ. 12մ) եւ արեւմտյանի մի հատված (երկ.
160սմ, պատերի բարձր. 160-180սմ, (աղ. III, ): Հյուսիսային պատի վրա պահպանվել
են, կիսաշրջանաձեւ անցքով (տրամ. 80սմ) երկու հնոցներ: Արեւմտյան անկյունից 4մ հեռա­
վորությամբ, 4սմ հաստությամբ թրծած աղյուսով (40ճ40սմ), կառուցված կիսաշրջանաձեւ
կամար ունեցող առաջին հնոցն է (աղ. III, ), որից 840սմ հեռավորությամբ' երկրորդն է:
Վերջինիս դիմաց բացվել է հնոցարանը (кочегарная):
Արեւմտյան հնոցի արեւմտյան կողմում հայտնաբերվել է թրծած աղյուսներով շինած
առվակ (լայն 30սմ, խոր. 30-35սմ), որն ունի հյուսիս-հարավ թեքություն (2մ հատվածում
տարբերությունը 20սմ): Այն մտել է կառույցի տակ, սվաղված է անջրաթափանց շաղախով,
ծածկված է աղյուսներով, քարե սալերով (աղ. III, ): Առվի արեւմտյան կողմում բացվել է
ուղղահայց կանգնած մի կրաքար (լայն. 42ճ60սմ), որը կենտրոնում գլանաձեւ անցք ունի
(տրամ. 16սմ): Այս քարի հյուսիսային կողմում գոգավոր խորությունով (տրամ. 43սմ) լվա­
ցարանն է (աղ. III, ): Կենտրոնում ջուրը դատարկելու անցքն է (տրամ. 7սմ), վերջինս փակ­
վել է շրջանաձեւ կրաքարե խցանով: Կողքին բացված կրաքարե քառանկյուն, եզրին ելուս­
տով սալը, եղել է լվացարանի հենակներից մեկը:

2 Անդ, էջ 30, աղ. II, 11:

3 Տե՛՛ս Р. Б егп агй . (ЗиейЮ те сатрадп е Йе ЮшИеэ А 1-КЪ апоит (ВасМ апе), Օօաբէ6Տ гейш йе Г А с ай ёт 1е йеэ
ВеПез-Ьейеэ, 1969, էջ 337, հտ., Ид. 29,30:
4 Տե՛՛ս Г . А . П у гач ен к о в а. Н о в ы е д а н н ы е о х у д о ж ес тве н н о й к ул ьтуре Б а к г р и и . И з и ст о р и и
а н т и ч н о й к ул ьтур ы У зб е к и с тан а:
5 Տե՛՛ս А . П у гач ен к о в а. Ф р а г м е н т ы э л л и н и ст и ч е с к о й ар х и т ек т у р ы п ар о б е р е ж н о го Т о х а р и с т а н а .
Т е р м е з с к а я ар х е о л о г и ч е ск ая э к сп е д и ц и я , т. II , Т р у д ы А Н У з С С Р , се р . I, И с т о р и я ар хеол оги и ,
Т а ш к е н т , 1945, էջ 7 8 , նկ. 12:
2010 ԺԲ Հ Ի Ն ՀԱ ՅԱՍՏԱՆԻ Մ Ա ՅՐԱ ՔԱ ՂԱ Ք ԱՐՏԱՇԱՏԸ. 41

եկ. 13 եկ. 14
42 ժՈ Ր Ե Ս ԽԱ ՉԱՏՐՑԱՆ 2010 ժ Բ

ե կ . 17 ե կ . 18
2010 ԺԲ Հ Ի Ն ՀԱՑԱՍՏԱՆԻ Մ Ա ՑՐԱ ՔԱ ՂԱ Ք ԱՐՏԱՇԱՏԸ. 43

Հասարակական բաղնիքի հանդերձարանի (V սենյակ, 7,7ճ3,7մ), արտաքին մուտքի

բացվածքը հարավային կողմում է (աղ. IV, ): Արեւմտյան պատին բացվել է չորս փոքր
լուսամուտ' լայն. 12սմ, բարձր. 21սմ, երկուսը խորշերի մեջ (աղ. IV, 16): Ներքուստ հարավա­
յին պատին պահպանված առաջին սվաղի վրա, խազելու եղանակով (итал. §гаШй)6 նկա­
րազարդել են: Նկարներն սկսվում են հատակից 25սմ բարձրությունից (աղ. V, ): Դրանք
ծաղկել են ինչ-որ սուր ակներեւաբար երկաթե գործիքով: Երկրորդ սվաղի ժամանակ, առա­
ջին սվաղի մակերեսին, մուրճի ծայրով հարվածելու եղանակով փոսիկներ են արվել, նոր
սվաղը կպչելու համար: Այդ պատճառով շատ պատկերներ խաթարվել են: Մուտքի աջա­
կողմյան (արեւմտյան) պատի պաննոյի պահպանված մակերեսի (աղ. VI) բարձր. 130սմ,
լայն. 106սմ է, իսկ որմնամույթինը' բարձր. 165սմ, լայ. 91սմ է (աղ. VII): Մուտքի արեւելյան
պատին պահպանված է մի փոքր հատված (աղ. VIII, բարձր. 60սմ, լայն. 50սմ):
Մուտքի բացվածքի ձախ կողմում պահպանվել են իրարահաջորդ երեք աղեղներ,
եւ դրանց ներքեւում' չորս երկշար քառակուսիներով ցանց (աղ. VIII): Նետաձիգները չեն
նշմարվում:
Ժողովրդական ստեղծագործության այս եղանակը (գրաֆիտ) վաղուց էր ծանոթ հին
աշխարհին: Մեծ քանակությամբ գրաֆիտ է հայտնաբերվել հունահռոմեական հուշարձան­
ներից, Պոմպեյում եւ Հերկուլանումում7, հյուսիս-մերձսեւծովյան հունական քաղաքներում8,
սկյութական Նեոպոլում9 եւ այլուր:
Հայկական լեռնաշխարհում գրաֆիտն սկսել է կիրառվել У-ГУ հազարամյակից (ժայ­
ռապատկերներ եւ այլն), եւ հարատեւել է մինչեւ մեր օրերը: Հելլենիստական եւ ուշ անտիկ
շրջանում այն ավելի լայնորեն է օգտագործվել:
Հունարեն արձանագրություններ են գտնվել Արմավիրից (մ.թ.ա. Բ դ.), Գառնիից (մ.թ.
Ա դ.), Ապարանից (մ.թ. Գ դ.), Տիգրանակերտից (մ.թ. Դ դ.) եւ այլ հնավայրերից: Հայաս­
տանի Հանրապետության տարբեր շրջաններից մեզ են հասել Արտաշես Առաջինի թողած
արամեերեն արձանագրություններով սահմանաքարեր (մ.թ.ա. Լէդ.), Արտաշատի VIII բլրի
բնակարանների պատերի սվաղների մակերեսին բառեր ի հայտ են եկել խազելու միջո­
ցով գրված հունարեն, լատիներեն, արամեերեն առանձին (մ.թ. Ա-Բ դդ.): Նման եղանակով
արտաքուստ արձանագրություն է թողնվել Արտաշատի լազուրիտե ափսեի, Սիսիանի ար­
ծաթե սկահակի պսակների ներքեւում: Արմավիրում, Արտաշատում եւ Գառնիում հայտնա­
բերված մ.թ.ա. Ան մ.թ.Ա դարերի խեցեղեն անոթների եւ կավե արձանիկների մակերեսին
գրված են հունարեն եւ լատիներեն բառեր եւ գրեր:
Հասարակական բաղնիքի հանդերձարանի պատկերաշարում, մուտքի ձախակողմյան
պաննոյում նկարված են կանգնած եւ հեծյալ տղամարդիկ: Պատկերները բազմապլան են:

6 Ազատ, անկաշկանդ խազել կամ փորագրել պատերին, ժայռերին, միջազգային հաղորդակցության վա յ­

րերում, անոթների եւ խեցեղեն բեկորների վրա, որոնք պարունակում են տարբեր տեղեկություններ մասնավոր
կյանքի, առօրյայի, տնտեսության ու քաղաքականության մասին, կարող են լինել Աստծուն նվիրված հմայական,
մոգական կամ անհասկանալի բառեր եւ այլն: "С л о в а р ь А н ти ч н о с ти ", М ., 1989, с.1 5 6 .
7 Անդ:
8 Տե՛՛ս И . И . Т о л с то й , Г р е ч е с к и е г р а ф ф и т и д р е в н и х г о р о д о в С е в е р н о г о П р и ч е р н о м о р я , М .-Л .,
1959:
9 Տե՛՛ս О . Д . Д а ш е в с к а я , Г р а ф ф и т и н а ст е н а х зд ан и я в Н е о п о л е С к и ф с к о м . “ С о в е т с к а я
А р х е о л о г и я ” , 1962, թ. 1, էջ 176-194:
44 ԺՈՐԵՍ Խ Ա ՉԱՏՐՅԱՆ 2010 ԺԲ

Պահպանվածության վիճակր հաճախ դժվարացնում է ճիշտ րնկալել նկարր: Դրանք ար­

ված են ազատ, անկաշկանդ ոճով, տարբեր մարդկանց կողմից: Խախտված են չափերն
ու համաչափություններր: Մի դեպքում մեծ են, մյուս դեպքում բավականին փոքր: Երբեմն
անփույթ են կատարված, նկարն անավարտ է (թերեւս չի պահպանվել), կամ մանրամաս-
ներր չեն տրված: Երբեմն էլ շատ արտահայտիչ են, ներկայացված, համեմատաբար ման­
րամասն:
Մարդիկ պատկերված են դիմահայաց (ֆաս) լայն բացած ոտքերով (աղ.
У,26,У1,913141718): Իրանր նեղ մեջքից դեպի ուսերր եւ կոնքից ներքեւ եռանկյունաձեւ լայնա­
նում է: Խիտոնր հասնում է մինչեւ ծնկներր: Ոտքերր գրկած վարտիքր (տաբատ) իջնում
է մինչեւ ոտնաթաթր: Խիտոնր եւ տաբատր հարդարված են շեղանկյուններով (աղ. У1,9):
Նույն զարդարանքր նկատելի է նաեւ թ. 14 նկարի տղամարդու տարազի պատկերում: Այդ­
պիսի զարդերով տաբատներ են հայտնի Ամուդարիայի գանձի առարկաների պատկերնե­
րում10:
Թիվ 9 եւ 13 նկարի մարդկանց կոշիկներր' պահպանված կապերից կարելի է ենթա­
դրել, որ կաշվե տրեխներ են: Բոլոր տղամարդկանց մեջքի գոտուց սրեր են կախված (աջից-
ձախ), ձախ ձեռքր կոթառին պահած:
Հետաքրքիր է կանգնած մարդկանց գլուխների հարդարանքր, որոնք մեծ բազմազա­
նություն են դրսեւորում: Մի մարդու գլուխ կա պահպանված, բարձր կոնաձեւ գդակով, որի
կենտրոնով ուղղահայաց գիծ է գնում: Մարդկանց փարթամ գիսակներր հավաքված են
գլխավերեւում: Ունեն ուղիղ եւ թեք սանրվածք: Մազերր, երբեմն արված են կետերով (խո­
պոպներո՞վ):
Ի դեպ Շոշի (Սուզայի) պատկերներից մեկում, գահին նստած Արտաբան У-ր, իշխա­
նության խորհրդանիշ օղր երկարել է Շոշի Սատրապ Կվասակին (մ.թ. 215 թ.), որի գլխի
հարդարանքր նման կետերով է տրված11: Արտաշատ հնավայրից հայտնի մարդկանց փար­
թամ մազերի համեմատ, դեմքերր շատ փոքր են (աղ. У1,13141617, У11,314): Դուրա-Եւրոպոսից
գտնված բարձրաքանդակի պարթեւական աստուծո տարազի խիտոնի բացվածքից երեւա-
ցող շեղանկյունաձեւ զարդերով պատմուճանր եւ մազերի սանրվածքր նույնպես աղերսվում
են Արտաշատի գրաֆիտ պատկերների հետ12: Իրենց լայն բացած ոտքերով, եռանկյունա­
ձեւ ներքնամասով, ուշագրավ են Սուրխ-Կոտալի տղամարդկանց արձաններր (մ. թ. Բ դ.),
որոնց ուռուցիկ վարտիքր ոտնաթաթի մոտ կոճկված13 է, տարբերվում են Արտաշատի գրա­
ֆիտի տղամարդկանց տաբատներից:
Հաթրայում հայտնաբերված արքայի քանդակում (մ.թ.ա. Բ դ., պահվում է Մոսուլի
թանգարանում), շքեղ խիտոնի բացվածքից երեւացող կարճ պատմուճանր հարդարված է

10 М . В . Г ор ел и к. К э тн и ч е с к о й и д е н ти ф и к ац и и п е р с о н а ж е й , и з о б р а ж е н н ы х н а п р ед м е тах А м -
у д а р ь и н ск о го к л а д а .“ Х у д о ж е с тв е н н ы е п а м я т н и к и и п р о б л е м ы к ул ьтур ы В о с т о к а ” .С б с т а т е й .“ И с -
к у с с т в о ” , Л е н и н гр ад ск о е о тд ел ен и е: 1985, с .3 6 -45.таб .Г У , 2, V , 4.
11 К о ш ап (. .1ւււ'տ1ւա;ւո. 1гап РайЫ аш апй Ваэзашаш . Тгаш Ы ей Ьу 8Шай ОПЬей апй Раше8 Е ш ш ош . ТЬашея
апй Н и ^ои . 1962, йд. 70 (պահվում է Թեհրանի թանգարանում): Д ан и ел ь Ш л ю м б е р ж е . Э л л и н и зи р о в а н н ы й
В о с т о к .М ., 1985, р и с .1 3 1 .
12 М . И . Р о с т о в ц е в . К а р а в а н н ы е г о р о д а .П о д р ед ак ц и е й К .А .А в е т и с я н .С а н к т - П ет ер б у р г.2 0 1 0 ,
р и с .Х Х Х Г (պահվում է Լուվրում, Փարիզ):
13 Տե՛՛ս Д ан и ел ь Ш л ю м б е р ж е . անդ, էջ 6 3 -6 5 , նկ.56:
2010 ժ Բ Հ Ի Ն ՀԱՑԱՍՏԱՆԻ Մ Ա ՑՐԱ ՔԱ ՂԱ Ք ԱՐՏԱՇԱՏԸ. 45
46 ԺՈՐԵՍ ԽԱ ՉԱՏՐՑԱՆ 2010 ԺԲ
2010 ԺԲ Հ Ի Ն ՀԱՑԱՍՏԱՆԻ Մ Ա ՑՐԱ ՔԱ ՂԱ Ք ԱՐՏԱՇԱՏԸ. 47

շեղանկյունաձեւ զարդերով. լայն տաբատն ունի մինչեւ ոտնաթաթն իջնող հորիզոնական

ծալքեր, կոշիկը փափուկ կաշվից է14: Աշուրից գտնված, զոհասեղանի մոտ կանգնած, զոհա­
բերություն կատարող քրմի ճակատային պատկերի բարակ մեջքից դեպի ուսերը եւ մինչեւ
ծնկները իջնող եռանկյունաձեւ լայնացող տարազը եւ գլխի հարդարանքը նման են Արտա­
շատի պատկերներին. իսկ տաբատը տարբերվում է15: Նման լայն, սակայն ուղղահայաց
ծալքերով տաբատ ունի Բիսութունի ժայռին, զոհասեղանի կողքին, ճակատային դիրքով
պատկերված, զոհաբերություն կատարող պարթեւ թագաժառանգը (Ա-Բ դդ.)16:
Գրավոր աղբյուրները հայկական տարազին դառնալով, նշում են, որ այն երկար, մին­
չեւ ոտնաթաթը հասնող, կրծքի ներքեւի մասով գոտեւորվող պատմուճան է17: Երկար եւ կարճ
տարազ հին արեւելքում վաղուց էր հայտնի18: Երկար ու կարճ հագուստ ենք տեսնում նաեւ
ուրարտական տարազում: էրեբունիի Խալդիի տաճարի որմնանկարներում ոգիները երկար
բաճկոններով են19:
Երկար մինչեւ կրունկները հասնող թիկնոցները եւ մինչեւ ծնկները իջնող շապիկները
կային նաեւ Աքեմենյան շրջանում20, տարբեր ժողովուրդ ների տարազում21: Պերսեպոլիսի
հարկատու ժողովուրդների քանդակում. ընդորմ արմենները ներկայացված են մինչեւ ծնկնե­
րը հասնող պատմուճանով եւ կրունկներին հասնող նեղ տաբատով22: Տվյալ դեպքում մեզ
համար կարեւոր է էրեբունիից հայտնաբերված արծաթե հեծյալով (протома) եղջերագա-
վաթը (մ.թ.ա. Դ դարի առաջին կես)23: Հեծյալի մինչեւ ծնկները հասնող շքեղ խիտոնը եւ

14 Տե՛՛ս К о ш ап (..1ւււ'տ1ւա;ւո. անդ, նկ. 100:

15 Տե՛՛ս անդ, նկ. 60:
16 Տե՛՛ս անդ, նկ. 66: Г . А. К ош ел ен к о. К у л ь т у р а П а р ф и и , М ., 1966, էջ 39:
17 С тр аб о н , Г е о г р а ф и я в 17 к н и гах , X I , III, 3, X I , X IV , 9, ( п е р и к о м е н т а р и и Г .А .С т р а т а н о в с к о г о ),
Л ., 1964, К орнелий Т а ц и т .С о ч и н е н и я в д в у х то м а х , т о м I, А н н а л ы .И зд .п о д го т о в и л и А .С .Б о б о в и ч ,
Я .М . Б о р о в с к и й , М .Е .С е р г е е н к о . Л ., 1969, X I I I , 34. Л у ки ан и з С а м о с а т ы . И з б р а н н а я п р о за , М .,
1991, с т р .2 3 7 , А л е к сан д р , и ли л ж е п р о р о к , 27, (п е р .Д .С е р г е е в с к о г о ).
18 П И стори я д р е в н о го в о с т о к а .З а р о ж д е н и е д р е в н е й ш и х к л а с с о в ы х о б щ е с т в и п е р в ы е о ч аги р а б о -
в л а д е л ь ч еск о й ц и в и л и за ц и и ” .Ч а с т ь II , М ., 1988, р и с .1 6 , 17, 39, 40, 9 1 в, 9 8 а, б, в .В . Г . А рдзин ба.
Р и ту ал ы и м и ф ы д р е в н о й А н а т о м и и , М ., 1982, р и с .5 - 7, 10.
19 Ս. Ս. Ե սա յա ե , Ս. Գ. Հ մ ա յա կ յա ե , Ուրարտական զգեստը, 1980, թ. 3, էջ 206, աղ. I, II, 2,3,5, էջ 206, 208,
Ш , 2,4,6 եւ այլուր. Б . Б . П и о тр о в ск и й . И с с к у с т в о У р ар ту V II I - У !в в .д о н .э ., Л ., 1962, р и с. 7, 8, 10,
44, 46 50.
20 Апйке О е т т е п т БеШэсЬеп 8атт1и пдеп. ВапЙ I. Տէааէ1^сհе М й п гэаттЫ п д Мйոсհеո-Ргеտէе1-
Vег1аց, М йпЛеп, 1968. К д. 251, 276, 279, 281, 294, բոլորն էլ մ.թ.ա. Ե դ., Н . М . Н и к у ли н а, К . в о п р о с у о
“ В о с т о ч н о г р е ч е с к о м ” и “ гр ек о - п е р с и д с к о м ” и сс к у ст в е (п о м а т е р и а л а м гл и п ти к и V - IV в в .д о н .э .).
В Д И , 1969, № 3, с т р .1 0 6 -1 2 0 , таб л Л , 2 7 , II , 6, 7, 9, II I, 3.
21 М . В . Г ор ел и к, й. 3 6 -4 6 , таб л Л -V I.
22 Е п е Ь Г. Տօհււււ<11, РегеероНэ I, СЫсадо. Ա1ւոօւտ, р1. 29В, № 3 (ТЬе А гтеш аш (?)).
23 Х ач атр я н Ж о р ес , М ар гар я н А см и к. Э р е б у н и й с к и й р и т о н со вс а д н и к о м . «Հա յոց պատմության
հարցեր», գիտական հոդվածների ժողովածու, Եր., 2002, թ. 3, էջ 3-12, նկ. 1,2. Ж . Х а ч а тр я н , А . М ар гар я н .
Р и т о н с п р о т о м о й в ви д е в с а д н и к а .В Д И .М ., 2 003, № 4, с .1 1 4 -1 2 2 , р и с .1 ,2 ; Ё огеэ Н а с а М а п , А .2 .
М а г к а п а п . I Кհуէаժ^ Е геЬ и ш пе1 с о П ^ о де1Г а й е , А с Ь е т е п д е е С г е с о - Р е ш а п а .Р а й Ы с а , ^ с о П п ժւ
си1Шге пе1 т о п д о ап է^со.Р ^տ а.К ота.2003, № 5, р .9 - 2 0, П § . 1, 2. Ֆելիքս Տեր-Մարտիրոսովի “ П о р т р е т
О р о н т а и в о п р о с “ к о н т а к т н о г о ст и л я ” . Պ Բ Հ, 2010, թ. 2, էջ 202-222, հոդվածում արտահայտած նրա տե-
սակետները մեզ ընդունելի չեն, բայց քանի որ դրա վերաբերյալ հատուկ աշխատանք է պատրաստվում, ուզում
ենք նշել միայն, որ մեր (յօաշտ КЬа^аМ ап. Լ' А г т ё ш е տօստ 1е гёдпе Йе8 ОгопйЙе8 (^ Ր - ա '^ ^ յ.- ^ ) . Аи Р1еЙ Йи топէ
Агагаէ Տр1епճеигտ Йе ГА гтёш е Апйдие. 2007, ЕЙШош Йи М ш ёе Йе 1'Аг1е8 йе 1а ргоVепсе апйдие8, 2007, р. 151­
157) հոդվածում պտյակի (ռիտոն) մասին ոչ մի խոսք չկա, եւ նույնիսկ ռիտոնին վերաբերող բացատրության մեջ
վերոհիշյալ հոդվածներն անգամ չեն հիշատակված: Մենք կատալոգի կազմմանը չենք մասնակցել: Կատալոգ
կազմողներն այն վերցրել են Բ. Ն . Առաքելյանի ПКлад с е р е б р я н ы х и зд ел и й и з Э ребуни.П С о в е т с к а я
48 ժՈ Ր Ե Ս ԽԱ ՉԱՏՐՑԱՆ 2010 ժ Բ

մինչեւ կրունկն իջնող անդրավարտիքր հարդարված է Արտաշատի գրաֆիտի տղամարդ­

կանց տաբատի նման շեղանկյունաձեւ զարդերով (աղ. ГУ,20 Ь ): Երկար թիկնոցներր, մինչեւ
ծնկներն հասնող շապիկներր եւ նեղ տաբատներն աղերսվում են Արտաշատից եւ Հայաս­
տանի այլ վայրերից հայտնաբերված կանգնած եւ հեծյալ Միհրին եւ զինվորին պատկերող
կավե արձանիկների տարազի հետ (1-11 դդ.)2 4 :
Այսպիսով, հայկական հելլենիստական եւ ուշ անտիկ դարաշրջանի տարազի համադ-
րումր հարեւան երկրների, մասնավորապես իրանական' աքեմենյան եւ պարթեւական տա­
րազների հետ պարզում է, որ թեեւ առկա են րնդհանրություններ, սակայն կան նաեւ տար­
բերություններ2 5 : Նմանություններր բացատրելի են: Հայաստանր երկար ժամանակ մտնում
էր Աքեմենյան տերության կազմի մեջ: Արտաշիսյան հարստության անկումից հետո, հայ­
կական գահին բազմեց Պարթեւստանի թագավոր Վաղարշ 1-ի (մ.թ. 51-75 թթ.) եղբայրր'
Տրդատր (63-88 թթ.): Բնականաբար երկու հարեւան երկրների միջեւ եղած սերտ կապե-
րր չէին կարող չազդել հայերի, առաջին հերթին վերնախավի վրա: Այդ առթիվ Տակիտոսն
ասում է, որ «հայերր տեղադրությամբ եւ բարքերի նմանությամբ պարթեւներին ավելի մոտ
էին կանգնած եւ խառնված էին նրանց հետ ամուսնություններով»2 6 : Ըստ Ստրաբոնի27 եւ
Լուկիանոսի28 հայերի զգեստր պատմուճանր հասնում էր մինչեւ կրունկր: Տաբատր նեղ էր,
կպած ամբողջ ոտքին2 9 : Ոտքին ոչ թե կիսակոշիկ է, այլ կապերից երեւում է, որ տրեխ է (աղ.
У,25 ):
Արտաշատի պեղումներով ի հայտ եկած մարդկային որոշ կերպարներից միայն գլուխն
է պահպանվել, երբեմն էլ գլուխն ու երկար վիզր, իրանր շատ անկանոն եւ անփույթ է տրված,
մինչեւ ոտքերր չի հասնում:
Արտաշատի գրաֆիտիում հեծյալներր եւ առանձին նժույգներր ներկայացված են րնդ­
հանուր գծերով, սակայն դինամիկ, շարժման վիճակում: Հեծյալի իրանր եւ գլուխր տրված են
ճակատային (ֆաս): Հաճախ բացակայում են հեծյալի գիսակներր, երբեմն, նույնիսկ, դեմ­
քի մանրամասներր: Նժույգներր պատկերված են պրոֆիլ, սլացիկ, քառատրոփ արշավի,
թռիչքի դիրքով («й у т§ §а11ор»30, աղ. 1,1 4 - 8 1 8 2 1 ): Առջեւի եւ հետեւի ոտքերր խիստ ձգված են

А р х ео л о ги я , М ., 1971, № 1, 143-158, հոդվածից: Ըստ որում Առաքելյանր այն թվագրում է մ.թ.ա. Ե դ. (էջ
147), թե ինչո՞ւ է վերոհիշյալ կատալոգում այն թվագրվում մ.թ.ա. Զ-Ե դդ. տեղյակ չենք, եւ մենք մեր թվագրությունր
(մ.թ.ա. Դ դ. առաջին կես) չենք փոխել:
24 ժ ո ր ե ս Խ ա չա տ ր յա ն , Հայաստանի անտիկ շրջանի կորոպլաստիկան, ՀՍ Ս Հ ԳԱ «Լրաբեր հասարակա­
կան գիտությունների», 1977, թ. 5, Տախտ. IV, 3-5. У, 1. VI, 1,3. Ն ո ւյն ի О б ан т и ч н о й к о р о п л а с т и к е А р м ен и и .
В Д И , М ., 1979, таб л .Г У 1 , 2 . ^ 1, р и с .1 0 ,1 2 .Ն ո ւյն ի , Արտաշատ, II, Անտիկ դամբարանադաշտեր (1971-
1977թթ. պեղումներր), «Հնագիտական պեղումներր Հայաստանում», թ. 17, Եր., 1981, աղ. X X V I, 1-4, X X V II, 2, 5:
25 Հ . Վ ա ր դ ա ն , Վ . Հ ա ցո ւն ի , Պատմութիւն հին հայ տարազին, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1923, էջ 81, նկ. 35, 36,
38, 40: Գ. Ա. Տ ի ր ա ց յա ն , Դիտողություններ հելլենիստական դարաշրջանի հայկական տարազի մասին, ՀՍ Ս Հ
ԳԱ, «Տեղեկա գիր», Հասարակական գիտություններ, 1959, թ. 11-12, էջ 97-101:
26 «Օտար աղբյուրներր հայերի մասին, Լատինական աղբյուրներ», թ. 3, քաղեց եւ լատիներենից թարգմանեց
Պ. Սոտնիկյան, Եր., 1941, էջ 73:
27 Տ է^Ե օ, X I, XIV, 12.
28 Л у ки ан и з С а м о с а т ы . И з б р а н н а я п р о за , А л ек сан д р и ли л ж е п р о р о к .2 7 (п е р ево д Д .С е р г е е в с -
к о г о ).М ., 1991.
29 Ж о р е с Х а ч а тр я н , о т р аж е н и е А х ем е н и д ск и х тр ад и ц и й в э л л и н и ст и ч е с к о м и п о зд н е ан т и ч н о м
п е р и о д а х .«Գիտական աշխատություններ», III, Գյումրի, 2000, էջ 37-45, աղ. Ц 4. П,135. Ш ,14. ! 4 12:
30 Տե՛՛ս К о ш ап (..1ւււ՚տ1ւա;ւո. անդ, էջ 48-49, А . П . Ч у б о в а , А. П . И в а н о в а , А н ти ч н ая ж и в о п и с ь , “ И с -
к у с т в о ” , М ., 1966, էջ 146:
2010 ԺԲ Հ Ի Ն ՀԱ ՅԱՍՏԱՆԻ Մ Ա ՅՐԱ ՔԱ ՂԱ Ք ԱՐՏԱՇԱՏԸ. 49
50 ԺՈՐԵՍ Խ Ա ՉԱՏՐՅԱՆ 2010 ԺԲ
2010 ԺԲ Հ Ի Ն ՀԱ ՅԱՍՏԱՆԻ Մ Ա ՅՐԱ ՔԱ ՂԱ Ք ԱՐՏԱՇԱՏԸ. 51

եւ գտնվում են գրեթե մի հորիզոնականի վրա31: Ուստի նժույգների ազատ թողնված փար­

թամ ագին նույնպես, գրեթե հորիզոնական է: Իրենց հորինվածքով դրանք հար եւ նման
են Արտաշատի Միհրին պատկերող հեծյալների կավե արձանիկներին: Այստեղ, նույն­
պես հեծյալներր պատկերված են ճակատային (ֆաս), մի խմբում նժույգներր «քառատրոփ
արշավի» դիրքով են, որի վկայությունն է հեծյալի ծածանվող թիկնոցր32, մյուս խմբում ձին
կանգնած է կենաց ծառի կամ զոհասեղանի առաջ, ձախ ոտքր բարձրացրած, որր խորհր­
դանշական է եւ պաշտամունքային նշանակություն ունի (Ա-Բ դդ.)33:
Հեծյալներին ճակատային, ձիերին' պրոֆիլ, սլացիկ, քառատրոփ արշավի դիրքով
պատկերելր բնորոշ էր պարթեւ հեծյալներին: Վերջիններս այդ ոճր ժառանգել են Աքեմեն-
յաններից, եւ ապա այն անցել է Սասանյաններին34: Քննությունր ցույց է տալիս, որ պատ­
կերելու այդ եղանակր տարածված է եղել պարթեւական մշակութային արեալի մեջ մտնող
երկրներում, Հաթրայում, մասամբ Դուրա-Եւրոպոսում, Հայաստանում եւ այլուր35:
Արտաշատի գտածոներում ուշագրավ է լավ պահպանված առանձին պատկերված
ձիերից մեկր: Հավանաբար հեծյալր չի պահպանվել: Այն մյուսներից տարբերվում է ավելի
մանրամասն մշակումով: Նժույգր քառատրոփ վազքի վիճակում է: Գեղեցիկ հարդարված
թամբի առջեւի եւ հետեւի մասում ուղղահայաց նեղ նկարներն են, հավանաբար կապարճ­
ներ: Հար եւ նման կապարճ առկա է Արտաշատից հայտնաբերված, նապաստակի որսի
տեսարան պատկերող, հեծյալի կավե արձանիկի վրա36: Կապարճ է պատկերված նաեւ
Դուրա-Եւրոպոսից գտնված վայրի ավանակների (опадег, ցիռերի) որսի տեսարանում, հեծ­
յալի թամբի հետեւում, սակայն այն տարբերությամբ, որ վերջինս շատ ավելի մանրամասն
մշակում ունի: Տրված են ոչ միայն հեծյալի նետահարելու պատրաստված նետն ու աղեղր,
այլեւ կապարճի միջի նետերր (մ.թ. Բ դ.)37:
Արտաշատի գրաֆիտում նժույգի բաշր ցանցաձեւ է: Նկատելի է սանձր, իսկ նժույգի
գլխին շրջանակի մեջ վերցված ծառ (կենաց ծառ) է պատկերված: Դրանով շեշտված է նրա
արքայական նժույգ լինելր: Նժույգի գլխի զարդր բնորոշ է Սասանյան ժամանակաշրջանին:
Այն կարելի է տեսնել արքայական որսի տեսարանով արծաթյա թասերի վրա, հայտնվում
է նաեւ Հաթրայի եւ Դուրա-Եւրոպոսի գրաֆիտներում: Պերսեպոլսի գրաֆիտում (մ.թ. Գ

31 Տե՛՛ս К о т а п (.ИплИшап. անդ, էջ 62:

32 ժ ո ր է ս Խ ա չա տ ր յա ն , Հայաստանի անտիկ շրջանի կորոպլաստիկան, էջ 50, տախտ. IV, 1-4. У, 1. Ж . Д .
Х а ч а тр я н . О б А н ти ч н о й к о р о п л а с т и к е А р м ен и и . 9 6 -9 7 , р и с. 8 ,9 , таб л . IV , 1,2. ժ. Դ-. Խ ա չա տ ր յա ն ,
Արտաշատ II, 1981, էջ 180, 181, ա ղ XX V , 1,4. ^и гез К ЬасЬайап. А г т ё ш е . Тгеэог Йе 1' А г т ё ш е апиеппе Йеэ
о п д теэ аи IVе Э1ес1е. Рапэ, 1996, Йд. 247,248.
33 ժ ո ր է ս Խ ա չա տ ր յա ն , Հայաստանի անտիկ շրջանի կորոպլաստիկան, էջ 52, տախտ. V I, 3. Արտաշատ,
II, X X V I, 2,3. Хогеэ Б . КЬасЬаМап, А 1 Р1еЙ1 Йе11' Агага! Айаха1а е 1А г т ё ш а ЕП еш эйсо-Котапа, а сига ճւ АпЪш о
!пуегш 221 . Топпо, 1998, К д. 94.
34 КоЬейа Vеոсо Шсс1агЙ1 ! т т а д т 1 ОгаШ1е йе11'еЙ1Йсю а ճւ Най:а. Рагйса. .Тпсопй ճւ сиНиге пе1 то п й о
апйсо. № 6, 2004, Р 1эа. К о т а , р. 211. К . В . Т р евер , В . Г . Л уконин. С а с а н и д с к о е с е р е б р о .С о б р а н и е Г о с.
Э р м и т а ж а .Х у д о ж е с т в е н н а я к ул ьтур а И р а н а II I -У Ш в е к о в , М ., 1987, с т р .5 4 - 81, р и с .1 4 -28, 48-64;
В .Г .Л у к о н и н , И р а н в э п о х у п е р в ы х С а с а н и з о в .Л ., 1961, с т р .5 5 -64, т а б л .Х ! -X X I.
35 В . И . П ру гл о. Т е р р а к о т о в ы е с т ату эт к и в с а д н и к о в н а Б о с п о р е .“ И с т о р и я и к у л ьту р а ан ти ч н о го
м и р а ” .М ., 1977, с т р .1 7 8 , к а р .1 - 4.
36 յаս^еտ КИасИа1г1ап. А г т ё ш а , Йд. 248.
37 Տե՛՛ս К о ш ап (..հււ՚տհւաւո, նկ. 62:
52 ժՈ Ր Ե Ս ԽԱ ՉԱՏՐՑԱՆ 2010 ժ Բ

դ. սկիզբ) Սասանյանների արքայատան առաջին ներկայացուցիչներից Պապակր Արտա-

շիր Իի որդին, երկար թիկնոցով լայն վարտիքով, կիսակլոր սաղավարտին, շրջանակի մեջ
վերցված, ութ ճյուղանի ծառ է պատկերված38:
Արդ, ի՞նչեր են պատկերված Արտաշատի գրաֆիտներում. արդյոք դրանք թեմատիկո-
րեն իրար հետ կապված հորինվածք են, թե՞ պարզապես տարբեր մարդկանց կողմից ազատ
կատարված ժողովրդական ստեղծագործության արգասիք:
Հելլենիստական եւ ուշ անտիկ դարաշրջանում արքայական որսր շատ տարածված էր:
Թագավորներն այդ նպատակով հատուկ անտառներ էին տնկում: Հիշենք Երվանդաշատի
մոտ Արաքսի եւ Ախուրյանի միախառնման տեղում, ձախ ափին գտնվող «ծննդոց անտա-
ռր», Տիգրանակերտի մերձակայքի պալատն իր այգիներով, լճերով, զբոսանքի եւ որսի սի­
րահար թագավորի համար ժամանցի վայր էր, արքայական ամրոց Գառնիից մինչեւ Արտա-
շատ Ազատ գետի ափերին տնկված «Խոսրովի անտառր» եւ այլն: Բնականաբար արքային
փառաբանող որսի տեսարաններր չէին կարող արտահայտություն չգտնել պաշտոնական
եւ ժողովրդական արվեստում: Որսում էին ինչպես վայրի գազաններ, այնպես էլ քարայծ­
ներ, եղնիկներ, վայրի ձիեր եւ ջորիներ (опа§еге, ցիռեր):
Հաթրայի39 որսի տեսարաններում, առկա են առյուծներ, վարազներ, քարայծներ,
եղնիկներ, խոյեր, ցուլեր, վայրի ջորիներ, քարայծերի սրրնթաց վազքի վիճակում գտնվող
մի ամբողջ երամակ եւ այլն: Պատկերված է ոչ միայն մարդկանց կողմից կատարվող որ­
սր նետ-աղեղով, այլեւ ցուլի վրա հարձակված առյուծր: Դուրա-Եւրոպոսի Միհրի տաճարի
որմին պատկերված որսի տեսարանում (Գ դ.), Միհրր նետահարում է փախչող առյուծին,
վարազին, եղջերուներին եւ մյուս կենդանիներին40:
Վայրի էշերի վերոհիշյալ որսի գեղեցիկ տեսարանր, որտեղ հեծյալր սրրնթաց վիճա­
կում պատրաստվում է նետահարել երկու վայրի ցիռերի, նույնպես հայտնի է Դուրա-Եւրո-
պոսից (մ.թ. Բ դ., պահվում է Լուվրում)41:
Արտաշատի արշավող նժույգներր հիմնականում պատկերված են դեպի աջ, կան նաեւ
դեպի ձախ: Ձիերի մի մասի վրա հեծյալներր բացահայտ են, դժվար է ասել դրանք նժույգներ
են, թե՞ վայրի ջորիներ: Կանգնած մարդկանց բոլորի սրերր պատյաններում են, այսինքն
այն պատերազմական տեսարան չէ: Մարդիկ կանգնած են այնպես, ասես շրջափակում են
կենդանիներին: Առանձին պատկերներում հեծյալներր նետահարելու դիրքով են, իսկ որոշ
հեծյալների եւ կանգնած մարդկանց աջ թեւր շատ երկար է ներկայացված, ասես պարան են
նետում դեպի նժույգր (աղ. VI, 121618, ^ Լ 3): Հանդերձարանի մուտքի բացվածքում մի շարքի
վրա երեք գեղեցիկ աղեղ է նկարված, բայց նետահարողներր չեն պահպանվել: Նկատվում
է միայն նժույգի մի թամբ եւ առանձին գծեր (աղ. VIII):

38 Н . К . Д и бвой з. П о л и т и ч е с к а я и ст о р и я П а р ф и и .П е р е в о д с а н г л и й с к о г о .Н а у ч н а я р е д а к ц и я и
б и б л и о г р аф и ч е ск о е п р и л о ж ен и е В .П .Н и к о н о р о в а .С а н к т - П ет ер б у р г, 2 0 08, р и с.6 8 .
39 Տե՛՛ս К о Ь ей а Уепсо Ш т а г Ш , անդ, էջ 206-217, նկ. 3-10:
40 М . յ . Ко81оУ2е1Т. Бига-Еигороэ апй ւէտ ай. Ох&гА 1939, ТаЬ1е XVIII. К . В . Т р е в е р .О т р аж е н и е в и ск у с -
ст в е д у ал и с ти ч еск о й к о н ц е п ц и и з о р о а с т р и з м а .“ Т р у д ы о тд ел а В о с т о к а ” .т.Г, Л ., 1939, И зд - в о А Н ,
Г о с .Э р м и т а ж , с .2 4 4 , таб л.Г. А . П . Ч у б о в а , А . П . И в а н о в а . й. 146.
41 Տե՛՛ս К о ш ап С Ы ге Ь т а п , անդ, նկ. 62:
2010 ԺԲ Հ Ի Ն ՀԱՑԱՍՏԱՆԻ Մ Ա ՑՐԱ ՔԱ ՂԱ Ք ԱՐՏԱՇԱՏԸ. 53

Խնդրո առարկա մեր գրաֆիտում կողք-կողքի երկու փոքր կենդանիներ կան, որոնց
ագին աղեղնաձեւ թեքված է դեպի վեր: Դրանք ակներեւաբար բարակներ են (աղ. VII,1):
Առկա է նաեւ եռանկյունաձեւ պատկեր, որը վրան է հիշեցնում (աղ. VI, ): Նմանօրինակ եր­
կու վրան առկա է Հաթրայի գրաֆիտում42:
Արտաշատի գրաֆիտում կարծում ենք, որ ներկայացված է վայրի նժույգների կամ ցի­
ռերի որսի տեսարան: Քանի որ հասարակական բաղնիքը կառուցվել է մ.թ. Բ դարի վերջին
Գ դարի սկզբին, եւ գրաֆիտն արված է առաջին սվաղի վրա, ուստի այն կարող է պատկա-
նել Դ դարի առաջին կեսին, մինչ Շապուհ П-ի կողմից քաղաքի ավերումը (368 թ.):

42 Տե՛՛ս К о Ь ей а Уепео Ш т а г Ш , անդ, էջ 206, նկ. 3:

 էՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

ՎԱՐԱԳ ՆԵՐՍԻՍՑԱՆ
Բանասիրական. գիտ. դոկտոր

ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑԻՆ ԵՒ ԻՐ ԵՐԿԵՐՐ

Ղազար Փարպեցին(մոտ 440-Զ դ. սկիզբ) Ե դարի հայ պատմագրության վերջին

խոշոր ներկայացուցիչն է: Նրա անունով պահպանվել է երկու մեծարժեք աշխատություն'
«Պատմութիւն Հայոց» եւ «Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան» երկերը: Մատենագիրն
ինքը «Հայոց Պատմության» նախաբանում իրեն կոչում է Փարպեցի. «...հասեալ հրաման
առ իս Ղազար Փա րպ եցի...»1: Այսկերպ մատենագրության մեջ նաեւ վավերացվել է
Արագածոտն գավառի Փարպի բնակավայրի անվան վաղնջական գոյության փաստը:
«Թղթում» իր մասին խոսելիս հեղինակը հինգ անգամ տալիս է իր անունը սոսկ «Ղազար»
ձեւով' առանց ծննդավայրը շեշտելու:
Ի տարբերություն դարի մյուս հայ պատմագիրների, որոնց ժամանակը հայագիտական
ուսումնասիրություններում վիճարկվել է, ետ ու առաջ տարվել, Ղազար Փարպեցու ապրած
շրջանը' Ե դարի երկրորդ կեսը, երբեք կասկած չի հարուցել:
Ղազար Փարպեցին պատանեկան հասակից սնվել եւ դաստիարակվել է Գուգարաց
աշխարհում' Աշուշա բդեշխի տան, խաղընկեր ու սննդակից ունենալով Հայաստանի
ապագա մարզպան Վահան Մամիկոնյանին եւ նրա եղբայրներին: Գուգարաց աշխարհում
էլ Ղազարը հոգեւոր կրթություն է ստացել Վահանի մորեղբոր' կրոնական գործիչ, Սահակ-
Մեսրոպյան դպրոցի նախկին աշակերտ Աղան Արծրունու մոտ: Այնուհետեւ Աղան
Արծրունու օժանդակությամբ նա հնարավորություն է ունենում հիմնավոր կրթություն
ստանալու Կոստանդնուպոլսում: Հայրենիք վերադառնալուց հետո' որոշ ժամանակ նա
բնակվում է Կամսարական իշխանների մոտ' Շիրակում, իսկ այնուհետեւ' մի-երկու տարի'
ձմեռ-գարուն, անցկացնում է Սյունիքում:
Հայ իշխանական տների հետ Փարպեցու ունեցած մերձավոր շփումները
հնարավորություն են տվել ուսումնասիրողներին ենթադրեու, որ նա թերեւս ծագումով
մերձավոր կամ հեռավոր ազգակցական կապ է ունեցել հայ ազնվական տոհմերից մեկի
հետ2:
Երբ մարզպան դառնալուց հետո Վահան Մամիկոնյանը վերակառուցում է
Վաղարշապատի Կաթողիկե եկեղեցին, փնտրում, գտնում է Ղազարին եւ նրան բերելով
Վաղարշապատ, նշանակվում է վանքի առաջնորդ: Ղազար Փարպեցին բարեկարգում է
վանքի գործերը, հիմնում է մատենադարան, կազմակերպում ժամասացություն: Բայց գտնվում
են նրա պաշտոնի վրա աչք դրած բանսարկու մարդիկ, որոնք բամբասում-չարախոսում
են նրան, մեղադրում զանազան շինծու հանցանքների, նույնիսկ աղանդավորության
մեջ, վարկաբեկում նրան մարզպանի աչքում: Չստանալով պաշտպանություն' Ղազարը

1 «Ղ ա զա րա յ Փարպեցւոյ Պատմութիւն Հա յոց, Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան» (բնագիրն ու աշխարհաբար

թարգմանությունը), Եր., 1982, էջ 14: ( Այսուհետեւ սույն հրատարակության էջերը կնշենք շարադրանքի մեջ):
2 Գ ր ի գ ո ր Խ ա լա թ ճ ա ե , Ղազար Փարպեցի եւ գործք նորին, պատմական եւ գրական քննութիւն, Մոսկվա,
1883, էջ 4: Մ ա ն ո ւկ Ա բԵ ղյա ն, Երկեր, հատ. Գ, Եր., 1968, էջ 344:
2010 ԺԲ ՂԱԶԱՐ Փ Ա ՐՊ ԵՑԻՆ ԵՒ ԻՐ ԵՐԿԵՐԸ 55

շուտափույթ հեռանում է Միջագետքի հայաշատ Ամիդ քաղաքր, այնտեղ գրում «Թուղթ

առ Վահան Մամիկոնեան. մեղադրութիւն ստախօս աբեղայից» խորագրով թուղթր, եւ
Համազասպ Մամիկոնյան երիտասարդ իշխանի ձեռքով ուղարկում մարզպանին (էջ 444­
449):

Սա մի ինքնատիպ ու մեծարժեք փաստաթուղթ է Ե դարի 50-80-ական թվականներին

Հայաստանի քաղաքական եւ հոգեւոր-եկեղեցական միջավայրում պարսկական
իշխանության հովանավորությամբ ձեւավորված ազգադավ հոսանքի բարոյական անկման
ու շահատակությունների մասին: Թուղթր հաստատում է Ղազարի անմեղությունր, եւ
մարզպանր ետ է կանչուն նրան, պատվիրում գրել հայոց պատմություն' հուշելով, որ
շարադրանքն սկսի այն տեղից, որտեղ ավարտվում է Փավստոսի Բուզանդի պատմությունր:

Բնութագրելով Հայաստանում պարսկական իշխանությունների վարած քայքայիչ

քաղաքականության հետեւանքներր' ակադ. Ստեփանոս Մալխասյանցր գրել է. «Դժվար է
ավելի ճարտար ու համոզիչ կերպով բացատրել, թե որքան վնասակար էր այն ուղղությունդ
երբ պաշտոն ու պատիվ ստանում էին հավատուրացներր, իսկ իրենց կրոնին հաստատ
մնացողներր հալածված ու արհամարհված էին, եւ թե ինչպես այս շահադիտական
հավատափոխությունր հովանավորելով' հետզհետե երեւան եկան ու տիրապետեցին բոլոր
ստոր բնազդներր, իսկ առաքինությունն ու քաջությունր վերացան Հայոց աշխարհից»3:

Անդրադառնալով հակառակորդ հոսանքի արարքներին' «Թղթում» բերվում են շատ

ուշագրավ այնպիսի փաստեր, որ րստ ամենայնի նպաստավոր են ինչպես տվյալ ժամանակի
պատմական իրականությունր հանգամանորեն եւ ճշմարտապես ճանաչելու, այնպես էլ
մատենագրի մշակութաբանական րմբռնումներր բացահայտելու առումով: Այսպես, հիշելով
իր հակառակորդների այն խոսքր, թե Ղազարն առաջներում շատ համեղ ու զորավոր էր
ճառում, իսկ վերջին ժամանակներում' վատ, Ղազար Փարպեցին զարգացնում է այն
տեսակետր, թե հաջող բանախոսության համար կարեւորագույն նախապայման է ոչ միայն
ճառախոսի բնատուր շնորհքր' ճարտասանական ձիրքր, այլեւ բանախոսության նկատմամբ
ունկնդիրների դրսեւորած կենդանի արձագանքր, նրանց անմիջական վերաբերմունքր: Արդ
ո՞ւմ համար է ինքն անում իր շնորհապարգեւ բանախոսություններդ Անշուշտ, ոչ թե իր'
ասողի, այլ «վասն ունկնդրացն ախորժալրութեան եւ խնդրուածոյ» (էջ 476):

Որպես ցայտուն օրինակ' Փարպեցին վկայակոչում է հունական իրականությունր,

որտեղ, երբ քարոզիչր ճառախոսելու համար մոտենում է նշանակված տեղին, բոլորր
համակվում են սրրտավառությամբ, ...միաձայն աղաչանքներով ու արտասվալից ձայնով
թախանձում են Փրկչին. «Տո՜ւր, ասեն, բան, առաքեա՜ շնորհ, դու իսկ ինքն դովաւ... խօսեա՜
րնդ մեզ. նմա ծանո զհաշտութիւն քո րնդ ծառայս քո: Մի՜ նմանեսցէ դա յաղագս մերոց'
ստերջ ամբոց. այլ անձրեւահոս բղխմամբ յորդորեսցէ յանդաստանս հոգւոց մերոց, որովք
ծաղկեալք' պտուղք արժանիս հաճութեան կամաց քոց բերեալ մատուսցուք» (էջ 476-478):

Նման վերաբերմունքի դեպքում, րստ Փարպեցու, քարոզչի միտքր կարթնանա. «Եւ

3 «Ղա զա րա յ Փարպեցւոյ Պատմութիւն Հայոց եւ Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան», աշխատասիրութեամբ Գ.

Տէր-Մկրտչեան եւ Ստ. Մալխասեանց, Տփղիս, 1904, Յառաջաբան, էջ բ:
56 Վ ԱՐԱ Գ ՆԵՐՍԻՍՑԱՆ 2010 ժ Բ

արդ' ո՞յր ուրուք ի տգիտաց, թող թէ սակաւ մի եւ հետեւելոց բանի, ոչ զարթնուցու միտք...»
(էջ 478):

Մինչդեռ բոլորովին այլ է վիճակր հայոց կյանքում' իր ուն-կրնդիրների միջավայրում:

«Հայոց աբեղէնքս,- ասում է Ղազար Փարպեցին,-առ դառնաշունչ նախանձու, որ
միացեալ է ի սիրտս նոցա' զնոցունց հակառակսն երկնեն, եւ արդարեւ րստ ասացածի
մարգարէին' «Ցղանան զցաւս եւ ծնանին զանօրէնութիւն». աղօթս իսկ չառնեն ի վերայ
ասողին..., հեղձնուն ի նախանձուէ» (անդ): Այնուհետեւ Փարպեցին ավելացնում է, թե հա­
յոց աբեղաներր նրստում են' գլխարկներր գլուխներին քաշած, երեսներր ծածկած, ասես
հոտած դիակի մոտ են' համր դեւերի նման մնում են պապանձված (անդ):

Ղազար Փարպեցին իր «Պատմութիւն Հայոց» երկի շարադրանքն ավարտել է Ե

դարի վերջերին կամ Զ դարի սկրզբներին: Աշխատության նախաբանում հեղինակր
հիշում է իրեն նախորդած պատմագիրներ Ագաթանգեղոսին եւ Փավստոս Բուզանդին:
Նա Ագաթանգեղոսի աշխատությունր կոչում է «առաջին պատմութիւն», Փավստոսինր'
«երկրորդ պատմութիւն», իսկ իր գիրքր' «երրորդ պատմություն» (էջ 6): Իր գրքի այլ
հատվածներում' երկու տեղ (էջ 30 եւ էջ 84) Ղազար Փարպեցին հիշում է նաեւ Կորյունին,
որի շարադրանքր, չլինելով «Հայոց պատմութիւն», չի համարում պատմագրական երկ:

Ոչ առանց հիմքի ենթադրվում է, որ Ղազար Փարպեցին ձեռքի տակ ունեցել եւ

օգտագործել է նաեւ հայերեն այլ աղբյուրներ, որովհետեւ մի տեղ նա վկայում է, թե իր
պատմությունր գրելուց առաջ րնթերցել է հայոց հին պատմագիրների բազում գրվածքներ.
«Ընդ բազում ճառս մատենից առաջնոցն պատմագրացն Հայոց անցի, յորոց րստ յերկար
րնթերցողութեան գտի ի նոցանէ զժամանակաց եւ զդարուց աշխարհիս Հայոց բազմադիմի
յեղափոխութիւնս...» (էջ 8):

Ինչպես արդեն դիտվել է, Ղազար Փարպեցու հիշատակած երեք հեղինակների երկերր

դեռ բազում չեն4:

Հնարավոր է, որ պատմագրի րնթերցած բազում մատյաններից են եղել նաեւ Մովսես

Խորենացու «Հայոց պատմութիւնն» ու մանավանդ' Եղիշեի «Վասն Վարդանայ եւ
Հայոց պատերազմին» մատյանր5, որոնք, րստ երեւույթին, Փարպեցին անվանապես չի
մատնանշել սոսկ այն պատճառով, որ դրանք Հայոց պատմության ժամանակագրական
հաջորդականության դիտակետից մնում էին մեկուսի եւ չէին դիտվում Ագաթանգեղոս-
Բուզանդ համակարգի շարունակություն: Այդպիսին նա համարում է իր պատմությունր'
կոչելով այն, ինչպես ասվեց, երրորդ պատմություն:

Ղազար Փարպեցին առանձնապես բարձր է գնահատում Ագաթանգեղոսի

աշխատությունր, հեղինակին կոչելով «երանելի... այր բանիբուն գիտութեամբ եւ լի ամենայն

4 Մ ա ն ո ւկ Ա ր եղյա ն, Երկեր, հատ. Գ, էջ 355:

5 Օրինակ, նորագույն ուսումնասիրողներից Ալբերտ Մուշեղյանր մի շարք փաստերի լուրջ վերլուծությամբ
հաստատում է Ղազար Փարպեցու պատմության երկրորդ դրվագի կախումր Եղիշեի «Վ ա սն Վարդանայ եւ
Հայոց պատերազմին» երկի բնագրից: Այս մասին տես «Արագածոտն. հոգեւոր եւ մշակութային ժառանգություն»
հոբելյանական գիտաժողովի հիմնադրույթներ», Օշական, 2003, էջ 81-82:
2010 ԺԲ ՂԱԶԱՐ Փ Ա ՐՊ ԵՑԻՆ ԵՒ ԻՐ ԵՐԿԵՐԸ 57

հրահանգիւ, ըստուգաբան ի կարգադրութիւն ճառից եւ յարմարագիր ի պատմութիւնս

ասացուածի իւրոյ» (էջ 8):

Ագաթանգեղոսի գրքի մասին Ղազար Փարպեցին հայտնում է, թե հայոց առաջին

պատմությունը նկարագրում է Հայոց երկրի դարձը' «ի ձեռն սրբոյ նահատակին Գրիգորիսի,
յորոյ անուն եւ զգիրսն անուանեալ կոչեն Գրիգորիսի» (էջ 6):

Անշուշտ, սույն քաղվածքը հիմք չի տալիս ընդհանրացնելու, թե Ագաթանգեղոսի

պատմությունը սկզբնապես կրել է «Գիրք Գրիգորիսի» խորագիրը: Ամենայն
հավանականությամբ, ինչպես եւ ենթադրվում է նաեւ «կոչեն» հոգնակի ձեւից, պատմությունն
այդպես է անվանվել առօրյա կենցաղային միջավայրում, սոսկ բանավոր խոսքի մեջ' իբրեւ
շրջասություն, քանի որ գիրքը հիմնականում վերաբերել է Գրիգոր Լուսավորչի կենդանի
մարտիրոսությանը, նրա կրոնական ու եկեղեցական գործունեությանը:

Փավստոսի գրքի կապակցությամբ Ղազար Փարպեցին դրսեւորում է խստահայաց

քննադատական վերաբերմունք: Ամենայն հավանականությամբ տվյալ մոտեցման
պատճառը Բուզանդի շարադրանքի ժողովրդական ոճն է, որը կենդանի լեզվին բնորոշ
դարձվածներով, իսկ տեղ-տեղ էլ անհարթություններով զգալիորեն զատվում է դասական
բարձրաճաշակ հայերենից, եւ իհարկե, նաեւ որոշ գլուխներում տեղ գտած «բաց»
նկարագրությունները, որոնք Փարպեցին որակում է «բանք ինչ ոչ յարմարք եւ դիպողք»,
«անհաճոյս լսողաց բանս» ձեւակերպումներով (էջ 10):

Ըստ էության' Ղազար Փարպեցին առաջինն է, որզբաղվել էՓավստոսիանձնավորության

եւ նրա անունով մեզ հասած պատմության հեղինակի խնդրով: Անվերապահորեն ստույգ
համարելով Փավստոս անունը կրող անձնավորության բյուզանդացի պատմագիր լինելը'
Ղազար Փարպեցին փորձել է գրքի հեղինակի առեղծվածը պարզաբանել երկու հնարավոր
ենթադրությամբ:

Առաջին' քանի որ գրքում կան լսողներին անհաճո բաներ, ուրեմն գրքի հեղինակը
լուսավորության եւ առաջադիմության կենտրոն Կոստանդնուպոլսում կամ Բյուզանդիոնում
կրթություն ստացած Փավստոսը չէ, այլ մի անհայտ ոք, որ հանդուգն, անթույլատրելի բառ
ու բանով (անհրահանգ բանիւ) գրել' ինչ թելադրել է կամքը:

Երկրորդ' հնարավոր է, որ Փավստոս Բյուզանդացու պատմությունը ընկել է հանդուգն

ու անկիրթ մեկի ձեռքը, որը փոփոխություններ կատարելով' վնասել է շարադրանքը եւ իր
անխոհեմ սխալները վերագրել Փավստոսին. «Արդ յայնպիսումն քաղաքի եւ ի մէջ այնչափ
բազմութեանն ուսելոյ վարժեալ այրն Փավստոս այնպիսի ինչ արդեօք անհաճոյս լսողաց
բանս կարգէ՞ր ի պատմութեան իւրում: Քա՜ւ եւ մի՜ լիցի: Ուստի եւ անհաւատալի իմում
տկարամտութեանս կարծեցեալ գործն' ասեմ, թէ գուցէ այլ ոք յանդուգն եւ անհրահանգ բանիւ
լրբաբար ձեռն արկեալ յիւրն' գրեաց զինչ պէտս ըստ կամի. եւ կամ զի ուրուք անկարեալ
դիպողս այլաբանեալ վնասեաց, եւ անուամբ Փավստոսին զիւրոյ յանդգնութեանն սխանալս
համարեցաւ ծածկեալ...» (էջ 12):

Եւ Փարպեցին հիշում է, որ թե՜ Հունաստանում եւ թե՜ մանավանդ Ասորիքում շատերը

58 Վ ԱՐԱ Գ ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ 2010 ԺԲ

մերթրնդմերթ գայթակղվել են այդ արատով, տգետ ու հանդուգն մարդիկ գրել են սին,

անպետք գրվածքներ ու ներմուծել գիտուն մարդկանց երկերի մեջ (անդ):

Ղազար Փարպեցին «Պատմութիւն Հայոց» աշխատությունր գրել է Հայաստանի

մարզպան Վահան Մամիկոնյանի հանձնարարությամբ: Խոսելով գրքի ստեղծման գործում
պատվիրատուի կատարած դերի մասին' հեղինակր նշում է, որ Վահան Մամիկոնյանր
«պատշաճ համարեցաւ ի մնացեալ տեղւոյ երկրորդ գրոցն (Փավստոս Բուզանդի գիրքր)
աճեցուցանել յառաջ եւ գրել յայնմհետէ զեղեալս աշխարհիս Հայոց» (էջ 14):

Սույն վկայությունր ցույց է տալիս, որ Բուզանդի գրքի ավարտման տեղից

(Պարսկաստանի եւ Բյուզանդիայի միջեւ Հայաստանի բաժանման շրջանից) պատնություն
գրելու գաղափարր Ղազար Փարպեցուն հուշել է Վահան Մամիկոնյանր: Փավստոսի
աշխատությունր հիմնականում ժողովրդական զրույցների, վիպական հերոսական
պատումների հենքի վրա լայն տեղ է հատկացնում Մամիկոնյան տոհմի անձանց
քաջություններին: Դրանով Բուզանդի գիրքր, հասկանալի է, մի մեծարժեք սիրված մատյան
էր հատկապես Մամիկոնյանների համար:

Ղազարին տալով պատմություն գրելու հանձնարարություն, ամենայն

հավանականությամբ, Վահան Մամիկոնյանր նրան հայտնել է նաեւ իր փափագր'
Փավստոսի շարադրանքին համահունչ հերոսական զրույցների ոգով եւ րնդգծված
շեշտադրությամբ ներկայացնել Մամիկոնյան տոհմի ներկայացուցիչների, նրանց
մերձավորների խաղացած դերր երկրի ազատագրական պայքարում, մանավանդ որ
գրքում րնդգրկելի ժամանակների ազգային նշանավոր գործիչներր հիմնականում դարձյալ
Մամիկոնյաններն էին եւ Վահանին արյունակցությամբ ու գաղափարներով մոտ կանգնած
անձինք' Սահակ Պարթեւ, Վարդան Մամիկոնյան, Կամսարական իշխաններ, այլ
համակամ-համախոհներ, նաեւ ինքր իր եղբայրների հետ:

Եւ Վահան Մամիկոնյանի ցանկությունր' իրեն եւ իր մերձավորներին րստ ամենայնի

մեծարող, հարենիքին Մամիկոնյանների մատուցած բացառիկ ծառայություններր
գնահատող երկր ստեղծվում է:

Բայց եթե նույնիսկ Ե դարի 90-ական թվականներին Վարդանանց եւ Վահանանց

ապստամբական շարժումների վերաբերյալ ձեւավորված լինեին ժողովրդական հերոսական
զրույցներ, այնուամենայնիվ այդ դեպքում եւս Ղազար Փարպեցին սկզբունքորեն անկարող
կլիներ շարադրել Բուզանդի պատմության նման մի նոր մատյան: Ինչպես իրավացիորեն
նշել է Մանուկ Աբեղյանր, Ղազարր հետեւորդ էր «հունական զուսպ դպրությանր, բնա­
կանի սահմաններից դուրս չեկեղ արվեստին» եւ «նա ուրիշ կերպ էր րմբռնում գործր...»6:
Փարպեցու խորին համոզմամբ պատմագրական աշխատությունր պետք է ունենա
խոսքի հարմար կառուցվածք, շարադրված լինի կանոնավորված գիտության օրենքի
համաձայն» (րստ հրամանի կանոնեալ գիտութեանն), պարսավանքի չարժանանալու
համար ստուգագրությունր գիտուն ունկնդիրների ականջներին մատուցի ակնածանքով:

6 Մ ա ն ո ւկ Ա ր էղ յա ն , անդ, էջ 353-354:
2010 ժ Բ ՂԱԶԱՐ Փ Ա ՐՊ ԵՑԻՆ ԵՒ ԻՐ ԵՐԿԵՐԸ 59

Անհրաժեշտ է չավելացնել սուտ բաներ, չնվազեցնել եղածներր եւ դրանք անփույթ խոսքով

կիսատ-պռատ չպատմել, այլ ամեն բան երեւան հանել ողջախոհ զգուշությամբ (էջ 16):

Պատմության նախաբանում Փարպեցին առաջ է քաշում մա-տենագրական երկի

դաստիարակչական նշանակության խնդիրր, որին, ի դեպ, առանձնակի ուշադրությամբ
անդրադարձել են նաեւ մեր գրեթե բոլոր պատմիչներր. «Բազում զգուշութեամբ գրել
եւ կարգել մի րստ միոջէ զամենայն զհոգեւորացն զառաքինութիւնս եւ զարանց քաջաց
զլաւութիւնն, որպէս զի զհոգեւորացն զբարի վարսն լուեալ բազմութեան ժողովրդոցն'
նմանողք լինել ցանկասցին մարդիկ ճգնութեանց նոցա, եւ քաջքն լսելով զայլոց զգործսն
յառաջագոյն քաջացելոցն' յաւելեալ զանձանց քաջութիւն' անուանի յիշատակ թողցեն
զկնի իւրանց' անձանց եւ ազգի: Իսկ ծոյլքն եւ վատքն հայելով յանձինս եւ լսելով զայլոց
զպարսաւանս' ի բարի նախանձն կրթեալք ջանասցին լաւանալ» (էջ 14):

Ղազար Փարպեցու Պատմությունր կազմված է երեք դրվագից: ճանաչողական

առանձնակի նշանակություն ունի հատկապես երրորդ դրվագր, որր նվիրված է Սասանյան
բռնապետության դեմ Ե դարի 80-ական թվականների առաջին տարիներին Արեւելյան
Հայաստանում Վահան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ տեղի ունեցած ապստամբության
մանրամասն արտացոլմանր: Գրքի այս դրվագր դեպքերի ժամանակակցի շարադրած միակ
սկզբնաղբյուրն է եւ գլխավորապես այս հանգամանքով է պայմանավորված աշխատության
բացառիկ արժեքր:

Ոսկեդարի վերջին ականավոր մատենագրի երկր միաժամանակ մի ինքնատիպ

գրական հուշարձան է, որ շարադրված է ստեղծագործական ակնհայտ ավյունով ու
խոսքարվեստի լիակատար զգացողությամբ: Նրա գրքում րնթերցողր գտնում է բնության,
ռազմական գործողությունների, մարդկային բնավորությունների նկարագրություններ'
երեւույթների նկատմամբ հեղինակային մոտեցումների հստակ դրսեւորումներով:
Մասնավորապես հիշարժան է Արարատյան գավառի ծավալուն նկարագրությունր, որր
կամա թե ակամա վերածվում է հայ բնաշխարհի արգասաբեր դաշտերի, կենդանական եւ
բուսական հարստությունների փառաբանության:

Մեծ Հայքի Արշակ Երրորդ թագավորր, չհանդուրժելով Սասանյան Պարսկաստանի

գերիշխանությունր, անհուն վշտով ու բեկված սրտով լքում է իր նախնյաց բնօրրանր'
«զգաւառն Արարատու, զհոյակապն եւ զհռչակաւորն, զամենաբոյսն, զամենաբուղխն,
զամենալին, զամենագիւտն ի շահս եւ ի դարմանս մարդկային պիտոյիցս կենաց եւ
վայելչութեան զդաշտ մեծատարածս եւ որսալիցս, զլերինս շուրջանակի գեղեցկանիստս եւ
պա-րարտարօտս... Ցորոց ի վերուստ ի կատարացն ջրոց հոսմունք, անկարօտ ոռոգման
արբուցանելով րզդաշտս' մատակարարէ անբաւ բազմութիւն հացի եւ գինւոյ, զանուշահոտ
զմեղրահամ քաղցրութիւն բանջարացն...: Անդ գտանին եւ ազգի ազգի արմատք բուսոց
ի պէտս օգտակարութեան դեղոց, րստ ճարտարագէտ ճանաչողութեան ստուգահմուտ
բժշկացն յօինուածոցն, երագահաս ախտահալած սպեղանիք, եւ կամ արբմամբ'յերկարելոցն
ի ցաւս պատահացուցանեն առողջութիւն» (էջ 20-22):

Պատմիչի գրչի տակ նեկայացվող անձինք սովորաբար հանդես են գալիս իրենց ուղղակի
60 ՎԱՐԱԳ ՆԵՐՍԻՍՑԱՆ 2010 ԺԲ

խոսքով, մտածմունքներով, արարքներով ու քաղաքական կողմնորոշումով: Ամեն կերպ

ընդգծելով Վահան Մամիկոնյանի ազգային պատվախնդրությունն ու ազատասիրական
ոգին, հայրենասիրությունն ու խաղացած բացառիկ դերը հայության ազատագրական
պայքարում' հեղինակը դիմում է նաեւ ստեղծագործական երեւակայության: Արդյունքում
Վահան Մամիկոնյանի անձը հասցվում է գրական կերպավորման աստիճանի: Ցույց է
տրվում, որ Վահանն իր փոքրաթիվ զորախմբով թըշնամու դեմ մշտապես մղում է մտածված,
զգուշավոր:

Բայց երբեմն Վահանը, երբ չնախատեսված հանգամանքների բերումով ընկնում է

ծանր կացության մեջ, ընդունակ է դիմելու անօրինակ խիզախության: Մի հանկարծադեպ
ընդհարման ժամանակ, երբ նա հայտնվում է պաշարման մեջ, մերժելով յուրայիններից մեկի
իրեն ուղղած կոչը' լինել խիստ զգուշավոր, նա իր հետ եկած սակավաթիվ մարդկանցով
քաջաբար նետվում է պարսկական զորքի մի թեւի վրա եւ շեշտակի հարվածով ճեղքում
շղթան: Վահանի եւ նրա զորքի ահավոր, աներկյուղ վճռից ապշած պարսից զորապետ
Շապուհը շտապ լուր է հղում հայազգի դավաճան իշխան Գդիհոնին օգնության հասնել:
Եւ Գդիհոնը Շապուհի կանչից ուրախացած, որ մասնակցելու է Վահանի կործանմանը,
շուտափույթ արշավում է պահանջված տեղը: Իսկ «զօրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան,
հանդերձ ընդ իւր միասիրտ սակաւ արամբք, օգնութեամբ աջոյ Հզօրին յարձակեալ'
հերձանէր զբովանդակ գունդն Պարսից, որպէս յորդահոսանք բազմութիւնք ջրոց, որ
հեղեղատեն զերկիր եւ անցանեն: Եւ ինքն հզօրաբար քաջ ուխտակցօղքն նման առիւծու
ընդ մէջ ամենեցուն յայնկոյս ելանէր. եւ սպանեալ...բազում արս հզօրս պատերազմողս
ի զօրացն պարսից' հարեալ խոցէին նիզակաւ ընդ անութ կարէվէր եւ զհպարտ իշխանն
զԳդիհոն, եւ զահաւորալուր ամրութիւնն զինուն, յոր պանծացեալ յուսար անօրէնն' ցելեալ
վեր ի վայր թափ ընդ լեարդն զնիզակատէգն հասուցանէին» (էջ 368-370):

Ըստ պատմագրի' Վահանն իր անվեհեր քաջությամբ այնպիսի ցնցող տպավորություն

է գործել հակառակորդի վրա, որ պարսկական զորքը ահավոր սարսափից նույնիսկ չէր
համարձակվում բաց հայացքով նրա կողմը նայել. «քանզի այնպէս արկեալ էր Աստուծոյ
զահ եւ զեկիւղ զօրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի ի վերայ զօրացն պարսից, զի
կարծէին, թէ ի հայեցուածէ լոկ առն Մամիկոնէի եւ յարանցն որ ընդ նմայն էին' չզերծանիցին
առանց վըտանգի» (էջ 372):

Պարզորոշ նկատելի է պատումի վիպական բնույթը:

Վահան Մամիկոնյանն օժտված է ազգային արժանապատվության զգացողությամբ:

Հայության հասցեին արված անարգանքը անձնական ծանր վիրավորանք է նաեւ նրա
համար: Նա անենեւին չի մոռանում Պարսից Պերոզ արքայի բազմիցս թշնամաբար ասած
այն խոսքը, թե «Այր վատ եւ գունդ անպիտան Ասորի է, բայց քան զԱսորի այր' Հայ
մարդ շատ վատթար է եւ անպիտան»: Վահանի ընկալմամբ մահը գերադասելի է, քան
երկրի թագավորից նման խոսք լսելը (էջ 332, տե՜ս նաեւ էջ 268, 406): Եւ նա պարսկական
տիրապետության դեմ մղած իր անդուլ պայքարով նաեւ ջանում է հերքել այդ նվաստացուցիչ
կարծիքը:
2010 ԺԲ ՂԱԶԱՐ Փ Ա ՐՊ ԵՑԻՆ ԵՒ ԻՐ ԵՐԿԵՐԸ 61

Վահան Մամիկոնյանի անհատականության կերպավորման առումով կարեւոր դրվագ

է պարսկական կողմի հետ հաշտություն կնքելու նպատակով Նվարսակ գյուղ մուտք
գործելու պահին նրա կատարած հետեւյալ արարքր: Սասանյան թագավորությունից տվյալ
պահին իր ունեցած անկախությունր նկատել տալու մտադրությամբ պարսկական դեսպան
խելամիտ Նիխորի ճամբար մուտք գործելուց առաջ Վահանն իր հետ եկած զորագնդին
հրամայում է հնչեցնել պատերազմական փողերր, որոնց ձայնից Նիխորի մարդիկ,
խուճապահար եղած' կարծում են, թե Վահանր խաբեությամբ եկել է իրենց կոտորելու:
Բայց ծանրաբարո եւ լրջմիտ Նիխորր հանդատեցնում է յուրայիններին եւ անմիջապես
մարդ է ուղարկում Վահանին րնդառաջ ազդարարելով, թե փող հնչեցնելով Արյաց բանակ
մուտք գործելու իրավունքր արտոնված է միայն Արյաց սպարապետին: Իսկ Վահանր պետք
է պահպանի րնդունված կարգր: Երբ քիչ անց հանդիպում են նրանք, Հայոց զորավարր
Նիխորին արժանապավորեն պատասխանում է. «Նախ արա զիս Արեաց Տեառն ծառայ,
ապա եւ առանց ի քէն իսկ ուսանելոյ' թուի թէ եւ ես իսկ գիտեմ զԱրեաց աշխարհի զկարգ...»
(էջ 400):

Փարպեցու «Հայոց պատմության» մեջ կա մի շատ հետաքրրքրական դրվագ,

որտեղ նկարագրված է, թե քաղաքական հանգամանքների կտրուկ շրջադարձի
բերումով Նվարսակում պարսիկներր հայ ապստամբներին մատուցում են առանձնակի
հյուրասիրություն ու հարգանք, իսկ հավատուրացների նկատմամբ դրսեւորում սառն
անտարբերություն: Ստեղծված նոր իրավիճակում ապստամբ անունր դարձել էր գերադասելի
արժեք: Հայ ուրացողներր նույնիսկ սաստիկ փափագում էին ունենալ այդ անունր, բայց դա
նրանց տրված չէր: Ուստի նրանք «ժողովեալ նստէին առ միմեանս ապշեալք, քամակաբեկ,
զարթուցեալ որպէս յերազոյ ցնորից գիշերոյ: Եւ րնդ Աստուծոյ զօրութեան գործ զարհուրեալ
ապշէին..., ցանկային բազում գնոց առնուլ... զապստամբութեան անուն, եւ ոչ ոք տայր նոցա:
Վասն զի որ ոք անծանօթիցն կամէր մտանել յատեանն, ի բազմութեանն ասէր ցնուիրակսն,
թէ «Յապրստամբացն գնդէն եմ», եւ վաղվաղակի թողուին ի ներքս...» (էջ 412):

Սույն հատվածր, որպես մի առանձնակի իրավիճակի նկարագրություն, հայոց հին

գրականության եզակի էջերից է:

Հայ միջնադարր Ղազար Փարպեցուն գերազանցապես ճանաչել է որպես պատմագրի:

Նրա «Պատմութիւն Հայոց» աշխատության անդրանիկ տպագրությունր իրականացվել
է 1793 թվականին Վենետիկում: «Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան» երկի բնագիրր
հայտնաբերվել է Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի Մատենադարանում ԺԹ դարի 20-ական
թվականներին, բայց այն առաջին անգամ հրատարակվել է Մոսկվայում 1853 թվականին
Մկրտիչ էմինի աշխատությամբ:
 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

ԶԱՐՈՒՀԻ ՀԱԿՈԲՑԱՆ

ԿՈՂԲԻ ԲԱՐԱՎՈՐԻ ՊԱՏԿԵՐԱԳՐԱԿԱՆ

ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ՈՒ ԹՎԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՐ

Տավուշի մարզի Կողբ գյուղր հայտնի է իր միջնադարյան հուշարձաններով, որոնք

վկայում են բնակավայրի հարուստ պատմական անցյալի մասին: Այս հուշարձանների
շարքում հատկապես հետաքրքրական են վաղ միջնադարյան նմուշներր, որոնց մասին
հիշատակումներ չկան աղբյուրներում, ինչպես նաեւ չափազանց սակավ են մասնագիտական
անդրադարձներր:
Կողբ գյուղր, որ գտնվում է համանուն գետի ձախ ափին, վաղ միջնադարում Մեծ
Հայքի Գուգարք աշխարհի Կողբափոր գավառի բնակավայրերից էր, րստ ամենայնի
համապատասխանում էր Կողբաքար բերդավանին ու գավառի վարչական կենտրոնն էր:
Կողբի մասին վկայություններ ունեն Մովսես Խորենացին1եւ մի քանի այլ աղբյուրներ:
Գյուղի եւ նրան հարող տարածքից հայտնի են մի քանի վաղքրիստոնեական
եկեղեցիներ. Տվարաեղցի (Տվարագեղցի) կոչվող Ե-Զ դդ. եռանավ բազիլիկր' նման
Քասախին եւ Աշտարակին2, ինչպես նաեւ գյուղի կենտրոնական մասում գտնվող նույնպես
Ե-Զ դդ. միանավ բազիլիկի հիմքր' երկու կողմերից բաց արտաքին սրահներով3 (նման
Կուրթանին, Տգրաշենին, Բոլնիսին եւ այլն)4: Կողբի վաղմիջնադարյան հուշարձաններից
հայտնի են նաեւ մեծ թվով քանդակազարդ քարաբեկորներ' քառակող կոթողներ ու եկեղեցու
հարդարանքի դրվագներ, որոնք վկայում են շատ հարուստ մշակութային միջավայրի
մասին: Մասնավորապես հետաքրքրական է գյուղի հյուսիսային կողմի գերեզմանոցի
տարածքում գտնվող Ս. Աստվածածին կիսավեր եկեղեցին, որր թեեւ թվագրվում է ժ Գ
դարով5, սակայն բացառիկ նշանակություն ունի վաղ միջնադարի համար: Բանն այն է,
որ վերջինիս շարվածքի մեջ օգտագործվել եւ մեզ են հասել քանդակազարդ բեկորներ,
որոնց մեծ մասր քառակող կոթողներ են6: Ս. Աստվածածին եկեղեցու պատի արտաքին
հյուսիսարեւմտյան մասում ներառված է մի սալաքար, որր կոթողի բեկոր չէ եւ, ամենայն
հավանականությամբ, եկեղեցու մուտքի բարավոր է: Սալաքարր դեղնավուն ֆելզիտային
տուֆից է: Նույն որակի եւ գույնի քարից են կերտված նաեւ տեղի կոթողների դրվագներր:
Դա թույլ է տալիս այս բոլոր քանդակազարդ բեկորներր դիտարկել մեկ րնդհանուր խմբի
մեջ7: Բայց նախ' բարավորի մասին:

1 Տե՛ս Մ ո վ ս ե ս Խ ո ր ե ն ա ց ի , Պատմություն Հայոց (թարգմ. եւ ծանոթագրություններն Ստ. Մալխասյանցի), Եր.,

1968, էջ 138:
2 Տես Գ. Շ ա խ կ յա ն , Լոռի. պատմության քարակերտ էջերր, Եր., 1986, էջ 161-162:
3 Տես Հ . Ե ղի ա գ ա ր յա ն , Կողբ գյուղի հնագույն տաճարի պեղումներր. «Էջմիածին», 1963, Գ, էջ 50-57:
4 Տե՜՛ս Գ. Շ ա խ կ յա ն , էջ 162:
5 Տե՛ս անդ:
6 Կոթողներր տեսանելի են մեկ, լավագույն դեպքում' երկու կողմից, մինչդեռ կարեւոր են դրանց բոլոր չորս
նիստերր' պատված հարուստ զարդաքանդակներով: Այստեղ առկա են կոթողների, հատկապես Գուգարքի
կոթողների հարդարանքում լայն կիրառում գտած խորհրդանշական պատկերներ (արմավաճյուղ, վարդյակներ,
նշաձեւ քառաթերթ զարդ, շուշանածաղիկ, ծաղկած խաչ):
7 Կողբի բարավորի վերլուծությունն ու թվագրումր կարեւոր է նաեւ այս կոթողների ուսումնասիրության համար:
2010 ԺԲ ԿՈՂԲԻ ԲԱՐԱՎՈՐԻ ՊԱՏԿԵՐԱԳՐԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՑՈՒՆՆԵՐԸ. 63

Բարավորը պահպանված է գրեթե ամբողջությամբ, թեթեւակի վնասված է միայն

ձախակողմյան հատվածը, որը, սակայն, չի խանգարում հորինվածքի ամբողջական
ընկալմանը: Այն, որ վնասված է անկյունային նեղ հատվածը, հասկանալի է ինչպես
խաչի հորինվածքային կենտրոնում տեղադրված լինելուց, նույնպես եւ ընդհանուր
համաչափությունից: Սալաքարի կենտրոնում քանդակված է գրեթե հավասարաթեւ (փոքր-
ինչ ձգված ներքեւի թեւով) խաչ' բարձրացված կարճ ձողի (հիմքի) վրա: Դեպի խաչի կողմերը
ծավալվող հորինվածքը համաչափ չէ: Աջ կողմում ամբողջ բարձրությամբ պատկերված է
արմավենու ծառ, ներքեւում' շուշանածաղիկների «մարգագետին», ձախում' նշմարվում են
մարդկանց ֆիգուրներ: Հորինվածքը եզրավորված է շրջանակով, բայց ոչ ամբողջական,
քանի որ այն չի ընդգրկում ներքեւի հորիզոնական հատվածը, եւ եթե հորինվածքը մուտքի
մաս է, ապա պարզ է դառնում, որ շրջանակի կողմնային զույգ եզրագծերը շարունակվել են
դեպի ներքեւ' կազմելով մեկ ընդհանուր մեծ շրջանակ մուտքի ու բարավորի համար8:
Մասնագիտական գրականության մեջ այս բարավորի հորինվածքը չունի հստակ
մեկնաբանում, եւ միայն առանձին պատկերներն են, որ վերլուծվել են9: Թվագրության
հարցում հետազոտողները հակված են վերագրելու վաղ' Ե-Զ դդ. ժամանակահատվածին:
Մեր ուսումնասիրությունները, այդ թվում նաեւ տեղում կատարած զննումները ցույց տվեցին,
որ հնարավոր է վերծանել Կողբի բարավորի հորինվածքը եւ համապատասխանաբար
հստակեցնել նաեւ թվագրությունը: Ներկայացնենք այդ դրույթները:
Առաջին հերթին ուշադրության է արժանի պատկերված խաչի ձեւը: Խաչաթեւերի
վերջավորությունները լայնացած են, իսկ ծայրերը պսակված փոքր նշաձեւ (հանգուցանման)
ելուստներով: Խաչաթեւերի հատման կենտրոնը, ինչպես նաեւ թեւերի լայնացող
եռանկյունաձեւ հատվածները զարդարված են վարդյակներով, կենտրոնինը' փոքր,
թեւերինը' խոշոր: Գեղարվեստական մշակման շնորհիվ խաչն ընկալվում է բավական
ծավալուն: Նախ այն համեմատաբար բարձր ռելիեֆով է արված, հետո խաչաթեւերը ողջ
երկայնքով եռանկյունաձեւ ակոսավոր փորվածք ունեն, որը տեսանելիորեն խորացնում է
պատկերը: Բարձր եզրագծերն ավելի են շեշտում պատկերի ընդհանուր ծավալայնությունը,
մանավանդ որ խաչը տրված է չեզոք, հարթային ֆոնի վրա: Խաչի ձեւի հստակությունը,
արտահայտիչ ուրվագծերը, խաչաթեւերի երկայնքով դեպի կենտրոն կտրուկ խորացող
(անկյան տակ) ակոսավոր փորվածքը խոսում են այն մասին, որ այս եւ նման պատկերների
հիմքում, հավանաբար, եղել են մետաղյա դրվագված խաչեր (ծիսական)' հաճախ
թանկարժեք հարդարանքով10: Այդպիսիները հաճախակի են վաղ բյուզանդական
արվեստում:
Թանկարժեք քարերով, գեմայապատ խաչեր են պատկերված Հռոմի Սանտա

8 Բարավորի մոտավոր չափերն են 100x58 սմ, որ ընդհանուր առմամբ համապատասխանում է մուտքի բացվածքի
լայնությանը: Հաշվի առնելով վերջինիս նեղ լինելը' կարելի է ենթադրել, որ այն պատկանել է կողմնային' ոչ
գլխավոր մուտքին: Այս հարցով խորհրդակցել ենք Ֆ. Տեր-Մարտիրոսովի հետ:
9 Տես Լ. Ա գա ր յա ե, Վ ա ղ միջնադարյան հայկական քանդակը, Եր., 1975, էջ 42-43. Հ . Լ Պ Է տ ր ո ս յա ե , Խաչքար.
ծագումը, գործառույթը, պատկերագրությունը, իմաստաբանությունը, Եր., 2008, էջ 36:
10 Այդպիսի տեսակետ է հայտնել Հ.Պետրոսյանը' նման խաչերի հնարավոր նախատիպ տեսնելով ակնազարդ
ոսկերչական խաչերը, իսկ ձգված համաչափություներով խաչերի համար' զարդարուն Ս. Հեղինեի ու Թեոդոսիոս
2-րդ կայսեր կողմից կանգնեցված գեմայազարդ խաչը. տես Հ . Լ. Պ ե տ ր ո ս յա ե , էջ 33, 37:
64 ԶԱՐՈՒՀԻ ՀԱԿՈԲՅԱՆ 2010 ԺԲ

Պուդենցիանայի (402-417թթ.)ս ու Ռավեննայի Ս. Ապոլինարե ին Կլասսեի (Զ դ. կես)12

խճանկարներում, ինչպես նաեւ բյուզանդական դեկորատիվ կիրառական արվեստի նմուշների
վրա, օրինակ, էրմիտաժի Զ դ. արծաթյա ափսեն13: Մեկ ուրիշ շատ կարեւոր զուգահեռ
գտնում ենք Կոստանդնուպոլսի Ս. Սոֆիայի տաճարում, որի ներքին արեւմտյան պատի
վրա' մարմարյա շքեղ երեսպատման հորինվածքում, ներառված է քարի դրվագազարդման
(ինկրուստացիա) եղանակով արված խաչ (Զ դ. կես): Բարձր աստիճանավոր հիմքի
վրա քանդակված Գողգոթայի խաչր եզրավորված է վարագույրներով, ու հարդարված
թանկարժեք քարերով (դրանք նաեւ խաչաթեւերից են կախված): Որպես պարտադիր տարր'
առկա են խաչաթեւերի նշաձեւ հանգույցներր, որր հատկապես կարեւորում ենք: Ակնհայտ
է, որ բոլոր վերր բերված օրինակներր իրենց պատկերագրական մանրամասներով սերում
են մեկ նախատիպից' Գողգոթայի' Տիրոջ գերեզմանի վրա կանգնեցված խաչից: Նշված
բյուզանդական օրինակներր վկայում են, որ Երուսաղեմի խաչին են բնորոշ թեւածայրերի
ակ-հանգույցներր:
Եթե անդրադառնանք հայաստանյան հուշարձաներին, ապա կարող ենք ասել, որ
Կողբի բարավորի խաչր մոտենում է հայկական վաղ օրինակներին' արտահայտված
ինչպես լայնացող թեւերով, այնպես էլ, երբեմն, ստորին խաչաթեւից ելնող հիմքով
(Աշտարակի Ծիրանավոր, Զովունի Ս. Վարդան, բոլորր' Զ դ.): Սակայն ավելի ցայտուն են
տարբերություններդ Ակնհայտ է, որ Կողբում արդեն շեշտված է խաչի ուղղահայացությունր'
ի դեմս երկարացված ներքեւի մասի, մինչդեռ վաղագույն հորինվածքների համար
դա անպայման հավասարաթեւ, այսպես կոչված հունական խաչն է: Եւ եթե Ե-Զ դդ.
օրինակներում խաչի թեւերր պարզ են, հազվադեպ են թեւածայրերի եռանկյան միջի
կիսագնդերր (Երերույք, Փարպի. Ե-Զ դդ.), ապա Կողբում խաչաթեւերր եւ կենտրոնր
հարդարված են ծաղիկ-վարդյակներով:
Հայաստանից եւ հարեւան Վիրքից (Քարթլի) հայտնի են ծավալային թեւավոր
խաչեր (հիմնականում դրվագների տեսքով), որոնց թեւերն ունեն ծաղկային հարդարում:
Դրանք հենց Կողբից պեղված օրինակներն են (այդ թվում նաեւ Ս. Աստվածածին եկեղեցու
պատի մեջ ներառված կոթողի բեկորր' համապատասխան հարդարանքով)' զարդարված
վարդյակով կամ շուշանով14: Շուշանածաղիկներով են հարդարված Դվինի15 , Աքորիի16,
Ծոբի17, ինչպես նաեւ վրացական Բոլնիսի18 եւ Լամազի-Գորայի19 թեւավոր խաչերր:

11 Ц . Г . Н ес с е л ь ш т р а у с , Н о в а я и ст о р и я и с к у с с т в .И с к у с с т в о р а н н е г о С р е д н е в е к о в ь я .С П б ., 2000,
и л .1 8 .
12 В . Н . Л а з а р е в , И с т о р и я в и за н т и й с к о й ж и в о п и с и .М ., 1986, т.2 , и л.61.
13 А. В . Б а н к , В и з а н т и й с к о е и ск у с с т в о в со б р а н и я х С о в е т с к о г о С о ю за .Л .- М ., 1966, и л.84.
14 Տե՛՛ս Ս. Ս .Մ նա ցա կա նյա ն,Հա յկա կա ն վաղ միջնադարյան մեմորիալ հուշարձաններր, Եր., 1982, նկ. 33 (ա-
բ):
15 Տե՛՛ս Կ. Կ. Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն , Դվին քաղաքր եւ նրա պեղումներր, Եր., 1952, էջ 151, նկ. 133, 134, 136:
16 Տե՛՛ս Հ . Լ. Պ է տ ր ո ս յա ն (2008), նկ. 8:
17 Հայաստանին անմիջապես սահմանակից Վրաստանի Մարնեուլիի շրջանի Ծոբ հայկական գյուղր: Թեւավոր
խաչի բեկորր զննել եւ լուսանկարել ենք տեղում:
18 Н . Ч уби н аш ви л и , Х а н д и с и (П р о б л е м а р е л ь е ф а н а п р и м е р е о д н о й гр у п п ы гр у зи н с к и х стел
п о сл ед н ей ч етв ер т и V в е к а , V I и п е р в о й п о л о в и н ы V II в е к а ).Т б и л и с и , 1972, и л.33.
19 Мер18а8Ьу Ш К ., У. т / шКе ^ . , ^ ^ е Кսոտէ ժеտ а1էеп Сеог§^еп.Լе^рշ^§, 1977, Տ.239.
2010 ԺԲ ԿՈՂԲԻ ԲԱՐԱՎՈՐԻ ՊԱՏԿԵՐԱԳՐԱԿԱՆ ԱՈԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՑՈՒՆՆԵՐԸ. 65

Բազմաթերթ բացված ծաղկի տարրերով են հարդարված Կողբի20, Օձունի21, Աքորու22

խաչերր, ինչպես նաեւ Օձունի բազիլիկի արեւելյան արտաքին պատի մեջ ագուցված
խաչապատկերր23: Ծաղկային հարդարանքից բացի' վերոհիշյալ խաչերից շատերի
թեւածայրերր, ի տարբերություն ավելի վաղ օրինակների, վերջանում են շրջանաձեւ կամ,
ինչպես Կողբի դեպքում, նշաձեւ հանգույցներով24:
Այս ամենր խոսում է այն մասին, որ տվյալ զարդատարրերր' վարդյակներն ու
ակ-հանգույցներր, խաչի պատկերագրության զարգացման մի որոշակի փուլի են
վերաբերում: Քանի որ հայկական վաղմիջնադարյան շատ հուշարձաններ չունեն ստույգ
թվագրություն, ապա դժվար է նաեւ դրանք դասակարգել րստ զարդատարրերի, մանավանդ,
երբ խասքր քառակող կոթողների ու առանձին բեկորների մասին է25: Այս դեպքում մեծապես
օգնում են ճարտարապետական կառույցների, մասնավորապես թվագրված եկեղեցիների
զարդաքանդակներր: Ուրեմն առաջնորդվենք այս սկզբունքով:
Հաշվի առնելով Կողբի բարավորի խաչի փոքր-ինչ ձգվածությունր, րնդհանուր
համաչափությունր, ինչպես նաեւ հարդարման տարրերր' նշենք ամենամոտ զուգահեռներր:
Առաջինր Օձունի արեւելյան պատի խաչային հորինվածքն է, որր որպես զուգահեռ
դիտարկել է դեռ Գ. Շախկյանր26: Կողբի եւ Օձունի խաչերր նույնանում են րնդհանուր
համաչափությամբ, մշակման ձեւով ու գեղարվեստական մեկնաբանությամբ, վարդյակ-
ծաղիկների կիրառմամբ, բայց Օձունի օրինակներում չկան խաչածայրերի հավելումներր:
Քանի որ Օձունի սալաքարր համարվում է վերաօգտագործված ու թվագրվում է ավելի
վաղ, քան եկեղեցին, ապա այն, թվում է թե չի կարող ուղեցույց լինել ժամանակագրական

20 Տես Ս. Ս. Մ ն ա ցա կ ա ն յա ն , նկ. 32 (գ):

21 Տես անդ, նկ. 30:
22 Տես Հ . Լ. Պ ե տ ր ո ս յա ն , նկ. 35:
23 Տես Լ. Ա զա ր յա ն, (1975), նկ. 68: Օձունի սալաքարր կարեւոր զուգահեռ է Կողբի բարավորի համար, քանի որ
այստեղ բացի մյուս զարդատարրերից խաչաթեւերի տակ կան նաեւ խոշոր շուշանածաղիկներ:
24 Ինչպես ճիշտ նկատում է Հ. Պետրոսյանր, հայկական խաչապատկերներում համեմատաբար թույլ է
արտահայտված կապր ոսկերչական խաչերի հետ ու ավելի ակնհայտ են բուսականացման փորձերր (Հ. Լ.
Պ ե տ ր ո ս յա ն , էջ 37-38): Հետաքրքրական է այն փաստր, որ բյուզանդական ավելի ուշ' Ժ-ԺԱ դդ. արվեստի
նմուշներում գերիշխում են ոչ թե թանկարժեք քարերով, այլ խաչաթեւերին վարդյակներով խաչերր (Արբավիլի
փղոսկրյա տրիպտիխր Ժ դ. Փարիզի ազգային գրադարանից, դրվագված մասնատուփերի կափարիչներր ԺԱ դ.
Էրմիտաժից ու Հռոմի Սան Լատերանոյից, ԺԱ դ. հունական Ավետարանի մանրանկարր От. 67 (թ. 14) Պետերբուրգի
ազգային գրադարանից ( К у л ь ту р а В и за н т и и (в т о р а я п ол . V II - X I I в .). М ., 1989, с. 283. А. В . Б ан к ,
П р и к л а д н о е и ск у с с т в о В и з а н т и и I X - X II вв . М ., 1987, ил. 11-12. В . Д . Л и х а ч е в а , В и за н т и й с к а я
м и н и а т ю р а .П а м я т н и к и в и за н т и й с к о й м и н и а т ю р ы IX - X V в е к о в в с о б р а н и я х С о в е т с к о г о С о ю за .М .,
1977, с. 30): Արդյո ք արեւելյան ազդեցությամբ չեն պայմանավորված բյուզանդական պատկերագրության այս
փոփոխություններր զարգացած միջնադարում:
25 Մասնագիտական տեսանկյունից այսօր արդեն չի կարող բավարարել նման հուշարձանների րնդհանրական
թվագրությունր Ե-Է դդ. ժամանակահատվածով (տե՛՛ս Զ. Ա. Հ ա կ ո բ յա ն , Հայկական քառակող կոթողների
թվագրման հարցի շուրջ // Երիտասարդ հայ արվեստաբանների գիտական առաջին նստաշրջանի նյութեր, Եր.,
2005): Խնդիրն ակնհայտ է արդեն իսկ այն պատճառով, որ Ե-Զ դ. առաջին կեսի եւ Й դ. վերջին քառորդ - Է դ.
ժամանակահատվածներր էապես տարբերվում են' պայմանավորված պատմական, քաղաքական ու մշակութային
զարգացման րնթացքով: Այդ փուլերի տարբերությունր եւ հաջորդականությունր շատ ավելի հստակ երեւում է
եկեղեցաշինության մեջ ( А .Ю .К а з а р я н , С о б о р в А руч е и к у п о л ь н ы е за л ы А р м ен и и V II в .К в о п р о с у о
в и з а н т и й с к о м вл и я н и и / / Д р е в н е р у с ск о е и с к у с с т в о .В и з а н т и я , Р у сь, З а п а д н а я Е в р о п а : и ск у с ство
и к у л ь т у р а .С П б ., 2 002, с.5 5 ).
26Տես Գ. Շ ա խ կ յա ն , էջ 163:
66 ԶԱՐՈՒՀԻ ՀԱԿՈԲՑԱՆ 2010 ԺԲ

առումով27: Բայց եթե Օձունի հարավային մուտքը պսակող խաչը28, որն իր ձեւով
համապատասխանում է վերը նկարագրված խաչին, ժամանակակից է կառույցին, ապա
ուրվագծվում է է դ. առաջին կեսը որպես եկեղեցու կառուցման ու հարդարման ժամանակ29:
Հաջորդը Մրենի (639-640 թթ.)30 հյուսիսային մուտքի բարավորի քանդակն է, որտեղ
պատկերված է նմանատիպ համաչափությամբ եւ մշակմամբ, թեւերի ակ-բլթակներով
խաչ (Ն. Թիերին այն անվանում է կովկասյան տիպի): Մեր ուսումնասիրության համար
չափազանց կարեւոր այս հորինվածքի սյուժետային մեկնաբանմանը կանդրադառնանք
ստորեւ' առայժմ առանձնացնելով միայն խաչապատկերը:
Քարթլիից որպես զուգահեռ կարեւորում ենք Տվարիի եւ Ծրոմիի եկեղեցիների խաչային
քանդակները: է դ. առաջին կեսով թվագրվող Տվարի Ս. Խաչ եկեղեցին31 հայտնի է իր
հարավային մուտքի «Խաչի վերացման» տեսարանով, որտեղ հրեշտակները բարձրացնում
են շրջանակի մեջ ներառված խաչը: Չնայած, որ Տվարիի խաչը հավասարաթեւ է
(պատկերագրորեն հարում է վաղ օրինակներին), բայց պլաստիկ մեկնաբանման
իմաստով, լայնացող թեւերի, եռանկյունաձեւ ակոսների ու հատկապես խաչաթեւերի
ծայրի շրջանակների ձեւերով (շրջանակները ուռուցիկ չեն, այլ փոս ընկած) մոտենում
է Կողբի օրինակին: Շատ ավելի համեստ է Ծրոմիի որմնաքանդակը, որը համաձայն
եկեղեցու' թվագրվում է 626-634/5 թթ.32: Չնայած, որ Ծրոմիի եկեղեցու եւ՜ արեւմտյան, եւ՜
հարավային մուտքերը պսակված են խաչով (կրկնակի արմավաճյուղերով թեւավոր խաչ33),
սակայն կարեւորում ենք առաջինը, որտեղ առկա է նույն համաչափությունը, ինչ Կողբում:
Այն թեւածայրերի հանգույցներով խաչ է' բարձրացված աստիճանավոր հիմքի ու կարճ
ոտքի վրա34: Վերը բերված օրինակները հաստատում են, որ Կողբի բարավորի խաչն իր
նմանօրինակներն ունի է դ. հուշարձաններում եւ պատկերագրորեն սերում է Գողգոթայի
խաչից:

27 Տես Г . Ш а х к я н , К л а с с и ф и к а ц и я р е л ь е ф о в О д зу н ск о й ц е р к в и / / Н ау ч н ы е с о б щ е н и я , в ы п .Х ,
М ., 1978, с .2 7 -28.Համաձայն այս եւ ուրիշ հեղինակների' Օձունի բազիլիկը թվագրվում է Զ դ. վերջ, իսկ եկեղեցու
արեւելյան սալաքարը, որ վերաօգտագործված է, թվագրվում է ավելի վաղ, քան Զ դ. երկրորդ կեսը: Քա նի որ
Օձունի թվագրության հարցում արվել են ճշտումներ' վերագրելով այն է դ. առաջին կեսին (А. Ю . К а за р я н ,
Х р а м V II в .в Мастаտ ре и его м ес то в зо д ч ес тве З а к а в к а з ь я и В и за н т и и / / Д р е в н е р у с ск о е и ск у с ст во .
В и за н т и я и Д р е в н я я Р у с ь .С П б ., 1999, с. 123), ապա ինքնըստինքյան առաջանում է նաեւ Օձունի եկեղեցու
մեջ ագուցված սալաքարերի թվագրման հարցը, որը, սակայն ա յլ հետազոտության նյութ է:
и
28 Р. О опаЬёЛ ап. а§е ^ ’ ог ^е Г агсЬйесШге агше ш еппе У Пе տ^ёс1е. МагееШе, 2008, й§. 446, 450.
29Տես 28 ծանոթ.:
30 И . О рбел и , Б а г а в а н с к а я н ад п и с ь 639 г .и др уги е ар м я н с к и е к т и т о р с к и е н ад п и с и V II в . / / И .
О рбел и , И зб р а н н ы е т р у д ы .Е р е в а н , 1963, с .3 8 6 , 395-401.
31 Ջվարիի եկեղեցու թվագրության հարցում կան տարաձայնություններ, քանի որ մի շարք վրացի
գիտնականներ հուշարձանը վերագրում են 590-604/605 թթ.' ցանկանալով տեսնել այն որպես անկյունային
խորշերով քառակոնք տիպի եկեղեցիների վաղագույն օրինակ (Գ.Չուբինաշվիլի, Շ.Ամիրանաշվիլի): Սակայն
ելնելով ճարտարապետական հորինվածքի առանձ նահատկություններից, պատվիրատուի գործունեության
ժամանակաշրջանից, ինչպես նաեւ եկեղեցին Ս. Խաչին նվիրելու հանգամանքից' ճիշտ է թվագրել Ջվարին է դ.
առաջին կեսով (641 թ.' ըստ Ի. Ջավախիշվիլու) Տես. П . М . М у р ад я н , А р м я н с к а я э п и гр а ф и к а Г р у зи и .
К а р т л и и К а х е т и .Е р е в а н , 1985, с . 2 3 -25. А. Ю . К а за р я н , Х р а м V II в . в М а с т а р е и его м е с т о в
зо д ч е с тв е З а к а в к а з ь я и В и з а н т и и , с т р .1 2 3 , п р и м е ч .1 9 .
32 Ш .Я . А м и ран аш ви л и , И с т о р и я г р у зи н с к о го и с к у с с т в а .М ., 1963, стр .1 0 9 .
33 Ծրոմիի հարավային մուտքը պսակող կրկնակի արմավաճյուղերով խաչին հարում է նույն պատկերագրությամբ
խաչային հորիվածք' ինչ Արուճի եկեղեցու ( 669 թ. ) արեւելյան ճակատին:
34 Р. ПопаЬсчПап, й§. 188.
2010 ԺԲ ԿՈՂԲԻ ԲԱՐԱՎՈՐԻ ՊԱՏԿԵՐԱԳՐԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ. 67

Այժմ անդրադառնանք Կողբի բարավորի մյուս պատկերներին: Ինչպես նշվեց, աջ

անկյունում ներկայացված է մի շքեղ արմավենի' երկար, դեպի ներքեւ թեքված ճյուղեր,
րնդգծված խոշոր պտուղներով ծավալայնության պատրանքով արված ծառի բնով: Այն
նման է «իրապաշտական» պատկերի' զերծ միջնադարյան վերացական մեկնաբանումից:
Համեմատություններր ցույց են տալիս, որ պատկերման ձեւով ու ոճով Կողբի արմավենին
առավել մոտ է ոչ թե հայկական արվեստում հայտնի պատկերներին, որոնք ավելի
պայմանական ու րնդհանրական են (Քասախի ու Երերույքի բարավորներր), այլ
բյուզանդականին:Այս առումով կարելի է հիշատակել կոստանդնուպոլսյան երկու հուշարձան:
Մեկր Յուլիանա Անիկիայի Ս. Պողիկտոսին նվիրված տաճարի քանդակազարդ խոյակն է
(Զ դ. 20-ական թ.), որի կենտրոնում արմավենի է' շրջապատված բուսական եւ ծաղկային
հարդարանքով, այդ թվում նաեւ «շուշանածաղկի մարգագետնով»: Մասնագետներր
հատկապես շեշտում են քանդակի ծավալայնությունն ու «նատուրալիզմր»35: Նման մի
արմավենի էլ կարող ենք տեսնել Թեոդոսիոս 2-րդի բազիլիկից պահպանված քիվի վրա
(415 թ.), ուր գառնուկներր երկրպագում են արմավենուն36:
Արեւելաքրիստոնեական արվեստում, ինչպես նաեւ հայկական վաղմիջնադարյան
քանդակում հաճախ հանդիպող արմավենու պատկերր նշանն է Քրիստոսի հաղթանակի
եւ անմահության, ինչպես նաեւ խորհրդանիշր դրախտի ու Պաղեստինի' Ավետյաց
երկրի37: Եթե սրան ավելացնենք նաեւ Կողբի բարավորի ներքեւի մասում պատկերված
շուշանածաղիկներդ որոնք նույնպես խորհրդանշում են անմահությունն38, ինչպես նաեւ
գալիք դրախտր, ապա իրավացի են ուսումնսիրողներր' դրախտր տեսնելով Կողբում, ուր
հառնում է Կենաց ծառր39:
Չհակադրվելով այս մեկնաբանությանդ որր գալիս է րնդհանուր քրիստոնեական
խորհրդաբանությունից, ցանկանում ենք մանրամասնել խնդրո առարկա որմնաքանդակի
բովանդակությունդ Այդ պարզաբանումներր առաջին հերթին պայմանավորված են Կողբի
հորինվածքում առկա պատկերաքանդակներով:
Բարավորի ձախ կողմում նշմարվում են մարդկանց քանդակներ, որոնք մասամբ
եղծված են: Քարի վնասվածության պատճառով Լ. Ազարյանր, նկարագրելով Կողբի
պատկերաքանդակր, տեսնում է միայն երկու պատկեր40: Սակայն տեղում կատարած
զննումներր ցույց տվեցին, որ դրանք երեքն են' երկուսր խաչի ձախ կողմում, իսկ մեկր'
ձախ խաչաթեւի տակ: Կողբի բարավորի ոչ կանոնիկ պատկերագրությունր հիշեցնում
է Մրենի եկեղեցու հյուսիսային մուտքի արդեն իսկ հիշատակված հորինվածքր41, որի

35 Л . А . Б е л я е в , Х р и с т и а н с к и е д р е в н о ст и . В в е д е н и е в с р а в н и т е л ь н о е и зу ч ен и е. С П б ., 2 000, с.
2 6 4 -2 6 7 , и л .н а ст р .2 6 6 .
36 Թեոդոսիոս 2-րդ կայսեր կառուցած բազիլիկր նախորդում էր Ս. Սոֆիային: Այսօր նրա ճարտարապետական
հարդարանքի բազմաթիվ դրվագներ, որոնց վրա կան արմավենի, ձգված համամասնությունով ու լայնացող
թեւերով խաչեր, շուշանածաղիկներ, հավաքված են Ս. Սոֆիայի տաճարին կից տարածքում: Տես. А. С гаЬ аг,
Տօս1բէա^տ Вугапйпев ^е Сопв1ап1;тор1е (IV —Х е 81ес1е). РапБ, 1963, р1. X V (1).
37 Արմավենու խորհրդաբանության մասին տես Р. ^оոаЬёժ^аո, Լеտ Тհётеտ եւեևգ^տ даш 1а տ^ֆէա^
А гтёш еппе ргёагаЬе // К Е А гт., է. X X II, 1990-1991, р. 278-279.
38 ‘Ъ ех 1коп ^ег ^ г ^ Ш ^ е п 1копо§гарЫе”, Вап^ 3, Кот-Рге1Ьиг§-ВаБе1-^1еп, 1971, Տ. 100-102.
39 Տես Լ. Ա գա րյա ն, էջ 42-43; Р. ОопаЬёа1ап (1990-91), р. 277-279. Հ . Լ. Պ է տ ր ո ս յա ն (2008), էջ 36, 38, 42.
40 Տես Լ. Ա գա րյա ն, էջ 43:
41 Մ եզ համար չափազանց կարեւոր է, որ Տոնապետյանր իր վերջին մենագրության մեջ զուգահեռաբար
68 ԶԱՐՈՒՀԻ ՀԱԿՈԲՑԱՆ 2010 ԺԲ

պատկերաքանդակներր նույնպես երեքն են, որոնցից մեկր' կենտրոնականր, ձեռքին ունի

ձողաբարձ խաչ եւ փորձում է այն կանգնեցնել, նրան են մոտենում երկուսր, որոնցից մեկր
նոր է իջել ձիուց, իսկ մյուսր ձեռքին ունի բուրվառ: Հորինվածքի աջ անկյունում քանդակված
ոճավորված ծառր Կենաց ծառն է4 2 : Հորինվածքային աննշան տարբերությունր չի
խանգարում տեսնել Կողբի եւ Մրենի քանդակներում նույն սյուժեն ու պատկերագրությունր:
Քանի որ մասնագիտական գրականության մեջ շատ են անդրադարձներր Մրենի
քանդակին, փորձենք հասկանալ վերջինիս պատկերագրական թեման: Բ. Առաքելյանր
այստեղ տեսնում է սգո երթ4 3 , Մ. Սարգսյանր (նրա հետ համաձայնում է Ս. Տեր-Ներսեսյանր)'
տաճարի հիմնադրումր4 4 , Լ. Ազարյանր45 եւ Ս. Մնացականյանր' քրիստոնեության
րնդունման վկայություն4 6 , իսկ Հ. Պետրոսյանր' հայտնի որեւէ խաչի դիմավորում ու
երկրպագում4 7 : Հայտնի է նաեւ ֆրանսիացի հետազոտող Ն. Թիերիի մեկնաբանությունր,
համաձայն որի' այստեղ իր արձագանքն է գտել միջնադարյան կարեւորագույն
իրադարձություններից մեկր' Կենարար խաչի վերադարձը Երուսաղեմ 4 8 ' Հերակլ
կայսեր պատկերմամբ4 9 : Ընդհանուր առմամբ րնդունելով Ն. Թիերիի մեկնաբանությունր,
որր որոշ պարզաբանումների կարիք ունի' ուզում ենք շեշտել, որ այս տեսակետր վճռորոշ
դարձավ եւ ճիշտ ուղղություն հաղորդեց Մրենի բարավորի հետագա ուսումնասիրության
հարցում:
Համեմատելով Կողբի եւ Մրենի բարավորներր, տեսնում ենք, որ երկու դեպքում
եւս կենտրոնում խաչն է' հորինվածքի գաղափարական առանցքր: Դրանից հետո
կարեւորվում է ծառի պատկերր, որր Կողբում արմավենին է, իսկ Մրենում' ոճավորված
Կենաց ծառ, որր թույլ է տալիս խորհրդաբանորեն դրանք նույնացնել5 0 : Կարեւոր են նաեւ
մարդկանց ֆիգուրներր, որ ուղղված են դեպի խաչր: Հետաքրքրական է, որ քննվող երկու
հորինվածքներում դրանք երեքն են' երկուսր պատկերված են խոշոր, իսկ երրորդր' փոքր:
Մրենի քանդակի այս մանրամասնի վրա ուշադրություն է դարձրել Թ. Թորամանյանր'

ներկայացրել է Մրենի եւ Կողբի մեզ հետաքրքրող քանդականերր' հաստատելով այստեղ նույն բովանդակության
առկայությունն ու նույն դարաշրջանին պատկանելու փաստր: Տես Р. ОопаЪёШап, Լ’ а§е ^ ’ог ^е ГагсЬкесШге
а г т е т е п п е VIIе տւ&Խ. МагееШе, 2008, էջ 178:
42 Լ.Ազարյանր մեկնաբանում է այն որպես Դրախտ կամ Հին Կտակարան, իսկ Հ.Պետրոսյանր' որպես գալիք
կամ Երկնային դրախտ: Տես Լ. Ա գա ր յա ն , էջ 63. Հ . Լ. Պ ե տ ր ո ս յա ն , էջ 51:
43 Տես Բ. Ն . Ա ռա քե լյա ն, Հայկական պատկերաքանդակր 4-7-րդ դարերում, Եր., 1949, էջ 70-71:
44 Տես Մ . Ս ա ր գ ս յա ն , Մրենի տաճարի հիմնադիրների պատկերաքանդակներր // Պ Բ Հ,, թ. 4, էջ 247. Տ. Бег-
№г8е881ап, Լ^ւէ А г т е т е п (герпп1;), Рапэ, 1989, էջ 56:
45 Տես Լ. Ա գա րյա ն, էջ 63:
46 Մեկնաբանելով Մրենի հյուսիսային բարավորի հորինվածքր' որպես քրիստոնեության հաստատման
տեսարան, Ս. Մնացականյանր տեսնում է այստեղ Կամսարական ավագ իշխանին, որր Տրդատ թագավորի եւ
Գրիգոր Լուսավորչի ներկայությամբ բարձրացնում է խաչր' որպես իր երկրում քրիստոնեության տարածման նշան:
Տես С . X . М н ац ак ан я н , П р е д а н и я о р а с п р о с т р а н е н и и х р и с т и а н с т в а в ск ул ьп туре с р е д н е в е к о в о й
А р м ен и и . «Հանրապետական 5-րդ. գիտական կոնֆերանս' նվիրված Հայաստանի մշակույթի եւ արվեստի
պրոբլեմներին», Զեկ. թեզեր, Եր., 1982, էջ 372-373:
47 Տես Հ . Լ. Պ ե տ ր ո ս յա ն , էջ 51:
48 N. ТЫ еггу, Լ а Са1;Ье^га1е ^е Мгеп е! տа Эесогайоп // СаЫегэ А г с Ь е о Ь ^ и е э , 1971, уо1. 21, р. 69-75.
49 Այն, որ մասնագիտական գրականության մեջ չի ձեւավորվել Մրենի որմնաքանդակների հստակ
մեկնաբանություն, պայմանավորված է հորինվածքների ոչ կանոնիկ բնույթով եւ արեւելաքրիստոնեական
արվեստում նման պատկերագրական զուգահեռի բացակայությամբ:
50 Տես Լ. Ա գա րյա ն, էջ 42:
2010 ԺԲ ԿՈՂԲԻ ԲԱՐԱՎՈՐԻ ՊԱՏԿԵՐԱԳՐԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՑՈՒՆՆԵՐԸ. 69

ենթադրելով, թե «..պ ա տ կերվա ծէսի երեխա »51: Պատկերաքանդակների մասշտաբային

անհամապատասխանությունը չի կարող պայմանավորված լինել տարիքային
տարբերությամբ կամ հորինվածքի խիտ դասավորությամբ, քանի որ գոնե Մրենում այն
ավելի քան ընդարձակ է: Այն կարելի է թերեւս բացատրել պատկերված անձանց գրաված
դիրքով, մանավանդ, որ միջնադարի համար բնորոշ էր հիերարխիկ սկզբունքը: Սակայն
անհամապատասխանությունն այն է, որ հենց փոքր պատկերն է թե՜ Կողբում, թե՜ Մրենում
մոտ կանգնած խաչին' գրավելով ամենապատվավոր տեղը:
Պատկերագրական այս յուրահատկությունը հնարավոր եղավ հասկանալ միայն Ք.
Մարանչիի52 Մրենի հյուսիսային քանդակի վերաբերյալ բոլորովին վերջերս կատարած մի
ուսումնասիրության շնորհիվ53: Հեղինակը մեջբերել է Թ դ. լատիներեն տեքստ' նվիրված
Խաչի վերադարձի պատմությանը, որ կառուցված է միջնադարյան հրաշապատումի ոգով:
Այն ներկայացնում է Խաչի վեարադարձի գագաթնակետային պահը, երբ Երուսաղեմի
դարպասները հանկարծ փակվում են Հերակլի առջեւ, եւ միայն երբ նա հրաժարվում է իր
կայսերական հարուստ հանդերձանքից, դարպասները բացվում են, եւ վերջինս մուտք է
գործում խոնարհ' ինչպես Քրիստոսն էր մտել Երուսադեմ54: Ք. Մարանչին բերում է նաեւ
սույն պատմությունը լուսաբանող եւ առայժմ միակ հայտնի պատկերը' Ս. Միշելի 1060թ.
Սակրամենտարիումի (պատարագամատույցի) մանրանկարը (ատ. 641, քօ1. 155у, Նյու-Ցորք,
Փիերփոնթ Մորգան գրադ.), ուր կայսրը գլխաբաց, ոտաբոբիկ ու հասարակ հագուստով
մտնում է Երուսաղեմ: Համաձայն հեղինակի' Մրենի քանդակում առկա է, թերեւս, այս
հրաշապատումը ներկայացնող առավել վաղ պատկերագրական տարբերակ:
Լիովին ընդունելով Մրենի հյուսիսային բարավորի, իսկ այժմ' նաեւ Կողբի բարավորի
սյուժետային անմիջական կապը Կենարար խաչի վերադարձի պատմության հետ,
կուզենայինք անել որոշ ճշտումներ: Համաձայն ենք, որ երկու դեպքում էլ հորինվածքի
կենտրոնում' անմիջապես Խաչի մոտ, Հերակլ կայսրն է, իսկ նրա փոքր չափերն ու
գլխաբաց պատկերված լինելը, ինչպես արդարացի նշում է Ք. Մարանչին, նշան է
կայսեր խոնարհության եւ հնազանդության: Սակայն համաձայն չենք Ն. Թիերիի այն
մտքի հետ, որ մյուս երկու ֆիգուրները ներկայացնում են նորից Հերակլին (ձիուց իջնելիս)
եւ Երուսաղեմի պատրիարք Մոդեստին (բուրվառը ձեռքին)55: Համոզված ենք, որ
հայկական այս երկու հուշարձանները' միավորելով հայտնի իրադարձությունների ինչպես
համաքրիստոնեական ու բյուզանդական, այնպես էլ հայկական ընկալումները, ստացել են
ինքնատիպ պատկերագրական լուծում: Արդեն, այն, որ նույն պատկերագրությամբ հայտնի

51 Տես Թ . Թ ո ր ա մ ա ե յա ե , Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, Եր., 1948, էջ189:

52 Շնորհակալություն եմ հայտնում Քրիստինա Մարանչիին, դեռեւս տպագրության մեջ գտնվող իր հոդվածը
տրամադրելու համար, որը հնարավորություն տվեց ամբողջացնելու սույն ուսումնասիրությունը:
53 с и . М а г а п а ТЪе ИишЫе НегасИиэ: геу1эШп§ Ше ոօՈ հ рой а1 а! Мгеп // КЕАгт., է. XXXI,
2008 -2009, р. 167-180.
54 СИ. М агап С р. 170-171.
55 Х -М . е ! N. ТЫ еггу, Ьа саШёдга1е ^е Мгеп е! տа ^ёсогайоп // СаЫегэ а г ^ ё о 1 о ^ и е э , է. X X I, 1971, р. 76. N.
ТЫ еггу НёгасНиз е! 1а уга1е сго 1х еп А гт ёш е // Ргош В у гап й и т !о 1гап. А г т е т а п Տէս^տ т Нопоиг оք № п а О.
Оагзо1ап, е^э. 1еап-Р1егге Маհё ап^ КоЬег! №. Тհотտоп, А!1ап!а, ОА, 1997, р. 169-171.
70 ԶԱՐՈՒՀԻ ՀԱԿՈԲՅԱՆ 2010 ԺԲ

են երկու քանդակային հորինվածք Հայաստանում56, բացառում է պատահականությունր եւ

հաստատում ձեւավորված որոշակի ավանդույթի փաստր:
Համադրելով վերր հիշատակված մանրանկարր Մրենի եւ Կողբի հորինվածքների հետ'
նկատում ենք րնդհանրություններ, բայց եւ տարբերություններ: Մանրանակարում Հերակլին
հետեւում է շքախումբր, մինչդեռ հայկական քանդակներում ուղեկցողներր միշտ երկուսն
են, մանրանկարում պատկերված է Երուսաղեմ քաղաքր, որր կարեւոր է նեղ սյուժետային
իմաստով, իսկ հայկական օրինակներում Ավետյաց երկրի կամ Դրախտի խորհրդանշական
պատկերն է, որն արտահայտում է իմաստային ավելի լայն դաշտ: Հիրավի, հայկական
երկու բարավորներն էլ ներկայացնում են Կենարար Խաչի վերադարձր Հերակլի կողմից'
վերաիմաստավորված հայկական իրականության ներքո:
Այն, որ Մրենի եւ Կողբի քանդակների երկու «ուղեկցող» պատկերներր անմիջական
առնչություն ունեն հայկական իրականության հետ, կարելի է դատել մի շարք
պատկեարագրական առանձնահատկություններից: Առաջինր Մրենի քանդակի ձախ
կողմի ֆիգուրի գլխի չալմայատիպ գլխարկն է57: Գլխարկի այս ձեւր, որր կարեւոր
պատկերագրական մանրամասն է, գրավել է նաեւ Ն. Մառի ուշադրությունր Մրեն
այցելության ժամանակ58: Հայտնի է, որ արեւելյան կառավարիչներր կրել են նման
գլխարկներ59, մասնավորապես, հայկական Բագրատունիներն ու, միգուցե, նաեւ նրանց
նախորդող իշխաններր: Արեւելյան ոճի է, համաձայն Ն. Թիերիի, նաեւ վերջինիս
հանդերձանքր, հատկապես տաբատր' հավաքված ճտքավոր կոշիկների մեջ60: Սրանից
բացի կարեւոր է հեծյալ լինելր: Եթե Բյուզանդիայում որպես հեծյալ պատկերվել է
կայսրր61 (թերեւս դա է հուշել Ն. Թիերիին տեսնել այստեղ Հերակլին), ապա հայկական
արվեստում դա ավանդաբար բարձրաստիճան իշխանն է62, իսկ ձիուց իջած լինելր նորից
խոնարհության նշան է: Կողբի քանդակում պատկերներր նույնպես կրում են գլխարկներ եւ
քանի որ բարավորր եղծված է այս հատվածում, ապա դատելով ուրվագծից դրանք կարելի
է նմանեցնել չալմայի: Ինչ վերաբերում է Մրենի քանդակի ձիու պատկերին, ապա շատ

56 Բոլոր հեղինակներր անպայմանորեն նշել են Մրենի հորինվածքի եզակի կամ բացառիկ լինելր, իսկ Ս. Տեր-
Ներսիսյանն այն բնորոշել է նույնիսկ որպես “карах”: Տես Տ. О ег-№ г 8е 881ап, էջ 58-59:
57 Նշենք, որ Ն . Թիերին այստեղ տեսնում է խույր (բաց թա գ)' նման բյուզանդական թագի: Տես Х -М . е!
^ Т Ы е гг у , էջ 75:
58 Տես Н . Я . М а р р , А н и .Л .- М ., 1934, էջ 6 0 , ծա ն.198:
59 Բացի հայտնի հայկական օրինակներից' չալմայով պատկերված են, օրինակ, վրացական Բագրատունիներից
Աշոտ Կուխր Տբեթիի եկեղեցու քանդակում Ժ դ. (Տես Н . А . А л ад аш ви л и М о н у м е н т а л ь н а я ск у л ь п ту р а
Г р у зи и . С ю ж е т н ы е р е л ь е ф ы V - X I в е к о в .М ., 1977, и л .7 1 ) եւ պրոտոսպաթարիոս Միքայել Սկեպիդիսր
Կապադովկիայի Կարաբաշ-Կիլիս եկեղեցու որմնանկարում 1060-1061 (Տես N. ТЫ еггу, Լ а Сарра^осе ^е
Г а п ^ и й ё аи Моуеп А§е. Вгерок, 2002, р. 189-190, տ^., 71).
60 Որպես զուգահեռ' Ն . Թիերին նշում է Ջվարիի եկեղեցու պատվիրատուների հանդերձանքր, որին կարող
ենք ավելացնել նաեւ Շիրակի կոթողների կտիտորական պատկերներր: Բնութագրելով նման հանդերձանքր
պարսկական, Ն.Թիերին հանգում է այն եզրակացության, որ նման հանդերձանքն անհրաժեշտ էր Հերակլին
զինվորական վարժանքների եւ իր ռազմական արշավանքի համար: Տես N. ТЫеггу (1997), էջ 167:
61 А . Г р а б а р , И м п е р а т о р в в и за н т и й с к о м и ск у с ст в е (п е р и зд . А. С га Ь а г Լ ,етре^еս^ ^аш ГаЛ Вуտаոէ^ո
Р а ^ ; 1936). М., 2000, с. 64-72.
62 Տես Զ .Հ ա կ ո ր յա ն , Հեծյա լի կերպարր միջնադարյան հայ արվեստում: Հայ-պարսկական պատկերագրական
առնչությունների խնդիրր «Հայագիտական եւ իրանագիտական առաջին միջազգային գիտաժողով»: Նյութերի
ժողովածու, Սպահան, 2008:
2010 ԺԲ ԿՈՂԲԻ ԲԱՐԱՎՈՐԻ ՊԱՏԿԵՐԱԳՐԱԿԱՆ ԱՈԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՑՈՒՆՆԵՐԸ. 71

մոտ զուգահեռ է քանդակի բեկորր Դվինից (Զ-Է դդ.)' ձիու մարմնի, ինչպես նաեւ լծվածքի
մանրամասն ներկայացմամբ63:
Մրենի մյուս' աջ կողմի ֆիգուրր, վստահաբար հոգեւորական է' համաձայն բուրվառի
ու երկար, ամբողջությամբ ոտքերր ծածկող հանդերձանքի: Եթե Մրենում երկու մեզ
հետաքրքրող ֆիզուրներր պատկերված են խաչի տարբեր կողմերում, ապա Կողբում դրանք
ներկայացված են կողքկողքի, միանման դիրքով, միատիպ հագուստով եւ գլխարկներով,
որր թույլ է տալիս տեսնել այս անձանց հավասար դիրքում, իրար հետ փոխկապակցված:
Կարծում ենք, որ պատկերաքանդակների բաշխման սկզբունքր Կողբի հորինվածքում'
ավելի քան Մրենում, համոզիչ է դարձնում նշված երկու պատկերների «նույն համայնքին»
պատկանելու գաղափարր:
Այստեղ տեղին կլիներ վերադառնալ Մ. Սարգսյանի եզրակացություններին, որր
համադրելով Մրենի երկու մուտքերի քանդակային հորինվածքներր' եզրակացրել է,
որ հյուսիսային բարավորին պատկերված են պատվիրատուներից երկուսր' Դավիթ
Սահառունին ու եպիսկոպոս Թեոփիլոսր, որոնք ներկայացված են նաեւ գլխավոր'
արեւմտյան մուտքին ու հիշատակված եկեղեցու արձանագրության մեջ64: Թեեւ այլ է
Մ. Սարգսյանի մեկնաբանման րնդհանուր իմաստր, սակայն որոշակի տեսանկյունից
հեղինակի եզրակացություններր րնդունելի են: Մենք նույնպես կարծում ենք, որ երկու
ուղեկցող պատկերներր թե՜ Մրենում, թե՜ Կողբում հայազգի բարձրաստիճան անձինք
են, որոնցից մեկր վստահաբար Սահառունին է: Այս միտքր հաստատելու համար կրկին
վերադառնանք ժամանակի պատմական անցուդարձին:
Երբ 614 թ. Երուսաղեմր զավթվեց պարսիկների կողմից, քրիստոնյաներր զրկվեցին
ամենամեծ մասունքից' Տիրոջ խաչից' կանգնեցված Ս. Հեղինեի կողմից: Տասնչորս տարի
շարունակ այն գտնվում էր գերության մեջ եւ միայն, երբ Բյուզանդիան' Հերակլ կայսեր
գլխավորությամբ հաղթեց Պարսկաստանին (628 թ.), Կենարար խաչր հանդիսավոր
կերպով վերադարձվեց Հարության տաճար (629/630 թ.)65: Այս իրադարձությունր իր
նշանակությամբ, թերեւս, նույնանում էր Խաչի գյուտի հետ: Միեւնույն ժամանակ, ունենալով
համաքրիստոնեական նշանակություն, դրանք անմիջականորեն կապվում էին Հայաստան
աշխարհի հետ, քանի որ այստեղ էին ծավալվել ռազմական գործողությունների հիմնական
մասր եւ հայ իշխաններր ռազմական աջակցություն էին ցույցաբերել հունաց կայսրին66:
Տրամաբանական է ենթադրել, որ առանձին բարձրաստիճան իշխաններ ու հոգեւոր դասի

63 Н . С теп ан я н , А. Ч ак м ак ч я н , Д е к о р а т и в н о е и ск у с ст в о А р м е н и и , Л ., 1971, и л.16.

64 Մրենի տաճարի արեւմտյան' գլխավոր մուտքի ճակատամասում, ունենք մեկ ա յլ կոթողային որմնաքանդակ,
որտեղ պատկերված են եկեղեցու պատվիրատուներր' Դավիթ Սահառունին ու Ներսես Կամսարականր,
ինչպես նաեւ Թեոփիլոս եպիսկոպոսր' ուղղված դեպի Քրիստոսր եւ Պողոս ու Պետրոս առաքյալներր' երկու
հրեշտակապետների ուղեկցությամբ : Տե՛ս Բ. Ն . Ա ռ ա քե լյա ն, նկ. 44. И . О рбели , с т р .3 9 5 -401
65 Գրականության մեջ ավանդաբար նշվում է երկու տարեթիվ' 629 եւ 630 թթ.: Ընդունված է նաեւ, որ
Խաչափայտր վերադարձվել է Երուսաղեմ 629 թ. սեպտեմբերի 14-ին, սակայն Ն . Մառի համոզմամբ դա տեղի է
ունեցել մարտի 21-ին (630 թ.): Տե՛ս Н . Я .М а р р , А н ти о х С т р а т и г .П л е н е н и е И е р у с а л и м а п е р с а м и в 614 г.
Т е к с т ы и р а з ы с к а н и я п о а р м я н о - г р у зи н с к о й ф и л о л о ги и , к н . ^ / / Б о г о с л о в с к и й ве с т н и к , т .3 , №
11, 1909, с т р .4 9 8 -4 9 9 .«Հ ա յ ժողովրդի պատմություն» (հետագայում' Հ Ժ Պ ), հ. 2, Եր.,1984, էջ 301:
66 Հայտ նի է, որ այս պատերազմին իր ակտիվ մասնակցությունն է ցուցաբերել զորավար Մ ժեժ Գնունին, որ
դառնում է նաեւ Հայաստանի բյուզանդական մասի կառավարիչ 629/30-635 թթ. ժամանակահատվածում: Տես
Հ Ժ Պ (1984), էջ 296-302:
72 ԶԱՐՈՒՀԻ ՀԱԿՈԲՅԱՆ 2010 ԺԲ

ներկայացուցիչներ, լինելով Հերակլի զինակիցներր, պետք է որ մասնակցած լինեին նաեւ

Խաչի հանդիսավոր վերադարձին, որր սկիզբ էր առել Հայաստանից, անցել Բյուզանդիա'
ճանապարհին ուղղեկցվելով եկեղեցիներում հանդիսավոր ծիսակատարություններով
ու ավարտվել Երուսաղեմում' Տիրոջ գերեզմանի մոտ: Հերակլի Հայաստանով անցած
ուղին է67, որ «ծնունդ» է տվել Կենարար խաչի մասին բազմաթիվ բանավոր եւ գրավոր
ավանդույթների մի քանի դար անրնդմեջ68: Դրանց թվին են պատկանում Հացունյաց
խաչր, Ծիծեռնախաչր, Ապարանի խաչր, Կարնո խաչր69: Նույն այս իրադարձություններր
շարժառիթ հանդիսացան նաեւ մի շարք վանքերի70 ու եկեղեցիների71 հիմնադրմանր
Հայաստանում (այդ թվում նաեւ Կողբի մեզ չհասած եկեղեցին) ու հարեւան Վրաստանում'
հիմնականում նվիրված Ս. Խաչին72:
Հետադարձ հայացքր Խաչի վերադարձի պատմությանր կրկին անգամ հաստատում
է այն մեծ արձագանքր, որ եղավ Հայաստանում73. հայտնի իրադարձություններ
ժամանակակիցների կողմից րնկալվեցին որպես ոչ միայն համաքրիստոնեական
իրողություն, այլ իբրեւ սեփական պատմություն74: Հենց այս տեսանկյունից կարելի է
հասկանալ «ոչ քրիստ ոսա բա նա կա ն» սյուժեն, ուր համատեղ կարող էին պատկերվել
բյուզանդական կայսրր եւ հայազգի բարձրաստիճան անձինք: Կարելի է նաեւ պնդել,
որ Մրենի եւ Կողբի քանդակներում գործ ունենք պատկերագրական մի հորինվածքի

67 Եթե Հերակլի դեպի Պարսկաստան ուղին հայտնի է, ապա նրա վերադարձի ճանապարհր հնարավոր չէ
ճշտությամբ վերականգնել' աղբյուրներում բացակայող տվյալների պատճառով: Ակնհայտ է միայն այն, որ
Ատրպատականից նա շարժվել է Կարին, այնտեղից էլ' Բյուզանդիա: Տե՛ս Я . А. М ан ан д ян , М а р ш р у т ы
п е р си д с к и х п о х о д о в и м п е р а т о р а И р а к л и я , В В , т .3 , 1950, էջ 153:
68 Լ. յօա տ , Ме&еуа1 А гтеш ап Ы еп й у ап^ К е 1 ^ оР Ше Тгие С^оտտ (9էհ-11էհС е п Ш !^ ) // յՏ А Տ , 12, 2001-2002),
р. 43-53.
69 Կենարար խաչի հետ կապված զրույցներր անցնում են երկու տասնյակից եւ ձեւավորում այսպես կոչված
«Հերա կլյա ն» ցիկլր, քանի որ հիշատակում են հունաց կայսրին, նրանից Կենարար խաչի մասունք ստանալու
տարբեր պատմություններ են պարունակում վերջինիս անցած ճանապարհի առանձին հատվածների ճշգրիտ
հիշատակումներ: Տե՛ս Н . Я . М а р р , (1909), էջ 498- 502. Ա. Ս ա հա կյա ն, «Պատմություն Հացունյաց խաչի»
զրույցր եւ նրա տիպաբանությունր. Պ Բ Հ, թ. 4, 1981, էջ 154-155. նույնի, Հացունյաց անվավեր պատմությունր
եւ նրա բանավոր տարբերակր. Պ Բ Հ, թ. 3, 1982, էջ 135-139 (ծանոթագրություններում համապատասխան
գրականությունր ա յդ հարցի շուրջ). Լ . յօ ^ տ , (2001-2002), էջ 43-53:
70 Հա յտ նի են' Վայոց ձորի Ս. Խ ա չ սրբավայրր, Արտազ գավառի Ս. Խաչր, Կարնո գավառի Խաչկավանքր,
էրզրումից (Դումլիդաղ) ոչ հեռու գտնվող Խաչափայտ լեռն ու Ս. Խ ա չ վանքր եւ այլն: Տես Հ ո վ հ ա ն Մ ա ի կ ո ն յա ն ,
Տարոնի պատմություն (թարգմ., ներած. եւ ծանոթ. Վ. Վարդանյանի), Եր., 1989, էջ 109-111. Ա. Ս ա հա կյա ն (1982),
էջ 135, 138, 141' ծանոթ. 13, 142:
71 Հայաստանում կառուցված մի շարք եկեղեցիների արձանագրության մեջ հիշատակվում է Հերակլ կայսրր.
Ալաման 637թ., Բագավան 639 թ., Մրեն 639-640թթ.: Տե՛ս И . О рбел и (1 9 6 3 ), էջ 3 9 5 -4 0 1 (С .Т . Е рем ян ,
З а м е т к и к те к с ту « Х р о н и к а С у м б а т а » “ И з в е с т и я о б щ .н а у к А р м .Ф А Н ” , №«9 (1 4 ), 1941, с т р .2 7 - 30),
իսկ Պարսկաստանից վերադարձի ճանապարհին Վերին Միջագետքի Ամիդա քաղաքում (համապատասխանում
է Դիարբեքիրին), 628-ի վերջին-629 սկգբին Հերակլր մեծ եկեղեցու հիմք է դնում' ի նշան հաղթանակի (Я . А .
М ан ан д я н (1 9 5 0 ), ст р .1 5 3 , п р и м е ч .7 2 ):
72 Ս. Խաչին նվիրված եկեղեցիներից մեզ հայտնի են պատմական Շիրակի (այժմ Թալինի շրջան) Զարնջայի
է դ. առաջին քառորդին վերաբերող (Ա. Ղ ա գ ա ր յա ն , Զարնջայի եկեղեցին եւ հովհարաձեւ վեղարներր «Ա նի», թ.
3-4, 1992, էջ 46-48 ) եւ Ջվարիի է դ. առաջին կեսի եկեղեցիներր:
73 Կարծում ենք' այս իմաստով ոչ պակաս դեր է խաղացել Հերակլ կայսեր հայկական ծագումր: Տես Բ.
Коиуш|1ап. Е Ш тс Օոջտտ ап^ Ше “ А гтеш ап ” РоНсу оР Е трегог НегасИш // К Е А гт, է. XV II, 1983, р. 635-642 նաեւ
համապատասխան գրականությունր այս հարցի շուրջ):
74 В . А . А р у тю н о ва-Ф и д ан я н П о в е с т в о в а н и е о д е л ах ар м я н ск и х .'У П в .И с т о ч н и к и в р е м я .М .,
2 0 0 4 , ст р .9 6 .
2010 ԺԲ ԿՈՂԲԻ ԲԱՐԱՎՈՐԻ ՊԱՏԿԵՐԱԳՐԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՑՈՒՆՆԵՐԸ. 73

հետ, որն ունի տեղական ծագում ու նշանակություն, չնայած խարսխված է Կենարար

խաչի վերադարձի պատմության վրա, իսկ հորինվածքը' կառուցված միջնադարյան
խորհրդանշական կանոնների համաձայն:
Ի տարբերություն Մրենի' Կողբի եկեղեցու (որն այսօր գոյություն չունի) կառուցման
հանգամանքները, ինչպես նաեւ պատվիրատուն հայտնի չեն: Սակայն պահպանված
բարավորը եւ նրա զուգորդումը Մրենի հորինվածքի հետ, ինչպես նաեւ ստեղծման մոտավոր
ժամանակը թույլ են տալիս ենթադրելու, որ այս հուշարձանը պետք է ինչ-որ կերպ առնչվի
կամ Հերակլի Հայաստանում գտնվելու75 կամ էլ հենց Սահառունու հետ76:
Վերադառանալով երկու համեմատվող հուշարձաններին' նշենք, որ նմանությամբ
հանդերձ Մրենի եւ Կողբի բարավորները ունեն հորինվածքային որոշակի տարբերություն:
Մրենի բարավորի ձգված լինելը նպաստում է հորինվածքի ազատ ծավալվելուն, իսկ շարժուն
ֆիգուրները, նրանց «քայլի» մեջ պատկերված լինելը խոսում է իրադարձությունների
«կենդանի» ընթացքի եւ պատմողական բնույթի մասին: Այս տարբերությունն արդեն իսկ
նկատելի է Մրենի երկու մուտքերի միջեւ, որտեղ արեւմտյան հորինվածքը կանոնիկ է ու
ստատիկ, մինչդեռ հյուսիսայինը' շարժուն ու դինամիկ: Մեկնաբանման տարբերությունը
ցույց է տալիս, որ Մրենի հյուսիսային բարավորը ստեղծված է այլ սկզբունքներով, որ
այս հորինվածքում պահպանվում է իրադարձությունների արդիականությունը (որն ավելի
համոզիչ է դարձնում Սահառունու մասնակցությունը Խաչի վերադարձին): Ի տարբերություն
Մրենի հյուսիսային բարավորի' Կողբի հորինվածքը շատ ավելի կանոնիկ է: Կարելի է
նաեւ ենթադրել, որ Մրենի հյուսիսային բարավորը առաջին փորձն էր Խաչի վերադարձի
հայկական վարկածի, որն, անշուշտ, ինքնատիպ ու համարձակ քայլ էր77եւ ընթացքում ձեռք
բերեց որոշակի «կանոնիկություն»:
Դեռեւս առկախ է Հերակլին ուղեկցող հայազգի անձանց ով լինելը: Անկասկած թե՜
Կողբի, թե՜ Մրենի քանդակներում Հերակլին ուղեկցողները հանդիսանում են իրական
պատմական դեմքեր, որոնք ներկայացնում են Հայաստանի աշխարհիկ եւ հոգեւոր
իշխանության հավաքական կերպարը: Առաջնորդվելով հենց այս տրամաբանությամբ'
կարելի է այստեղ տեսնել ժամանակի երկրի կառավարիչ Դավիթ Սահառունուն (635-639
թթ.) եւ Կաթողիկոս Եզր Ա Փառաժնակերտցուն (630-641):

75 Հիշենք, որ Տփղիսի պաշարումից հետո Հերակլը իր զորքով գալիս է Գարդման, որը հեռու չէ Կողբափորից,
այդտեղից էլ գնում Բերդուջ: Տես Հ Ժ Պ , հ. 2, էջ 301, ծան. 137, ինչպես նաեւ սույն հոդվածի 69-րդ ծանոթագրությունը:
76 Այս իմաստով հետաքրքրական է Թովմա Արծրունու այն հիշատակումը, որ Աղթամարի հայտնի տաճարից
առաջ եղել են ա յլ եկեղեցիներ կառուցված Դավիթ Սահառունու կողմից, սակայն դրանցից ամենահրապուրիչը
Աղթամարինն է (Թ ո վ մ ա Ա րծրուեի է ւ Ա նա նուն. Պատմութիւն տանն Արծրունեաց, քննական բնագիրը,
առաջաբանը եւ ծանոթագրությունները' Մ. Հ. Դարբինյան-Մելիքյանի, Եր., 2006, էջ 322): Այս փաստը վկայում է,
որ Դավիթ Սահառունին Հայստանի կառավարիչ լինելու շրջանում եկեղեցիներ է հիմնադրել նաեւ Սահառունյաց
իշխանական տիրույթներից դուրս:
77 Հայաստանի է դարը ունի բազմաթիվ օրինակներ ինքնուրույն եւ ինքնատիպ հորինվածքային լուծումների'
թե' եկեղեցական ճարտարապետական հորինվածքների (А. Ю . К а за р я н , А р х и тк ту р а ст р а н З а к а в к а з ь я
V II в .: ф о р м и р о в а н и е и р а зв и т и е тр ад и ц и и / / А в т о р е ф е р а т д о к т о р с к о й д и с с е р т а ц и и .М ., 2007),
թե' քանդակագործական: Նման բացառիկ լուծումներից է, օրինակ, Զվարթնոցի քանդակազարդ գոտին, ուր
ներդաշնակորեն համադրված են համաքրիստոնեական եւ ազգային պատկերացումները: Տես Զ. Հ ա կ ո բ յա ն ,
Զվարթնոցի խորհրդարանական կերպարը (Պատկերաքանդակների մեկնաբանման շուրջ). «էջմիա ծին», 2006,
հունիս (Զ),: Նման մշակութային միջավայրը պայմանավորված էր մի շարք հանգամանքներով' ա յդ թվում
քաղաքական իրավիճակով:
74 ԶԱՐՈՒՀԻ ՀԱԿՈԲՑԱՆ 2010 ԺԲ

Քանի որ Մրենի արեւմտյան մուտքի հորինվածքում արդեն ունենք Սահառունու

պատկերր' հաստատված արձանագրությամբ, չի բացառվում նրա ներկայությունր նաեւ
հյուսիսային բարավորին: Հետո, չնայած որ Շիրակր Կամասարականներինն էր, Ն. Ադոնցի
հավաստմամբ Մրեն քաղաքր այդ ժամանակ պատկանում էր Սահառունյաց նախարարական
տանր, մանավանդ, որ վերջիններիս տարածքներր, նույնպես գտնվելով Այրարատում
անմիջապես հարում էին Կամսարականների տիրույթներին78: Կարեւոր լրացումներ է անում
Հովհաննես Դրասխանակերտցին' նշելով, որ Մրենի եկեղեցին Սահառունին կառուցել
է հենց Հերակլ կայսեր հրամանով79: Հայտնի է, որ Դավիթ Սահառունին Հայաստանի
բյուզանդական մասի կառավարիչ է նշանակվել նորից կայսեր հրամանով80 ու հռչակվել
«Իշխան հայոց»81: Հատկապես հետաքրքրական է այն, որ Սահառունին նաեւ առաջինն
էր, որ կայսրության կողմից ստացել էր կյուրոպաղատի աստիճան, որր նրան առանձնակի
բարձր կարգավիճակ էր ապահովում82: Սահառունու մասին տեղեկություններր լրացնում են
ասորական որոշ աղբյուրներ' հայտնելով, որ Հերակլի երեք զորավարներից մեկն էր ոմն
Դավիթ,83 իսկ նրա երկար տարիների ծառայությունր պարսկական արքունիքում թույլ է
տալիս հեշտությամբ գտնել Խաչափայտր, ինչպես նաեւ Երուսաղեմից առեւանգված մյուս
թանկարժեք իրերր: Կ.Մանգոն եւ Ա. Ստրատոսր համեմատելով հայկական ու սիրիական
աղբյուրներր' եկել են այն եզրակացության, որ խոսքր հենց Սահառունու մասին է84: Այդ
կարծիքի է եւ Ն. Թիերին85:
Ինչ վերաբերում է Եզր Կաթողիկոսին, ապա նրա' այստեղ պատկերված լինելր
նույնպես թվում է հիմնավորված. Եզր Կաթողիկոսր հայտնի էր իր բյուզանդամետ

78 Н . А донц, А р м е н и я в э п о х у Ю с т и н и а н а .Е р е в а н , 1971, с.3 0 6 .

79 «Յովհաննու կաթողիկոսի Դրասխանակերտեցիոց Պատմութիւն Հա յոց», Թիֆլիս, 1912, էջ 80:
80 Համաձայն պատմական տեղեկություների' Դավիթ Սահառունին սկզբնապես հազարպետ էր Հայաստանի
պարսկական մասում, սակայն տեսնելով բյուզանդացիների հաջողություններր' անցնում է վերջիններիս կողմր:
Հետագայում, համաձայն աղբյուրների, նա սպանում է Մ ժեժ Գնունուն' փոխարինելով նրան Հայաստանի
կառավարիչի պաշտոնում: Տե՛՛ս «Ստեփանոսի Տարօնեցւոյ, Պատմութիւն», Ս. Պետերբուրգ, 1885, էջ 86.
«Պատմութիւն Սեբէոսի», աշխատասիրությամբ Գ. Վ . Աբգարյանի, Եր., 1979, էջ 132-133. Ա. Տեր-Ղեւոնդյան,
Հայոց իշխան տիտղոսի ծագումր եւ Հայոց տերությունր VII դարում. «Բանբեր երեւանի համալսարանի», 1969,
թ.1, էջ 245-247. Հ Ժ Պ (1984), էջ 301:
81 Հա յոց իշխանի իրավասության ճանաչումր կայսրության կողմից նշանակում էր նաեւ Հայաստանի ներքին
ինքնավարություն, որր մեծ նշանակություն ունեցավ Հայաստանի ա յդ ժամանակաշրջանի հոգեւոր եւ մշակութային
կյանքի համար: Տե՛՛ս Ա. Տե ր -Ղ ե ւո ն դ յա ն , էջ 245-247. Հ Ժ Պ (1984), էջ 301. Լեո, Երկերի ժողովածու, հ. 2, Եր., 1967,
77 ծանոթագրություն, էջ 734-735:
82 Այս փաստր առավել եւս հետաքրքրական է, քանի որ համաձայն Սեբեոսի' Հերակլի նկատմամբ
կազմակերպված դավադրության մեջ մեղադրվում էր նաեւ Սահառունին, սակայն վերջինիս հաջողվում է
արդարանալ եւ արժանանալ բարձր պաշտոնի: Տե՛՛ս «Պատմութիւն Սեբէոսի», էջ 133:
83 «Ժամանակագրութիւն Տեառն Միխայէլի ասորւոց պատրիարքի», Ցերուսաղէմ, 1871, էջ 311-312. յ . В.
СИаЬо1, СЬгошдие Йе МкЬе1 Լе Зупеп. Т. II, [РапБ, 1901], ВгихеПеБ, 1963, р. 427. ատԽս^ №Б1опепп. СЬгошдие Йе
Зеей. Т. II, ТигпЬои!, 1973, р. 556 (հղումր րստ Ն. Թիերիի):
84 А. N. Տհ^էօտ, В у гап й и т տ Ше ЗеуепШ СепШгу. Т. 1, А тэ1егй ат, 1968, р. 246-248, 252-253. С. М ап§о, Беих
ёէийеտ տա՛ Вугапсе е! 1а Регее ЗавБашйе (р. 91-118) €է Ш гасНш, &аЫчат.аг еէ 1а ^ ш е О тах (р. 105-117) // Тгауаих е1
тёто^^еտ Йи Сеп!ге Йе гесЬегсЬе Й’ հւտԽս^ е! с т Ш а й о п Йе Вугапсе, уо1. 9, РапБ, 1985.
85 N. ТЫ еггу (1997), р. 172-176. Այս տեսանկյունից թվում է նաեւ լիովին հասկանալի, թե ինչու Հերակլր
հեշտությամբ ներում է Սահառունուն, որր նախ մեղադրվում էր իր դեմ ուղղված դավադրության մեջ եւ որր
սպանել էր Հայաստանի կառավարիչ Մժեժ Գնունուն, ու անմիջապես նրան նշանակում է ա յդ պաշտոնում, տալիս
կուրոպաղատի տիտղոս: Արդյո ք այս բոլորր Սահառունու մեծ ծառայության դիմաց չէր:
2010 ԺԲ ԿՈՂԲԻ ԲԱՐԱՎՈՐԻ ՊԱՏԿԵՐԱԳՐԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՑՈՒՆՆԵՐԸ. 75

(քաղկեդոն) քաղաքականությամբ (633 թ. Կարինի ժողովը)86 եւ նրա օրոք է, որ Հայոց

Եկեղեցին կարողանում է նորից վերամիավորվել մեկ Կաթողիկոսի գլխավորությամբ:
Նշանակված լինելով Կաթողիկոս 630 թ.' Եզրի անձը ուղղակի կամ անուղղակի ձեւով
կապվու է Խաչափայտի վերադարձի իրադարձությունների հետ:
Հայտնի է, որ ցանկացած մշակությաին երեւույթ մեծապես պայմանավորված է որոշակի
քաղաքական, տնտեսական ու հոգեւոր մթնոլորտով: է դ. 30-ական թվականներից սկսած,
պայմանավորված Սասանյան Պարսկաստանի անկումով ու արաբների հարձակման
պայմաններում Բյուզանդիայի դժվար կացությամբ' Հայաստանը ձեռք է բերում որոշակի
ինքնավարություն87, որն արդեն դարավերջին ընդհատվում է արաբական նվաճումներով:
Հենց այս պայմաններում Հայաստանում տեղի է ունենում կարճատեւ, բայց աննախադեպ
մշակութային փայլուն վերելք, որը ժամանակակիցների ընկալմամբ Կենարար խաչի
փրկության ու վերադարձի տրամաբանական շարունակությունն էր: Մենք համոզված ենք,
որ կար եւս մի կարեւոր հանգամանք, որը ստիպում է հայերին վերհիշել իրենց անմիջական
դերն ու մասնակցությունը հայտնի պատմական իրադարձություններին: 636-ին հույները,
խուսափելով այս անգամ արդեն արաբական հարձակումներից ու ավերումներից,
Խաչափայտը Երուսաղեմից տեղափոխում են Կոստանդնուպոլիս' զրկելով քրիստոնյա
Արեւելքը ամենամեծ սրբությունից88:
Եւ այսպես, դիտարկելով Կողբի պատկերաքանդակը է դ. առաջին կեսի պատմական
իրադարձությունների համատեքստում' կարող ենք համապատասխանաբար ճշտել
նաեւ նրա ստեղծման ժամանակը: Վերը բերված օրինակները եւ համեմատությունները
այլ եկեղեցիների հարդարման տարրերի հետ հաստատում են է դ. կեսը որպես Կողբի
բարավորի ստեաղծման առավել հավանական ժամանակ: Այս համեմատությունները
նաեւ թույլ են տալիս եզրակացնելու, որ մոտավորապես է դ. առաջին կեսին է, որ հայ
արվեստում նախապատվությունը տրվում է ձգված համամասնությամբ խաչին, որը
պատկերագրորեն սերում է Ս. Հեղինեի խաչից89: Կարծում ենք, որ ժամանակաշրջանի բոլոր
պատկերագրական անդրադարձներն ու աշխույժ հետաքրքրությունը Ս. Հեղինեի խաչի
նկատմամբ հիրավի կարող էին նորից պայմնավորված լինել Խաչափայտի ազատագրման

86 Համաձայն աղբյուրների' Եզր Կաթողիկոսը կայսեր հետ քննարկել էր եկեղեցիների միության հարցը ու
հաղորդվել' համաձայն բյուզանդական ծեսի: Ի նշանավորումն այս իրադարձության' Կարինի Մ այր տաճարին
կից հիմնում են Միաբան Ս. Աստվածածին եկեղեցին: Տե՛՛ս «Պատմութիին Սեբէոսի», էջ 102. Վ . Կ. Ի ս կ ա ե յա ե ,
Հայ-բյուզանդական հարաբերությունները ГУ-УН դդ., Եր., 1991, էջ 445-450. В . А. А р у тю н о ва-Ф и д ан я н (
2 0 0 4 ), ст р .8 6 .
87 Ուսումնասիրողների կողմից հատկապես մատնանշվում է երկու տասնամյակը' է դ. 20-ական թվ. մինչեւ
640 թ., մինչեւ արաբների առաջին արշավանքը, որպես հայ-բյուզանդական շփման գոտու (к о н т а к т н а я з о н а )
հաստատման ու աննախադեպ ծաղկման շրջան, իսկ 30-40 թթ. ժամանակահատվածում' Հայաստանի տերիտորիալ
ամբողջականության եւ քաղաքական միասնության հաստատումը: Տե՛՛ս Э . Д ан и ел ян , А р м я н о - в и за н т и й с к и е
о т н о ш е н и я в п ер и о д за к л ю ч е н и я а р м я н о - а р а б с к о г о д о г о в о р а .“ В е с т н и к о б щ е с т в е н н ы х н ау к ” , №° 4,
1988, с т р .2 3 . В . А. А р у тю н о ва-Ф и д ан я н , А р м е н и я и В и за н т и я в V II в.: с и н т е зн а я к о н т а к т н а я зо н а
“ В и за н т и й с к и й в р е м е н н и к ” , т .6 1 (8 6 ), 2 0 0 2 .В . А . А р у тю н о ва-Ф и д ан я н (2 0 0 4 ), էջ 73:
88 Որպես այդ իրադարձությունների արձագանք պետք է դիտել Խաչափայտի մասունքների «հայտնվելը»
ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ քրիստոնյա աշխարհի տարբեր անկյուններում: Տե՛՛ս Լ. մօատ (2001-2002), р.
43-53.
89 Տես Հ . Լ. Պ է տ ր ո ս յա ե , էջ 37-38:
76 ԶԱՐՈՒՀԻ ՀԱԿՈԲՅԱՆ 2010 ԺԲ

ու վերադարձի իրադարձություններով' հաստատելով է դարի առաջին կեսր, որպես խաչի

պատկերագրության զարգացման որոշակի փուլ:
Այսպիսով, Կողբի հայտնի քանդակր թվագրվում է է դարի կեսով, եղել է նույն
ժամանակահատվածում կառուցված եկեղեցու բարավոր, իսկ նրա պատկերագրությունդ
նույնանալով Մրենի տաճարի հյուսիսային մուտքի հորինվածքի հետ, ներկայացնում է
Կենարար խաչի վերադարձի պատմության հայկական վարկածդ Կողբի բարավորդ
ինչպես նաեւ Մրենինր, ունենալով լոկալ բնույթի պատկերագրություն' պայմանավորված
ժամանակի քաղաքական ու մշակութային մթնոլորտով, այնուամենայնիվ մնում է
միջնադարայան սիմվոլիկ ու կանոնիկ մտածելակերպի շրջանակներում' հաստատելով
Խաչի հաղթանակի համաքրիստոնեական գաղափարդ
 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ
բանասիրական գիտ. դոկտոր

ՀՈՎՀ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՒ ԽՏԵԶԱՐԵ» ՊՈԵՄՐ

Հ. Շիրազի հրատարակած առաջին պոեմն է սա, որր լույս է տեսել 1935 թ. եւ հետա­
գայում ունեցել տասնյակից ավելի լրամշակված հրատարակություններ' 1942, 1947, 1949,
միայն 1954 - 1955 թթ.4չորս հրատարակություն, 1957, 1958, 1970, 1979 թթ. եւ, վերջապես,
1984 թ.4երկերի ժողովածուի երրորդ հատորում:
Առաջին տարբերակր երիտասարդ բանաստեղծի' դեպի ժողովրդական ճշմարիտ
քնարերգություն կողմնորոշման վկայությունն է եւ բանահյուսական նյութերր գրական
մշակմամբ արդիականությանր ծառայեցնելու ամենահաջող փորձերից մեկր:
Գարեգին Սրվանձտյանցի «Գրոց ու Բրոց» եւ «Համով հոտով» գրքերում րնդգրկված
ժողովրդական պատումների հիման վրա Հ. Շիրազր հյուսել է վիպաքնարական չքնաղ
պոեմր: Ժողովրդական նյութն իր պարզության մեջ ուներ չբացահայտված շերտեր ու
ծալքեր եւ հնարավորություն էր տալիս սիրո ողբերգության պատկերումն իրականացնել
րնդամենր մեկուկես տասնամյակ առաջ' Մեծ եղեռնի հետեւանքով թուրքերի բռնազավթած
եւ բոլշեւիկների վավերացումով նրանց տրված Արեւմտյան Հայաստանի բանաստեղ-
ծականացմամբ: Սկզբից եւեթ Հ. Շիրազր ջանացել է լուծել թե՜ գեղագիտական, թե՜ գաղա­
փարական խնդիրներ: Որքան էլ դժվա րին լինեն միաձույլ գեղարվեստական
պատկերի մեջ գաղափարականի ու գեղագիտականի տրոհումն ու գանագանումը,
այնուամենայնիվ նկատելի է, որ պոեմի մշակումները գերագանցապես ընթացել
են գեղագիտականի պահպանման ու գաղափարականի4 այս դեպքում ագգային-
հայրենասիրականի առավել խորացման սկգբունքով:
Հետաքրքիր է պոեմի ստեղծագործական պատմությունր. վերջնական տարբերակր
ծավալով առնվազն եռակի գերազանցում է պոեմի առաջին հրատարակությանր: Իսկ սա
նշանակում է, որ առաջին տարբերակներում (1935-1949 թթ.) հեղինակր չէր սպառել իր
ասելիքր եւ հետագայում, ժողովրդական նյութի նորանոր շերտերի ու ծալքերի բացահայ­
տումներով, ջանացել է անդադար խորացնել ու հարստացնել իր գեղարվեստական խոսքր'
պոեմի կառույցին ու բովանդակությանր հաղորդելով առավելագույն ամբողջականություն:
Սրա շնորհիվ գերազանցապես սիրո գեղեցկություն ու ողբերգություն պատկերող պոեմր
հետագայում վերածվել է նաեւ ազգային ողբերգություն ու նպատակադրումներ մարմնա­
վորող համապարփակ ստեղծագործության: Հարց է ծագում. տասնյակ վերամշակումների
րնթացքում նոր հավելումներով ու լրացումներով եւ ծավալի գրեթե եռապատկումով Հ.
Շիրազր «Սիամանթո եւ Խջեզարե» պոեմն արդյոք չի՞ ծանրաբեռնել ավելորդություններով
ու խախտել նախնական համաչափություններր, չի՞ խաթարել երկի ավանդական դիպա-
շարն ու վնասել երկի գեղարվեստականությանդ Սույն հարցադրումր պարտավորեցնում
է կատարել պոեմի տարբերակների համեմատական լուրջ քննություն: Այդպիսի
78 ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ 2010 ԺԲ

ուսումնասիրություն մեզանից առաջ կատարվել է1: Ս. Սողոմոնյանն իր «Հովհաննես

Շիրազի բանաստեղծական արվեստր» ուսումնասիրությունր գրել է 1954-62 թթ. եւ զգալի
տեղ է հատկացրել այս երկին. փաստորեն նա առաջինն է կատարել պոեմի հինգ տարբերակ­
ների համեմատական քննություն եւ կռահել, որ « հեղինակը նորից է անդրադառնալու
«Սիամանթո եւ Խ ջեզա րե» պոեմին' նոր վերամշակման համար»2: Եթե նույնիսկ
վիճարկելի են նրա որոշ դրույթներ ու դիտողություններ, ապա դրանցից շատերն րնդունելի
են եղել հեղինակի համար, որ նկատում ենք 1954-57 թթ. լրամշակումներում: Նա պոեմի
1954 - 57 թթ. տարբերակների վերլուծությամբ արժեւորել է այդ երկր եւ արձանագրել, որ
Հ. Շիրազր բանահյուսական սիրային պարզ ավանդազրույցից, իր պոեմի առաջին տար­
բերակների թերությունների քայլ առ քայլ շտկումով, հավելելով ու կրճատելով, դրվագների
տեղափոխումով կառույցն առավել կուռ դարձնելով, լեզվաոճական բարեփոխումներով
ստեղծել է նորագույն ժամանակների' թեմայով ազգային-հայրենասիրական, ժանրով
քնարավիպական, բովանդակությամբ փիլիսոփայական եւ գեղարվեստական կատարելու­
թյան ձգտող գլուխգործոցներից մեկր:
Ս. Մելքոնյանր պոեմի ավելի քան տասր հրատարակությունների համեմատական
քննությամբ բնութագրել է լրամշակումների րնթացքում կրած խմբագրական - ոճական
փոփոխությունների դերր նրա գեղարվեստական կատարելության ճանապարհին' ուրվա-
գծելով պոեմի բովանդակային ու գաղափարական հարստացման րնթացքր տարբերակից
տարբերակ: Անշուշտ, այդ քննությունր կատարելիս ուսումնասիրողին գերազանցապես
հետաքրքրել են լեզվական-ոճական խնդիրներր:
Մենք եւս, պոեմի տարբերակների քննություն կատարելով, նկատել ենք իրոք հետա­
քրքիր այն օրինաչափությունր. որ Հ. Շիրազը, պոեմի 1942 թ. հրատարակությունից
սկսած եւ հատկապես վերջին տարբերակներում, ավանդական դիպաշարին
էական հավելումներ կատարելով, հայրենի բնությա ն մեջ հերոսների սիրո գեղեց­
կությա ն ու վեհությա ն պանծացումով, ա զնիվ ու անաղարտ զգացմունքների
բարձրարվեստ մարմնավորմամբ, մարդկայնորեն զեղեցկի ու ողբերգականի
հակադրության ընդգծումով' գեղագիտականի հետ միասին աստիճանաբար
ավելի խորացրել է ազգային-հայրենասիրական ու գաղափարական խնդիրների
արծարծումները: Պաշտելի էակի ու հայրենիքի հանդեպ նախապես սիրո համա­
կշռություն ստեղծելով, իսկ վերջին տարբերակներում նույնիսկ վերջինիս գերա­
կայությունը հիմնավորելով' հեղինակն իր երկը դարձրել է մեր ժողովրդի պատ­
մական հիշողության ու ա զգա յին ինքնագիտակցության արթնացման, հայության
նոր սերունդների գիտակցությա ն մեջ ազգա յին իրավունքների ճանաչման ու
ամրակայման, պատմական հայրենիքի պահանջատիրությունը շեփորելու միջոց'
պատկերավոր խոսքի ներգործունությունը զորա ցնելով մտքի եւ զգացմունքի
ներդաշնակությամբ:

1 Տե՛ս Ս. Ս ո ղո մո նյա ն ,, Ժամանակակից հայ բանաստեղծներ, գիրք երկրորդ, Եր., 1967, գլ. երրորդ, էջ 47­
72. Ս. Մ ե լք ո ն յա ն , Հովհաննես Շիրազի «Սիամանթո եւ Խ ջեզա րե» պոեմի ստեղծագործական պատմությունից,
«Արվեստ եւ ժամանակ» (հայացք Գյումրուց), Գյումրի, 2009, թ. 1 - 2, էջ 48-54:
22 Տես Ս. Ս ո ղո մո նյա ն , անդ, էջ 72 (րնդգծ.- Ս. Մ):
2010 ԺԲ Հ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՒ Խ ՏԵ Զ Ա Ր Ե » Պ Ո ԵՄ Ը 79

Ս. Մելքոնյանը երկի վերամշակման տեւական գործընթացը հիմնականում ընդունելի

երեք տարբեր փուլերի բաժանելով, արտաքուստ ճիշտ թվացող այն վիճահարույց տեսա­
կետն է հայտնել նաեւ, թե բանաստեղծը վերամշակումն իրականացրել է խորհրդային
երկրում ազատ խոսքի թույլատրելիության տարբեր չափերին ու աստիճաններին
համապատասխան3: Սակայն, մեր խորին համոզմամբ, խնդիրն այսպես ներկայացնելը քիչ
է մոտ ճշմարտությանը հենց այն պատճառով, որ Հ. Շիրազը համազգային խնդիրների
արծարծման իմաստով անվերապահ առաջամարտիկ էր: Ъ ш չի սպասել պետական
որեւէ թույլտ վությա ն ու հրահանգի կամ հարմար ժամանակի: ՜Նրա բարձրացրած
ա զգա յին խնդիրները խորհրդային կուսակցական մարմիններն ու անվրեպ
գործող պետական գրահրատարակչական մեքենան մերժել են կամ ըստ հարկին
թույլատրելի կրճատելով անթույլատրելի արտահայտություններ, պատկերներ,
հատվածներ, անգամ ա րգելելով ամբողջական ստեղծագործություններ: Ընդ որում,
թույլատրել են հատկապես այն դեպքերում, երբ Խորհրդային Միության ու Թուրքիայի միջեւ
ծագած է եղել որեւէ անհամաձայնություն կամ նրանց հարաբերություններում առաջացել է,
թեկուզ ժամանակավոր, նկատելի սառնություն: Մնացած բոլոր դեպքերում կա՜մ արգելել
են Հ. Շիրազի որեւէ գրքի կամ առանձին ստեղծագործության տպագրությ ունը, կա՜մ նա
իր ազգային այս ու այն գաղափարը հնարամտորեն թաքցրել է այլաբանական պատկեր­
ներում, կա՛մ ակրոստիքոս-ծածկագրերում:
Հետչարենցյան ժամանակներում իր բանաստեղծություններում ու պոեմներում, սա
նաեւ Ս. Մելքոնյանն է հավաստում, հայության ճակատագրին առնչվող խնդիրներ արծար­
ծելու իմաստով առաջնության դափնին ստուգապես Հ. Շիրազին է պատկանում: Բոլոր մեծ
արվեստագետների նման' նա հավատում էր գեղարվեստական խոսքի ներգործող ուժին եւ
եթե չգիտակցեր իր պատմական առաքելության կարեւոր նշանակությունը հայոց պահան-
ջատիրության ու սերունդներին հայ ոգով դաստիարակելու գործում, չէր լինի այդքան
հետեւողական ու նպատակասլաց եւ չէր հայտնվի խորհրդային պետության հատուկ
հսկողական ուշադրության կենտրոնում:
Խորհրդային առաջին տասնամյակների «մկանների ու մեքենաների, ռելսերի ու
դազգահների լիրիկայի» պայմաններում հանդգնություն էր սիրո զգացմունքի եւ ազգային-
հայրենասիրական մտորումների, ավանդական թեմաների բանաստեղծականացումը,
որովհետեւ անձնական քնարերգության ու հայրենացավի թշնամի գռեհիկ քննադատութ­
յան մահակը չէր խնայում ոչ մեկին: Իսկ 1935 թ. անցյալին դիմելով եւ «հնացած» ու «արհա­
մարհված» բանահյուսական նյութի մշակմամբ «Սիամանթո եւ Խջեզարեի» տպագրությունն
իրոք հերոսության պես մի բան էր: Առաջին իսկ տարբերակում միավորված էին թե՜ գեղեցիկ
ու ողբերգական սիրո անկասելի հոսանքը, թե՜ կորուսյալ հայրենիքի գեղարվեստական
պատկերը' դեռեւս սաղմնային վիճակում (պոեմի հերոսների գործողության վայր, ինչպես
«Սարե Սիփանե» երգում, դեռեւս մատնանշված էր միայն Սիփան սարը4որպես Արեւմտյան
Հայաստանի խորհրդանիշ):
Պոեմի բովանդակային հարստացման ու գեղարվեստական զորեղացման առաջին
շրջափուլն սկսվել է Բ աշխարհամարտի օրերին' 1942 թ. վերամշակումով, որը լույս տեսավ

3 Տե՛՛ս Ս. Մ ե լք ո ն յա ն , անդ:
80 ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՑԱՆ 2010 ԺԲ

բանաստեծի «Երգերի գիրք» ժողովածուում: Ծավալով առանձնապես մեծ չէր այդ գիրքր,
սակայն ուներ երկու խմբագիր4Ոուբեն Զարյան եւ Ավետիք Իսահակյան:
Կորուսյալ դրախտավայրի' Արեւմտյան Հայաստանի մեծ ու փոքր լեռնագագաթ­
ների, ինչպես նաեւ Վանա ծովի ու Նազուկածովի, հայոց ձորահովիտների, գետերի ու
աղբյուրների վկայակոչումներր, նրանց գեղարվեստականացումր ինքնանպատակ չէին:
Դրանք, պոեմի հերոսների գործողության միջավայրի պատկեր լինելուց բացի, ինչպես
Աբովյանի, Րաֆֆու, Թումանյանի, Իսահակյանի, Չարենցի մի շարք երկերում, ունեին հայ­
րենագիտական կարեւոր խորհուրդ եւ դերակատարություն. դրանք ուղղակի հայոց հին ու
նորագույն պատմության, աշխարհագրության բացառիկ դասեր էին եւ սերունդներին հի­
շեցնում էին կորուստների կարոտն ու կսկիծր եւ նրանց գիտակցության մեջ արթնացնում
վերադարձի հույսր: Հ. Շիրազի մի խոստովանությունր նրա յուրատեսակ «արտացոլման
տեսության» մեկնությունն է. «Սիամանթո եւ Խջեզարե» պոեմր Արաքսի այս ափին դրված
«մեծ հայելի է», որն արտացոլում է այն ափր" «ողջ Արեւմտյան Հայաստանր" իր Վանով
ու Վանա ծովով, իր Սիփանով եւ Աղթամարով, իր Սասունով ու Նազուկածովով, իր Նեմ-
րութով ու Գրգուռով, իր Արածանիով ու Եփրատ-Տիգրիսով, իր Սիսով ու Մասիսով:
Կարելի է ասել' նորագույն շրջանի հայ գրականության մեջ Չարենցի հանրահայտ
ու գաղտնագրված պատգամախոսության եւ բակունցյան «Ծիրանի փող» պատմվածքի
անմիջական արձագանքն ու շարունակությունն էր Հ. Շիրազի «Սիամանթո եւ Խջեզարեն»'
իր գաղափարական ու գեղագիտական խիզախ հարցադրումներով: Պոեմի գլխավոր
հերոսր' հովիվ Սիամանթոն, որր, երկրորդ տարբերակից սկսած, ագգայ ին պատ­
կանելությամբ հայ է, դարձել է ա յդ հարցադրումները կրող մի հզոր գեղա րվես­
տական ընդհանրացում, որը մարմնավորում է պատմական հայրենիքից գրկված
հայությա ն ճակատագիրը, նրա իղձերն ու ձգտումները: Նա նախապես ոչ միայն
սիրահարված է կիսահայ կամ կիսաքրդուհի Խջեգարեին, այլեւ հայության
պատմական բնօրրանին, ավելի ճիշտ' ա յդ երկուսի միասնությանը:
Խորհրդային ապազգային քննադատությունր չուշացրեց այդ պոեմր վարկաբեկելու իր
ձախող փորձր: Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի պատասխանատու աշխատող Հրաչյա
Գրիգորյանր կոմունիզմի գաղափարախոսության ու սուտ ինտերնացիոնալիզմի դիրքերից
կուսակցական-քաղաքական պատվեր էր կատարում' պոեմր եւ նրա հեղինակին վարկա­
բեկելու առաքելությամբ: Կարծես 1950-ական թթ. կեսերին հարություն էին առել Չարենցի
1920-30-ական թթ. քննաղատներր4տակնուվրա անելու գրական ճշմարիտ գեղեցկություն-
ներր եւ քաղաքական ծանր ու անհեթեթ մեղադրանքներով քարկոծելու նրա մեծատաղանդ
հեղինակին: «Սիամանթո եւ Խջեզարե» պոեմն այդ քննադատր համարել է «գաղափարա-
կան-քաղաքական լուրջ ձախողում», «իդեալիստական անհեթեթություն», «վնասակար
անմտություն», «հեղինակի քաղաքական անգրագիտություն»4 եւ այլն, եւ այլն:
Այնուամենայնիվ, այդ օրերին էլ գտնվեց լուսամիտ ու համարձակ մի քննադատ' Հր.
Թամրազյանր, որր «Ընդդեմ սուբյեկտիվ քննադատության» հոդվածով (1956 թ.) պարզում
էր աչառու եւ միտումնավոր քննադատության պղտոր ակունքներն ու հետին նպատակներր5:

4 Տե՛՛ս Հ ր . Գ ր ի գ ո ր յա ն , Գրական ակնարկներ, Եր., 1955, էջ 152-183:

5 Տե՛՛ս Հ ր . Թ ա մ ր ա զ յա ն , Գրական ուղիներում, Եր.,1961, էջ 278-284:
2010 ԺԲ Հ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՒ Խ ՏԵ Զ Ա Ր Ե » Պ Ո ԵՄ Ը 81

Եւ սուբյեկտիվ քննադատության հակառակ' 1957 թ. «Սիամանթո եւ Խջեզարե» պոեմր

նոր մշակմամբ ու մեծ տպաքանակով պատկերազարդ հրատարակությամբ հրամցվեց հան-
րությանր:
Պոեմի պահանջարկր մեծ էր. 1970 թ. 50.000 օրինակով տպագրվելուց հետո, 1979
թ. հրատարակվեց նախավերջին մշակումր 60.000 տպաքանակով: Պոեմն արդեն վաղուց
թարգմանվել էր աշխարհի տասնյակ լեզուներով ու հիացական գնահատականների
արժանացել հայրենի եւ օտար բազմաթիվ գրական մտավորականների կողմից:

* * *
Պոեմի տարբեր հրատարակությունների համեմատությունր պարզում է, որ վերջին
մշակումներում ոչ միայն ավելացել են ամբողջական գլուխներ, ու գրեթե եռապատկվել
է ծավալր, այլեւ հեղինակային խմբագրմամբ, երբեմն մի բառի փոփոխությամբ էապես
բարելավվել է գեղարվեստական պատկերր, խորացել է ողջ պոեմի բովանդակությունդ
հարստացել նոր շերտերով, նոր նրբերանգներով:
Պոեմի առաջին տարբերակներր երեք երգից էին կազմված, 1954 թվականինր" արդեն
ուներ երեք գլուխ եւ վերջին գլուխ, իսկ վերջին' 1970, 1979 եւ 1984 թթ. հրատարակություններն
արդեն տասներեք գլուխ ունեին:
Արդ, ի՜նչ են տվել վերամշակման ու խմբագրման րնթացքում ավելացված մասերր, եւ
ինչպե՜ս են նրանք ներդաշնակվել պոեմի րնդհանուր հյուսվածքին:
Սկսենք նախերգանքից: Դա րստ հայտնի տեսության, այն սկզբնական հատվածն է, որի
մեջ հեղինակն րնդամենն ակնարկում է ծավալվելիք բուն գործողությունների րնթերցողին
հոգեբանորեն ու գեղագիտորեն նախապատրաստելով պատկերվելիք իրադարձություն­
ներին: Այդպիսին է նաեւ «Սիամանթո եւ Խջեզարե» պոեմի նախերգանքր: Գրեթե բոլոր
տարբերակներում ակնարկվում է Թուրքիայի բռնազավթած Արեւմտյան Հալաստանում'
Սիփանա սարերում, Վանա ծովի գեղատեսիլ եզերքներին երազներով իրար գտած, բայց
«անապատի բերանն րնկած երկու կաթիլ ջրի պես կորած» սիրահարների անհույս սերր,
որր վերածվում է ողբերգության:
Վերամշակված վերջին տարբերակում բառապատկերային խմբագրումներով ու
հավելումներով հին տարբերակների համեմատությամբ պոեմի թե՜ նախերգանքում, թե՜
գլուխներում կատարված փոփոխումներր արժեքավոր են բովանդակային ու գեղագիտա­
կան նպատակասլացության իմաստով եւ այնքան են ներդաշնակ րնդհանուր հյուսվածքին,
որ թվում է' հենց սկզբից գրված են եղել միասնաբար, հետագայի ներմուծումներ չեն:
Ակնհայտ է լրամշակմամբ պոեմի գեղարվեստական որակի բարելավման իրողութլ ունր.
քնարավիպական պոեմր ողբերգական սիրո պարզ պատմությունից աստիճանաբար վե­
րաճել է հայրենագիտական ու հայրենասիրական հզոր, բարձրարվեստ համանվագի:
Հերոսի ազգությամբ հայ լինելն րնդգծվում է արդեն երկրորդ տարբերակում (1942),
երբ պատերազմական իրավիճակր խորհրդային ազգային գրականություններին տվել էր
որոշ ազատություններ ու ցուցումներ' ժողովուրդների պատմական անցյալի հերոսական
դրվագների պատկերման եւ հանուն հայրենիքի մարտնչած ազգային հերոսների
կերպավորման իմաստով: Առաջին տարբերակներում, րստ սկզբնաղբյուրի, պոեմի
82 ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՑԱՆ 2010 ԺԲ

հերոսներն իրար երազով գտել էին «սուրբ սարերում», մինչդեռ վերջիններում արդեն
Սիամանթոն ու Խջեզարեն, բանաստեղծին այցի գալով, նրա կուրծքն են մտնում «աչքերի
դարպասով» ու իրենց հետ տանում դեպի հայության երազների աշխարհը' պատմական
բնօրրան, ուր դաժան ճակատագիրը նրանց նորափթիթ սերը պսակում է «լոկ փշով».

Հոգիս տարան դեպի Սիփան, դեպի ծովակն իմ Վանա,

Տարան դեպի դրախտաբույր բարձունքները Սիփանա,

Տարան ուխտի աղբյուրը սուրբ, տարան մինչեւ Ախթամար,

Որ չթողնեմ' գեթ իմ երգով' սիրո մեր ուխտն անկատար...

Մինչեւ 1957 թ. հրատարակությունը ներառյալ' պոեմի առաջին գլուխն սկսվում էր «Սի­

փան սարը հագավ դանդաղ գիշերվա սեւ յափունջին, Ու մակաղեց Սիամանթոն հոտը սարի
մի լանջին» տողերով: Իսկ սա նշանակում է' 1970 եւ 79 թթ. տարբերակներում են ավելացել
առաջին երկու եւ բոլոր մյուս այն գլուխները, որոնք չկային նախորդ հրատարակությ ուն-
ներում, ինչպես նաեւ այն փոփոխությունները, որ կրել են նախորդ տարբերակներում արդեն
եղած գլուխները: Սակայն ա յդ հավելումները եղած հին շինության վրա նկատվող
նոր կարկատաններ չեն, որովհետեւ հեղինակը, քա նդելով նախկինը, թե°
ճարտարապետական ավելի ընդարձակ ու ընդզրկուն կառույց է հյուսել' նախորդ
մշակումների լա վա գույն ձեռքբերումները պահպանելով գեղարվեստական նոր ու
առավել ընդարձակ տարածքում եւ թե° գործածել է նախկին հորինվածքին համա­
պատասխան շինանյութ' շինարարական ըմբռնումով' քար ու շաղախ, ամրան­
ներ, հենասյուներ ու ատաղձ, քիվեր ու կամարներ: Գ րեթե այսպես է ստեղծվել
պոեմի գեղարվեստորեն կատարյալ նոր կառույցը: Միայն այս կերպ էր հնարա­
վոր, նախկին կառույցը բնականորեն ներառելով նորի մեջ, ստեղծել բովա նդա ­
կությամբ ավելի հարստացած գեղարվեստական ներդաշնակ ամբողջություն,
որը նախորդներին գերազանցում է ո°չ միայն ծավալով, այլեւ որակապես:
Չթերագնահատելով առաջին տարբերակը, վկայակոչելով ռուս քննադատ Մ. Օգնեւի
այն բնորոշումը, թե «Նիզամու, Ֆիրդուսու, Դանտեի ու Շեքսպիրի հավերժական թե­
ման ի դեմս խորհրդային բանաստեղծի գտել է ոչ այնքան ժողովրդական լեգենդի նոր
մեկնաբանին, որքան մաքուր եւ հավատարիմ զգացմունքի հավերժական թեման հայ պոե­
զիայում արտիստական շնչով մարմնացնողին»4Ս. Աղաբաբյանը պարզաբանել է, թե այդ
պատումը պահանջում էր «լրացուցիչ շեշտեր' ժողովրդական նյութի միջոցով հնչեցնելու
նաեւ ազգային պատմությանը բնորոշ թեմաներ»6:
Ըստ էության' այս էր պոեմի առաջին տարբերակներից հեղինակի անբավարարության
պատճառը, որ նրան տասնամյակներ շարունակ անհանգստացնում էր ու մղում նոր լրա­
մշակումներով ամբողջացնելու իր ասելիքը: Այսինքն' «տարբերակից տարբերակ,- գրել է Ս.
Աղաբաբյանը,- նա ձգտում էր, որ ժողովրդական նյութի մշակումը դառնա առավելագույնս
«շիրազյան», որ սիրային մոտիվի արծարծումների հետ միասին եւ դրան հավասար

6 Ս. Ա ղ ա բա բյա ն , Արդի հայ գրականության պատմություն, հ. 2, Եր., 1993, էջ 207-210:

2010 ԺԲ Հ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՒ Խ ՏԵ Զ Ա Ր Ե » Պ Ո ԵՄ Ը 83

պոեմում տեղ ունենան նաեւ տարիներ շարունակ իրեն մտահոզող ազգային-

հայրենասիրական խնդիրներ» 7:
Արժե վկայակոչել ականավոր գրականագետի երկու կարեւոր րնդհանրացում եւս, որոնք
էական են պոեմի բովանդակությունն ու հավելումների արժեքր գնահատելու տեսանկյունից.
առաջին' «արտասյուժետային քայլերր» ոչ միայն դուրս չեն րնկնում գործողությունների
շղթայից, այլեւ, հակառակր, խորապես մերվում են եւ միասնանում, իսկ միասնացման
«մերանր» ինքր" բանաստեղծն է, որ լեգենդի միջոցով ասպարեզ է հանել իր անհատակա-
նությունր" Սիրահարի եւ Ըղձասացի, եւ երկրորդ' Սիամանթոն իրապես Շիրազի «բանաս­
տեղծական կրկնորդն» է: Սրանք հաստատվում են տարբերակների համեմատական
քննությամբ: Հետագա լրամշակումներում հերոսների սիրո հոգեբանության բացահայտման
գեղագիտական խնդիրր հեղինակն իրոք նպատակադրված է առնչել կորուսյալ հայրենիքի
ճակատագրին, որի շնորհիվ վերջին տարբերակներում պոեմր ձեռք է բերել նոր խորություն,
անձնական սերր հարստացել է համազգային բովանդակությամբ:
1954 թ. տարբերակում հեղինակային այս նպատակամիտումր դարձել է անսքող ու
բացահայտ. Սիամանթոյի խոսքի ու երգերի մեջ մարմնավորված են համայն հայության
իղձերր, արդեն կան հանրահայտ «Մնա՛ք բարով, իմ հայր Սիփան»-ն ու «ճամփա՜ տվեք»-ր,
կան բանաձեւի արժեք ունեցող պատկերաքանդակներ, որոնք հայրենաբաղձ հայի տենչերի
ու ձգտւմների արտահայտությունն են:
Սակայն սա չի բավարարել, հեղինակր ձգտել է հայրենասիրական թեմայի առա­
վելագույն խորացման: «Հեղինա կի բանաստեղծական կրկնորդ» հերոսի սերը,
որը թեեւ սկզբնական տարբերակներում եւս միմիայն անձնական չէր, վերջին
հրատարակության մեջ վերաճել է անիրավված ու անորակելի ողբերգությա ն
դատապարտված ողջ արեւմտահայության' կորցրած հայրենի եզերքի նկատ­
մամբ անափ կարոտի եւ հատուցման պահանջատիրության արտահայտության:
Իսկ սա պարտադրում էր գեղարվեստական հիմնավոր համոզչություն, հերոս -
գործողությա ն միջավայր - հայրենիք հարաբերության առավել խոր ըմբռնում ու
բարձրարվեստ մարմնավորում4 ժողովրդական ավանդազրույցի դիպաշարի եւ
նախորդ տասնյակ տարբերակներում կուտակված ողջ լա վա գույնի ու բովա նդա ­
կային գլխա վոր տարրերի պահպանումով: Ահա այս պարագայում է ծագել վերջին
տարբերակներում երկու սերերի զուգակշիռ եւ դրանց միասնացում ստեղծելու դժվարին
խնդիրր, որի լուծումր հնարավոր էր միայն հեղինակային հզոր տաղանդի ու վարպետու­
թյան, սեւեռուն կենտրոնացման ու նպատակասլացության շնորհիվ:

***
Գ. Սրվանձտյանցի գրառած պարզ ավանդազրույցի մեջ չէին կարող լինել այն
մտահոգություններդ որոնք հետագայում ողջ հայության ու հենց Հ. Շիրազի համար պիտի
դառնային գերխնդիր: Դեռեւս չկային այն չարաղետ իրողություններր, որոնց հետեւանքով
պիտի տեղում բնաջնջվեր կամ բռնագաղթի ճամփաներին ու արաբական անապատներում,
հրեագերմանաթուրք միասնությամբ ստեղծված մահաճամբարներում ոչնչանար բռնի տե­

7 Անդ (րնդգծ.- Ս. Մ):

84 ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ 2010 ԺԲ

ղահանված ու իր բնօրրան-հայրենիքից արտաքսված, նույն այդ պատճառով սփյուռք

դարձած արեւմտահայությունր: Անտեղյակ մարդկությունր մինչեւ օրս դեռեւս չի հասկացել,
որ միայն իրենց հայրենիքից տեղահանված հայությանր բնաջնջելու համար երիտթուրքերի
ստեղծած մահաճամբարներր, Ստալինի ու սրանց հաջորդ Հիտլերի ստեղծած համա­
կենտրոնացման ճամբարների նախօրինակներն էին, իսկ հետագայում կրկնված տարբեր
ժողովուրդների զանգվածային ցեղասպանություններր' հայոց Մեծ եղեռնի շարունակու-
թյունր:
Պետք էր գտնել համապատասխան լուծում, որր գեղարվեստի լեզվով ներկայացներ
հայոց մեծ ողբերգությունն ու ծանրագույն կորուստներր, որոնք հատուկ խնամքով թաքց­
նում էին խորհրդալ ին պետական մեքենան եւ իրենց պիղծ լռությամբ ցեղասպանին հա­
մերաշխող շահախնդիր գերտերություններդ
Ուրեմն' հայոց մեծագույն ողբերգության դատապարտումն ու կորուստների վերադարձր
Շիրազր տեսնում էր ազգային հավաքականության ու միասնության մեջ եւ իր ասելիքր
երբեմն բացահայտ, երբեմն այլաբանորեն պիտի ներկայացներ բանաստեղծական տար­
բեր տեսակներով, այլազան ձեւերով ու միջոցներով:
Ե. Չարենցի «Պատգամ» բանաստեղծության մեջ գաղտնագրված «Ով հայ ժողովուրդ,
քո միակ փրկությունր քո հավաքական ուժի մեջ է» կարգախոսր կարելի է տեսնել քննարկվող
պոեմի իններորդ գլխի 1-ին փոքրիկ հատվածում, որն առաջարկում ենք րնթերցել, ուշա­
դրություն դարձնելով առաջին տողերի րնդգծված սկզբնաբառերով արտահայտված պատ­
գամին.

Ով խլել է հայ Սիփանր" անխուդա է, անաստված,

Հայ լեռներից զրկված հայր ձուկ է 4ծովից դուրս նետված:
Ժողովուրդ իմ, չի կտրվի քո սիրտր քո Սիփանից
Քո հողն' ինձմով' քեզ կկանչե քո Գողթանից, քո Վանից:
Միակ սուրբր մայրենին է, հայրենին են մասիսված,
Փրկությունր այն կամուրջն է, ուր քո վշտերն են կիտված:
Քո լեռներր քեզ են կարոտ4քո վանքերով այն վսեմ,
Հավաքական իմ հուշերով էլ Սիփանի որն ասեմ,
Ուժի աղբյուր Կաթնաղբյուրդ թե՞ հրաշք ծովն իմ Վանա,
Մեջ յոթնեղբայր քո լեռների, ուր հովերն են նիրվանա,
է՜, ի՞նչ, երբ որբ են Սիփանդ ու քաջերր Սիփանա...

1930-ական թթ. Ե. Չարենցր հարկադրված էր քողարկել այս պատգամր, նրա դժնդակ

օրերում նույնիսկ գաղտնագրված այս կարգախոսր ճակատագրական եղավ հանճարի
համար: 1953-ից հետո այդ վտանգր թեեւ մեղմացել էր, սակայն չէր վերացել. հայոց
ողբերգության ու կորուստների, պատմական անարդարության, մանավանդ հայոց դատի
եւ պահանջատիրության մասին հետչարենցյան շրջանում բարձրաձայն արտահայտվելր
գերազանցապես Հ. Շիրազի եւ Պ. Սեւակի նման խենթ-խիզախների բացառիկ մենաշնորհն
էր: Հ. Շիրազր 1941-ից գրում էր «Հայոց դանթեականր», Եղեռնի թեմայով բազմաթիվ
2010 ԺԲ Հ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՒ Խ ՏԵ Զ Ա Ր Ե » Պ Ո ԵՄ Ը 85

բանաստեղծություններ, Պ. Սեւակը 1957-58-ին «Անլռելի զանգակատաունն» ու 1965-ին

«Եռաձայն պատարագը»: Հ. Շիրազի «Հայոց դանթեականն» այնքան էր «վտանգավոր»,
որ բանաստեղծը տպագրված չտեսավ, իսկ համեմատաբար «անվտանգ» բանահյուսական
նյութն ուներ նախորդ տարբերակներում դեռեւս չբացահայտված հնարավորություններ:
Հ. Շիրազի «Սիամանթո եւ Խջեզարե» պոեմը աստիճանաբար լրամշակվել ու քայլ
առ քայլ էապես հարստացել' անցյ ալում' անկարելի ժամանակներում չասվածով: Այսպես
է ստեղծվել պոեմի վերջին տարբերակը' որպես նախորդ լրամշակումներում ստեղծա­
գործական հսկայական աշխատանքով ձեռքբերված լավագույնի խտացված ամբողջություն:
Բնական է, որ մենք քննարկելու ենք հենց այս վերջին տարբերակը, իսկ նախորդներին
անդրադառնալու ենք ըստ անհրաժեշտության:

***
Լրամշակումների ընթացքում հեղինակի հաջողությամբ իրականացրած նպատակա­
դրումներից մեկը կորուսյալ հայրենի եզերքի' որպես գործողությունների միջավայրի,
գեղարվեստականացումն էր, նրա գեղագիտական այնպիսի հարուստ եւ ամբողջական
պատկերի ստեղծումը, որը պատմականորեն եւ աշխարհագրորեն լիներ հավաստի եւ
հերոսների արարքներին, խոհերին ու զգացմունքներին ներդաշնակվեր այնպես, պատկե­
րեր հերոսի այնպիսի գործողություններ, որ կենսական ճշմարտության չափ հնարավոր ու
հավաստի լինեին ընթերցողի համար: Անձնավորված հայրենիքը, այսպիսով, դարձել
է պոեմի գլխա վոր կերպարներից մեկը, որ մասնակցում է գրեթ ե բոլոր գործո-
ղություններին:
Երազում տեսած ու նրա հետ մատանի փոխանակած գեղեցկուհու հանդեպ ինքնա­
մոռաց սերը զորեղ էր ու բնական, սակայն նույնքան բնական ու զորեղ պիտի լիներ սերը
հայրենիքի հանդեպ: Այդ երկու զորավոր սերերը պոեմում ոչ թե հակադրվում, այլ միաձուլ­
վում են հերոսի ներաշխարհում ու փոխադարձ հարստացումով աստիճանաբար առնակա­
նացնում են պատանուն, իմաստավորում զգացմունքներն ու նրան մղում նպատակասլաց
գործողությունների:
ճիշտ է, որ խնդրի լուծումն անմիջաբար առնչվում է հեղինակի աշխարհընկալմանը,
սակայն վճռական դերերից մեկն էլ պատկանում է նրա գրական հասունացմանն ու
վարպետությանը, որոնց շնորհիվ կերպավորված հերոսը' որպես հեղինակի ձայնափող կամ
Ս. Աղաբաբյ անի ասած «բանաստեղծական կրկնորդ», իր հոգում ու մտքում միավորելով
երկու սերեր' դարձել է դրանց թելա դրա նքով գործող ընդհանրացված անհատակա-
նություն:
Տարբերակների համադրումը բացահայտում է հերոսի հասունացման ընթացքը:
Պատանեկան «խակ ծիրան» սերը, բնական պոռթկուն զգացմունքները տա րբե­
րակից տարբերակ վերաճում են հայրենիքի նկատմամբ գիտակցված սիրո, հա­
նուն որի հերոսն արդեն պատրաստ է անձնազոհության:
Պարզ քարոզչությունը, մերկ գաղափարախոսությունը երկը պիտի զրկեին գեղար­
վեստականությունից, քանի որ հերոսների գործողությունները չէին ունենա մարդկային,
ազգային ու հոգեբանական պատշաճ հիմնավորում: Ուրեմն' պետք էր գեղարվեստակա-
86 ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ 2010 ԺԲ

նացնել նաեւ գաղափարը' ներդաշնակելով րնդհանուր հյուսվածքին: Այս հանգամանքն

է պայմանավորել պոեմի վերջին տարբերակների կառույցր' նախ' հայրենիք-միջավայրի
գաղափարական ու գեղարվեստական-քնարական արժեւորում, ապա' գեղա ր­
վեստական ա յդ տարածքում հերոսների գործողությունների պատկերում:
Պոեմի առաջին տարբերակների երեք մասերր կոչվում էին երգ: Վերջին տարբերակ­
ներում, սկսած 1954 թ. մշակումից, դրանք արդեն կոչվում են գլուխներ: Նախերգանքին
հաջորդող առաջին գլուխներր նախադրության դեր են կատարում' բանաստեղ­
ծականացված Արեւմտյան Հայաստանր ներկայացնելով որպես գործողության միջավայր:
Բանահյուսական նյութր չունի եւ չէր կարող ունենալ պոեմի բովանդակային հարստու­
թյունն ու գեղարվեստական խորքր" մանավանդ գաղափարագեղագիտական հարցա­
դրումների եւ հերոսների հոգեբանության բացահայտման իմաստով, ինչպես նաեւ ձեւի
գունագեղությունր, պատկերավորման այն շքեղությունր, որոնցով օժտված է պոեմր: «Գրոց
ու բրոց»-ի տարբերակում հերոսներն անանուն են. սեւ տղա եւ աղջիկ անվանումներր
րնդհանրական են: «Համով հոտով»-ի տարբերակում նրանք արդեն անվանված են' Սիա-
մանդո եւ Խջեզարե, որոնք իրենց բնավորությամբ ու հոգեբանությամբ դեռեւս լիարյուն
գրական կերպարներ չեն: Հ. Շիրազր բանահյուսական չնչին նյութից, պահպանելով նրա
ոգին եւ էությունր, կերտել է գեղարվեստական գլուխգործոցներ' հերոսների հոգեբանության
ու մարդկային նկարագրի խոր բացահայտումներով:
Եւ չուշացան խորհրդային գազափարաբանության ու սոցիալիստական ռեալիզմի
դիրքերից հանդես գալ բանաստեղծին «ոչնչացնող» քննադատական հոդվածներ: Իսկ
դրանք 1930-50-ական թթ., անգամ ավելի ուշ խորհրդային ժամանակներում կարող էին
չափազանց վտանգավոր լինել բանաստեղծի ճակատագրի համար: Սակայն քաղաքա­
ցիական բարձր նկարագրի տեր բանաստեղծր չրնկրկեց ո՜չ կոպիտ, ո՜չ էլ նենգանուրբ
հալածանքների ու բարդությունների առաջ եւ պոեմի հատկապես վերջին լրամշակումներում
թափանցիկ ակնարկներից ու այլասացությունից անցավ բացահայտ ինքնարտահայտման:
Սիրած աղջկա հանդեպ զգացմունքների ու նրա գեղեցկության փառաբանմանր զուգադրեց
կորուսյալ հայրենի եզերքի նկատմամբ սիրո գովերգր եւ րնդգծեց նրանց անխզելի միասնու-
թյունր:
Պոեմի հիմքում րնկած է ոչ միայն Սիփանա երկու սիրահարների ողբերգության
ժողովրդական ավանդազրույցր, այլեւ այն էջերր, որոնք վերաբերում են Արեւմտյան Հա­
յաստանի պատմությանր, աշխարհագրությանն ու ազգագրությանր, աշխարհիկ ու հոգեւոր
պատմամշակութային հուշարձաններին: Այդպիսին է մասնավորապես ԺԵ գլուխր. սրվան-
ձտյանական պատումի մեջ եղած բնութագրումներից շատերն են Հ. Շիրազի պոեմում
վերածվել բանաստեղծական շքեղ պատկերների: Նա բանահյուսական նյութի մեջ նկատել
է նորագույն ժամանակների հեւքն ու իր հարցադրումների արձագանքր: Ազգային ի±նչ
արժեքներ է կորցրել հայությունը Եղեռնի եւ խորհրդայնացման հետեւանքով.
սա է այն հույժ արդիական ու կենսական հիմնահարցր, որ նոր սերունդների առջեւ համար­
ձակորեն դնում էր Հ. Շիրազր եւ փորձում էր տալ դրա գեղարվեստական պատասխանր:
Այն տպավորությունն է ստացվում, թե բանաստեղծն իր երկի առաջին իսկ տարբերակր
գրելիս խորապես րմբռնել է ժողովրդական նյութի հնարավորություններդ ունեցել է դրանք
2010 ԺԲ Հ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՒ Խ ՏԵ Զ Ա Ր Ե » Պ Ո ԵՄ Ը 87

բացահայտելու հեռանկար: «Գրոց ու բրոց»-ում Հ. Շիրազն րնթերցել է հետեւյալր. «ՍԻՓԱՆ

լեռնադաշտի մր անունն է, որ Նեմրութի գօտին է, եւ կերկարի յարեւելս կապուելու
այն մեծ ու շատ բարձր սարին ոտքը, որ Սիփանայ սար կանուանուի, որպէս թէ
Նեմրութն լինէր Բելը, եւ Սիփանը մեր Հա յկ, որ զԲելն իր ոտքին տակ կապած
է: Վերին եւ Ներքին Սիփան անունով հայ գեղեր ալ կան այս գօտիին վրայ, եւ
ուրիշ զանազան գեղեր ալ: Խիստ անուանի է խոտաւէտ եւ օդաւէտ լինելով, ուստի
կտեսնուի ետեւէն Բուլանխայ մէկ մասն եւ Մանազկերտ, իսկ առջեւն են Խ լա թ ու
իւր գեղերը. Արծկէն եւ իւր գեղերը. Խոռանց մեծ գեղը. Սքանչելագործի վանքը
եւ այլն: Այս առջեւի մասն անուանածս Վանայ ծովու երեսն է, եւ ընդհանրապէս
ծառազարդ են բնակութիւնները, եւ բաւական զառիվեր դիրք մը ունենալով,
պատուական եւ առատ պաղպաղ ջրեր կհոսեն. բնակիչը կվա յելէ Վանայ ծովու
անմահական օդը, անոր գեղածիծաղ երեսը, Վանայ բերդին ու իր Այգեստանեայց,
Արտամետու ծառաստանեայց, եւ Յա յնկոյս եղած ծովեզրեայ բոլոր շինից եւ
աւանաց սքանչելի տեսարանը, ամենացանկալին Վարագայ լեռը, Հա յոց ձոր,
Ռշտունիք, Շատախու եւ Մոկաց լեռները, Նարեկացւոյ Առ Տէրը, Աղթամարայ,
Կտուց եւ Լիմ անապատաց սուրբ տաճարաց երկնանման գմբեթ ները» 8:
Պատմաաշխարհագրական այս պարզ նկարագրության մեջ ցոլանում է հայության
պատմական հայրենիքր: Այս է հայոց բնաշխարհի իրական պատկերն րստ բանագետ-
ազգագրագետի. այս բնօրրանում է իր աչքր բացել հայ ժողովուրդր, մայրենի լեզվով
ստեղծել աշխարհի հնագույն քաղաքակրթություններից մեկր, բուսական ու կենդանական
աշխարհներին, երկրագործությանն ու արհեստագործությանդ բժշկությանն ու ծիսա­
կարգերին, կենցաղավարությանն ու մարդկային հարաբերություններին վերաբերող բոլոր
հասկացություններն ու եզրույթներդ Իսկ այդպիսիք ստեղծվում են միայն բնօրրանում եւ
տեղաբնիկների կողմից: Գ. Սրվանձտյանն իր գրառումներում բարեխղճորեն ներկայացրել
ու մեկնաբանել է դրանք որպես հայերի տեղաբնիկ լինելու անհերքելի հիմնավորումներ:
Հայությունր Ի դ. առաջին տասնամյակներին իր միլիոնավոր զավակների հետ միասին
հենց այս աշխարհն է կորցրել, իսկ դա նրա համար չփակվող վերք է, ծանրագույն, անմոռաց
կորուստ, որի մասին տուն ու տեղից զրկված ավագներին բոլոր սպառնալիքներով արգել­
ված էր բարձրաձայնել, իսկ նոր սերունդներից հետեւողականորեն քողարկվում, թաքցվում
էր4ազգերի եղբայրության կեղծ կարգախոսներով:
Հայրենի երկրի բնակավայրերի ու տեղանունների, բնական հարստությունների ու
գեղեցկությունների, դիտարժան վայրերի ու տեսարանների, անկրկնելի լուսաբացների ու
մայրամուտների նկարագրություններր բավական առատ են Գ. Սրվանձտյանցի գրքերում:
«Իբրեւ մեղու ապրած ու աշխատած» հեղինակր մեծ կարեւորություն է տվել մանավանդ
տեղանուններին, որոնք իրենց մեջ կարեւոր գաղտնիքներ են թաքցնում երեւելի նախնիների
սխրանքների, պատմական նշանավոր իրադարձությունների ու բնական երեւույթ-
ների մասին: Դրանցից յուրաքանչյուրին առնչվում է մի վեպ, ավանդություն, զրույց կամ
պատում, որոնք նա ներկայացրել է նույն վիճակով, ինչպես գտել է, «մերկ, պարզ»4առանց
պաճուճանքի, «առանց նույնիսկ հայոց պատմության ու բանաստեղծությանց զարդն ու

8 «Գրոց ու բրոց», ծրագրեց Գ. Վ. Սրուանձտեանց, Պոլիս, 1910, էջ 35-36 (րնդգծ.-Ս. Մ):

88 ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՑԱՆ 2010 ԺԲ

նմանությունը անոնց տալու»:Բանագետը խոր ափսոսանք է հայտնել, որ շրջակա բնակիչ­

ներից լսած ավանդազրույցների մեջ անձնավորված Սիփանի մասին եղած շատ կարեւոր
տեղեկություններ ինքը գրի չի առել. «...Եւ շատ աւելի բաներ, որոնք չկրցայ ամբողջն իմա­
նալ ու գրել: Ափսո՜ս»9: Պահպանված գրառումներում, սակայն, առանձնապես տպավորիչ
են աստվածաշնչյան Հովբի հետ Սիփան սարի համեմատությունը եւ շրջակա գավառների
բնակչության համար բացառիկ նշանակության սրվանձտյանական բացատրությունները:
Ավանդազրույցներում նաեւ պատմվել է, թե «Սիփա ն սա րը հա յոց մեծ թա գա ւորի
բե ր դ ն է եղեր», եւ ժողովուրդն այդ սարի հանդեպ ունեցել է պաշտամունքային վերա­
բերմունք եւ նրան վերագրել է հովանավորի դեր: Այդ սարի հանդեպ ակնածանք են ունեցել
նաեւ քրդերը. սիրահարը փախցրած աղջկա հետ ապավինել է Սիփանին եւ ապաստանել
այնտեղ' նրանց այլեւս չեն հետապնդել' պատկառելով սրբազան սարից:
Սիփանը նաեւ քաջերի ապաստան է եղել ու հպարտության խորհրդանիշ, որով երդվել
են հաճախ ու որի անունով զարդարել ու համեմել են իրենց տաղերն ու երգերը: Սիփանա
քաջերի մասին հայերենով ու քրդերենով բազմաթիվ երգեր կան, դրանցից մեկն է Կոմիտասի
«Սիփանա քաջերը». ընդ որում քրդերեն երգերն էլ մեծ մասամբ հայերի ստեղծածն են:
Գ. Սրվանձտյանի բացատրությունները, մանավանդ Սիփան սարի4 ժողովրդական
ավանդազրույցների վրա հիմնված գովերգը, սիրավեպից անկախ էլ, Հ. Շիրազի համար
կարող էին եւ իսկապես դարձել են ոգեշնչման աղբյուր: Սիրահարների գործողու­
թյա ն միջավայրի պատկեր ստեղծելիս բանաստեղծը ոչ միայն պահպանել է
ժողովրդականի ոգին, այլեւ այն ներկայացրել է նոր փ ա յլով ու գեղեցկությա մբ'
անմշակ չափածո պատումը հարստացնելով բովա նդա կային այնպիսի տարրերով,
իրական ու փոխաբերական այնպիսի արտահայտչամիջոցներով, անակնկալ հա­
մեմատություններով ու գյուտերով, որոնք նրա խոսքը դարձրել են պատկերավոր,
ներգործող ու ազդեցիկ:
Գ. Սրվանձտյանի պատումներում պատմաաշխարհագրական ու ազգագրական
գրեթե ճշգրիտ մանրամասներով արդեն ներկայ ացված էին Արեւմտյան Հայաստանն ու
մանավանդ Վասպուրական աշխարհը: Ժողովրդական նյութը, սակայն, բանագետը չի
գեղարվեստականացրել: Հ. Շիրազն է առաջինը ձեռնարկել գրառված ավանդազրույցի
գրական մշակումը, որն ընդմիջումներով տեւել է շուրջ կես դար: Այդ ընթացքում նա,
անշուշտ, ավելին է արել' բանաստեղծականցնելով վիպական աշխարհը եւ ստեղծելով այդ
աշխարհին ու մթնոլորտին բնականորեն ներդաշնակ գեղարվեստական կերպարներ:
Շիրազյան պոեմն սկսվում է արեւածագի հրաշալի պատկերով. բարձրագագաթ
լեռները, արեւն ուսեուս փոխանցելով, հանում են Սիփան սարերի գագաթը, ուր արեւը
«առավոտն է թագադրում, վերածնում հույսը հին».

Սիփան սարը, Սիփան սարը թագն է Սիփան սարերի,

Գրկել Հայոց կես աշխարհը' երթն է հսկում դարերի,
Ծաղկե ոտքը Վանա ծովում, գլուխն' աստղ ու ամպերում,
Առնոսից վեր, Անդոկից վեր, Արագածից էլ վսեմ'

9 Անդ, էջ 38:
2010 ԺԲ Հ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՒ Խ ՏԵ Զ Ա Ր Ե » Պ Ո ԵՄ Ը 89

Իր հայորդուն կանչում է տուն' «Եկ ինձ' վիշտդ կկիսեմ»:

Գագաթին'բուք, լանջերին'խունկ, վանք ու մասունք ու նեկտար,
Իր երկնաբույր ձորերն' աղբյուր' ուխտ չեն թողնում անկատար...

Աշխարհագրորեն ճշգրիտ, պատմագիտորեն հավաստի, գեղարվեստորեն գունագեղ

մանրամասներով է հյուսվել Հայաստան «երկիր դրախտավայրի» տեսանելի եւ շոշափելի
պատկերր, որր, բնավ «չեզոք» աշխարհագրական միջավայր չէ, այլ հայության պատ­
մական բնօրրանը աշխարհի չար կամքով դարավոր ոսոխի ձեռքն անցած, որի հանդեպ
հեղինակային անմիջական վերաբերմունքին գումարվում են անձնավորված Սիփանի, Սաս-
նա սարերի, մյուս լեռների, հովիտների ու գետերի, Վանա ծովի ու Աղթամարի, վանքերի ու
տաճարների, պատմամշակութային ու հոգեւոր կոթողների հորդորներր, որ հնչում են որպես
անհայ մնացած մայր հողի կանչ ու պատգամ' ուղղված աշխարհացիր հայությանր' «Թե դու
հայ ես' գիրկս եկ»:
Անձնավորված Սիփանի ու խլված ողջ Արեւմտյան Հայաստանի հիշյալ հայրենականչին
նախ արձագանքում է պոեմի պատանի հերոսր" իր հայրենի երկրին եւ կես-քուրդ կես-հայ
Խջեզարեին ինքնամոռաց սիրահարված հայ հովիվ Սիամանթոն, որն իր բոլորանվեր հայ­
րենասիրությամբ օրինակելի պիտի լիներ թե՜ Խորհրդային Հայաստանում եւ թե՜ Սփյուռքում
ապրող հայ նոր սերունդների համար:
Ասացինք, որ լրամշակման րնթացքում պոեմի հերոսր աստիճանաբար դարձել է
իր հայրենիքից բռնությամբ վտարված արեւմտահայության րնդհանրացված կերպարր,
որի անհատական արարքներր երկի վիպական հյուսվածքում դառնում են գործողության
առաջմղիչ ուժ: Հեղինակր գեղարվեստական համոզչությամբ հիմնավորել է, որ ստեղծված
իրադրության մեջ նույն կերպ էր վարվելու ցանկացած հայորդի, ուստի եւ Սիամանթոն'
իդեալականացված այդ հերոսր, իրո՜ք համայն հայության ճակատագրի կրողն է ու դատի
պաշտպանր, նրա իղձերի ու ձգտումների մարմնացումր: Հայրենի հարազատ եզերքից
նրա վռնդումն ուղեկցվում է հոխորտացող թշնամու սպառնալիքներով. Զարեհ բեկր Սիա-
մանթոյին մերժելիս ոչ միայն ցեղային, դասային ու կրոնական դրդապատճառներն է
մատնանշում, այլեւ այն, որ իր թիկունքին կանգնած են Իրան ու Թուրան' ողջ մահմեդական
աշխարհր, իսկ իր հրացանր նվեր է ստացել անձամբ թուրք սուլթանից.

... էլ չերեւաս դու այստեղ,

Ծովասարր քո տեղր չէ, ոչ էլ Սիփանն այս շքեղ,
Ոչ էլ Վանա ափերն ու ծով... վկա' իմ թուրն ու ղուրան,
Թեւ ու թիկունք են ինձ դառել այժմ Իրան ու Թուրան:

Այս հանգամանքներում էր, որ «նույն գիշեր Սիփան սարը հովիվ տեսավ ուրիշին»:
Նկատելի է, որ գեղարվեստական պատկերի մեջ արտացոլված են հայ-թուրքական,
հայ-քրդական ու մանավանդ թուրք-քրդական հարաբերությունները, որոնց
դերր էական էր արեւմտահայության տեղահանման, ջարդերի, Արեւմտյան Հալ աստանի
հայաթափման ու բռնազավթման գործում: Ազգային-քաղաքական այս խնդիրներր,
90 ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՑԱՆ 2010 ԺԲ

սակայն, շոշափվում են ոչ թե մերկապարանոց հայտարարություններով, այլ հերոսների

մարդկային էությանն ու ճակատագրին միահյուսված: Իսկ դա հարստացնում է պոե­
մի բովանդակային տարածքն ու գեղարվեստական հյուսվածքր, կերպարներր դարձնում
հայության պատմական բնօրրանում' հնարավոր կենդանի գոյություններ ու մարդկային
բնավորություններ, որոնք գործում են ազգային կյանքի ու կենցաղի, հայ-քրդական եւ հայ-
թուրքական հարաբերությունների համապատկերում' կենսական իրական հանգամանքների
թելադրանքով:
Պոեմում առկա է գեղարվեստական համոզիչ լուծում պահանջող րստ էության բարդ
հանգույց: Բանահյուսական տարբերակներում կա մեկ հիմնական բախում, որ ծագում է
Սիամանթոյի եւ Զարեհ բեկի միջեւ: Մինչդեռ պոեմի վերջին տարբերակներում, դրա հետ
միասին, տեսնում ենք լուծումներ պահանջող ճյուղավորված այլ բախումներ: Այդպիսիք են'
համայն հայության ազգային ձգտումների եւ անարդար պատերազմով ու դիվանագիտական
խարդախությամբ Արեւմտյան Հայաստանի բռնազավթման հետեւանքով հայ - թուրքական
կոնֆլիկտր, հայ-թուրքական հարաբերություններին միահյուսված' հայ - քրդական կոնֆ-
լիկտր, որոնք ի վերջո, դրսեւորվումն են Սիամանթո - Զարեհ բեկ կոնֆլիկտի միջոցով: Այս
ամենին գումարվում է նաեւ Սիամանթոյի4 ինքն իր մեջ եւ ինքն իր հետ ներքին բախումր,
որ գեղարվեստական համոզչության իմաստով առանցքային է եւ անմիջաբար առնչվում է
մյուս բոլոր կոնֆլիկտներին:
«Սիամանթո եւ Խջեզարե» պոեմի գեղարվեստական որակն, այսպիսով,
պայմանավորված է ոչ միայն դիպաշարի ու գործողությունների փայլուն ու պատկերավոր
ներկայացմամբ, Արեւմտյան Հայաստանի իմաստավորված գեղանկարչությամբ ու
անձնավորված կերպավորումով, այլեւ բախումների պատկերման մեջ գործող հերոս­
ների հրաշալի կերպավորմամբ ու նրանց հոգեբանության ու մարդկային նկարագրի
բարձրարվեստ պատկերմամբ:

* * *
«Սիամանթո եւ Խջեզարե» քնարավիպական պոեմի դիպաշարի հիմքում, ինչպես տե­
սանք, րնկած են ժողովրդական ավանդազրույցի երկու պատում:
Առաջին տարբերակր' «Սարէ Սիփանէ...» խորագրով, ամբողջությամբ բառացիորեն
հետեւյալն է. «Նշանաւոր է այն խաղր, որ կսկսի այս բառերով4«Սարէ Սիփանէ...», որու մէջ
կր-պատմուի սեւ տղայի մր ու աղջկան մր վէպր, որք միմեանց սիրահարելով փախած են Սի-
փանայ գլուխ եւ երեք օր ու գիշեր առանց հացի զիրար սիրելով միայն ապրած են, բայց երբ
քաղցր նեղեր է զիրենք, սեւ տղան հրացան առեր ելեր է որս մր զարնելու' գոնէ զայն ուտեն
ու քիչ մր կազդուրուին: Աղջիկն ալ քարի մր վրայ կանգնած կդիտէ: Սեւ տղան կպատահի
եղնիկի մր. հրացանր կպարպէ, կդիպցնէ եղնիկի մր. արիւնր կհոսէ, եղնիկր կեղնի վիրաւոր
եւ կուզէ վազել, բայց կիյնայ... Սեւ տղէն զինքր կձգէ որ եղնիկր բռնէ չփախցնէ, եւ ահա ինքն
ալ գահավէժ կհոսի քարերէն եւ կտոր-կտոր կիյնայ մեռեալ: Աղջիկր, ծնկերուն զարնելով,
վարսերր փետելով, կնստի քարին վրայ, աջ ձեռքր երեսին, ձախ ձեռքր վեր ծծերուն դրած,
կսկսի սրրտառուչ սարսուռով մր իւր ողբր ողբալ, յորում կկշտամբէ սեւ տղայի խստա-
սիրութիւնր, թէ'
2010 ԺԲ Հ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՒ Խ ՏԵ Զ Ա Ր Ե » Պ Ո ԵՄ Ը 91

«Ինչո՞ւ մենակ ելար որսի»:

Թէ" ինչո՞ւ զարկաւ եղնիկին, որ գուցէ այն ալ սիրական մը ունէր այս վայրերուն մէջ մեզ
պէս:
Թէ' Ահա սիրոյ Աստուածը արդար ու վաղահաս ըրաւ իւր դատաստանը:
Կանիծէ խստասիրտ մարդիկ4որ արգելք կլինին բնական սիրոյ եւ այսպիսի աղետից
առիթ կլինին:
Թէ' Իրեն համար ելաւ լեռը ինքն, իրեն համար եւ իրեն հետ կմեռնի»:
- Եւ ահա ինքն ալ կգահավիժէ քարերէն ի վայր սեւ տղայ ի սիրոյն ու մահուանը
վրայ»:
Ինչպես տեսնում ենք, «Գրոց ու բրոց»-ի այս տարբերակը պոեմի դիպաշարի կմախքն
է միայն. որպես գործողության վայր հիշատակվում է միայն Սիփան սարը, չկա որեւէ հե­
րոսի որոշակի անուն: Եւ քանի որ առաջին իսկ տարբերակի վերնագրից սկսած' կան
հերոսի Սիամանթո եւ հերոսուհու Խաջեզարե անունները, նշանակում է4 բանաստեղծն
առավելապես երկրորդ4«Սարէ Սիփանէ կամ Սիամանթօ եւ Խջեզարէ» տարբերակն է հիմք
ընդունել: Սակայն հետագա տարբերակները ստեղծելիս նա ողջ խորությամբ ու մանրա-
մասներով է ուսումնասիրել բանահյուսական ու պատմաազգագրական սկզբնաղբյուրները:
«Սարէ Սիփանէ... »-ի առաջին պատումի եւ իր կողմից քրդերենից հայերենի վերածած
երկրորդ տարբերակի ընդհանրությունների եւ տարբերությունների առնչությամբ կարեւոր
բացատրություններ է տվել Գ. Սրվանձտյանն ինքը: Ըստ նրա' բովանդակային առումով,
ոգու եւ էության իմաստով ընդհանրություններն այնքան շատ են, որ երկուսը դառնում են
գրեթե նույնական: Տարբերությունները գերազանցապես դրսեւորվում են արտահայտու­
թյան պլանում: Առաջինում գործող տղան եւ աղջիկ մը, երկրորդում արդեն հանդես են
գալիս որոշակիացված անուններով4 Սիամանթո եւ Խաջիզարե: Գ. Սրվանձտյանցը
երկու պատումների ոգին ու նյութը ոչ թե համանման, այլ գրեթե նույնը դիտելով4տարբերու­
թյունները համարել է «բերանէ ի բերան անգիր զրուցուելու» արդյունք: Եւ սա միանգամայն
բնական է:
Բանաստեղծի համար4 ժամանակին, մեզ համար4 այժմ հետաքրքրող ուրիշ հարցեր
էլ կան ականավոր բանագետի բացատրություններում: Նախ եւ առաջ4Հ. Շիրազի պոեմի
հերոսների ազգային պատկանելության խնդիրը:
Քանիցս ընդգծվել է, որ բանահյուսական նյութը թարգմանվել է քրդերենից: Դարերով
կողք կողքի ապրած եւ միմյանց հետ անմիջական շփումներ ունեցած ժողովուրդների համար
բնական են ոչ միայն կենցաղային ու համայնքային սովորույթների, փոխօգնության ձեւերի,
ծիսական արարողությունների փոխներթափանցումները, այլեւ հոգեւոր-մշակութային
անմիջական առնչությունները: Մանավանդ Սիփանա սարերում ուշ ժամանակներում' ԺԷ-
ԺԸ դարերում հայտնված ու հայերի հարեւանությամբ ապրած քոչվոր քրդերը, որ «անգիր
ժողովուրդ» էին, դյուրությամբ էին հաղորդակցվում լեռնագավառացի հայերի հետ, որ
նույնպես զգալի մասով «անգիր» էին: Այս պայմաններում հնարավոր էին բանարվեստի ու
երգարվեստի փոխադարձ ընդունելի նմուշների համատեղ ստեղծումն ու տարածումը երկու
լեզուներով: «Քրդերը,- գրել է Գ. Սրվանձտյանցը,- հայոց հետ երկրացի եւ կենցաղակից,
շատ նյութ կընծայեն հետաքրքիր եղողներուն4հայոց կեանքին, եւ որովհետեւ անգիր ժողո-
92 ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ 2010 ԺԲ

վուրդ են քրդերր, ինչպէս եւ անոնց չափ անգիր են նաեւ մեր լեռնագաւառացի հայերր ու
տեղ-տեղ քրդախօս, բանահաւաք մը կրնայ պատուական վաստակներ ձեռք բերել
նոյնիսկ քրդերէն յօրինուած երգեր կամ վէպեր գրելով» 10:
Առիթ ունեցել ենք ասելու, որ քրդերեն երգերի ու զրույցների զգալի մասր հայերի ստեղ­
ծածն է: «Սարէ Սիփանէ» քրդերեն երգ-ավանդազրույցն էլ հավանաբար հայերն են քրդե­
րենով ստեղծել, եւ այն հարազատ ու սրտամոտ է եղել երկու ժողովուրդներին էլ: Ավելին. Գ.
Սրվանձտյանցր տարբեր ասացողներից անձամբ է լսել հենց այն, ինչր քրդերենից թարգ­
մանված եւ «Համով հոտով»-ում զետեղված ավանդազրույցի մեջ պիտի հետաքրքրեր ու
ոգեշնչեր Հ. Շիրազին. «Կուգամ յիշել նաեւ, թէ' որքան եւ քրդերենէ կառնում զայս, բայց
ես լսած ունիմ ա յլեւա յլ ասողներէ, թ է Սիամանդօն է հայու տղայ' Սեւ Հարօն,
իսկ Խըջե-Զարին արդարեւ քրդու աղջիկ է, եւ զրռրգանցի անուանեալ էլին (ցեղին)
մեծատան ծնունդ: Խ ըջէ կամ կըճէ կնշանակի աղջիկ, Ցարէ կամ գուցէ Ցա րեհ, հօր
անունն է, որով կհասկցուի Ցարեհի աղջիկ կամ Ցարուհի» 11:
Հ. Շիրազր լրամշակումներր կատարելիս ու երկի դիպաշարր զարգացնելիս հենվել է
Գ. Սրվանձտյանցի այս բացատրության վրա, որն իրականում բավական ամուր կռվան է
սիրային ուղղվածության պարզ վեպր ազգային-հայրենասիրական բովանդակությամբ
հարստացնելու համար: Մի բան, որ Հ. Շիրազն արել է հետեւողականորեն" հրատարա­
կությունից հրատարակություն խորացնելով ու զորացնելով պոեմի հայրենասիրական ջիղն
ու ոգին: Վերջին տարբերակներում արդեն Խջեզարեն ոչ թե զուտ քրդու աղջիկ է, այլ
արդեն կես հայ - կես քուրդ կամ պատկերավոր4կես վա րդ - կես տուղտ, քանի որ նրա
հայ մորր փախցրել էր քուրդ Զարեհ բեկր: Իսկ սա նշանակում է4քրդերի կողմից րնդունված
ավանդազրույցի մեջ իր պոեմր լրամշակելիս բանաստեղծր հայտնաբերել է այն հայացնելու
եւ հայ իրականության հետ կապելու բոլոր հնարավորություններդ Շիրազյան գեղարվես­
տական ճշմարտությունր չի հակասում կենսական բուն ճշմարտությանր, որովհետեւ
իրականում էլ կային քրդերի կողմից հայ աղջիկների եւ հայերի կողմից քուրդ աղջիկների
փախցնելու դեպքեր:
Ավանդազրույցր որքան էլ հարուստ է հերոսների սիրո հավատարմության ու
փոխադարձ նվիվածության դրսեւորումներով, այնուամենայնիվ չունի եւ չէր կարող ունենալ
շիրազյան պոեմի բովանդակային խորությունն ու գեղարվեստական գունեղությունդ Պատ­
կերավոր մտածողության բացառիկ ձիրքն ու ստեղծագործական հզոր երեւակայությունր
կատարել են իրենց բարերար դերր, եւ ժողովրդական նյութի վրա հյուսվել է րստ ամենայնի
շքեղ մի երկ' հայ քնարավիպական պոեմի գլուխգործոցներից մեկր:
Հ. Շիրազի պոեմում բնական ու կենսական երեւույթների, ազգամիջյան
հարաբերությունների, մարդկային նվիրական զգացմունքների, ճակատագրական
բախումների, գեղեցիկի ու ողբերգականի գեղարվեստական համադրական պատկերն
ավելի խորն է ու հարուստ, քան Գ. Սրվանձտյանցի գրառած երկու տարբերակներում,
որոնք թանկարժեք անմշակ բնակտորից ավելի չեն: Վերջիններս բնականաբար չունեն
պոեմի նախերգանքդ միջավայրր" Արեւմտյան Հայաստանն ու մանավանդ Վասպու-
րական աշխարհր ներկայացնող ճոխ ու շքեղ բնապատկերներր, մարդու եւ հայրենի

10 Գ . Ս ր վ ա ն ձ տ յա ն ց , Ե րկեր, հ. 1, Ե ր ., 1 978, է ջ 4 9 9 (ր ն դ գծ .- Ս. Մ ):
11 Ա ն դ (ր ն դ գծ.- Ս. Մ ):
2010 ԺԲ Հ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՒ Խ ՏԵ Զ Ա Ր Ե » Պ Ո ԵՄ Ը 93

բնաշխարհի բազմաշերտ առնչությունների պատկերումներր, հերոսների սիրո հոգե­

բանության նուրբ ու խոր բացահայտումներդ դրանց գեղարվեստական հիմնավորումներդ
ինչպես եւ գաղափարական այն հարցադրումներր, որոնց գեղագիտական լուծումներն
առկա են Հ. Շիրազի պոեմում: Իսկ ժողովրդական նյութի ոգուն հեղինակի հարա­
զատության ու հավատարմության գլխավոր ապացույցներից մեկն այն է, որ պոեմում առկա
են ավանդազրույցի բոլոր դրվագներր" անհրաժեշտ մանրամասներով ու հավելումներով4
րնդելուզված գեղարվեստական րնդհանուր հյուսվածքին:
Ավանդազրույցի երկրորդ4«Համով հոտով»-ի տարբերակր սկսվում է Սիամանթոյի եւ
Խջեզարեի' միեւնույն գիշերվա երազում մատանիներ փոխանակելու դրվագով.

Սիամանդօն երազով էր Խրջեզարէին,

Երազի մէջ իւր մատնին փոխանակեր էր
Խրջեզարէի մատնիկին.
Նոյն բանր պատահեր էր Խրջեզարէին ալ
միեւնոյն գիշերին12:

Ինչպես տեսնում ենք, հերոսների մասին դեռեւս չկա որեւէ նախնական տեղեկություն
եւ միջավայրի ոչ մի պատկեր: Իսկ գործողությունն սկսվում է առանց նախապատրաստու­
թյան, որով եւ անորոշ է մնում հերոսների հոգեբանությունդ նրանց սիրո զգացմունքր չի ցու­
ցադրվում իր ծագման ու զարգացման րնթացքով4որպես մարդկային ներաշխարհի գեղեց­
կության, ազատասիրության, նվիրվածության ու անձնազոհության բարձրագույն արտա­
հայտություն: Երազում մատանիներ փոխանակելուն անմիջապես հաջորդում է Խջեզարեի
հարսանիքի դրվագր.

Աղօթրան էր, կանուխ, քան զառաւօտ

արթրնցաւ Սիամանդօն,
Հեծաւ իւր աշխոյժ եւ հաւատարիմ ձինր,
Գլուխն ուղղեց, արշաւեց դէպի Զրռրնգացւոց էլին,
Իջաւ, հիւրրնկալուեց մի պառաւի կոնի տակր:
Դամբ դամբի եւ զուռնայի ձայնր կր դրղրրդէր ողջոյն էլր.
- Ինչի± է այս ուրախութիւնր, եւ որու համար
այս հանդէսր, ո՜ մամիկ:
Պատասխանեց պառաւն.
- Խրջեզարէի հարսանիքն է, որդի,
անոր հարսնառն եկեր է,
Այս եղաւ երեք գիշեր եւ երեք ցերեկ
այս ուրախութիւնր կր կատարուի:
Սիամանդօն արտասուալից աղերսեց, խնդրեց պառաւին,
Որ նշան մր իրմեն տանի հասցունէ Խրջեզարէին:13

12 Տե ս ա նդ, էջ 501:
13Անդ:
94 ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՑԱՆ 2010 ԺԲ

Այսինքն' ժողովրդական ավանդազրույցում դիպաշարի գործողություններն իրակա­

նացնող հերոսները' Սիամանթոն եւ Խջեզարեն, չեն բարձրացել գրական կերպարի4
որպես եզակիով արտահայտված ընդհանուրի միասնության աստիճանի, դեռեւս չունեն
ներանձնական կյանք ու հոգեբանական խորք: Նրանք նախապես հանդիպած չեն լինում.
երազում առաջին իսկ հանդիպման պահին սիրահարվում են ու մատանիներ փոխանակում:
Նրանց երազային սերը թվում է իրականանալի, նրանց զգացմունքների փոխադարձությունն
էլ է երազային եւ գեղարվեստորեն ներկայացված ու պատշաճորեն հիմնավորված չէ: Սիա­
մանթոն դեռեւս չի ներկայացել Խջեզարեի հորը4Զարեհ բեկին, ուստի եւ նրանց միջեւ սկզբից
եւեթ չէր եղել բախում: Այնինչ պոեմում նախերգանքին հաջորդում է միջավայրի4Արեւմտյան
Հայաստանի քնարական-գեղանկարչական պատկերը, եւ հերոսները աստիճանաբար են
ներառվում վիպական գործողության ոլորտը4քայլ առ քայլ դրսեւորելով իրենց բնավորու­
թյունն ու զգացմունքների աշխարհը:
Սրվանձտյանական հրապարակումները որոշ իմաստով իսկապես հիշեցնում են
արեւելյան հայտնի սիրավեպերը: Նախապես Հ. Շիրազն էլ սրանց նմանությամբ ձգտել է
ժողովրդական նյութի մշակումով ստեղծել սիրային ասքապատում: Բայց հետագայում դա
նրան այլեւս չի գոհացրել, եւ իրարահաջորդ լրամշակումները դարձել են անխուսափելի:
Վերջին տարբերակների եւ սիրավեպերի ոչ թե արտաքին նմանություններն են էական, այլ
ակնառու տարբերությունները, որոնց հստակ ու հրաշալի գիտակցումով բանաստեղծը հե-
տեւողականորեն իրականացրել է իր կեսդարյա ստեղծագործական աշխատանքը այս մեկ
պոեմի վրա:
Հանրահայտ «Լեյլի եւ Մեջնունն» իսկապես էլ պատկերում է սիրո ողբերգություն4
սիրահարների ազնիվ զգացմունքների, հավատարմության ու նվիրվածության պանծա­
ցումով: «Սիամանթո եւ Խջեզարե» պոեմն իր բնույթով ու բովանդակությամբ, անձնա­
զոհ սիրո վեհության փառաբանմամբ ու ողբերգականի հուզումնալից պատկերմամբ սրա
եւ նմանների4 «Աշուղ Ղարիբի», «Ասլի եւ Քարամի», «Աղվան եւ Օսանի» հետ նկատելի
աղերսներ ունի: Սակայն մի էական տարբերություն իր քնարական մենախոսության
մեջ հատկապես ընդգծել է Հ. Շիրազն ինքը, որը ողջ պոեմում կերպավորված է հենց իր
հեղինակային խոսքով, հերոսների ու գործողությունների հանդեպ իր անձնական ու
զգացմունքային անմիջական վերաբերմունքով.

Մեջնուն, քեզ մի դարդ էր տանջում' դարդը Լեյլի քո յարի,

Այնինչ կուլա իմ հայորդին յարի համար ու սարի...

Ինչպես Հ. Թումանյանի «Դեպի Անհունը», «Անուշ», եւ «Թմկաբերդի առումը» պոեմնե­

րում, այստեղ էլ, գեղարվեստական պայմանականության հետ կապված, կա քնարականի ու
վիպականի, իրականի եւ գերբնականի հարաբերակցության ու մանավանդ երազի արժեւոր-
ման խնդիրը, որը չպիտի հակասեր գեղարվեստական ճշմարտությանն ու համոզչությանը:
Բայց եթե «Անուշը» բանահյուսականին համեմատաբար քիչ է առնչվում, իսկ «Դեպի
Անհունն» ունի որոշակի միստիկ խորհրդավորություն, ապա «Սիամանթո եւ Խջեզարեն»
իր հիմքով բանահյուսական է, եւ նրանում ներմուծված արդիականության տարրերը պետք
է ներդաշնակ լինեին նախանյութում առկա ավանդական ու միստիկ պատկերացումներին:
2010 ԺԲ Հ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՒ Խ ՏԵ Զ Ա Ր Ե » Պ Ո ԵՄ Ը 95

Այս կնճիռր լուծելիս Հ. Շիրազր գտել է լավագույն ելքր' դիմելով հերոսների' հայկական ժո­
ղովրդական հեքիաթներում եւ ավանդազրույցներում հաճախ հանդիպող կերպարանափո­
խություններին:
Առաջին տարբերակում հերոսներր նախ իրականում' աղբյուրի մոտ են հանդիպում, հե­
տո' երազում: Սա հեղինակին հետագայում համոզիչ չի թվացել, ուստի այդ դրվագր հանել
է վերամշակելիս: Ավելի բնորոշ ու հատկանշական է թվացել ավանդազրույցում եղածր՜
հենց երազում մատանիների փոխանակությունր: Հետագա տարբերակներում արդեն այս
երազից հետո է Սիամանթոն հանդիպում «կարապնավիզ կժերով» աղբյուրր եկած, «ձորր
ծիածանով լցրած» աղջիկներին, որոնց մեջ էր Երազի աղջիկ Խջեզարեն:
Հեքիաթային մտածողությանր բնորոշ աղջիկ - եղնիկ կամ եղնիկ - աղջիկ
փոխակերպման մի տարբերակ արդեն գործածել էր Ավ. Իսահակյանր («Ալագյազի
մանիներ»): Այստեղ էլ որսկանից փախչող եղնիկն աղջիկ է դառնում' այն էլ կրկնակի
երազում' երազ' երազի մեջ. ինչպես շեքսպիրյան հանճարեղ գյուտր բեմի վրա բեմ.

Այնինչ հովիվն երազի մեջ սարից ահա իջավ ցած,

Մինչեւ աղբյուր ճամփա տվին վայրի վարդերն արթնացած,
Բայց աղբյուրին դեռ չհասած' տեսավ կանգնած մի եղնիկ,
Որ իրեն էր նայում անթարթ աչիկներով գեղեցիկ,
Ուզեց զարկել, բայց եղնիկր հանկարծ դարձավ մի աղջիկ.
- Մի՜ սպանիր, ես քո բախտն եմ, քե՜զ խնայիր, ի՜մ սիրած, -
Ասաց աղջիկն, ու տղայի ձեռքից աղեղն րնկավ ցած:
- Դու որ սարի եղնիկն էիր, քեզ որ ճամփան ինձ բերեց, -
Ասաց տղան ու աղջկան երազի մեջ համբուրեց:
- Սիրո՜ ճամփան,- ասաց աղջիկն ու, հանելով իր մատից,
Իր մատանին հովվին տվեց' որպես սիրո խոսքն անբիծ:
Ու երազով հովիվն ինքն էլ իր մատանին կուսական'
Որպես իրա բախտի աստղր' անխոս տվեց աղջկան:

Առեղծվածային են մնում երազում փոխանակված մատանիների իրական լինելն ու

հաճախ կրկնվող երազներր (Գիշերն էլի լավ էր. գոնե երազի մեջ կտեսներ, Բայց ցերեկր
Սիմանթոն չէր իմանում ինչ աներ): Դրանցից մեկն էլ դառնում է ճակատագրական.

Ու մի գիշեր երազ տեսավ, բայց այս անգամ չար երազ.

Տեսավ, իբր, Խջեզարեն հարսնացել է անմուրազ...

Այս դեպքում բանաստեղծն ապավինել է գեղարվեստական պայմանականությանր եւ

ժողովրդական րնկալումներին ու րմբռնումներին: Հովհ. Թումանյանն էլ երազներին մեծ կա-
րեւորություն էր տալիս, հիշենք թեկուզ «Թմկաբերդի առումր» պոեմում իշխան Թաթուլի'
երազում տեսած վիշապր կամ «Դեպի Անհունր» պոեմում Հասմիկի' երազում աղավնի
դառնալր:
Մեր նոր քնարերգության մեջ Ավ. Իսահակյանի «Կյանքր երազ է, աշխարհր' հեքիաթ»
96 ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ 2010 ԺԲ

բանաձեւից առաջ էլ միջնադարյան տեսիլներր կային, Շահազիզի «Երազր» կար, եւ

Թումանյանն ու Տերյանն էլ մի քանի այլ նախադեպեր էին ստեղծել: Հ. Շիրազի Սիամանթոն
էլ Խջեզարեին տեսել ու սիրահարվել էր երազում.

Երազիս մեջ ես զարթնեցի,

Ք եզ բռնեցի երազիս մեջ,
Ք եզ բռնեցի, համբուրեցի'
Երազ դարձար երազիս մեջ:

Այս երազային սիրով խանդավառ Սիամանթոն Զարեհ բեկին էլ ջանում էր հավաս­

տիացնել, թե ինքր նրա դստեր հետ մատանի է փոխանակել... երազում, բայց երբ նա
ստացած մատանին պառավի հետ ուղարկում է Խրջեզարեին, վերջինս պառավի թաշ­
կինակի չամիչների մեջ տեսնում եւ ճանաչում է իր իսկ իրական մատանին:
Գեղեցկության հանդեպ համակրանքն ու հրապուրանքր ոչ միշտ են փոխարկվում սիրո
եւ անձնվեր վերաբերմունքի. համակրելի կարող են լինել շատերր, սակայն սերր դրսեւոր-
վում է մեկի' առանձնահատուկի հանդեպ եւ ունենում արտահայտության տարբեր ձեւեր: Գ.
Սրվանձտյանցի գրառած տարբերակներում գրեթե խոսք չկա սիրահարների գեղեցկության
եւ զգացմունքների ծագման ու րնթացքի մասին: Դա նախապես չի արտահայտվում
եւ բացառապես երեւում է Խջեզարեին փախցնելու եւ Սիամանթոյի սպանվելուց հետո
սիրեցյալի ողբի դրվագում: Մինչդեռ շիրազյան պոեմում պատկերավորման ազդու միջոց­
ներով ներկայացված են թե՜ Խջեզարեի, թե՜ Սիամանթոյի արտաքին բարեմասնություններն
ու հոգեկան գեղեցկությունր, զգացմունքների փոխադարձությունդ Պատկերված է այնպիսի
իրավիճակ, որում սիրահարվելր դառնում է անխուսափելի, իսկ նրանից հրաժարվելր"
անկարելի: Կնոջ գեղեցկության այնպիսի պատկերումներ, որոնցով լիարժեք բնութագրվում
է հերոսուհին, առկա են մեր էպոսում ու ժողովրդական երգերում, Թլկուրանցու տաղերում,
Նաղաշ Հովնաթանի ու Սայաթ-Նովայի խաղերում, Դուրյանի ու Մեծարենցի տաղերում,
Տերյանի ու Իսահակյանի բանաստեղծություններում, Վարուժանի քերթվածներում:
«Միռնողրն քեզմեն կու առնե անմահական դիղ դիղի պես»,- բնութագրում էր Սայաթ-
Նովան աշխարհում իր շնորհներով միակ ու բացառիկ գոզալ-գեղեցկուհուն: «Ծով են աչքերր
Տավախքի դստեր, Ու կորչում է մարդ նրա հայացքում»,- բնորոշել է Թումանյանր Թմկա
տիրուհուն, «հույժ գեղեցիկ» էր Խորենացու վկայած ու Վարուժանի կերպավորած «սանձա­
կոտոր պարող ու ճախրող» արշալույսակերպ Նազենիկր: Սրանց շատ է նման, բայց եւ
էությամբ շատ է տարբեր Սիամանթոյի նվագով հափշտակված շիրազյան գեղեցկուհին.
Խրջեզարեն նույնպես բացառիկ է իր կենարար գեղեցկությամբ:

Ու վեր նայեց... Ա՜խ ի՜նչ աչեր,- շրշաց հովիվն ապշելով,

Թվաց, թե վեր նայեց ձորից Վանա ծովր գիշերով,
Բայց ծովն ի՞նչ էր, ա՜խ, ի՜նչ աչեր, հայացքն համբույր ու նեկտար,
Ձմեռ մարդր թե ներս մտներ' գարուն դառած դուրս կգար...

Այսպիսի գեղեցկությունն իրոք կարող էր կարեվեր սիրահար դարձնել պատանի

2010 ԺԲ Հ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՒ Խ ՏԵ Զ Ա Ր Ե » Պ Ո ԵՄ Ը 97

հովվին նրան մղել իր սիրո իրավունքը պաշտպանելու վճռական միջոցների' ընկերային

ու կրոնական, ազգային խտրականության ու բազում այլ արգելքների դեմ: Բայց ահա
ծագում է դժվարագույն խնդիրը. երկու սերերից ո±րն է նախընտրելին' թե± երկուսն էլ
հավասարազոր են կամ մեկը զորեղ է մյուսով;
Առաջին տարբերակներում' մինչեւ 1954 թ., պահպանվում էր սիրած էակի հանդեպ իրոք
խոր զգացմունքի եւ անձնվեր սիրո գերակայությունը, սակայն այնուհետեւ աստիճանաբար
ծանրանում է հայրենիքի սիրո նժարը, երեւույթ, որ պոեմի հերոսը հաղթահարում է ներքին
բարդ երկվության տառապագին ապրումներով: Հոգեբանական այս հիմնախնդիրը, որն
անմիջաբար առնչվում է հերոսի' հայրենիքից երեք անգամ բռնությամբ վտարվելու եւ երեք
անգամ Արաքսը' այսինքն' հայերիս պարտադրված հայ-թուրքական սահմանն անցնելու
հանդուգն քայլի հետ, իրոք պահանջում է գեղարվեստական ու մարդկային - հոգեբանական
ծանրակշիռ հիմնավորում: Եւ այս անհրաժեշտության խոր գիտակցումով է Հ. Շիրազն իրա­
կանացրել պոեմի վերջին լրամշակումները:
Պոեմի գրեթե բոլոր գլուխներում առկա է Արեւմտյան Հայաստանի անձնավորված
կերպարը' որպես ապրող ու շնչող, հեղինակի եւ մյուս հերոսների հետ հաճախ
երկխոսության մեջ մտնող կենդանի եւ հարազատ գոյություն: Այդ կերպարն է
մարմնավորում կորուսյալ դրախտավայրի անկրկնելի գեղեցկությունը: Այս իմաստով Հ.
Շիրազը գրական ազգակցությամբ շարունակել է Սիամանթո - Տերյան - Չարենց գիծը:
Ինչպես Սիամանթոյի «Հողին ձայնը» բանաստեղծության մեջ ու «Հայրենի հրավեր» շար­
քում', այնպես էլ Հ. Շիրազի պոեմում հայրենի հողը հարազատ մոր պես հորդորում, կան­
չում է հայության նոր սերունդներին, որ դեն նետեն պանդխտության ցուպը, ազգահավաքով
մայր հողի գիրկը գան ու նրան տեր դառնան:
Իր ժողովրդի պես հայրենազրկված վտարանդի պատանու դիմաց ահա խլված
հայրենիքն ու սիրած աղջիկն են: Սերն իմաստավորվում է հայրենիքով, հայրենիքը'
սիրով: Մեծ ու զորեղ էին հայ պատանու մեջ այդ կորուստները վերադարձնելու բուռն
ձգտումն ու զգացմունքների չափը, որոնք անընդհատ բորբոքվում են ծննդավայրի, ման­
կության ու պատանության հուշերով, կորուսյալ դրախտավայրի գեղեցկությունների
ամեն պահ արժեւորումով: Բանաստեղծն այդ զգացմունքների ուժն ու չափը ցույց տալու
համար դիմել է արտահայտչական տարբեր ձեւերի ու միջոցների. արծարծել է հենց իր'
հեղինակային խոսքում, երկիր դրախտավայրի նպատակային նկարագրություններում ու
անմրցելի բնապատկերներում, Սիամանթոյի մենախոսություններում ու մանավանդ պոեմի
երգային հատվածներում: Ահա գեղարվեստական այդ գերխիտ պատկերներից մեկը, որի
տողերում գաղափարներն ու նրանց ներդաշնակված զգացմունքներն իրենց միասնությամբ
հասնում են բարձրագույն լարումի.

Հիմա ո՞վ է ձեզ համբուրում,

Ծովասարիս ծաղիկներ.
Ի՞նչ որսկան է ձեզ ցած բերում
Իմ Սիփանի եղնիկներ:
98 ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՑԱՆ 2010 ԺԲ

Վանա ծովիս կղզու վրա,

Ինչպես բիբս աչքիս մեջ,
Կա՞ մեր տաճարն Ախթամարա,
Ուր կաղոթեր մայրս խեղճ...

Գնալով ահագնանում, անհաղթահարելի են դառնում հայրենիքի սերն ու կարոտր,

մանավանդ որ այնտեղ էր անորոշության ու անհուսության մատնված սիրած աղջիկր' Խջե­
զարեն, որին հարկադիր պիտի ամուսնացնեին Ազիզ բեկի հետ, որր, որպես ղալան - գլխա­
գին, խոստացել էր հազար ոչխար4«հազար գլուխ, հազարն էլ թուխ, հազարն էլ նոր ծնելիս»:
Տարիների թափառումների րնթացքում հայրենիքից ու սիրածից զրկված պատանի
Սիամանթոյի մեջ կարծես խտացել են հայրենակարոտ հայության զգացմունքներր,
նպատակներն ու ձգտումներր: Հաճախ էլ հեղինակն է միաձուլվում հերոսին իր հայատենչիկ
ապրումներով (Կարծես ինձնից շատ էր կարոտ սար ու ձորին հայրենի): Հերոսն ավելի է
առնականանում, ձեւավորվող այրական հասակին համապատասխան զորեղանում է նաեւ
մտքով ու բանականությամբ, ազգային ինքնագիտակցությունն աստիճանաբար գերիշխում
է զգացնունքներին: Իր կորուստներր գիտակցելով4ապրում է ներքին բարդ երկվություն ու
տառապանք, որի մեջ հասունանում, թրծվում-ամրանում է նա թե՜ ֆիզիկապես, թե՜ բարո­
յապես: Ներքին պատերազմր, թե ինչու ինքր, հայ լինելով, պիտի սիրահարվեր թեկուզ
կիսահայ-կիսաքրդուհի Խջեզարեին, չկա՞ր իրեն արժանի մի հայուհի, ինչո՞ւ իր ճակա­
տագրական սերր չեղավ Աղթամարա վանքի կույսերից մեկր, ո՞ւր էր հայոց աստված, որ
չկանխեց նորածագ բռնկվող սերր, եւ ինչո՞ւ քրդի խուդան հաղթանակ տարավ...
Սերր' գերի, հայրենիքր" գերի, ինքր4 վտարանդի: Ի՞նչ արժեք եւ իմաստ ուներ անսեր
ու անհայրենիք կյանքր անհույս վշտի ու դառնախոց հուշերից անրնդհատ սաստկացող
տառապանքի մեջ.

Ու քիչ մնաց ինքնասպան լիներ անդուռ իր վշտից,

Երբ որ հիշեց վտարվելր Վանա, Մուշի իր դաշտից:
Երբ որ հիշեց աստվածատուր գազպեն4երկնի մանանա,
Երբ որ հիշեց իր հոր ու մոր գերեզմաններն հառաչող,
Նարեկա վանքն ու Վարագան ու Վանա ծովն4հայ կանչող,
Երբ որ հիշեց իր աշխարհր, որ գերի է դեռ այնտեղ...
Եւ հայորդի Սիամանթոն պանդխտության շամբերում
Ինքնասպան ուզեց լինել, այս ամենր երբ հիշեց,
Հազար ու մի լեռն հիշելով4գլխից իրավ ձեռ քաշեց, -
Ինչո՞ւ օտար երկրում մեռնեմ, կորչեմ անգիր քարերում,
Ինքնասպան կրլնեմ այնտեղ4իմ Սիփանա սարերում,
Այնտեղ, այնտեղ4իմ պապերի հողին պիտի խառնվիմ,
Հորս, մորս գիրկր կերթամ4թե որ բան է4բռնրվիմ...

Այսպես թե այնպես' մահն է գերադասելի անիմաստ ու տանջալից կյանքից: Ուրեմն4

2010 ԺԲ Հ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՒ Խ ՏԵ Զ Ա Ր Ե » Պ Ո ԵՄ Ը 99

այլրնտրանք չկա. կամ մահ, կամ նպատակի իրագործում: Ահա ինչու է յոթ տարվա թա­
փառումներից հետո, երբ հայրենիքն արդեն նրա գիտակցության մեջ դարձել էր գերագույն
արժեք, գերմարդկային ճիգերով, աներեւակայելի դժվարություններ հաղթահարելով'
հերոսն անցնում է սահմանր, համբուրում Մասիսի հողն ու քարր:
Երեկ անհավատալի էր թվում, այսօր4 իրական: Այլ տեսքով ու բովանդակությամբ է
նրան այսօր երեւում թողլքած Արեւմտյան Հայաստանր, արդեն ուրիշ խորհուրդ ունեն
մանկության վայրերր' Բինգյոլն ու Վանա ծովր, Սիփանն ու Ծովասարր, Մուշն ու իր
ծնողների շիրիմր պահող Արտամետր: Այս ամենր իրականում տեսնելով4 ցերեկներր չար
աչքերից թաքնվող, գիշերներր դեպի նպատակր սլացող Սիամանթոն մի նոր երազ է
տեսնում' համայն հայության երազր.

... Երազի մեջ ազգի եւ իր հարսանիքն էր իր չորսդին :

Գինին Վանա ծովով մեկ է, հարբում է սարն էլ Սիփան,
Ինքր հայոց թագավորն է, օ՜, սուրբ երազ հայության...
Ինքր Մասիսն է թամադան հարսանիքում հայ ազգի...
Բայց երբ զարթնեց Սիամանթոն' կրծեց մկանն իր բազկի,
Չէ՜, երազս կկատարվի, կկատարվի վաղ թե ուշ,
Անհարսանիք չենք մնալու, իմ թամադա, Վան ու Մուշ...
... Բերանքսիվայր րնկավ հողին' նախ լեռնադաշտն համբուրեց,
Բերանի մեջ հայրենի հողն իր մոր կաթի պես բուրեց:
- Ա՜խ, հայրենին ուրիշ բան է, իր քարից էլ կբսնեմ,
Որ իմ Սիփան սարերն հասա' եղնիկիս էլ կհասնեմ:

Այսպե՜ս էր Հ. Շիրազն իմաստավորում գերված Արեւմտյան Հայաստանր եւ

պատմական անարդարությունր դատապարտելն ու հայրենիքի ազատագրության համար
մարտնչելր համարում բոլոր հայորդիների սրբազան պարտքր:
Խջեզարեի վիճակն էլ է հուսահատական: Նրա աղերսանքներր ոչինչ չարժեն քարսիրտ
հոր համար, բայց համառում է Խջեզարեն, դիմում ծայրահեղ միջոցների, որ կարողանա
հորր համոզել Սիամանթոյին ետ կանչելու համար.

...Համ սարերն ես խլել, հայր իմ, համ էլ յարին ես խլում,

Գերեզմանս եմ տեսնում հայոց Վանա ծովի հայելում...

Անկոտրում համառությամբ հոխորտացող Զարեհ բեկի խստություններր, սպառնա­

լիքներն ու վիրավորանքներր, որովհետեւ ասպետորեն չէր կամենում փոխադարձել ու վի­
րավորել սիրած աղջկա քարսիրտ հորր' հուսալով մարդավարությամբ գութ արթնացնել
նրա մեջ: Բայց Սիփանին տեր դարձած խորամանկ քուրդ բեկն անզիջում էր. տեղի տալով
միայն Սիամանթոյի ուժի առջեւ' սիրալիր նենգությամբ մոլորեցնում է նրան ու նեղր գցում,
եւ օրհասի մեջ հայտնված պատանին ստույգ մահից փրկվում է միայն լուռ աջակցու­
թյամբ նույն Զարեհ բեկի' Համո, Շամո, Տամո քուրդ խոլամների, որոնց հետ նա վաղուց էր
100 ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՑԱՆ 2010 ԺԲ

եղբայրացել: Իրեն «թայդաշ» նույն քուրդ հովիվներն էլ Սիամանթոյին օգնում են հարսնառի

ժամանակ Խջեզարեին փախցնելու դրվագում: Այստեղ էլ նա ցուցաբերում է իսկական
արիություն ու խիզախություն, կատարյալ հերոսական բնավորություն, որը ձեւավորվել էր
տարիների ընթացքում: Եւ պոեմի գեղարվեստական ուժի ցուցիչներից մեկն էլ հեղինակի
կողմից հերոսին այդպիսի ճակատագրական գործողության համար նախապատրաստելն
Է: Սիամանթոն գաղափարապես, հոգեբանորեն պատրաստ է նույնիսկ գերմարդկային
սխրանքների ու զոհողությունների: Այդպես էլ իր ազգային երազանքներն իրականություն
դարձնելու համար պիտի նախապատրաստվեր ու հասունանար հայ երիտասարդությունը:
Իրագործվում է անկարելի թվացող նպատակը. Սիամանթոյի անակնկալ ու շանթակուռ
հարվածներից ընկրկում է հարսնառի մահախուճապ խառնամբոխը, փեսա Ազիզ բեկի սիր­
տը ահից դառնում է «մի կորեկի չափ», նրա եղբայրն անգամ հազիվ ճողոպրում է4մտքում
հյուսելով վրիժառության իր ոստայնը4«Գայլն առյուծի հախից կգա միայն ճամփով աղվե­
սի»:
Գործողության բարձրակետում ձիավոր ու զինավառ, իր սիրո գինը գիտակցող մոլեգ­
նած Սիամանթոն իր տարերքի մեջ է.

Բայց սիրածին Սիամանթոն տեսավ թարքին ծեր բեկի,

Ու կրծքի տակ սրտի զարկը թվաց հարված մի տեգի,
Ու մոլեգնեց Սիամանթոն, մահով բացեց իր ճամփան,
Թռավ, խլեց բեկի գրկից իր երազի աղջկան,
Ու ձախ ձեռքով գրկեց ամուր, աջով զարկեց թշնամուն,
Ձգեց ձիու ոտների տակ ու խթանեց իր ձիուն...

Բարու եւ չարի հավիտենական հակադրությունն այս անգամ էլ խորհրդանշվում է

սպիտակ եւ սեւ գույներով: Սպիտակ ձիով Ծովասարից դեպի Սիփան սլացող հաղթա­
նակած Սիամանթոյին հետապնդում էր «սեւ ձիավորն այն վայրի», որը «բախտը գտած
սիրահարի ճակատագիրն էր դարձել»:
Իրենց կարճատեւ վայելքի մեջ սիրահարները չեն նկատում հետապնդողին, Սիփանի
երանավետ բարձունքներում' «աղբյուրների կանաչ գլխին զարկած բախտավոր վրանում»
մի համբույրով ցրում են «յոթ տարվա ծով ցավերը», ոչ միայն մոռանում են չարերին, այլեւ
իրենց երջանկությամբ ուզում են լցնել ամբողջ աշխարհն ու այն դարձնել սիրո թագա­
վորություն:
Գաղտնիք չէ' որպես քնարերգու, գրական ազգակցությամբ Հ. Շիրազն իր անմիջական
նախորդներից ավելի շատ Ավ. Իսահակյանի հետ էր կապված, եւ բանաստեղծական
մտածողության որոշակի նմանություններ նրանց ստեղծագործություններում պիտի
դրսեւորվեին ոչ միայն ծննդավայրի ու բնաշխարհի, այլեւ աշխարհայացքի ու կենսափիլի­
սոփայության ընդհանրությունների ու ռոմանտիկ խառնվածքի պատճառով: Հ. Շիրազի
սիրահար հերոսներն էլ համբույրը այնպես են իմաստավորում, ինչպես Իսահակյանի
քնարական հերոսը «Ալագյազի մանիներ» պոեմում.
2010 ԺԲ Հ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՒ Խ ՏԵ Զ Ա Ր Ե » Պ Ո ԵՄ Ը 101

էդ համբույրր, որ ինձ տվիր,

էնպես անուշ-մեղուշ էր,
էդպես պտուղ ծառ ու ծաղիկ,
Ծով ու ցամաք չի ծներ:

Աշխարհր գեղեցկությամբ ու սիրով լցնելու, «դառր սրտերր» քաղցրացնելու նույն

համամարդկային ձգտումով էլ Հ. Շիրազի հերոսներն են օժտված. նրանց սերն էլ է փթթում
սարում' Սիփանի մեղրագիշերում, եւ մեծարենցյան «անանձնական ուրախության» թելա­
դրանքով4չեն գոհանում տարիներով սպասված իրենց անձնական վայելքով.

Սարի՜ գիշեր, սիրո՜ գիշեր, մեղրագիշե՜ր Սիփանի,

Սիրո՜ գիշեր, տարի՜ դարձիր, համբույրներր մի՜ տանի,
Հովե՜ր, հավքե՜ր, ծաղկո՜ւնք, ջրե՜ր, ժայռե՜ր, աստղեր, եղնիկնե՜ր,
Դո՜ւք էլ, դո՜ւք էլ համբուրվեցեք, պսակվեցե՜ք այս գիշեր:
Ա՜խ, անուշնան թող համբույրով սիրո վշտերն ու աշխարհ.
Ու հալվեցին սիրո բոցին, աշխարհն ասես է՜լ չկար...

Որպես գաղափարագեղագիտական կարեւոր րնդհանրացում4 տպավորիչ է դեռեւս

«Սասնա ծռեր» էպոսից ու ժողովրդական երգերից եկող ու հայ ժողովրդին բնորոշ խաղաղ
աշխատանքի ու երջանկության երազր, որ վերջին անգամ տեսնում է Սիամանթոն սիրածի
գրկում.

Սուրբ օջախի իր ծուխն ահա մինչեւ Սիփան է հասնում.

Ինքր' սարի Սիամանթոն, իր որդոց հետ պատանի,
Սիփանի տակ' իր ծովափին, հողն է հերկում հայրենի.
... Գերանդի է սրում ահա Սիամանթոն սրի տեղ,
Իր երազած արտն է հնձում որդիներով նորաբեղ,
Վանա ծովի հովն է երգում, ու հովի պես ամոթխած4
Արտ է գալիս Խջեզարեն, հացն է բերում իր թխած,
Եւ սրբում է Սիամանթոն քրտինքն ահա ճակատից,
Մի հասկ փշրում, շշնջում է. «Մեկին յոթն է իմ բախտից»:
Եւ աշունն է ոսկեւովում, ու մեծ տղան իր ձիով
Հայ մի աղջիկ է փախցնում, գյուղր դարձնում գինու ծով...

Հայ մարդու բնական գեղեցիկ երազանք, եւ դաժան ու կոպիտ իրականություն: «Մարդու

բնույթր այնպիսին է, որ չի կարող առանց արհամարհանքի, առանց զզվանքի դիտել ու­
րիշի երջանկությունր». մարդու ներքին տիղմն ու աննպատակ չարությունր խարազանող
շեքսպիրյան այս իմաստախոսությունն անգամ, այնուամենայնիվ, մարդկային քաղաքա­
կիրթ հարաբերությունների արտահայտություն է: Քուրդ բեկն ու նրա «սուտ որս փնտրող»
դարանակալ եղբայրր շատ էին հեռու այս մտածողությունից: «Որսկան զարկող որս»
102 ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ 2010 ԺԲ

վիրավոր ցուլի հարվածի հետ Սիամանթոյին «ժայռի ետեւ թաքնված» նետահարող բեկր
եղբոր արյան վրեժից բացի ուներ նաեւ «լույսի կտոր» Խջեզարեին տիրանալու մարմաջր:
Նա է բնության հետ միասին մթին անդունդն րնկած ու մահացու խոցված սիրածի համար
Խջեզարեի ողբի միակ ունկնդիրր, որ նրան առաջարկում է իր կինր դառնալ: Խջեզարեն,
սակայն, գերադասում է սիրածի գրկում մեռնելր:
«Համով հոտով»-ի ավանդազրույցում սիրահարների եղերական վախճանր գրեթե
նույն կերպ է պատկերված: Իրենց սիրո երդմանր հավատարիմ' սիրահարներր թե՜ զրույ­
ցում, թե՜ պոեմում վերջին շնչով միմյանց անունն են հազիվ արտասանում:
Բանաստեղծին, սակայն, չէր կարող բավարարել ավանդազրույցի «չեզոք» ավարտր,
քանի որ պոեմի Սիամանթոն հայրենիք էր գնացել նախ իր սիրածով երջանկանալու, իսկ
հակառակ դեպքում, ինչպես վերր տեսանք, գոնե հայրենի հողում ինքնասպան լինելու եւ
այնտեղ թաղվելու նպատակով: «Անապատի բերանն րնկած երկու կաթիլ ջրի պես» կորած
սիրահարների վախճանն այսպես է պատկերել Հ. Շիրազր.

Կանչեց Խջեն ու աչքր բաց նետվեց ձորր գլխիվայր...

Ժայռին փլվող ալիքի պես նազուկ կուրծքր փշրվեց:
- Ա՜խ, ի՞նչ արիր,- վերջին շնչով Սիամանթոն ձայն տվեց:
Ու հեծեծեց Խջեզարեն վերջին շնչով իր անձայն.
- Սիամա՜նթո,- ու փշրված' սիրտր սրտի լուռ հանգան:
Վերջին անգամ հովն հեծեծաց' ասես շունչն էր տղայի.
- Խջեզարեսս... ու հավիտյան լռեց անդունդն ամայի
Սիփան սարի հավերժակախ հոնքերի տակ հայրական
Ու մայրական մրմունջի տակ Վանա ծովի տխրաձայն:

Սրվանձտյանցի գրառած զրույցում չկան րնդգծված վերջին երկու տողերր, որոնք

էական են Հ. Շիրազի գաղափարական նպատակադրման տեսանկյունից: Այդ տողերով
է արտահայտվում հեղինակի, ինչպես նաեւ մայր բնության ու հայրենիքի վերաբերմունքր
կորցրած զավակների նկատմամբ:
Պոեմի վերջերգ-ամփոփումր դարձյալ ստեղծված է ժողովրդական ավանդազրույցի
մշակումով: Գ. Սրվանձտյանցի գրառման մեջ կարդում ենք. «Աւանդութիւնը կ՜ըսէ. այն
տեղը երկու ծաղիկներ կը բուսնին' համանըման, եւ երկու թիթեռնիկներ կուգան
կը թառին ու կըթըռվըռան ա յդ խորհրդաւոր ծաղկանց շուրջն ու վրա ն»14:
Այս է հիմք րնդունել Հ. Շիրազն իր պոեմի վերջերգն ստեղծելիս, սակայն, պահպանելով
զրույցի' երկու ծաղիկների մասին ակնարկր, այն առնչել է «իրենք կարմիր, սրտները սեւ»
կակաչների հետ եւ չի անդրադարձել նրանց շուրջր եւ վրան թռվռացող թիթեռնիկներին'
իր մշակմանր հաղորդելով միանգամայն այլ խորհուրդ ու բովանդակություն, որր բխում է
պոեմի ամբողջ րնթացքից: Ահա այդ վերջերգր.

14 Գ. Ս ր վա նձտ յա ն ց, անդ, էջ 507:

2010 ԺԲ Հ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՒ Խ ՏԵ Զ Ա Ր Ե » Պ Ո ԵՄ Ը 103

Բայց այն ձորում ամեն տարի, ամեն գարնան բացվելուն

Երկու ծաղիկ են հայտնվում' երկու կակաչ տխրանուն:

Ասում են, թե չկար երկրում ոչ մի ծաղիկ' սիրտը սեւ.

Այն օրվանից աշխարհ եկան կակաչները սրտասեւ,

Երբ որ Խջեն, Սիամանթոն ընկան սիրո կես ճամփին,

Ընկան, հանգան, բայց սուրբ սիրուց աշխարհ եկան վերստին

Աշխարհ եկան կակաչ դառած, որ բացվում են դեռ այսպես'

Իրենք կարմիր, սրտները սեւ' իրենց էն սեւ բախտի պես:

Ինչպես տեսնում ենք, պոեմի վերջերգում ազգային-հայրենասիրական բնույթի

ակնարկ կամ հիշեցում չկա: Եւ չպիտի լիներ, որովհետեւ բուն պոեմում հերոսը եւ հաճախ
նրա հետ նույնացող հեղինակը ազատ էին սիրո եւ հայրենիքի, մեր ժողովրդի ճակատագրի
մասին իրենց խոհերն ու զգացմունքները արտահայտելիս: Իսկ վերջերգը վերստին հաս­
տատում է, որ պոեմն իր ամբողջության մեջ մարդկային ամենագեղեցիկ զգացմունքը4
սերը եւ նրա հավերժությունը փառաբանող կատարյալ հիմներգ է' գաղափարապես
ազնիվ ու առողջ, պատկերավորությամբ շքեղ, գեղարվեստական գյուտերով հարուստ,
պատմաճանաչողական նշանակությամբ ու ազգային-հայրենասիրական դաստիարա­
կության իմաստով բացառիկ մի երկ:
 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

зпмььць
ՄՀԵՐ ՆԱՎՈՑԱՆ
արվեստագիտության թեկնածու

ՍԻՄԵՈՆ Ա ԵՐԵՒԱՆՑԻՆ ԵՒ ԺՐ-ԺԹ ԴԱՐԵՐԻ ՀԱՅ ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ

ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐՐ

Սիմեոն Ա Երեւանցի Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի երաժշտական գործունեության

մասին կարելի է խոսել ԺԸ-ԺԹ դարերի հայ երաժշտական մշակույթի եւ, մասնավորաբար,
հայ հոգեւոր երաժշտության իրողությունների շարակարգում: Նկատի ունենք
ուշմիջնադարյան ժամանակաշրջանում հայ հոգեւոր երգի կրած որոշակի սկզբունքային
փոփոխություններր, դրանց հաջորդած մշակութային «նորոգության» միտումներր ԺԸ
դարում, մոտավորապես ԺԸ-ԺԹ դարերի սահմանագծին հայ հոգեւոր երգի համեմատաբար
խորքային ճյուղավորումների' երգվածքների առաջացումր եւ ԺԹ դարում Հայ Եկեղեցու'
ծեսի երաժշտական նկարագիրր միաձեւ դարձնելու ջանքերր:
Նախ, Սիմեոն Կաթողիկոսի բուն երգային ժառանգության մասին: Այսօր հայ հոգեւոր
երգի բնագավառում, ի թիվս այլ երգերի1, նրա անունով հիշատակվում են Հայրապետական
մաղթանքի մաս կազմող «Հոգիդ Աստուած», Եկատերինա II կայսրուհու պատվին
ստեղծված Կայսերական մաղթանքի (այժմ' Հանրապետական մաղթանք) «Ամենահզօր
Աստուած» հոգեւոր երգերր2, ինչպես նաեւ' Ս. Պատարագի նշանավոր «Տէր ողորմեա»
երգր3:
«Հոգիդ Աստուած» եւ «Տէր ողորմեա» երգերի վերաբերյալ առանձին դիտողության
առիթ կա: Կոմիտասի նախաբեռլինյան շրջանի գրառումներում, 1893 թվականին
էջմիածնում կազմված մի ժողովածուի մեջ զետեղված է նաեւ «Հոգիդ Աստուած» երգր4: Ռ.
Աթայանր մեղեդիական հարազատություն է տեսել այդ եւ դարձյալ Կոմիտասի գրառած
«Ով հայր Աստուած» երգերի միջեւ5: Ուստի, եթե համարենք, որ «Հոգիդ Աստուած» երգի
հեղինակր Սիմեոն Երեւանցին է, ապա Աթայանի դիտողությունր հիմք է4 ենթադրելու, որ
«Ով հայր Աստուած» երգի գոնե մեղեդին նույնպես Սիմեոն Կաթողիկոսի հեղինակությանր
կարող էր պատկանել: Իհարկե, առայժմ դա սոսկ ենթադրություն է:
«Տէր ողորմեայի» տարբերակներից առավել հայտնի են Մ. Եկմալյանի եւ Կոմիտասի

1 Տե՛՛ս ^ ո ր ա յր ա րք. Պ ո ղ ա ր էա ն , Ծիսագիտութիւն, Նիւ Եորք, 1990, էջ 65: Հենվելով «Ազգապատումի» վրա,
հեղինակր «Տէր Ողորմեայի» կողքին առանձին հիշատակում է «Արի Աստուածր» եւ «Ամենասուրբ երրորդութիւն»
մաղթանքր (ծանոթ. 3):
2 Տես Մ ա ղ ա քի ա ա րք. Օ րմ ա ն յա ն , Ազգապատում, հ. Բ, Մ այր Աթոռ Ս. էջմիածին, 2001, էջ 3535: Նկատենք,
որ այս երգր Օրմանյանր հիշատակում է «շարական» բառով, սակայն մենք նախրնտրում ենք այն հոգեւոր երգ
կոչել:
3 Տե՛՛ս ^ ո ր ա յր ա րք. Պ ո ղ ա ր յա ն , անդ:
4 Տե՛՛ս Կ ոմիտ ա ս, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Եր., 1998, էջ 154:
5 Տե՛՛ս անդ, էջ 239:
2010 ԺԲ ՍԻՄԵՈՆ Ա ԵՐԵՒԱՆՑԻՆ ԵՒ ԺԸ-ԺԹ ԴԴ. ՀԱՑ ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՑԹԸ 105

բազմաձայնած տարբերակները: Եթե Մ. Եկմալյանի մշակած տարբերակներից երկուսի

(մեկը4 եռաձայն, մյուսը4 եռաձայն եւ քառաձայն խառն կազմերի համար մշակված)
վերաբերյալ6 բացի Սիմեոն Երեւանցուց այլ հեղինակ չի հիշատկվում, ապա երկրորդի
պարագան քիչ այլ է: Կոմիտասի մշակմամբ Ս. Պատարագի երգասացություններում այդ
երգն ընդգրկված է Սիմեոն Երեւանցու տեքստով, սակայն մեղեդին առնված է Մեծի պահոց
վեցերորդ կիրակի օրվա «Որ զխորհուրդ քո գալստեանդ» ծանր Բձ Օրհնությունից, ոչ էական
փոփոխություններով7: Ի դեպ, Մ. Եկմալյանը նույնպես մշակել է այս տարբերակը քառաձայն
արական կազմի համար4 նախօրինակ մեղեդուն առավել հարազատ մնալով: Շարականը
հիշատակվում է Ս. Ներսես Շնորհալու անունով: Առհասարակ, այս մեղեդին հետագա
դարերում շատ է սիրվել եւ նույնիսկ հռչակավոր հեղինակներ գրեթե նույնությամբ կիրառել
են այն: Համենայն դեպս, շարականներ են պահպանվել նույն մեղեդիական նկարագրով,
օրինակ4Հովհաննես Երզնկացի Պլուզի անունով պահպանված Ցոթ խոտաճարակաց կարգի
«Ցաւուրց վերջին ժամանակի» ծանր Բձ շարականը8: «Տէր ողորմեա» Պատարագի երգի
դեպքում այս մեղեդու կիրառությունը կարող է բացատրվել նրանով, որ հեղինակը, հետեւելով
միջնադարյան հիշյալ ավանդույթին, ուղղակի օգտագործել է Ս. Ներսես Շնորհալու
մեղեդին9 եւ կամ ցանկացել է ստեղծագործել ձայնեղանակային մտածողությամբ եւ Բձ-ի
շրջանակներում դիմել Շնորհալի Հայրապետի արդեն չափանմուշ դարձած մեղեդիական
դարձվածքներին:
«Տէր ողորմեա» երգի պատարագային կիրառությունն առնչվում է ծիսական էական
փոփոխությունների հետ: Հայտնի է, որ դեռեւս ԺԴ-ԺԵ դարերի սահմանագծին Հայ
Եկեղեցու բոլոր ծիսական մատյաններն արդեն վերջնական խմբագրության էին ենթարկվել:
Հետագա միջամտությունները, թվում է, էական չեն եղել: Սակայն, որոշ դեպքերում դրանց
թողած հետքը խիստ նկատելի է:
Հետագա շրջանի նման ծիսական միջամտություններից կառանձնացնենք ԺԷ
դարի սկզբին Մովսես Գ Տաթեւացու սահմանած Օրհնության քաղվածքները, այսինքն4
քաղվածային պատկերների հավելումը Օրհնության շարականին: Այն, թեեւ պարտադիր չի
համարվել, սակայն, գոնե վանական միջավայրում, կարգի առաջին միավորի կառուցվածքը
էականորեն փոխել է4դառնալով նաեւ նկատելի միջամտություն թե՜ ծեսի, թե՜ Շարակնոցի
կառուցվածքի մեջ10:
Սիմեոն Ա Երեւանցու «Տէր ողորմեան» նույն կարգի միջամտություն էր Ս. Պատարագի
կառույցի մեջ, որի առաջացրած փոփոխությունները, կարծում ենք, առավել էական եղան:
Հայոց Պատարագի երգասացությունների հիմնական զանգվածը ամբողջացրել է
դեռեւս Ս. Ներսես Շնորհալին: Հետսամուտ հատվածներն այնքան էլ շատ չեն: Նման

6 «Երգեցողութիւնք Սրբոյ Պատարագի», փոխադրեալ ի խազս եւրոպականս եւ ներդաշնակեալ ի ձեռն Մ.

Եկմալեան, Լայպցիգ, «Բրայթկոպֆ եւ Հերտ ել», Վիեննա, Մխիթարյան տպարան, 1896, էջ 79, 84 եւ 216:
7 Կ ոմիտ ա ս, Պատարագ. Երկերի ժողովածու, հ. 7, Եր., 1997, էջ 68, 109: Ի դեպ, հարկ է նկատել, որ
տարբերակման կարիք կա «Տէր ողորմեա» երգը «Տէր ողորմեա» ծիսական բանաձեւումից: Վերջինս կարող է
հանդիպել Ս. Պատարագի եւ առհասարակ Հա յ Եկեղեցու տարբեր ծեսերի եւ արարողությունների զանազան
դրվագներում: Դրա տարբերակներն անհամեմատ շատ են եւ Սիմեոն Կաթողիկոսին չեն կարող վերագրվել:
8 Տես Ъ . Թ ա հ մ ի զ յա ն , Գրիգոր Նարեկացին եւ հայ երաժշտությունը У-ХУ դարերում, Եր., 1985, էջ 289:
9 Ն . Թահմիզյանը նշում է, որ Հովհաննես Երզնկացու շարականը ուղղակի երգվել է Ս. Ներսես Շնորհալու
շարականի մեղեդիով: Տես, անդ:
10 Մ ա ղ ա ք ի ա ա րք. Օ րմ ա ն յա ն , Ծիսական բառարան, Եր., 1992, էջ 163 - 165:
106 Մ ՀԵ Ր ՆԱ ՎՈՅԱ Ն 2010 ԺԲ

ակնառու համարներից է, օրինակ, «Ընտրեալդ յԱստուծոյ» երգր, որ նախատեսված է

եպիսկոպոսական դեպքր համար: «Տէր ողորմեան», այդ քիչ նորամուծություններից մեկր
լինելով' մուտք է գործել Ս. Պատարագի այն դրվագում, որտեղ, րստ Տաղարանի ցուցումի,
երգվում էր հավուր պատշաճի տաղ: Դրանով, րստ էության, զեղչվել է Ս. Պատարագի
համապատասխան հատվածում տաղ երգելու տաղարանային հրահանգր: Առհասարակ,
Ս. Պատարագի մեջ տաղր երգվում էր երեք դրվագում' «Քրիստոս Պատարագեալից» հետո
(այժմ' «Տէր ողորմեա»), «Գոհանամք զքէն Տէր»ից հետո (այժմ' չի կատարվում) եւ ավարտին11:
Վերջինի փոխարեն այսօր (հավանաբար4ԺԹ դարի վերջից) երգվում է հայրապետական
մաղթերգ: Նորայր արք. Պողարյանի դիտարկումներից կարելի է եզրահանգել, որ միմյանց
փոխարեն տաղ ու մեղեդի երգելու սովորությունր ուշ շրջանին է վերաբերում: Մենք էլ առիթ
ունեցել ենք նկատելու, որ հենց Սիմեոն Երեւանցու «Տէր ողորմեայի» ներմուծումր կարող
էր հիմնական պատճառ դառնալ հայ հոգեւոր երգի երկու ժանրերի' տաղի եւ մեղեդու միջեւ
շփոթ առաջացնելու համար12:
Այս հանգամանքր ոչ միայն էական փոփոխություն առաջացրեց Ս. Պատարագի
կազմության մեջ, այլեւ առիթ դարձավ Տաղարանի համապատասխան ծիսական
հրահանգների անտեսման համար: Արդյունքում առաջացավ մեկ արվեստագիտական
հիմնահարց եւս" տաղի եւ մեղեդու տարբերազատումր: Միջնադարյան հիմներգական
ժանրերի ձեւավորման եւ տարբերակման գործում ծիսական ֆունկցիան առաջնային է
այլ գործոնների համեմատ, ուստի Ս. Պատարագի կազմում ծիսական տարբերակման
հնարավորությունր վերացնելր կարեւոր գործոն է նաեւ տարբեր պատարագային
դրվագներում տարբեր ծիսական գործառույթ ունեցող երգաժանրերի միախառնման
համար13:
Ուղղակի կամ անուղղակի կերպով Սիմեոն Կաթողիկոսի անվան հետ են կապվում ԺԹ
դարի հայ երաժշտական մշակույթում տեղի ունեցած մի շարք խորքային իրողություններ
եւս:
Այսօր մեր պատկերացումներր հայ հոգեւոր երաժշտության հնչող նյութի
վերաբերյալ, գոնե գիտական շրջանակներում, հիմնականում հենվում են 1870 -
ականներին Գեւորգ Դ Կաթողիկոսի տնօրինությամբ ու Ն. Թաշճյանի ձայնագրությամբ
հրատարակված ժողովածուների' ձայնագրված Շարականի, Ժամագրքի եւ Ս. Պատարագի
երգասացությունների վրա: Տեղին է նշել, որ այս հրատարակությունների վերաբերյալ
ժամանակին ձեւավորվեց վերապահություն, թե դրանք պոլսական տարբերակներ են,
անհարազատ են էջմիածնական ավանդույթին եւ այլն: Խնդիրր կարեւոր է, եթե քննելու
լինենք ԺԸ-ԺԹ դարերի սահմանագծին հայ հոգեւոր երգի ձեւավորած հինգ հիմնական
երգվածքների համատեքստում, որոնց մեջ էջմիածնականր համարվում է մայր14, այսինքն
միջնադարյան ավանդույթին առավել հարազատ: Ուստի, հիշյալ տարբերակների

11 ն ո ր ա յր ա րք. Պ ո ղ ա ր յա ն , անդ, նաեւ' էջ 89-90:

12 Տե՛՛ս Մ . 'Ն ա վ ոյա ն , ճաշու շարականներՆ. Թաշճյանի ձայնագրությամբ, «Հայաստ անյա յց Առաքելական Ս.
Եկեղեցու ճաշու շարականներ» ժողովածու (հայկական նոտագրությունից փոխադրեց եւ կազմեց' Ա. Պապայան,
նախաբան' Մ. Նավոյանի), Եր., 2006, էջ 4 —6:
13 Տե՛՛ս Մ . ՛Ն ա վ դ ա ն , Ժանրերի տարբերազատման խնդիրներր հայ միջնադարյան մասնագիտացված
երգարվեստում, «Հ ա յ արվեստի հարցեր», հ. 1, Եր., 2006, էջ 2009, 2016:
14 Տե՛՛ս Ն . Թ ա հ մ ի զ յա ն , Մակար Եկմալյան, Եր., 1981, էջ 65-66:
2010 ԺԲ ՍԻՄԵՈՆ Ա ԵՐԵՒԱՆՑԻՆ ԵՒ ԺԸ-ԺԹ ԴԴ. ՀԱՑ ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՑԹԸ 107

պոլսական լինելր կնշանակեր ոչ միայն ճյուղային ավանդույթով շարունակել հայ հոգեւոր

երգի հետագա րնթացքր, այլեւ ստվերել մայր ավանդույթր:
Հիշյալ ժողովածուների ձայնագրությունր Գեւորգ Մեծագործ Կաթողիկոսր ձեռնարկեց
Հայ Եկեղեցու ծեսի երաժշտական մարմնավորման մեջ միաձեւություն մտցնելու
խիստ կարեւոր (ցայսօր կարեւոր) նկատառումով: Կ. Պոլսից հրավիրեց Կարապետ
Պաղտատլյանին եւ Նիկողայոս Թաշճյանին, որ մեկր երգեր, իսկ մյուսր" հայկական
ձայնանիշերով նոտագրեր: Պաղտատլյանր շուտով հրաժարվեց' պատճառաբանելով, որ
Թաշճյանր նախապատվությունր տալիս է Կաթողիկոսի երգած մեղեդիներին15: Գործն
ավարտին հասավ, հիմնականում, հենց Կաթողիկոսի, (որ անվանի շարականագետ էր),
նաեւ Մայր Աթոռի այլ միաբանների երգած տարբերակներով:
Այստեղ խնդիր կա. եթե Գեւորգ Կաթողիկոսի երգածն էլ, Պաղտատլյանի երգածն
էլ պոլսական տարբերակներ էին, ինչու՞ էին էականորեն, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի
հրահանգր անկատար թողնելու, նրա հետ խնդիր հարուցելու աստիճան տարբեր
միմյանցից: Դա կարող է նշանակել, որ Գեւորգ Մեծագործի երգած տարբերակներր
պոլսական չէին կամ, որ Կ. Պոլսում կենցաղավարում էին շարականերգության միմյանցից
տարբեր մի քանի ավանդույթ: Վերջինն առավել հավանական է, եթե նկատի ունենանք, որ
ԺԹ դարի երկրորդ կեսին դարձյալ հոգեւոր երգի բնագավառում նույն խնդրի4հայ հոգեւոր
երգի անաղարտությունր պահպանելու եւ այս դաշտում միաձեւություն հաստատելու շուրջ
Պոլսում հրավիրված ժողովներր արդյունք չէին տալիս, տարբեր շարականագետների
իմացած օրինակների միմյանցից տարբեր լինելու եւ այդ երաժիշտների միմյանց հանդեպ
անզիջում լինելու հետեւանքով16:
Այս դեպքում պոլսական ո՞ր ավանդույթին էին պատկանում Գեւորգ Դ Կաթողիկոսի
երգած շարականներր: Կաթողիկոսի կենսագրական տեղեկություններից հայտնի է, որ նա
հոգեւոր երգ սովորել է Գումգափուի դպիրներից, մասնավորաբար4Միքայել վարժապետից
(հետագայում' Հովսեփ քահանա): Վերջինս, մի շարք այլ աշակերտների հետ, այդ
օրինակներր սովորել էր Սիմեոն Երեւանցու սան Թեոդորոս դպիրից (հիշատակվում է
նաեւ որպես ավագ սարկավագ)17: Այս մասին կան այլ վկայություններ եւս18: Մեսրոպ եպս.
Սմբատյանի պնդմամբ նրա աշակերտներր մինչեւ 1839 թվականր շարունակում էին երգել
Կ. Պոլսի Ս. Աստվածածին Մայր եկեղեցում19: Այսինքն, հայ հոգեւոր երգի այն պոլսական
ավանդույթր, որի կրողն էր Գեւորգ Դ Կաթողիկոսր, Սիմեոն Ա Երեւանցի Կաթողիկոսի
ժառանգության մաս էր կազմում: Այս երկու կաթողիկոսների երաժշտական գործունեության
աղերսներր ժամանակին, հավանաբար, գիտակցվում էին եւ հատուկ շեշտվում: Բացի
Մեսրոպ եպս. Սմբատյանի հիշյալ հոդվածից, Մ. Աբեղյանն էլ խոսելով Գեւորգ Չորրորդի
եկեղեցական բարեկարգությունների մասին հատուկ նշում է, որ ծիսական երաժշտական

15 Տե՛՛ս Ա րիստ ա կես քհն. Հ ի ս ա ր լե ա ն , Պատմութիւն հայ ձայնագրութեան եւ երաժիշտ ազգայնոց. 1 7 6 8 ֊

1909, Կ. Պոլիս, 1914, էջ 77:
16 Տես Կ ոմիտ ա ս, Հոդվածներ եւ ուսումնասիրություններ, Երեւան, 1941, էջ 131:
17 Տե՛՛ս Մ ես ր ո պ եպ ս. Ս մրա տ յա ն, Հայկական ձայնագրութիւն. «Արարատ» ամսագիր, Վաղարշապատ, Ս.
էմիածին, 1881, թ. Ը , էջ 480 ֊ 81(տողատակ):
18 Տե՛՛ս Մ ա ղ ա ք ի ա ա րք. Օ րմ ա ն յա ն , Ազգապատում, հ. Գ, Մ այր Աթոռ Ս. էջմիածին, 2001, էջ 4883: Մ.
Ա ր եղյա ն, Գէորգ Դ. Մեծագործ Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց (համառօտ կենսագրութիւն), Վաղարշապատ,
Մ այր Աթոռ Ս. էջմիածին, 1899, էջ 35:
19 Մ էս ր ո պ եպ ս. Ս մրա տ յա ն, անդ, էջ 479 - 480:
108 Մ ՀԵ Ր ՆԱ ՎՈՑԱ Ն 2010 ԺԲ

ժողովածուների խմբագրության կարեւոր ոլորտում վերջին Կաթողիկոսը մինչ Գեւորգ

Մեծագործը եղել էր Սիմեոն Երեւանցին20:
Այսինքն, հայ հոգեւոր երգի մայր էջմիածնական ավանդույթը Սիմեոն Կաթողիկոսի
բարեկարգությունների եւ կրթական գործունեության արդյունքում հասել է Կ. Պոլիս,
պահպանվել որպես տեղի որոշակիորեն ինքնուրույն եւ տարբերակված ավանդույթ, դպրոց,
ապա Գեւորգ Կաթողիկոսի միջոցով նորից դարձել Ս. Էջմիածին:
Քանի որ հիշյալ ժողովածուների նկատմամբ դեռ կարող են հնչել վերապահություններ,
հավելենք նաեւ, որ Մեսրոպ եպիսկոպոսը վկայում է, թե անձամբ է լսել եւ հեղինակավոր
վկայություններ էլ ունի (Գրիգոր եպս. Տաթեւացի) Արարատյան եւ Սյունյաց նահանգների
մի շարք ծերունազարդ քահանաների իմացած շարականների մասին եւ հաստատում է
դրանց ու ձայնագրված տարբերակների նույնական լինելը: Մեսրոպ սրբազանը շեշտում է,
որ անուն առ անուն հիշատակված քահանաներն ու դպիրներն իրենց կենսագրությամբ իսկ
տասնամյակներով կանխում էին թաշճյանական ձայնագրությունների ժամանակաշրջանը,
ուստի նրանց կողմից հիշյալ տարբերակները կրկնօրինակելը բացառում է21:
Այս ժողովածուների պոլսական ավանդույթին խորթ լինելու մասին վկայում է մեկ
այլ փաստ եւս: Դրանց հրատարակումից հետո հայրապետը օրինակներ է ուղարկում Կ.
Պոլիս այնտեղ նույնպես դրանք արմատավորելու նպատակով: Սակայն Արիստակես քհն.
Հիսարլյանի վկայությամբ, չնայած Պոլսում ունեցած հմուտ շարականագետի իր համբավին,
Գեւորգ կաթողիկոսի այդ ձայնագրությունները չեն ընդունվում22:
Վերջապես, մեր ձեռքի տակ են Եղիա Տնտեսյանի պոլսական ձայնագրությունները, որ
տարբեր են թաշճյանական գրառումներից:
Դրանից զատ, առիթ ունեցել ենք նշելու, որ Գեւորգ Դ կաթողիկոսից բացի, այնքան
միաբաններ ու երաժիշտներ են ներգրավված եղել հիշյալ ժողովածուների գրանցման եւ
հրատարակման աշխատանքներին (ի դեպ' նրանցից շատերը Մայր Աթոռի միաբաններ
էին), որ դրանք այժմ ձեռք են բերում ժամանակին, եղած հնարավորությունների
շրջանակում, քննահամեմատական սկզբունքով կազմված ժողովածուների արժեք23: Հայ
հոգեւոր մոնոդիայի բնագավառում, դրանց համեմատ, առավել աշխատված եւ ճշգրտված
հրատարակություններ, ցավոք, ցայսօր չկան:
Սիմեոն կաթողիկոսի երաժշտական վաստակի անուղղակի արձագանքը այսքանով
չի սահմանափակվում: Հայ կոմպոզիտորական արվեստի կայացումն ու հայ ազգային
կոմպոզիտորական դպրոցի ձեւավորումը հենվեցին հայ մոնոդիկ երաժշտական մշակույթի
տարբեր ճյուղերի, հատկապես' ժողովրդականի եւ հոգեւորի վրա: Վերջինս դրսեւորվեց
հենց Սիմեոն Ա Երեւանցու ավանդած եւ Գեւորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու երգած
օրինակներով: Դրանք հիմք դարձան Մ. Եկմալյանի եւ Կոմիտասի բազմաթիվ բարձրարժեք
ստեղծագործությունների, մեզանում նույնիսկ տարբեր կոմպոզիտորական ժանրերի
կայացման համար:

20 Տես Մ . Ա բե ղ յա ն , անդ, էջ 33: Սիմեոն Ա Երեւանցու ծիսական փոփոխությունների եւ նորոգությունների

մասին տես նաեւ Մ ա ղ ա քի ա ա րք. Օ ր մ ա ն յա ն , Ազգապատում, հ. Բ, էջ 35 3 5 - 3536, 3542 - 3548:
21 Տես Մ ես ր ո պ եպ ս. Ս մրա տ յա ն, անդ:
22 Տե՛՛ս Ա րիստ ա կես քհն. Հ ի ս ա ր լյա ն , անդ, էջ 78 - 79:
23 Մ . ՛Ն ա վ դ ա ն , ճաշու շարկաններ' Ն . Թաշճյանի ձայնագրությամբ, էջ 5:
 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԱՅՎԱԶՅԱՆ

ՂԱԶԱՐՈՍ ԱՂԱՅԱՆ
(ծն ն դ յա ն 170-ա մ յա կի ա ռ թ ի վ )

«Խ ա վ ա ր էր ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ մեր ա շխ ա ր հ ր, շա տ էր խ ա վ ա ր ,
լուսա վոր մա րդուն պ ե տ ք էր լա պ տ ե ր ո վ փ ն տ ր ե լ»:
Ղ. Ա ՂԱ ՅԱ Ն1

«Ա հ ա ա յդ լա պ տ ե ր ո վ գ տ ա ծ ս ա կ ա վ ա թ ի վ մա րդիկ պ ե տ ք է ա մեն բա ն ա նեին, ա մեն

պ ա կ ա ս ո ւթ յա ն հ ա սնեին: Վ ե պ չկա ր' վ ե պ գ րեին, ո տ ա ն ա վ ո ր չկա ր' ո տ ա նա վ ո ր
հորինեին, դ ա ս ա գ ի ր ք չկա ր' դ ա ս ա գ ի ր ք կ ա զմ ե ին , վ ա ր ժ ա պ ե տ չկա ր'
վ ա րժ ա պ ետ ութ յուն ա նեին: Ա հ ա ա յդ պ ի ս ի մի ժ ա մ ա ն ա կ երեւա ց Ղ ա զ ա ր ո ս Ա ղ ա յա ն ր »:
ՀՈ Վ Հ. Թ Ո ՒՄ Ա ՆՅԱ Ն2

Ղազարոս Ստեփանի Աղայանր ծնվել է 1840թ. ապրիլի 4(16)-ին, Բոլնիս-Խաչեն (այժմ'

Խաչեն" Վրաստանի Բոլնիսի շրջանում) հայաբնակ գյուղում: Սկզբնական կրթությունն
ստացել է ծննդավայրում եւ Շամշուլդա գյուղի քահանա տեր Պետրոսի մոտ: 1853թ.
րնդունվել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցր, սակայն երկու տարի անց հեռացել է դպրոցից,
գիտելիքներր լրացրել ինքնակրթությամբ: Աշխատել է որպես գրաշար նախ Թիֆլիսում
(1861—62), ապա' Մոսկվայում եւ Սանկտ Պետերբուրգում (1862—67): 1867թ. նշանակվել
է էջմիածնի տպարանի կառավարիչ, խմբագրել «Արարատ» ամսագիրր (1869—70):
Դասավանդել է Ախալցխայի, Ալեքսանդրապոլի, Երեւանի, Շուշիի դպրոցներում (1870—
82), եղել Վրաստանի եւ Իմերեթիայի հայկական դպրոցների թեմական տեսուչ: Աշխատել
է «Փորձ» հանդեսի խմբագրությունում' որպես քարտուղար, մասնակցել «Աղբյուր»
մանկական պատկերազարդ ամսագրի խմբագրմանր:
Աղայանր մեծ ժողովրդականություն է ձեռք բերել հատկապես իբրեւ մանկավարժ
եւ մանկագիր: Մանկական բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուն' «Սրինգ
հովվական»-ր, լույս է տեսել 1882-ին, հաջորդր" «Բանաստեղծություններդ)' 1890-ին:
Աղայանի «Անահիտ» (1881) հեքիաթր հայ հեքիաթագրության լավագուն նմուշներից
է: Նա գրել է նաեւ «Արություն եւ Մանվել» (1867), «Երկու քույր» (1872), «Թեմական տեսուչ»
(1881), «Սերր արտաքսված» (1885), «Բաժանություն» (անավարտ) վեպերր, «Տորք Անգեղ»
(1888) պոեմր, «Իմ կյանքի գլխավոր դեպքերր» (1893) հուշագրությունդ մշակել «Քյորօղլի»
վիպերգության 3 դրվագ (1887,1893), թարգմանել Ի. Կռիլովի «Գայլն ու գառր» (1885),
«Սոխակներ» (1886), Ֆ. Շիլլերի «Երկրի բաժանումր» (1888), Լ. Տոլստոյի «Ոսկե կացին»
(1910), Վ. Շեքսպիրի «Ձմեռային հեքիաթ» (1910) եւ այլ գործեր: Փոխադրել է Ա. Պուշկինի
«Ոսկե ձկնիկ» հեքիաթր (1884):
Աղայանր մահացել է 1911թ. հունիսի 20 (հուլիսի 3)-ին, թաղված է Թիֆլիսի Խոջիվանքի
պանթեոնում:

1 Ղ .Ա ղա յա ն, Ե Ժ , հ. 4, էջ 332:
2 Հ . Թ ո ւմ ա ն յա ն , ԵԼԺ, հ. 6, էջ 134-135:
110 ՀՈ Վ ՀԱ Ն Ն Ե Ս Ա ՑՎԱԶՑԱՆ 2010 ԺԲ

Ա. Աղայանի հայրր' Ստեփանր, ուժեղ, լեռնցու խիզախությամբ, համառ, արկածախնդիր

բնավորության տեր անձնավորություն էր: Իր վարքի անսովորության պատճառով ստացել էր
«գիժ» («դալի») մականունր, ամսով, տարով տանր չէր լինում. արկածախնդրությունր նրան
ձգում էր հեռուներ: 1826֊2 7թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի տարիներին նա նույնիսկ
հասել է մինչեւ Արարատյան դաշտ եւ օգնել պատերազմից տուժած գերմանացիներին: Այդ
մասին «Վերք Հայաստանի» վեպում գրել է Խաչատուր Աբովյանր:
Ստեփանի գժություններր մի կերպ կարողացել է հաղթահարել գեղանի Հռիփսիմեն,
որին նա սիրահարվել եւ արկածներով ամուսնացել է հետր: Ղազարոսի մայրր շատ քնքուշ,
գթառատ սրտի տեր կին էր եւ նույնիսկ կարդալ գիտեր. քրոջից էր սովորել:
Ղազարոսր ծնողների 12 զավակներից մեկն էր, որ ծնվեց 1840-ին' Ակոռիի կործանման
տարում: Մայրր Ղազարոսին նվիրել էր Աստծու տաճարին' նրա պորտն ամփոփելով
եկեղեցու պատի մեջ, եւ մկրտել Մեծ պասի' Ղազարոսի հարության կիրակի օրր:
5-6 տարեկան Ղազարոսին աշակերտության են տվել գյուղի միակ գրագետ
Մանիշակի մոտ, որր բարությամբ է շրջապատել նրան եւ սեր ներշնչել դեպի գիրն ու
գրականությունդ Ուսուցումր գրաբար էր' անհասկանալի, կյանքից կտրված, բայց
Ղազարոսր հանձնարարվող սաղմոսներր, ժամագրքերր սերտելուց հետո ժամանակ էր
գտնում նաեւ կարդալու իրեն հասկանալի ու հարազատ գրականություն' հիմնականում
ժողովրդական բանաստեղծություն, որր տարածում էին աշուղներր: Ավելին, իրենց տանր
հյուրրնկալվող աշուղներից նա արագ սովորեց նաեւ խաղեր հորինելու ձեւերր. «Ես շատ
շուտ գլխի րնկա, թե ինչպես են հորինում, եւ սկսեցի հորինել այն, ինչ որ չէին կարողանում
իրանց աշակերտներր»3:
Մանիշակի գրագիտության պաշարր շատ արագ սպառվեց, եւ արդեն ուսման համն
առած պատանին տեղափոխվեց Շամշուլդա գյուղի քահանա տեր Պետրոսի մոտ: Վերջինս
Սանահինի վանքն ավարտած անձնավորություն էր եւ շատ բան գիտեր' քերականություն,
ճարտասանություն, աստվածաբանություն եւ նույնիսկ կախարդություն: Ղազարոսն
արագ յուրացրեց նաեւ տեր Պետրոսի ամբողջ իմաստություններն ու լիովին պատրաստ էր
քահանա դառնալու եւ շարունակելու իր վարժապետի գործր, եթե բախտորոշ մի դիպված
նրան շեղեր այդ ճանապարհից: Բանն այն է, որ 12-13 տարեկան Ղազարոսր թունդ
սիրահարվել էր Մայիկո անունով մի աղջկա. «Սիրտս այնպես կպավ Մայիկոյին, որ էլ չէի
կարողանում նրանից բաժանվել, միշտ ուզում էի նրա հետ նստել, նրա համար երգել: Նրա
անունով գրում էի սիրո երգեր...»4:
Եւ մի գիշեր, երբ սիրո զգացմունքներից արթնացած Ղազարոսն սկսել է լաց լինել,
հայրր որոշել է դրան վերջ տալ... ճիպոտի հարվածներով: Պատանին միայն շապիկով
ու ոտաբոբիկ փախել է տնից եւ այլեւս չի վերադարձել: Քեռու տանր որոշ ժամանակ
պատսպարվելուց հետո գնացել է Թիֆլիս' քրոջ' Օսանի մոտ: Դա 1853 թվականն էր:
Թիֆլիսր, որ շատերի երազանքների ու տենչանքների քաղաքն էր, մեծ տպավորություն
է թողել գավառից եկած երիտասարդի վրա: Սակայն այդ քաղաքն ի՞նչ կարող էր տալ
պատանուն, եթե հայերեն գրականություն չկար, եւ հայերեն ոչ մի լրագիր չէր հրատարակվում,

3 Ղ. Ա ղա յա ն, Ե Ժ , հ. 4, էջ 340:
4 Անդ, էջ 327:
2010 ԺԲ ՂԱԶԱՐՈՍ ԱՂԱՑԱՆ 111

միայն Ներսիսյան դպրոցն էր4 իր 3 դասարաններով, որտեղ «ուսման առարկաններն էին

հայոց լեզու, ընդարձակ, եւ կրոնն իր բոլոր մասերով, ռուսաց լեզուն' մասամբ կամավոր,
եւ մի կտոր թվաբանություն...»5: Իսկ հիմնական ուշադրությունը լեզվի եւ կրոնի վրա էր,
որոնք Աղայանը մինչ այդ մասամբ հաղթահարել էր: Դպրոցը միայն մեկ առավելություն
ուներ' ազատամտության ոգին, որ հաստատվել էր Պետրոս Շանշյանի տեսչության օրոք:
Սակայն Աղայանի ուսումնառությունը Ներսիսյան դպրոցում երկար չտեւեց' ընդամենը 2
տարի, երբ ավանդապահ վանականության եւ ազատամիտ երիտասարդության բախման
հետեւանքով Շանշյանն իր մի շարք աշակերտների հետ հեռացավ դպրոցից, որոնց թվում
էր նաեւ Աղայանը:
Դպրոցից հեռացածներն սկսեցին պատրաստվել պետական դպրոց մտնելու
համար. նրանց օգնում էին գիմնազիայի 6-րդ դասարանի աշակերտները: Այդ մի քանի
ամսվա ուսուցումն Աղայանը համարել է հեղաշրջում. սովորել է հրաշալի ուսմունքներ'
բնագիտություն, աշխարհագրություն եւ այլն: Բայց Աղայանը պետական դպրոցում
սովորելու միջոցներ չուներ եւ ստիպված վերադառնում է տուն, որտեղ խստաբարո հոր'
Ստեփանի տիրապետությունն էր:
Գյուղ վերադարձող Աղայանը, սակայն, բոլորովին նման չէր ժամանակին գյուղից
հեռացող Ղազարոսին. նաարդեն ազատ էր նախապաշարմունքից ուսնոտիապաշտությունից,
հոգով' կատարելապես հեղափոխված: Գյուղ մտնելուն պես նա զգաց, որ ինքն այդ
աշխարհում' կեղտի, կոպտությունների, խավարի ու սանձարձակության մեջ անելիք չունի:
Հակառակ նրա այդ ապրումների' հայրը նրան անմիջապես աշխատանքի դրեց' տավար
պահելու, փայտ բերելու եւ այլն, իսկ օգնության խնդրանքը մերժեց, որովհետեւ ավելորդ էր
համարում որդու հետագա ուսումնառությունը: Անխուսափելի դարձած ընդհարումից հետո
շատ չանցած' հայրը նրան տնից վռնդել է:
Ղազարոսի մեջ միանգամից զարթնած ժառանգական արկածախնդրության ոգին, որը
գալիս էր դեռեւս նրա Աղանց Վերդի պապից, նրան գցում է սար ու ձորերը: Նա, պատից
զենքեր վերցնելով, չանսալով մոր արցունքներին, հեռանում է տնից: Այդպես' ուղիղ 7 տարի.
թափառումների տարիներ, որոնք, թերեւս, պետք էին նրա վերջնական կազմավորման
համար: Այդ տարիներին նա տարբեր գյուղերում եղել է ուսուցիչ, ծառայող, աշուղ, որսորդ
եւ կատարել այլ աշխատանքներ, մոտիկից ճանաչել է հայրենի բնաշխարհն ու ծանոթացել
գյուղաշխարհի կյանքին: Սակայն թափառումների ճամփան նրան ի վերջո տարել է Թիֆլիս,
երբ արդեն վերջնականապես ձեւավորված անհատականություն էր: Աղայանն աշխատանքի
է անցնում Համաբարձում Էնֆիաճյանի տպարանում' որպես գրաշար ու ձուլարանի
աշակերտ: Այդ տպարանը Թիֆլիսի հայ մտավորականության յուրօրինակ զարկերակն
էր. այնտեղ էին հավաքվում պետական գիմնազիայի առաջադեմ աշակերտներից շատերը,
որոնք իրենց տաղանդով ու ավյունով աշխատում էին զարթնեցնել հասարակական միտքը,
ձեւավորել նոր ժամանակների հայկական կյանքը6: Թիֆլիսի այդ ժամանակվա հայ
մտավորականության երեւելի դեմքերից էին Մարկոս Աղաբեկյանը, Գարեգին Մուրադյանը,
Պերճ Պռոշյանը, Ալեքսանդր Երիցյանը, Գեւորգ Տեր-Ալեքսանդրյանը եւ ուրիշներ, որոնք

5 ԼԵո, Ե Ժ , հ. 9, էջ 266:
6 Տե՛՛ս Ղ. Ա ղա յա ն, Ե Ժ , հ. 4,, էջ 275:
112 ՀՈ Վ ՀԱ Ն Ն Ե Ս Ա ՅՎԱ ԶՅԱ Ն 2010 ԺԲ

ձրի ուսուցչություն էին անում, դասախոսություններ կարդում ու գրքեր հրատարակում:

Ղազարոս Աղայանի վրա առավելապես ազդել են Մարկոս Աղաբեկյանն ու Համաբարձում
էնֆիաճյանր, խրախուսել են նրան, խորհուրդներ տվել եւ վառ պահել ուսման ու գիտության
նկատմամբ նրա սերր:
Թիֆլիսի հայության համար խոշոր երեւույթ էր Խրիմյան Հայրիկի այցելությունր:
Թիֆլիսի եկեղեցիներում նրա հեղափոխիչ քարոզներր ցնցող տպավորություն էին թողնում:
Խրիմյանի հմայքին ենթակվել է նաեւ Աղայանր, որովհետեւ, ինչպես ինքն է գրում, «...
սոսկ այդ (նրա) հայացքր ինձ վրա մի չլսված տպավորություն գործեց: Մեծն Ներսես,
Սահակ Պարթեւ եւ սուրբ Մեսրոպ վայրկենապես պատկերացան երեւակայությանս մեջ
իբր կենդանացած ու առջեւս կանգնած»7: Նա այդ պատկերից խորապես հուզվել է. «Ահա
այս ժամանակից, —գրում է Աղայանր, —իմ առաջվան ցավերի վրա ավելացավ եւ այս
ցավր եւ ինձ համար անբուժելի դարձավ: Աստվածասիրություն, հայրենասիրություն եւ
ուսումնասիրություն երրորդության պես միացյալ ուժերով տիրեցին իմ ամբողջ բնությանր,
այլեւս ուրիշ զգացումների տեղի չտվին»8:
Աղայանն ուսումր շարունակելու երկու ճանապարհ ուներ. մեկր Համբարձում
էնֆիաճյանի տարբերակն էր4մնալ եւ տեղում շարունակել, որի համար խոստանում էր նաեւ
ֆինանսական աջակցություն, մյուսր' Աղաբեկյանի' գնալ կայսրության մայրաքաղաք
եւ այնտեղ ուսում ձեռք բերել: Ղազարոսր նախրնտրեց Մոսկվայի հեռանկարր եւ 1862թ.
ամռանն իր րնկերոջ' Միքայելի հետ Թիֆլիսից փոստային կառքով ճամփա րնկավ:
Վեց ամիս տեւած ճամփորդությունից հետո նրանք հասան Մոսկվա' առանց կոշիկների,
հագուստի եւ ապրուստի միջոցների, սակայն' մեծ հույսով: Դժվարությամբ աշխատանքի
անցան Լազարյան ճեմարանի տպարանում: Սակայն այնտեղի պայմաններին եւ
շրջապատի վերաբերմունքին չհարմարվելով4նրանք տեղափոխվեցին Սանկտ Պետերբուրգ
եւ աշխատանքի անցան Ռափայել Պատկանյանի տպարանում: Բայց շատ չանցած'
տեղափոխվեցին ակադեմիայի տպարան: Աղայանր, սակայն, հանգամանքների բերումով
1 տարի անց ստիպված էր վերադառնալ Մոսկվա, որտեղ աշխատանքի րնթացքում նա
շփվում էր առավելապես ռուսների եւ լեհերի հետ: Ավելին, օգտվելով ռուս ուսանողների ձրի
դասատվությունից, նա իր գրաշար րնկերների հետ նաեւ դասեր առավ նրանցից, առաջին
անգամ ծանոթացավ գիտական մանկավարժության դրույթներին, որր հետագայում
բացառիկ դիրք պիտի ապահովեր նրա համար հայ իրականության մեջ:
Մանկավարժությունն այդ ժամանակ զարգացման նոր փուլ էր թեւակոխում,
ստեղծվում էր ժամանակակից մանկավարժական գրականություն, որին այդ ուսանողներր
քաջատեղյակ էին: Աղայանի վրա այդ կարճ ուսումնառությունն այնքան խոր ազդեցություն
է թողել, որ այդ շրջանր նա համարել է իր զարգացման «ոսկե դարր», որր տեւեց րնդամենր
1 տարի:
1864-ին նա կրկին Սանկտ Պետերբուրգում էր. այս անգամ, սակայն, նրա առջեւ
անսպասելիորեն բացվում է հայ իրականության մի փոքրիկ անկյուն' հայ ուսանողների մի
շրջանակ, որ ստեղծվել էր պատմաբան Կարապետ Եզյանի ջանքերով: Վերջինս խնդիր

7 Ղ .Ա ղա յա ն, Ե Ժ , հ. 4, էջ 348:
8 Անդ:
2010 ԺԲ ՂԱԶԱՐՈՍ ԱՂԱՑԱՆ 113

էր դրել ուսանողների մեջ զարգացնել ազգային ինքնագիտակցությունդ նրանք խոսում էին

հայերեն, հայերեն շարադրություն գրում եւ իրենց գրվածքներր ներկայացնում րնդհանուր
քննարկման:
Այդ երիտասարդների մեջ էին Գրիգոր եւ Անդրեաս Արծրունի եղբայրներր, Աբգար
Հովհաննիսյանդ Գեւորգ Եւանգուլյանր, Ավետիք Բաբայանր, Կարապետ Կոստանյանր,
Սեդրակ Մանդինյանր, ինչպես նաեւ Ռուբեն Տալալյանր, որի միջոցով Աղայանր
ներգրավվեց այդ շրջանակի մեջ: Աղայանն առաջին իսկ երեկոյին արժանացավ բոլորի
ուշադրությանն ու րնտրվեց ուսանողական ժողովի անդամ: Եզյանր սեղմեց նրա ձեռքր,
շնորհավորեց ու ասաց. «Հուսով եմ, որ եկող ժողովին դուք էլ մի բան կբերեք կարդալու»9:
Այդ ջերմ վերաբերմունքից խորապես ցնցված' Աղայանր որոշեց. «Ես պիտի գրեմ, այո՜,
պիտի գրեմ»10: Եւ նստել ու մեկ շաբաթում գրել է «Արություն եւ Մանվել» ինքնակենսագրական
վեպի առաջին գլուխներդ կարդացել է ուսանողների հաջորդ ժողովին ու արժանացել նրանց
հավանությանդ
Աղայանի մուտքր գրական աշխարհ, սակայն, համարվում է 1862թ., երբ նա «Մեղու
Հայաստանի» լրագրում (թ. 17) տպագրել էր իր առաջին բանաստեղծություն^ «Հարկավոր
է օգնել չքավորներին»:
Դրանից հետո Աղայանի բախտր, ինչպես ասում են, սկսել է բանել. նա դարձել է Սանկտ
Պետերբուրգի հայկական եկեղեցու երգիչ, ռոճիկ ու բնակարան է ստացել եւ արժանացել
Լազարյան տոհմի վերջին շառավղի ուշադրությանդ Կարծես բոլոր պայմաններր
կային արդեն հիմնավոր ուսում ստանալու համար: Այդուհանդերձ, նրան չհաջողվեց
համալսարանական կրթություն ստանալ, եւ իր կրթության պակասր նա շարունակեց լրացնել
րնթերցանությամբ' հասարակական ու մասնավոր գրադարաններում: Այդ ժամանակ
Սանկտ Պետերբուրգում տեղի էր ունենում իսկական գաղափարական հեղաշրջում, որին
Աղայանր մեծապես պարտական է համարում իրեն իր ինքնակրթության համար:
Աղայանի պետերբուրգյան կյանքն այդպես շարունակվեց մինչեւ 1867թ., երբ կայսրին
ներկայանալու եկած Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Դ Քերեստեջյանր, Եզյանի
խորհրդով Աղայանին առաջարկեց գնալ էջմիածին, վերականգնել տպարանն ու ամսագիր
հրատարակել:
Այդպես Աղայանր 1867 թ. վերջին Սանկտ Պետերբուրգից վերադարձավ Կովկաս:
Թիֆլիս հասնելուն պես նրա առաջին գործր եղավ Բոլնիս' ծնողներին այցելությունր:
Հայրր մինչ այդ տեղեկացել էր, որ որդուն Հայոց Կաթողիկոսր մեծ պաշտոն է առաջարկել,
եւ նրան րնդունեց մեծ հուզմունքով:
Աղայանն էջմիածնի տպարանի տնօրեն նշանակվեց 1868-ի հունվարին, իսկ 1869 թ.
կեսերին' նաեւ միաբանության «Արարատ» ամսագրի խմբագիր: Բայց չհամակերպվելով
միաբանության կղերական խստությունների եւ կամայականությունների հետ' նա ստիպված
էր 1870-ին հեռանալ էջմիածնից:

Բ. Մենք արդեն նշեցինք, թե Աղայանր ինչ հանգամանքներում է գրել իր գրական

9 Անդ, Ե Ժ , հ. 4, էջ 389:
10 Ղ. Ա ղա յա ն, Ե Ժ , հ. 4, էջ 389:
114 ՀՈ Վ ՀԱ Ն Ն Ե Ս Ա ՑՎԱԶՑԱՆ 2010 ԺԲ

առաջին լուրջ գործը' «Արություն եւ Մանվել»-ը, որը շատ լավ է ընդունվել ո՜չ միայն Սանկտ
Պետերբուրգի հայ ուսանողների կողմից:
Ընդհանուր առմամբ արեւելահայ գրականության մեջ վիպագրությունը սկսվել է Խ.
Աբովյանի «Վերք Հայաստանի»-ով, որը գրվել է 1842 թ-ին, տպագրվել 1858թ-ին: Աբովյանի
այդ սխրանքը ոգեւորիչ եղավ հետագա սերնդի համար: Նրա վեպի նմանությանբ Պերճ
Պռոշյանը գրեց «Սոս եւ Վարդիթեր»-ը, որը տպագրվեց 1860թ-ին' «Կռունկ» ամսագրում:
Այս վեպի արժանիքներից է հատկապես ազգագրական առատ նյութը:
1861-ին «Հյուսիսափայլում» տպագրվեց Գաբրիել Տեր-Հովհաննիսյանի «Տեր
Սարգիս» գյուղական վեպը, որը նույնպես շատ նմանություն ուներ նախորդ երկուսին:
Ահա այդ վերջինին էլ հաջորդեց «Արություն եւ Մանվել»-ը, որ հեղինակն անվանել
է ազգային վեպ, հավանաբար այն պատճառով, որ լինելով ինքնակենսագրական
ստեղծագործություն' փաստագրական է, պատկերում է 1850-60-ական թթ. հայ
իրականության կարեւոր իրադարձությունները, երբ մեզանում ձեւավորվում էր «նոր
սերունդ»' խավարում խարխափող ժողովրդին ընկերային անարդարության դեմ պայքարի
«մտավոր հեղաշրջման» համար: Առաջադեմ գաղափարների կրողը վեպում Արությունն է,
որն ինքը' Աղայանն է4իր' հանուն ժողովրդի լուսավոր ու ազատ կյանքի գաղափարներով:
Աղայանի գեղարվեստական արձակի հաջորդ նշանավոր գործը «Երկու քույր»
վեպն է, որը գրել է 1872-ին, Ալեքսանդրապոլում: Հեղինակն այն համարել է իր առաջին
ամբողջական գործը. «Իմ առաջին նկարչական ամբողջությամբ գրած վեպը «Երկու քույրն»
է: «Արություն եւ Մանվել»-ն այդ ամբողջությունը չունի եւ կարող չէ ունենալ, որովհետեւ դա
մի պատկեր չէ, այլ թանգարան պատկերների»11:
«Երկու քույրը» հետռեֆորմյան գյուղի կյանքի մասին է, ընկերային հարաբերությունների
գեղարվեստական արտացոլումը, հողի համար գյուղացու պայքարի առաջին դրսեւորումների
արձագանքը հայ գրականության մեջ: Ծայրահեղ սուր սոցիալական պայքարի մեջ է
հյուսվում գլխավոր հերոսների' Արզումանի եւ Հերիքնազի անձնական երջանկությունը,
որն ի վերջո ունենում է եղերական վախճան: Հայ գյուղացին' հանձին Արզումանի, առաջին
անգամ հանդես է գալիս ընկերային արդարության պահանջով: Արզումանի զինակիցն ու
ոգեւորողը նրա սիրած աղջիկն է'Հերիքնազը, որն իր հոգեկան հարստությամբ ու բարոյական
առաքինությամբ դառնում է իր միջավայրի ու ժամանակի իդեալական կնոջ տիպար:
Աղայանի արձակի մյուս գործերն են «Սերը արտաքսված» (1889), «Բաժանություն»
(1881) պատմվածքները եւ «Թեմական տեսուչ» վիպակը (1881, անավարտ):
Գեղարվեստական առումով դրանցից առավել հաջողվածը «Սերը արտաքսված»-ն է,
որն արտացոլում է նախապաշարմունքի' սնահավատության եւ կրոնական ներշնչանքի
ճակատագրական հետեւանքները հայ հետամնաց գյուղում:
Աղայանի արձակում առանձնահատուկ տեղ են զբաղեցնում «Քյորօղլի» արեւելյան
վիպերգության մշակումները' «Քյորօղլին ջաղացպան» (1887), «Քյորօղլու թուրը» (1893)
եւ «Քյորօղլին կալանավոր» (1893): Այստեղ գլխավոր հերոսը իր ժողովրդականությամբ
փառաբանված, ժողովրդի պաշտպանության գործին նվիրված առաջնորդ Քյորօղլին է, որը
հավասարապես սիրված է տարբեր ժողովուրդների կողմից: Նա ոչ միայն ինքն է պայքարում

11 Ղ. Աղայան, ԵԺ, հ. 4, էջ 396:

2010 ԺԲ ՂԱԶԱՐՈՍ ԱՂԱՅԱՆ 115

անարդար օրենքների դեմ, այլեւ ոտքի է հանում ճնշվածներին, կոտորում հարկահաններին

եւ նրանց ունեցվածքն ու հավաքած հարկերր բաժանում չքավոր գյուղացիներին:
Այս տիպի ստեղծագործություններն առաձնահատուկ են ոչ միայն իրենց
գաղափարական բովանդակությամբ, այլեւ ներկայացման ձեւով. նրա առանձին մասերր
երգվում են, որն ուրույն եռանդ ու կենդանություն է տալիս ստեղծագործությանդ Աղայանն
ինքր հրաշալի երգել է այդ երգերր, եւ ժողովուրդն ամենուրեք նրան րնդունել է իբրեւ
Քյորօղլի Աղայան:

Քյոր - օղլին եմ, ջաղացպան եմ,

Ժողովրդի սիրելին եմ, հա՜յ, հա՜յ...

Ժամանակակիցների վկայությամբ4 Աղայանն իր մշակած «Քյորօղլին» երգելիս

հիշեցնում էր հին դյուցազներգու գուսաններին. երգի էպիկական բովանդակությունդ
Արեւելքին հարազատ ու ժողովրդին ծանոթ եղանակր միանալով Աղայանի խոշոր,
մոնումենտալ կերտվածքին եւ բամբ, ուժեղ ձայնին, այնպիսի տպավորություն էին ստեղծում,
կարծես կանգնած էր իսկական Քյորօղլին12:
Հետաքրքրական է նաեւ, որ Աղայանի կերտած Քյորօղլու թուրն իր հատկություններով
հիշեցնում է «Սասնա ծռերի» Թուր Կեծակին. երկուսն էլ ունեն կայծակի հատկություն եւ
խորհրդանշում են ժողովրդի ուժի հզորությունն ու անպարտելիությունր:

1860-ական թթ. Եւրոպայում ձեւավորվող նոր մանկավարժական շարժմանր հետեւելով'

բազմաթիվ հայ երիտասարդներ մեկնեցին Գերմանիա եւ Ռուսաստան' ուսումնասիրելու
նոր մանկավարժության հիմունքներդ Նրանց թվում էին Սարգիս Բեգնազարյանր, Սեդրակ
Մանդինյանր, Առաքել Բահաթրյանր եւ ուրիշներ, բայց ճակատագրի բերումով նոր
մանկավարժության ռահվիրան մեզանում դարձավ Ղազարոս Աղայանր:
Աղայանր մանկավարժական աշխատանքն սկսել է 1870-ին' Ախալցխայի հայկական
դպրոցում: «Ախալցխայում ես զգացի, որ կոչված եմ խարազանով սրբել, մաքրել մեր
կրթության տաճարներր բարոյական ավազակներից: Այս ձգտումր իմ մեջ մինչեւ
ֆանատիկոսության հասավ»13:
1871թ. Աղայանր տեղափոխվեց Ալեքսանդրապոլ, որտեղ ձեռք բերեց իսկական
ժողովրդական մանկավարժի հռչակ, եւ նրա համբավն արագ տարածվեց Այսրկովկասի
բոլոր հայկական դպրոցներում: Ով Աղայանին տեսներ «...խոսելու միջոցին, իսկույն կասեր,
որ դա ուսուցիչ է եւ խոսում է ասես աշակերտների հետ' անառարկելի հեղինակությամբ,
յուրաքանչյուր բառն րնդգծելով, որ լսողր լավ րմբռնի... Ավելին, որպեսզի ունկնդիրներն
իրեն սխալ չհասկանան' նա մատով օդի մեջ դնում էր ստորակետ, միջակետ եւ վերջակետ:
Այնքան մշակված էին մանկավարժական շարժումներր, որ զգում էիր անգամ, թե որտեղ է
դնում բութր», —նկատել է Ստեփան Զորյանր14:

12 Տես Սա լ-Մ ա ն. «Ղազարոս Աղայանր ժամանակակիցների հուշերում», Եր., 1967, էջ 357:

13 Ղ. Ա ղա յա ն, Ե Ժ , հ. 4, էջ 457:
14 Ս. Զ ո ր յա ն . «Ղազարոս Աղայանր ժամանակակիցների հուշերում», էջ 458:
116 ՀՈ Վ ՀԱ Ն Ն Ե Ս Ա ՑՎԱԶՑԱՆ 2010 ԺԲ

Աղայանն Ալեքսանդրապոլում է մշակել իր մանկավարժության սկզբունքներդ

«Այստեղ սկսեցի մշակել իմ նորագույն մեթոդր, թե ինչպես պետք է ուսուցանել մայրենի
լեզուն: ...Հետո էլ կազմեցի դասագիրքր»15:
Այնտեղ Աղայանր հոգացել է նաեւ աղջիկների կրթության խնդիրր. նրա աջակցությամբ
Արղության օրիորդաց դպրոցր հետզհետե բարձրացել է 6-ամյա դասրնթացի, եւ հիմնվել
է նոր' Սահականուշյան օրիորդաց դպրոցր, որտեղ բազմաթիվ մանկավարժների հետ
ձրիաբար դասավանդել է նաեւ ինքր:
Չմոռանանք, սակայն, որ Աղայանն ինքնակրթությամբ յուրացրել էր միայն
մանկավարժության րնդհանուր սկզբունքներն ու գաղափարներդ իսկ մնացածր նա պիտի
լրացներ իր բնատուր տաղանդով: Եւ, հիրավի, մանկան աշխարհր նրա համար շատ արագ
դարձավ ոգեւորության իսկական աղբյուր: Մանկան նկատմամբ նրա սերր ոչ հոգնել գիտեր,
ոչ հուսահատվել: Իսկ մանկավարժության մեջ Աղայանի նորարարությունն առաջին հերթին
նրա ազատամտությունն էր. նա կաշկանդված չէր դպրոցում դարերով ամրապնդված
խալֆայական միակողմանիությամբ: «Ամեն ոք ինքր պետք է շիներ մի ամբողջություն'
ցրված նյութերից մի շենք շինելով»16: Բայց եւ այնպես այդ շենքր շինելր հեշտ չէր, որովհետեւ
հին' խալֆայական համակարգր շատ ամուր էր նստած ամենուր: Այն դուրս մղելու համար
մեծ եռանդ էր պետք, շատ-շատ Աղայաններ, որոնք, սակայն, չկային: Պատահական
չէ, որ Աղայանին' նրա նախորդի' Շանշյանի նման Շուշիից պարզապես դուրս մղեցին.
«...հեռացա' առանց ետ մտիկ տալու' Ղովտի նման, որ շուշեցոց պես չքարանամ», ֊ գրել է
Աղայանր17:
Նոր դպրոց ունենալու համար առաջին հերթին անհրաժեշտ էր ունենալ նոր դասագիրք:
Իսկ դասագրքերից ամենագլխավորր, իհարկե, այբբենարանն էր, մայրենի լեզվի
դասագիրքր, որի առաջ պիտի կանգներ մանուկր" իր նոր-նոր կազմավորվող էությամբ:
Գործող խալֆայական դասագրքերում ամբողջ ծանրությունր դրված էր աշակերտի
վրա. նախ հեգել տառերր, ապա' երկար ու ձիգ վանկերդ այնուհետեւ այստեղից-այնտեղ
հեգելով կարդալ սաղմոսներն ու ժամագրքերր' որոնք երեխային բավական անմատչելի ու
ահասկանալի էին:
Այդ համակարգից ազատվելու առաջին փորձերր մեզանում կատարել էր դեռեւս
Խաչատուր Աբովյանր' իր «Նախաշավիղ կրթության» գրքով, որր կազմված էր
եւրոպական դասագրքերի օրինակով: Այն մանուկներին նախ ծանոթացնում է շրջապատող
առարկաներին ու բնությանր, ապա միայն բարոյագիտության եւ հայրենագիտության
հարցերին: Աբովյանր, հասկանալի պատճառով, օտար նյութի հետ գրքում զետեղել էր նաեւ
տեղական նյութ, հատուկ ոտանավորներ գրել այդ նպատակով:
Աբովյանի օրինակով այբբենարաններ ու րնթերցարաններ կազմեցին նաեւ
Ռափայել Պատկանյանր, Ստեփանոս Նազարյանր, Գաբրիել Խատիսյանր, Գեւորգ
Տեր-Ալեքսանդրյանն ու Ալեքսանդր Երիցյանր, իսկ Միքայել Պատկանյանր ռուսերենից
թարգմանեց լայն տարածում գտած «Друг детей» («Պարգեւ մանկանց») դասագիրքր:

15 Ղ. Ա ղա յա ն, Ե Ժ , հ. 4, էջ 471:
16 Անդ, էջ 468:
17 Անդ, էջ 496:
2010 ԺԲ ՂԱԶԱՐՈՍ ԱՂԱՑԱՆ 117

Սակայն առանց կրթության հստակ ծրագրի եւ դպրոցի ներքին կյանքի բարեփոխման' այդ
շարժումը որեւէ նկատելի թարմություն չբերեց:
Ռուսական իրականության մեջ կրթության համակարգի հեղաշրջում տեղի ունեցավ
1864-ին, երբ մանկավարժ Կոնստանտին Ուշինսկին հրատարակեց իր մայրենի լեզվի
դասագիրքը' «Родное слово»' 6-9 տարեկան երեխաների համար: Համաշխարհային
մանկավարժական գրականության մեջ բացառիկ են նման հաջողված դասագրքերը,
որոնք հսկայական դեր են կատարել իրենց ժողովրդի կրթության ասպարեզում: Ուշինսկու
հեղափոխության գաղտնիքն այն էր, որ եւրոպական (հատկապես' շվեյցարական
ու գերմանական) դպրոցի օրինակով նա վերջնականապես համոզվեց, որ դպրոցի
բարեփոխման ճանապարհը կրթության ու դաստիարակության գործի ժողովրդավարացումն
ու ժողովրդականացումն են, որտեղ կարեւոր դեր ունի նաեւ ընտանիքը: Մինչեւ 8 կամ
նույնիսկ 10 տարեկան երեխաներն սկզբնական կրթությունը պիտի ստանան ընտանիքում,
եւ ավելի լավ կարող է լինել միայն այն դպրոցը, որն ավելի շատ ընտանիքի, քան դպրոցի
է նման: Ուստի անհրաժեշտ էր ժողովրդի լեզվին ու ոգուն համապատասխան, ընտանիքի
կարգ ու կանոնով եւ գեղարվեստական ճաշակով դասագիրք ստեղծել, որը լավագույնս
հաջողվել էր Ուշինսկուն:
Ուշինսկու այդ դասագիրքը 1871թ. Նիկողայոս Տեր-Ղեւոնդյանը թարգմանեց հայերեն
եւ տպագրեց Թիֆլիսում' «Մայրենի լեզու» վերնագրով: Այն մեծ դեր խաղաց ոչ միայն
արեւելահայ, այլեւ թուրքահայ դպրոցում, որովհետեւ փոխադրվեց արեւմտահայերենի եւ
տարածվեց բոլոր դպրոցներում: Սակայն որքան էլ թարգմանիչը ջանացել էր նյութը կոկել,
բարեփոխել եւ մոտեցնել հայ իրականությանը, այնուամենայնիվ, այն զգալիորեն զիջում
էր ռուսերեն տարբերակին: Չհաջողվեց դասագիրքն ամբողջությամբ տեղայնացնել եւ
հարազատացնել բուն ժողովրդի հոգուն: Այդ բանը չհաջողվեց նաեւ մանկավարժներ Առաքել
Բահաթրյանին ու Սեդրակ Մանդինյանին' իրենց պատրաստած այբբենարաններում,
հավանաբար այն պատճառով, որ նրանց էլ տրված չէր մանկական գրողի ձիրքը: Նրանք
կարող էին խմբագրել, սրբագրել, կրճատել ու շտկել, բայց' ոչ ավելին:
Այդ հեղափոխությունը հայ դպրոցում պիտի կատարեր Ղազարոս Աղայանը' հայ
դպրոցի Ուշինսկին: Նա ստիպված էր պայքարել երկու ճակատով. «Մանկավարժական
ասպարեզում ինձ վիճակվեց 2 իրարից տարբեր ուղղության դեմ պատերազմել' մի
կողմից խալֆայականի եւ մյուս կողմից կապկաբար հետեւողների եւ թարգմանողների»18:
Այդպես Աղայանը դարձավ «Հայ ընտանիքը, հայ ժողովրդական ինքնուրույնությունը, հայ
ժողովրդական կրթության հոգի ու հիմք դարձնողը»19:
Աղայանը նախ կազմեց «Արեւիկ» այբբենարանը, որը, նրա իսկ բնորոշմամբ, «մի
կենդանի մանուկ է, մանուկների ընկեր, նրանց հետ խոսող, նրանց սրտից ջուր խմող»20:
Այնուհետեւ նա իր մշակած նյութի եւ ժողովրդական բանահյուսության բազմաթիվ այլ
նմուշների լայն ընդգրկումով կազմեց «Ուսումն մայրենի լեզվի» դասագիրքը: Ա տարվա
դասագիրքն իր թարմ շնչով, կենդանի ու գրավիչ լեզվով նույնպիսի հեղաշրջում էր հայ

18 Ղ. Ա ղա յա ն, Ե Ժ , հ. 4, էջ 468:
19 ԼԵո, Եժ, հ. 9, էջ 309:
20 Անդ, էջ 238:
118 ՀՈ Վ ՀԱ Ն Ն Ե Ս Ա ՅՎԱ ԶՅԱ Ն 2010 ԺԲ

դպրոցում: Այն շուրջ 40 տարի (1875-1916 թթ.) շարունակաբար վերահրատարակվեց

ու օգտագործվեց բոլոր հայկական դպրոցներում' մնալով լավագույնր: Այդ դասագրքին
հաջորդեցին նրա' Բ, Գ, Դ դասարանների դասագրքերր, որոնցով սկզբունքորեն ապահովվեց
նրանց շարունակականությունր, եւ ինչպես Դ. Դեմիրճյանն է նկատել. «Հենց մանուկն սկսում
է թոթովել' թոթովում է մանուկ Աղայանի հետ, սիրում է բնությունն ու մարդկային աշխարհր
Աղայանի հետ: Մանկական վառ երեւակայությունր լցվում է հայրենիքի, նրա ժողովրդի
հարազատ ու սիրելի պատկերներով: Աղայանր մանկանր սովորեցնում է մայրենի լեզուն,
սիրել է տալիս այն: Նա մեծանում է մանկան հետ, դառնում կրակոտ պատանի, եւ Աղայանր
լցնում է պատանու հոգին ազնվության, ճշմարտության, քաջության եւ աշխատանքի
գաղափարներով»21:
Աղայանի սեփական մանկավարժական մոտեցումների մասին րնդհանուր
պատկերացում կազմելու համար նշենք, որ նա եւրոպական զարգացնող դաստիարակության
հայեցակարգի (Ֆրեոբել, Պեստալոցցի, Դիստերվեգ, Քեհր, Օուեն եւ ուրիշներ)
հետեւորդն էր: Նա իր մանկավարժական մոտեցումներն ու կրթության կազմակերպման
տարբեր հարցեր քննարկել է «Խորհրդածություն դաստիարակության վերաբերյալ»
հոդվածաշարում, որր 1869թ. տպագրել է «Արարատ» ամսագրում: Դրանով նա տարածել է
նորագույն մանկավարժության պահանջն այն մասին, «թե մարդուս բարոյական, մտավոր
եւ ֆիզիկական կողմերի զարգացման մեջ պետք է ներդաշնակություն լինի, կամ' որ նույնն
է' հոգու, մտքի եւ մարմնի մեջ»22:
Իսկ ինչ վերաբերում է հայեցի կրթությանր, ապա «հայի կրթության հիմքր պետք է
լինի ոչ միայն նորա ամբողջ բնությունր զարգացնելր, այլեւ այնպես պետք է կրթել, որ նա
լավ իմանա յուր մայրենի լեզուն, յուր հայրերի կրոնր, որպեսզի ոչ միայն կյանքի բոլոր
արկածքների դեմ պատերազմելով կարողանա բարելավացնել յուր վիճակր, այլեւ լավ
գիտենա յուր ազգության գլխավոր հատկանիշների լեզուն եւ կրոնր»23:
Աղայանր Ուշինսկու նման մեծ տեղ էր տալիս րնտանեկան դաստիարակությանր"
այն համարելով կրթության նախաշեմ, առանձնահատուկ կարեւորություն էր տալիս մոր
եւ աղջիկների համակողմանի դաստիարակությանր4 կիրթ մայր-դաստիարակչուհիներ
ունենալու համար: Նա դրանում մեծ նպատակ էր տեսնում: Աշակերտի աշխատանքր
դպրոցում համարում էր կենսական անհրաժեշտություն: Հատուկ կարեւորություն էր տալիս
նաեւ «մարմնակրթությանր»" որպես առողջ սերունդ դաստիարակելու նախապայման. այդ
նպատակով փոքրերի համար նախատեսել է խաղեր, զբոսանքներ, ու վարժություններ: Նա
հանդես է եկել նաեւ ֆիզիկական պատիժր դպրոցից վերացնելու օգտին24:
1876թ. Աղայանր թողել է Ալեքսանդրապոլր եւ 6 տարի դասավանդել տարբեր
քաղաքներում' Թիֆլիսում, Երեւանում, Շուշիում, 1893—94-ին" էջմիածնի Գեւորզյան
ճեմարանում' Խրիմյան Հայրիկի հրավերով:
Աղայանի մանկավարժական գործունեության փայլուն մի էջ է նրա աշխատանքր

21 Դ-.Դ-էմիրճյան. «Ղազարոս Աղայանր ժամանակակիցների հուշերում», էջ 414:

22 Ղ. Ա ղա յա ն, Ե Ժ , հ. 4, էջ 435:
23 Անդ, էջ 9:
24 Անդ, էջ 83—85:
2010 ԺԲ ՂԱԶԱՐՈՍ ԱՂԱՑԱՆ 119

Թիֆլիսի' Սոֆյա Բաբայանի մանկապարտեզում (1882-83թթ.): Աղայանր մեծ եռանդով

նվիրվեց երեխաներին, նրանց հետ էր անցկացնում իր ամբողջ ազատ ժամանակր: Այդ
տարիների ոգեարությունն զգալիորեն խթանեց նաեւ նրա գրական ստեղծագործական
աշխատանքր. «... ահա ես գլխովին նվիրվեցի մանկական գրականության, որոնք
տպագրվեցին «Աղբյուրում» մի քանի տարի շարունակ: Այդ ժամանակ կազմեցի ես իմ
«Ուսումն մայրենի լեզվի» երկրորդ եւ երրորդ դասագրքերր»25:
1884թ. արդեն 2-րդ տպագրությամբ լույս տեսան Մայրենի լեզվի Բ եւ Գ դասագրքերր,
որտեղ ներառված էին գրողի «Գյուլնազ տատի հեքիաթր», «Ուլերն ու գայլր»,
«Անտառի մանուկր», «Ծիտր եւ բազեն», «ճախարակր», «Ամիսներ եւ չորս եղանակ»
բանաստեղծություններդ նոր մշակած «Արեւամանուկ», «Արեգնազան» եւ այլ հեքիաթներ:

Դ. Թերեւս սխալված չենք լինի, եթե ասենք, որ մանկագիր Աղայանն ու մանկավարժ

Աղայանր հրաշալիորեն փոխլրացնում են միմյանց. չլիներ մեկր, հավանաբար չէր լինի նաեւ
մյուսր, եւ մենք չէինք ունենա մանկավարժ-մանակագիր Աղայանի փայլուն կերպարր:
1880-ական թթ. սկզբին գրեթե միաժամանակ լույս տեսան Աղայանի «Անահիտ» եւ
«Սրինգ հովվական» գրքերր, «Վարժարան», ապա «Աղբյուր» ամսագրերում տպագրվեցին
նրա մի շարք մանկական ստեղծագործություններ: Նա գյուղի կենցաղի մասին գրում էր
պարզ ու բնական, ճիշտ այնպես, ինչպես գյուղական կենցաղն էր:
«Սրինգ հովվական» գրքի տիտղոսաթերթին գրված է4 «Երգեր, ոտանավորներ եւ
առակներ րնթերցասեր մանուկների համար4տանր եւ ուսումնարանում»: Այս գրքով առաջին
անգամ հայ գրականության պատմության մեջ մանուկներին հասցեագրված գրականություն
էր տպագրվում:
Ժողովածուի հիմնական նյութր նվիրված էր բնությանր, բնական երեւույթներին, գյուղի
կյանքին եւ խիստ ճանաչողական նշանակություն ուներ նախադպրոցականների համար:
Նրանք, այդպիսի միջավայրում մեծանալով, ձեւավորում էին իրենց զգացմունքային
աշխարհր, բարոյական կերպարն ու կամքր:
Բանաստեղծությունների մի խումբ ունի րնդգծված քնարական բովանդակություն,
ինչպես, օրինակ' «Մանուշակ», «Առավոտր գյուղում», «Ամիսներ ու չորս եղանակ», «Հովվի
անկողինր» եւ այլն: Այդ շարքում առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնում «Հիշողություն»
բանաստեղծությունդ որր կարծես հայ ժողովրդի պատմության մի պատառիկ է: Այն գրել
է 1885թ. ցարական իշխանությունների կողմից հայկական դպրոցների փակման ժամանակ
ապրած ցավն արտահայտելու համար, սակայն այդ գեղեցիկ բանաստեղծությունր հայ
ժողովրդի տարաբախտ կյանքի իսկական պատմությունն է, որր ծիծեռնակի նման ստիպված
էր ամեն տարի նորոգել բույնն ու հիշել իր հափշտակված ձագերին.

Ծիծեռնակր բույն էր շինում,

Եւ շինում էր, եւ երգում,
Ամեն մի շյուղ կպցնելիս
Առաջվա բույնն էր հիշում:

25 Անդ , էջ 498:
120 ՀՈ Վ ՀԱ Ն Ն Ե Ս Ա ՑՎԱԶՑԱՆ 2010 ԺԲ

«ճախարակը» պարտքերի ու աղքատության տակ կքած գեղջկուհու վշտի ու

տառապանքի աղաղակն է, նրա կիսաքաղց կյանքի բանաստեղծական պատկերը.

Մանիր, մանիր, իմ ճախարակ,

Մանիր սպիտակ մալանչներ,
Մանիր թելեր հաստ ու բարակ,
Որ ես հոգամ իմ ցավեր:

Չափազանց սրտառուչ է «Սերմնացան» բանաստեղծությունը, որը սերմնացանի

սրտաբաց զրույց-խնդրանքն է Աստծուց: Սերմնացանը խնդրում է իր արտը պահպանել
բոլոր հնարավոր աղետներից, որովհետեւ ինքը տալիս է մկների, ագռավների ու ծտերի
բաժինը, բերքից չի խնայի նաեւ տերտերին, պարտատիրոջ պարտքը նույնպես կտա, գող
ու ավազակ իրենց բաժինը կտանեն, իսկ ինքը տանը լիքը մերկ ու քաղցած երեխաներ ունի.
Հույսըս ահա ոտքիդ տակին փռած է,
Քո սուրբ աջը սըրա վըրա տարածե:

Աղայանին հաջողվել է այս բանաստեղծություններում ժողովրդի հոգին ու

զգացմունքները խոսեցնել առանց պաթոսի, առանց ավելորդ զեղումների, պարզ ու
հասկանալի: Աղայանի շինականը, ծանր, դժվար կյանքով ապրելով հանդերձ, հուսակտուր,
կորագլուխ ու անճար չէ, նա ներքին մի հույս, այնուամենայնիվ, փայփայում է, որն իրեն ուժ
է տալիս պահպանելու իր դաշտն ու սարը, իր տունն ու երկիրը:
Գրքում տեղ են գտել նաեւ մի շարք այսպես կոչված խաղ-բանաստեղծություններ:
Աղայանը, համոզված լինելով, որ խաղերը նախադպրոցական երեխաների
դաստիարակության լավագույն միջոցներից են, նրանց համար գրել է նաեւ խաղեր, որոնք
փոքրիկներին գիտելիք տալու հետ միասին նաեւ զվարճացնում են եւ ուսուցման գործընթացը
դարձնում հաճելի: Այդ բանաստեղծություններից են, օրինակ, «Ծիտը եւ բազեն» (1882),
«Աքաղաղ» (1882), «Հնձվորներ» (1882), «Արեգակ» (1882) եւ այլն: Օրինակ'

Ծիտը ծառին ծլվըլում էր,

Ծիվ, ծի՜վ, ծի՜վ...
Բազեն գլխին պտըտվում էր,
վո՜ւյ, վո՜ւյ, վո՜ւյ...
Ծիտը լռեց, ծիտը վախեց,
վայ, վայ, վայ...
Բազե թըռռ, բազե թըռռ,
Հա յ, հայ, հայ...
Բազեն թռավ, բազեն փախավ,
Ինչ լավ եղավ,
Հե՜, հե՜, հե՜... («Ծիտը եւ բազեն»)
2010 ԺԲ ՂԱԶԱՐՈՍ ԱՂԱՅԱՆ 121

Աղայանի չափածո գործերից ամենանշանավորր «Տորք Անգեղ եւ Հայկանուշ Գեղեցիկ»

պոեմն է, որի նյութր փոխառել է Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունից»:
Տորքր վիթխարի ուժի տեր, անգեղ արտաքինով անձնավորություն է. նա տեղից տեղ
է գնում (նաեւ թագավորի մոտ)4 հսկա ծառր ուսին, ձեռքերով ժայռեր է պոկում, դրանցով
ավազակների նավերն է կործանում կամ դրանք եղունգներով մշակում ու արձան է շինում:
Գազաններր խոնարհվում են Տորքի առջեւ, նրան րնդունում են իբրեւ իրենց արքա: Բայց եւ
խելացի է Տորքր4համոզված, որ մեծ ուժի մեջ մեծ խելք է լինում.
Փոքրիկ ուժի մեջ չի լինում մեծ խելք,
Ոչ էլ ուժեղր կլինի անխելք:

Այդուհանդերձ, Տորքր բարի, բարերար, շինարար, օգտակար ուժ է, որն աստվածաշնորհ

հատկություն է: Նրա կոպիտ մարմնի մեջ մի քնքուշ սիրտ կա, եւ մեջր սեր է դրված, ինչպես
բնության ամեն ինչում, եւ նա նույնպես անզոր է այդ զգացմունքի դեմ ու պատրաստ
է ոչ թե տիրելու, այլ արժանանալու Ուփրեթ ամրոցի տիրուհի Հայկանուշի սիրուն: Եւ
հակառակ ավանդույթի ուժին4Աղայանի Տորքր գեղեցկուհու սիրուն արժանանում է ոչ թե
զոռով ու արյունահեղությամբ, այլ խոնարհությամբ, համերաշխությամբ ու սիրով: Տորքին4
իր մարդկային բարձր առաքինությունների համար բոլորն են սիրում, եւ նա թագավորի
հրովարտակով կարգվում է երկրի արեւմտյան տարածքների տիրակալ:
Տորքի կերպարով Աղայանր մարմնավորել է իր իդեալր, րստ որի4 բոլոր ուժերր,
անկախ իրենց բնույթից ու չափից, պիտի ծառայեն մարդու բարօրությանր, բարին
պիտի հաղթանակի, ու չարր պարտվի, առաքինությունր վարձատրվի, ու բացասականր
դատապարտվի: Երեխաներր սիրում են Տորքին եւ աշխատում են նրանից օրինակ վերցնել:
Աղայանի ստեղծագործության մեջ հատուկ տեղ են գրավում նաեւ հեքիաթներն ու
պատմվածքներր, որոնք նույնպես նախատեսել է մատաղ սերնդի դաստիարակության
համար:
Գրողր նպատակ ուներ «...հեքիաթով հեքիաթական աշխարեր մտցնել երեխային
եւ այդ աշխարհում կրավորական դեր չտալ նրան, այլ ներգործական, որ երեխան իր
երեւակայությամբ մտնե հերոսի դերի մեջ, այն անի, ինչ որ հերոսն է անում, նրա պես
քաջասիրտ լինի, նրա պես անվեհեր, նրա պես հնարագետ, նրա պես վեհանձն եւ ազնիվ»26:
Հեքիաթների դրական հերոսներր, ոչնչացնելով չար ու վնասակար ուժերին,
ոգեւորում են մանուկ րնթերցողներին, նրանց առջեւ պատուհան բացում դեպի կյանքր եւ
տառապանքներից ու ճնշումներից ազատվելու հույս ու պայքարի ոգի ներշնչում:
Աղայանի հեքիաթների գլխավոր գաղափարր րնդհանուրի երջանկության
իրականացումն է, հանուն ինչի հերոսներր4կին թե տղամարդ, որոնք հիմնականում հասարակ
ժողովրդի ներկայացուցիչներ են, պայքարի են ելնում եւ անպայման հաղթում թշնամուն:
.Ընդ որում, բացի հերոսների բնատուր հատկություններից' քաջություն, գեղեցկություն, խելք
եւ այլն, Աղայանր հատկապես կարեւորում է աշխատասիրությունն ու գիտելիքր, որոնք
ձեռք են բերվում կրթությամբ' համառ ու քրտնաջան աշխատանքով: Այդ առումով խիստ
ուսանելի է «Անահիտ» հեքիաթր. այն արհեստի եւ դպրության մի հմայիչ փառաբանություն

26 Ղ. Աղայան, Եժ, հ. 1, էջ XIX:

122 ՀՈ Վ ՀԱ Ն Ն Ե Ս Ա ՑՎԱԶՑԱՆ 2010 ԺԲ

է. նրա գաղափարախոսությունը համամարդկային է' «Արհեստը այնպիսի բան է, որ ամեն

մարդ պիտի գիտենա' թե ծառա լինի, թե տեր, թե թագավոր եւ թե իշխան»: Արհեստի
իմացության շնորհիվ հրաշք կատարվեց. Անահիտը զորքով հասավ Պերոժ քաղաք,
խորտակեց ստորերկրյա դժոխքը եւ ազատեց Վաչագանին ու անթիվ անմեղ մարդկանց:
Ի՞նչը կարող է լինել ավելի դաստիարակիչ ու ընդօրինակելի:
Բազմաթիվ հեքիաթներ կոկելով, մշակելով, զարգացնելով եւ գրական լեզվով օժտելով'
Աղայանը դրանք ի սպաս է դրել մանուկների կրթությանը: Հանրահայտ են «Արեգնազան
կամ կախարդական աշխարհ» մեծ հեքիաթը, որն իսկապես կախարդական մի աշխարհ է
բացում մանուկների առջեւ, «Օձամանուկն ու Արեւհատը», «Արեւամանուկը», «Հազարան
բլբուլը», «Այծատուրը», «Զանգի Զրանգին» եւ այլ հեքիաթներ, որոնք հավասարապես
սիրված են:
Աղայանի հեքիաթները հայ գեղարվեստական գրականության լավագույն էջերից են,
ինքը' հեքիաթագրության հիմնադիրը: Այդ ժանրում նրան հետագայում շարունակել են
Հովհ. Թումանյանը, Ավ. Իսահակյանը, Ստ. Զորյանը եւ ուրիշներ:

° . Աղայանի գործունեությունը համընկնում է ԺԹ դարի 2-րդ կեսի հասարակական

կյանքի զարթոնքի հետ, երբ հայ քաղաքական միտքը կողմնորոշվում էր հիմնականում
«Հյուսիսափայփ» ոգով, որը նրան հաղորդել էր Միքայել Նալբանդյանը: Թիֆլիսում
առաջադեմ մտավորականությունը հավաքված էր Արծրունու «Մշակի» շուրջը, նրանց
թվում էր նաեւ Աղայանը:
Չնայած Աղայանը «հայ ժողովրդի խղճուկ իրականությունից դուրս եկած մի ինքնուս
էր»27, բայց նրա աշխարհայացքն ավելի կանոնավորված էր, քան եւրոպական կրթություն
ստացած հրապարակախոս գործիչներից շատերինը:
Աղայանը չընդունեց Լեւ Տոլստոյի տեսությանը' տոլստոյականությանը բնորոշ «չարին
չդիմադրելու» գաղափարախոսությունը, ընդհակառակը' նա չարը պայքարով վերացնելու
կողմնակից էր: Նրա բոլոր գործերում առկա է պայքարը ընկերային անարդարության
դեմ, եւ նրա հերոսները հիմնականում իրենց կյանքի գնով են հատուցում այդ պայքարի
համար: Աղայանը որպես հասարակության զարգացման հիմնական միջոց տեսնում էր
ընկերային անհավասարության վերացումը, որը, ըստ նրա, կարող էր տեղի ունենալ
միայն կռվի միջոցով, որովհետեւ «...մարդ այս աստիճանին հասնել կարող չէ առանց
կռվի»28: Նրա աշխարհայացքը ձեւավորվել էր ռուս առաջադեմ մտածողների գործերի
ընթերցումների հիման վրա եւ, ինչպես նշել է Իսահակյանը, «...ստեղծել էր իր յուրահատուկ
աշխարհայացքը, մի տեսակ խառնուրդ սոցիալիզմի եւ քրիստոնեության, դեմոկրատիզմի-
հումանիզմի, հայրենասիրության ու կոսմոպոլիտիզմի, նաեւ ուրիշ տարրերի...»29:
Սերած լինելով ժողովրդի ծոցից' Աղայանն իր մեջ կրում էր ժողովրդի բոլոր
արժանիքները եւ իր բարձր քաղաքացիական գիտակցությամբ, մեծ ժողովրդականությամբ,
անբեկանելի շիտակությամբ եւ անմնացորդ նվիրումով միավորում էր ժողովրդի ու
հայրենիքի ուժը: Որքան էլ տարօրինակ թվա, այդ բանին մեծապես նպաստում էին նաեւ

27 ԼԵո, Ե Ժ , հ. 9, էջ 309:
28 Ղ. Ա ղա յա ն, Ե Ժ , հ. 4, էջ 438:
29 Ավ. Ի սա հ ա կյա ն. «Ղազարոս Աղայանը ժամանակակիցների հուշերում», էջ 406:
2010 ԺԲ ՂԱԶԱՐՈՍ ԱՂԱՑԱՆ 123

նրա պատկառելի արտաքինր, շարժուձեւն ու նիստուկացր. «Աղայանի հուժկու, կարծես

պողպատից ձուլած մարմինր, այդ մարմնին այնքան համապատասխան խոշոր գլուխր"
խոշոր, շատ արտահայտիչ աչքերով, սպիտակ մազերից գրեթե զերծ փառավոր մորուքով եւ
խիտ բաշով, միանգամից աչքի էր րնկնում հարյուրավորների մեջ»30:
Ուշագրավ են ազգային կյանքր կազմակերպելու Աղայանի պատկերացումներր,
որոնք գրողր շարադրել է «Տարրական ճշմարտություններ» եւ «Ժամանակակից
ատենախոսություն» (1898) գործերում: Նա հասարակության զարգացումր տեսնում էր
նրա հավասարաչափ աճի մեջ' բոլոր ոլորտներում' եկեղեցի, ուսումնարան, թատրոն,
գրականություն, րնկերություններ, բարեգործություն եւ այլն: Նա այդ հարցում վճռական
տեղ էր հատկացնում ազգային իշխանություններին, որովհետեւ բոլոր երկրներում ուսումն ու
գրականությունր գտնվում են իշխանությունների խնամակալության տակ, ուստի մեզանում
բացառություն լինել չէր կարող: Ժողովուրդր պիտի սովորի իր գրագետներին պահելու
եղանակր: «Տնտեսապես աղքատ մի ժողովուրդ կարող չէ ոչ մտավոր եւ ոչ բարոյական բարձր
զարգացում ունենալ: Ով որ ստիպված է իր օրական ապրուստի համար առավոտից մինչեւ
երեկո աշխատելու, նրա համար կարող չէ գոյություն ունենալ ոչ գիր եւ ոչ գրականություն...
Գրականություն ունենալու համար հարկավոր են գրականագետներ: ...Արդյոք ունենք
մենք իսկական գրականագետներ, այն նշանակությամբ, ինչպես այդ բանր հասկացվում
է ամեն մի լուսավորյալ երկրում, ուր կան համալսարաններ, ակադեմիաներ եւ զանազան
ուսումնական րնկերություններ: Սրա պատասխանն է մի խոշոր բացասական' ՈՉ»31: Իսկ
դրա ամենածանր հետեւանքն այն է, որ ազգր մի օր կարող է զրկվել գրականությունից, կուլ
գնալ ինքն իր մեջ. «Կլանող ազգի ամեն մի անհատր կլանող է, անհատի էլ ամեն մի հյուլեն
կլանող է: Այդպիսի ազգր կուլ է տալիս ինքն իրան, կուլ է գնում ինքն իր մեջ, նա դառնում է
մի բերրի հող, որի վրա աճում եւ զարգանում են նոր եւ թարմ ազգեր»32:
Աղայանր խոր ակնածանք էր տածում դեպի լուսավորչական եղեղեցին ու Մայր
աթոռ Սբ էջմիածինր, ինչր, սակայն, չէր խանգարում, որ պայքարեր նաեւ խավարամիտր
կղերականության դեմ եւ դպրոցր եկեղեցուց անջատելու համար:
Աղայանր խիստ նախանձախնդիր էր հայոց լեզվի զարգացման եւ տարածման
հարցում: Նա ոչ միայն լեզու էր սովորեցնում իբրեւ մանկավարժ, այլեւ խորիմաց լեզվաբան
էր: «Մի՜ ամաչեք մեր լեզվից: Փողոցով անցնելիս բարձր խոսեք, որ ամենքր, օտարներն էլ
զգան, թե կա հայ ժողովուրդ եւ հայոց լեզու, որ ոչ մի բանով պակաս չէ ուրիշ լեզուներից»33,
- հորդորում էր բոլորին:
Ահա թե որքան ակնածանք կա Աղայանի այդ գործի հանդեպ Թումանյանի հետեւյալ
խոսքում. «Ո՞վ է կարող մեր աշխարհքում շոշափել հայոց լեզվի եւ ուղղագրության խնդիրն
առանց առաջ հիշելու Ղ. Աղայանի անունր, եւ, վերջապես, մեր նոր սերնդից ո՞վ կա ամբողջ
ռուսահայքում, որ հայերեն լինի սովորած առանց Աղայանի դասագրքերի... Քառասուն
տարի... Ասելր հեշտ է»34:

30 Ս ա լ-Մ ա ն, «Ղազարոս Աղայանր ժամանակակիցների հուշերում», էջ 323:

31 Հ . Թ ո ւմ ա ն յա ն , ԵԼԺ, հ. 7, էջ 263-264:
32 Ղ. Ա ղա յա ն, Ե Ժ , հ. 4, էջ 439:
33 Ս. Զ ո ր յա ն , «Ղազարոս Աղայանր ժամանակակիցների հուշերում», էջ 461:
34 Հ . Թ ո ւմ ա ն յա ն , ԵԼԺ, հ. 6, էջ 135:
124 ՀՈ Վ ՀԱ Ն Ն Ե Ս Ա ՅՎԱ ԶՅԱ Ն 2010 ԺԲ

Աղայանր խառնվածքով այնպիսին էր, որ չէր կարող անտարբեր մնալ հասարակական

շարժումներից, ժողովրդին հուզող խնդիրներից, որոնք ԺԹ դարի վերջին Ի դարի սկզբին
պարբերաբար սրվում ու ցնցում էին ամբողջ կայսրությունր: Ցարական իշխանություններից
նրա դժգոհության պատճառն առաջին հերթին հայկական դպրոցների փակումն էր ու Հայ
Եկեղեցու ունեցվածքի բռնագրավումր: Դպրոցների փակման տարիներին շատերն են
Աղայանի աչքերում արցունք տեսել:
Աղայանն իրեն հայտարարում էր առաջադիմության կուսակցության անդամ' այն
կուսակցության, «որր նոր հոգի ու շունչ է փչել մեր ազգի դարերով րնդարմացած կյանքի մեջ'
«Մշակի» երեւալուց դեռ շատ առաջ»3 5 : Միեւնույն ժամանակ, հանգամանքների բերումով նա
հարում էր այս կամ այն քաղաքական ուժին: Այդ ժամանակահատվածում առավել ակտիվ էր
հնչակյան կուսակցությունդ որին 1890-ական թթ-ին հարել է նաեւ Աղայանր, իսկ Ս. Խանոյանի
վկայությամբ' եղել է նույնիսկ իսկական հնչակյան36 :
1895թ-ին նա ելույթ է ունեցել Օրթաճալայում հնչակյանների կազմակերպած
մի ճաշկերույթի ժամանակ եւ ոգեւորել երիտասարդությանդ որից հետո բազմաթիվ
հնչակյանների հետ ոստիկանությունր ձերբակալել է նաեւ Ղ. Աղայանին, Շիրվանզադեին
եւ ուրիշների: Ավելի ուշ' 1898թ. Աղայանր շատերի հետ աքսորվել է Ռոստով (Նոր
Նախիջեւան), որտեղից ազատվել է 1899թ—ի աշնանր եւ վերադարձել Թիֆլիս:
Աղայանր, ելույթ ունենալով 1905թ. հոկտեմբերի 20-ին հրավիրված
համաժողովրդական հանրահավաքում, պահանջել է խոսքի, մամուլի, ժողովների եւ այլ
ազատություններ: Համոզված լինելով, որ հայ-թաթարական բախումներր հրահրում են
ցարական իշխանություններդ նա իր ելույթն ավարտել է «Կորչի Նիկոլայր» (վրացերեն'
Ձիրս Նիկոլոզո) խոսքերով, որն արժանացել է ժողովրդի բուռն ծափահարություններին: 65
տարեկան Ղազարոսն այդ ամբողջ օրր քաղաքով քայլել է ցուցարարների հետ' ասելով. «էս
օրին հարյուր տարի է, ինչ սպասում ենք»3 7 :
Այդ ցույցերին հաջորդած ցարի հոկտեմբերյան մանիֆեստից հետո Աղայանր միացել է
բոլշեւիկներին եւ նրանց պատգամավորական ցուցակում մասնակցել Թիֆլիսի քաղաքային
դումայի 1906—07-ի րնտրություններին3 8 :
Իսկ մինչ այդ' 1902-ին' իր գրական գործունեության 40-ամյակին նվիրված
հանդիսությանդ Աղայանր բոլորովին անսպասելի ենթարկվել էր երիտասարդ
հեղափոխական Ստեփան Շահումյանի քննադատությանդ Նա այդ ժամանակ ուսանող
էր Ռիգայում, պատգամավոր էր րնտրվել ուսանողության կողմից: Աղայանի գրական
գործունեությունն ու վաստակր բարձր գնահատելով հանդերձ' Շահումյանր նրան լուրջ
քննադատության է ենթարկել. «Մենք հայտարարում ենք, որ ոչ մի ժառանգություն
չենք րնդունում Ձեզանից, որ մեր ճանապարհներր բոլորովին տարբեր են: Ազգային
կուլտուրական գործունեությա ն փոխարեն, որին Դուք նվիրել եք առավելապես
Ձեր ուժերը, մենք քա ղա քա կա ն հեղա փ ոխ ա կա ն կռիվ ենք քարոզում» 3 9 :

35 Ղ. Ա ղա յա ն, Ե Ժ , հ. 1, էջ XI:
36 Ս. Խ ա ն ո յա ն , «Ղազարոս Աղայանր ժամանակակիցների հուշերում», էջ 289:
37 Ս ա լ-Մ ա ն, «Ղազարոս Աղայանր ժամանակակիցների հուշերում», էջ 345—347:
38 Հ . Հ ա կ ո բ յա ն , անդ, էջ 255:
39 Ս. Շ ա հո ւմյա ն, Երկեր, հ. 1, էջ 40:
2010 ԺԲ ՂԱԶԱՐՈՍ ԱՂԱՑԱՆ 125

Շահումյանին ընդհատել են, թույլ չեն տվել, որ իր խոսքն ավարտի: Նա դժգոհել

ու հեռացել է: Սակայն Աղայանը, իր բնավորության համաձայն, չի նեղացել նրանից.
«Ստեփանը շատ լավ, մաքուր տղա է, բայց ջահել է դեռ եւ կյանքի փորձառություն չունի:
Ես չեմ նեղացել նրանից: Միակ անկեղծը Շահումյանի խոսքերն էին, եւ ես դրանք երբեք
չեմ մոռանա,- ասել է գրողը, -որքան ուրախ կլինեի, եթե պատանին մի անգամ անցներ ինձ
մոտ»40:
«Տարրական ճշմարտություններ» սեւագիր տետրում (լույս է տեսել գրողի մահվանից
հետո' Հովհ. Թումանյանի նախաձեռնությամբ) Աղայանը գրառում էր, ինչպես ինքն է նշել,
ճշմարտություններ, որոնք «ոտնատակ են տրվում ամեն տեղ ու ամեն ժամանակ»41:
Աղայանը շատ բարձր է գնահատել մեկենասությունը, առանց որի ժամանակին ոչինչ
լույս չէր տեսնում: Նա մասնավորապես նշել է, որ մենք մեկենասությանն ենք պարտական
Մխիթարյանների ծանրակշիռ հայագիտական վաստակի, Գամառ Քաթիպայի
բանաստեղծությունների, Րաֆֆու վեպերի, Պռոշյանի «Հացի խնդիր» վեպի եւ կարեւոր այլ
գործերի լույսընծայման համար:
Արձանագրենք, որ, չնայած Աղայանի հսկայական վաստակին ու պատկառելի
հեղինակությանը, նյութական ծանր վիճակում էր նաեւ ինքը: Նրան կարելվույն չափ ձեռք
է մեկնել միայն նրա մտերիմ Հովհ. Թումանյանը, որին նա մտերմական զրույցի ժամանակ
գանգատվել է. «...օր ու գիշեր անդադար աշխատում էի, ուսումնարաններ էի բաց անում, որ իմ
ազգի երեխեքն ուսում առնեն, լուսավորվեն, մյուս կողմից էլ մանկավարժական հոդվածներ
եւ մանկական երգեր ու հեքիաթներ էի գրում, որ նրանց ուսումն ու կրթությունը հարազատ
լինի, առողջ ու կատարյալ, իմ երեխաները մնացին գյուղում' անգրագետ, անուսում, տգետ
ու խավար, եւ իմացողներն ու տեսնողներն էլ վրես ծիծաղեցին... »42:
Հիրավի, Աղայանն իր ժամանակի այն առաքյալներից էր, որոնց4 ճակատագրով
սովորաբար բաժին է ընկնում փշե պսակը, որովհետեւ միշտ էլ ժողովրդին ինչ-որ բան չի
բավականացնում իր առաքյալներին ճանաչելու եւ գնահատելու համար:
«Իմ ժամանակակիցներս ինձ վարձահատույց չեղան, բա յց նրա նցթոռները կքավեն
իրենց պապերի հանցանքը վա րձա տրելով ի ս թո՜ռներին: Այսպես է աշխարհիս
օրենքը, - գրում է Աղայանը, - ճշմարիտ վաստակավորի դափնյա պսակը նրա գերեզմանի
վրա է բուսնում - շատ վաղուց ասված է այս»43:
Ցավոք, այդ խնդիրներն այսօր էլ պատշաճորեն չեն լուծվել, եւ ավելի քան արդիական է
Թումանյանի հետեւյալ հանճարեղ խոսքը. «Եւ իմաստուն ու հասուն ազգերը, իրենց ունեցած
տաղանդների վրա ինչքան էլ առատ-առատ ծախսեն, լավ են իմանում, որ, այնուամենայնիվ,
շատ էժան գնով շատ թանկ բան են ձեռք բերում»44:
Աղայանի ապրած ժամանակներից արդեն անցել է 100-125 տարի, բայց նրա եւ՜
մանկավարժական, եւ՜ գրական ժառանգությունն այնքան արդիական է, որ Աղայանի
անունը գնալով ավելի ու ավելի է ամբողջանում ու պայծառանում: Սերունդները կրթվել եւ

40 Հ . Հ ա կ ո բ յա ն , անդ, էջ 252:
41 Հ . Թ ո ւմ ա ն յա ն , ԵԼԺ, հ. 7, էջ 263:
42 Հ . Թ ո ւմ ա ն յա ն ., ԵԼԺ, հ. 7, էջ 267:
43 Ղ. Ա ղա յա ն, Ե Ժ , հ. 4, էջ 572:
44 Հ . Թ ո ւմ ա ն յա ն , ԵԼԺ, հ. 7, էջ 269:
126 ՀՈ Վ ՀԱ Ն Ն Ե Ս Ա ՑՎԱԶՑԱՆ 2010 ԺԲ

շարունակում են կրթվել Աղայանի ստեղծագործություններով, իսկ ինքր' հայ գրականության

ու մանկավարժության նահապետր, իր հաստատուն ներկայությամբ խրախուսում է նրանց:
Պակաս կարեւոր չէ նաեւ, որ Բոլնիս-Խաչենն իր Աղայանով դարձել է եւ է հայոց հոգեւոր
հայրենիքի այն բարեբեր շեներից մեկր, որի բնակչությունր սիրում է իր հողր' իր գյուղն
ու տունր, ճանաչում է իր ստեղծած արժեքր եւ ունի այն պահպանելու խոր գիտակցումր:
Վերջին 10-15 տարիներին ես պարբերաբար լինում եմ այդ գյուղում, շնչում այդ շենի օդն ու
վայելում Զիզի քարի զորավոր շունչր եւ ուզում եմ հավատալ, որ Զիզի քարն ու Քերծն իրենց
շարունակական հովանու տակ կպահեն, ցավոք, այսօր նվազող, բայց եւ ապրող ու երազող
Բոլնիս Խաչենր:
Ուզում եմ ապավինել նաեւ Աղայանի լավատեսությանր. «Մի զարամանալի գյուղ
է մեր գյուղր. իր բնակիչներին սիրագորով մոր պես գրկած է պահում, չթողնելով ոչ ոքի
պանդխտության երթալ»45:

45 Ղ. Ա ղա յա ն, Ե Ժ , հ. 4, էջ 412:
 էՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

ՍՈՒՍԱՆՆԱ ԴԱՎԹՅԱՆ

ԵՆԹԱԿԱՅԻ ԵՒ ՍՏՈՐՈԳՅԱԼԻ ՀԱՄԱՁԱՅՆՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ

ՇԱՐԱԴԱՍՈՒԹՅՈՒՆՐ ԵԶՆԻԿ ԿՈՂԲԱՑՈՒ «ԵՂԾ ԱՂԱՆԴՈՑ» ԵՐԿՈՒՄ

Եզնիկ Կողբացու լեզուն ու ոճն ուսումնասիրողների ուշադրության կենտրոնում են

եղել: Մանուկ Աբեղյանր գրում է. «Նա հորինում է բազմազան եւ դաշնակավոր, րնտիր եւ
ազնիվ ոճով, որին հատուկ է պեսպեսությունր համանիշ բառերի գործածությամբ»1: Այս
ամենր փաստում է, որ Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց» երկր եւ՜ բովանդակությամբ, եւ՜
լեզվական կողմով մնում է չգերազանցված:
Եզնիկ Կողբացին ոսկեդարյան հայերենի ամենաինքնատիպ մատենագիրներից է:
Նրա երկր յուրահատուկ ոճով, հարուստ բառապաշարով, մշակված եւ պատկերավոր լեզ­
վով առանձնանում է ոչ միայն ետդասական, այլեւ դասական շրջանի մատենագիտական
երկերից: «Եղծ աղանդոց» երկն ունի բարդ փիլիսոփայական բովանդակություն, բայց հե­
ղինակն այն շարադրել է պարզ եւ սահուն լեզվով' դրանով իսկ գրքում վեր հանված փիլիսո­
փայական բարդ հարցերի րմբռնումր դարձնելով մատչելի: Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղան-
դոց» երկի լեզուն կանոնավոր է, պարզ, բայց ոչ պարզունակ, բարդ, բայց ոչ խճողված:
Լեզվական տեսակետից գրաբարի դասական շրջանի մատենագրության հիմնական
առանձնահատկությունն այն է, որ այդ փուլում գրական եւ խոսակցական լեզուներր հիմ­
նականում համրնկնում էին2: «Եղծ աղանդոց» երկր, ունենալով ժամանակի եւ միջավայրի
լեզվական ազդեցություններր, որոշակի չափով իր մեջ կրում է ժողովրդական լեզվական
մտածողությունր, բայց հեղինակր կարողացել է զուգադրել ժողովրդա-խոսակցական լե­
զուն գիտական խոսքին' ստեղծելով լեզվաոճոկան ինքնատիպությամբ հարուստ մի երկ:
Ենթակայի եւ ստորոգյալի դեմքի ու թ վի համաձայնությունը.— Գրաբարում
ենթական ու ստորոգյալն ունեն արտահայտության եւ համաձայնության իրենց առանձնա­
հատկություններդ որոնք զգալի չափով տարբերվում են աշխարհաբարի քերականական
համապատասխան երեւույթներից3:
Ուսումնասիրվող երկում ենթակայի ու ստորոգյալի դիմային եւ թվային համաձայ­
նության որոշակի բացառությունների առկայությունր պայմանավորված է անեզականների,
անհոգնականների, հավաքականների բազմապիսի առանձնահատկու-թյուններով:
«Եղծ աղանդոց» երկում ենթական արտահայտվում է գերազանցապես գոյականով,
բայց որպես ենթակա հանդես են գալիս նաեւ գոյականաբար գործածված դերանուններր,

1 0 . Ա բե ղ յա ն , Երկեր, հ.Գ, Եր., 1968, էջ 149:

2 Հ ր . Ա ճա ոյա ն, Հայոց լեզվի պատմություն, հ.2, Եր., 1951, էջ 101:
3 Ս .Ղ ա զա ր յա ն, Հայոց գրական լեզվի պատմություն, Եր., 1961, էջ395:
128 ՍՈՒՍԱՆՆԱ ԴԱ ՎԹ ՑԱ Ն 2010 ԺԲ

ածականներր, թվականներր եւ դերբայ ներր, ինչպես օրինակ' Քանզի բարերար էութիւն է

Աստուած եւ ոչ կամեցաւ զազնուականութիւն իւր ծածկել (35)4 : Մեք ոչ անարգեմք զնո-
սա (11): Փոքունք կարող են սեզ վնասակար լինել (13): Եդիցին երկոքինի սարսին
սի (288):
Համաձայնության եւ շարադասության հետ կապված շատ իրողություններ պայմանա­
վորված են այն հանգամանքով, թե ինչ խոսքի մասերով են արտահայտված նախադասութ­
յան գլխավոր անդամներր: Հետեւաբար' ենթակայի դերով հանդես եկող յուրաքանչյուր
խոսքի մաս նպաստում է նրա եւ ստորոգյալի համաձայնության եւ շարադասության օրինա­
չափությունների բացահայտմանր:
Նախադասության անդամների կապակցությունր տարբեր լեզուներում տարբեր կերպ
է արտահայտվում: Այդ կապակցությունր դրսեւորվում է նախադասության անդամների հա­
մաձայնության, շարադասության եւ հոլովառության միջոցներով: Ենթական ու ստորոգյալր
գրաբարում համաձայնում են դեմքով եւ թվով: Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց» երկում
ենթակայի եւ ստորոգյալի դիմային համաձայնությունր ունի հետեւյալ պատկերր'
1. Եթե ենթական առաջին դեմքով է դրված, ապա ստորոգյալր եւս դրվում է այդ դեմ­
քով, իսկ երկրորդ դեմքով ենթակայի ստորոգյալր դրվում է երկրորդ դեմքով եւ, բնականա­
բար, երրրոդ դեմքով ենթակայի ստորոգյալր երրորդ դեմքով է դրվում: Օրինակ' Ես ես
որդին ք ո (80): Դուք իսկ Աեզէն վկայեցէք (189): Նա աոնու զանուն չարութեան (21):
2. Եթե ենթական արտահայտված է գոյականով, ապա ստորոգյալր դրվում է երրորդ
դեմքով, օրինակ' Յոյնք մոլորեցան (78): Բա զում անգամ, թերեւս չարիք ինչ մեծա-
մեծք աոաջի մա րդոյն կայցեն (79): Ռ է յո ր ժ ա մ ա ոիւծնիցէյա ստ եդա տ ա նն'

թագաւոր ծնանելոց է (159): Եւջուրք զհոդ երկրի ոդոդա նեն եւ ապականեն (9):
Դատաւորն զգոդն եւ զաւազակն պրկէ եւ ք եր է վասն զվնասակարութիւնն ի միջոյ
բա ոնա լոյ (43):
Ենթակայի եւ ստորոգյալի թվային համաձայնության րնդհանուր կանոններր պայմա­
նավորված են նրանց կազմության եւ արտահայտության առանձնահատկություն-ներով:
Գրաբարում ենթակայի եւ ստորոգյալի թվային համաձայնությունր պարտադիր կանոն
է: Եզակի ենթական եզակի թվով ստորոգյալ է ունենում, իսկ հոգնակի, բազմակի, հավա­
քական ենթականերր' հոգնակի ստորոգյալ: Սակայն այս րնդհանուր կանոնից լինում են
շեղումներ, որոնք պայմանավորված են խոսակցական լեզվի ներգործությամբ5 :
1. Եթե նախադասության ենթական եզակի թվով է դրված, եզակի է դրվում նաեւ ստո­
րոգյալր, օրինակ' Ռ է այնչափ ազգ կորաւ (171): Հրեայն յա նձնէխ օսիցի սուտ (127):
Եթէ ոչ տօթ ջեոուցանէր զա նդա ստ ա նն պտուդք ոչ հասանէին (43): Ուստի Ո րմիզդ
վերա գոյն է քա ն զհայրն եւ հզօր եւ իմատուն (108):
2. Հոգնակի ենթակայի ստորոգյալր դրվում է հոգնակի, ինչպես' Զ ի ոչ երբեք տե­
սա ք' թէկովք էշս ծնան (85): Եւ զիարդ իցէ. զի հրեշտակք երբ լսեն զանունն Աստու-
ծոյ'ուրա խ լինին (104):

4 Փակագծերի մեջ առնված թվերր նշում են «Ե ղ ծ աղանդոց» երկի (Թիֆլիս, 1914) համապատասխան էջերր:
5 Տես Ս. Ղ ա գ ա ր յա ն , անդ, էջ 480:
2010 ԺԲ ԵՆԹ ԱԿԱՑԻ ԵՒ ՍՏՈՐՈԳՑԱԼԻ ՀԱՄԱՁԱՑՆՈՒԹՑՈՒՆԸ. 129

3. Ոք դերանունը, ելնելով իր թվային երկակի իմաստից, կարող է ունենալ եւ՜ եզակի,

եւ՜ հոգնակի ստորգյալ: Օրինակ' Եւ այլ ոք զկապիկս անապատականս ըմոնեա լս'
հտպիտս եւ ընչապտուկս եւ ամենաչար ուսուցանեն (49): Ցորժամ, զաներեւութէն
եւ զնորին զմշտնջենաւոր զօրութենէն ճառիցէոք (5): Զ ի որ ապստամբի ոք, թողու
զիւր պայմանն (53):
4. Ի նչ դերանունը, ստանալով ամենայն լրացումը, եզակի թվով ստորոգյալ է վերցնում:
Օրինակ' Նորա ամենա յն ինչ վնասակար է (47): Ամենայն ինչ տուաւ ինձ ի հօրէիմ-
մէ (187): Եւ լինէր ամենա յն ինչ ոչինչ (13): Եվ անտի եկաց ամենա յն ինչ (205):
Սակայն «Եղծ աղանդոց» երկում կան վկայություններ, որտեղ ինչ դերանունը' որպես
ենթակա, ստանում է հոգնակի ստորոգյալ, ինչպես' Ամենայն ինչ աոասպելք են եւ սնո­
տի պատմութիւնք (97):
5. Թվական եւ թվական որոշիչ ունեցող ենթակաների ստորոգյալները դրվում են հոգ­
նակի թվով, օրինակ' Եւ երկոքին ի դիպաց արգասիք են, եւ ոչ անձանց հաստատու-
թիւնք (83): Զ ի ոչ երբեք ի միոջէ երկու բխմունք ելա նեն' մինն քա ղցր եւ միւսն դառն
(84): Եղիցին երկոքին ի մարմին մի (288):
6. Ենթակայի եւ ստորոգյալի համաձայնությունը բազմազան դրսեւորումներ ունի
ենթակա-բաղադրյալ ստորոգյալ եւ ենթակա-վերադիր հարաբերություններում6: «Եղծ
աղանդոց» երկում դրանց համաձայնությունը քննենք առանձին-առանձին:
Ա. Ենթական եւ ստորոգյալը դրվում են հոգնակի թվով' անկախ ենթակայի հոգնակի,
անեզական լինելուց, օրինակ' Ցա յտ է թէ չարիքն որք գործին' կամածինք են եւ ոչ
բնականք (60): Արդ զմա րդկան իսկ չարեաց հարցցուք: Արգասիք անձանց իցեն,
եւ եթէ անձինք ինչ չարիք (34): Արդ եթէա յնք արարածք ինչ անձնաւորք իցեն (35):
Բ. Բազմակի ենթակաների վերադիրը դրվում է հոգնակի թվով, օրինակ' Ցուցանէր'
թէ հուրդ եւ օդ եւ երկիր կենդանիք ինչ իցեն եւ մեռանիցին (223):
Գ. Երբ վերադիրն արտահայտված է ածականով, ենթական դրվում է եզակի թվով,
օրինակ' Եթէ երկինք ետեղակալ են, եւ լուսաւորքն գնայունք (89): Ասեն, հակառակ
են օրէնք ա րդա րոյն'շնորհա ցն Ցեսուայ (276):
Դ. Երբ վերադիրն արտահայտված է դերանունով, ենթական դրվում է եզակի թվով:
Այսպես գործածվում են հատկապես ցուցական դերանունները, օրինակ' Այս են կամք Հօր
իմոյ, որ յերկինս է (171): Այս են կրօնք փիլիսոփայից (206): Եւ այն են զարմանք
(124):
Ե. Եթե բաղադրյալ ստորոգյալի ստորոգելիական վերադիրը անեզական բառ է, ան­
կախ նրանից' ենթական եզակի է, թե հոգնակի, հանգույցը դրվում է հոգնակի թվով, օրի­
նակ' Մտաց բա րբա ջա նք են ա ղա նդն եւ ոչ ճշմարտութիւն (175):
7. Եզակի թվով ենթական, որն ունի քանակական թվական որոշիչ, ստանում է հոգնա­
կի ստորոգյալ, սակայն երբեմն եզակի ստորոգյալ է ստանում, ինչպես' Եւ եւթն աստղն
միայն է գնայուն, եւ այլ ամենա յն բեւեռեալ են յերկինս (139): Հազար ամ ուստի
երեւէր (83):

6 Տես է դ . Մ կրտ ^յա ն, Ենթակայի եւ ստորոգյալի համաձայնությունը գրաբարում ^ դ ա ր ). «Բանբեր Երեւանի

համալսարանի», 1998, թ. 2:
130 ՍՈՒՍԱՆՆԱ Դ Ա Վ Թ ՅԱ Ն 2010 ԺԲ

8. Ենթակայի պաշտոնով հանդես եկող անձներական եւ քանակական երկու թվականն

ստանում է հոգնակի թվով ստորոգյալ, օրինակ' Զ ի կենդանիք ի մարմնաւորաց եր­
կու հւհթ կահ Ենովք եւ Եղիա (104): Նա եւ լլկանաց եւս չարին երկոքին պատճաոք
եղեն (138): Զ ի ուր էր զի երկոքին ուրախ լինէին ի հմա (256): Այլ ի քէշին սի են
երկոքեան (116):
9. Անեզական բառերով արտահայտված ենթակաների ստորոզյալներր դրվում են հոգ­
նակի, օրինակ' Ամենայն կաոք ի համազգեաց երիվարաց լծին (13): Զի փաոքն ոչ
եթէ անձնաւոր ինչ են, ա յլի յա ջողութենէ ուրուք անուանին փաոք (83): Ուստի չա­
րիքն յաշխարհ մտին (86): Որպէս եւ օրէնքն ասեն (170): Զոր գիրք դժոխք կոչեն
(191):
Սակայն լինում են դեպքեր, երբ անեզական բառով արտահայտված ենթական ունե­
նում է եզակի թվով ստորոգյալ, օրինակ' Եւ ոչ եթէ ի դատապարտութիւն ինչ ոգոց լի­
նի մա րդոյն տանջանքն դիւաց, այլ աոավել եւս յա րգա հա տ ութենէ (59): Աղօթք ի
սուրբ սրտ է զպատարագի փրկութիւն գ ո ր ծէ (213):
10. Եզակի ստորոգյալ են ունենում րնդհանուր հասկացություն արտահայտող ենթա-
կաներր: Բերենք համապատասխան օրինակներ' Ցորժամ, դուստր զմա յր անարգիցէ,
եւ նա զկեսուր ի ւ ր , եւ կին զայր, եւ ծաոայ' զտէր եւ եղբա յր' զեղբա յր (43): Ը ն դ ­
դիմակաց է հրոյ ջուր, եւ լուսոյ' խաւ ար, եւ ցրտ ոյ' ջերմ, եւ ցամաքի խոնաւ (24):
Դարձյալ եւ մարմին եւ արիւն ասել Աոաքելոյն' թէ զարքայութիւնն Աստուծոյ ոչ
ժաոանգէ (224):
11. Եթե ենթական արտահայված է այն ցուցական դերանունով, ստորոգյալր հազվա­
դեպ դրվում է հոգնակի, ինչպես օրինակ' Դիւաց կերպարանք են այն եւ ոչ վիշապաց
(75): Ցաւք են այն, եւ մեք դա րմա նովք կարեմք բժշկել (76):
12.Բազմակի ենթակաների ստորոգյալն սովորաբար դրվում է հոգնակի թվով: Այս
դեպքում ենթակաները կապակցվում են եւ՜ ն եւն, թէ նթէ շաղկապներով, օրինակ' Հրեշ-
տակք եւ դեւք եւ ոգիք մարդկան անմարմինք են (63): Եւ թէ ջուր թ է հուր թէ երկիր
թէ օդ թէ իցեն եւ թ էչիցեն' զա յն ոչ գիտեն (11):
Սակայն միշտ չէ, որ բազմակի ենթականերր հոգնակի թվով ստորոգյալներ են ունե­
նում: Եզակի ստորոգյալ են պահանջում այն բազմակի ենթականերր, որոնք արտահայտում
են մի րնդհանուր գաղափար, ինչպես օրինակ' Դողումն ու սոսկումն ունի զա րա րա ծս
(12):
Այս երեւույթր Ա. Բագրատունին բացատրում է այսպես. «Իսկ որ բազում անուանք նոյ-
նանիշ իցեն կամ զմի ինչ յայտ առնիցեն, առաւել օրինաւորապէս կամ թէ հարկաւ իսկ եզակի
առնուն զբայն»7:
Ենթակայի եւ ստորոգյալի համաձայնությունր երբեմն լինում է բակառությամբ: Բակա-
ռությունր գրաբարին հատուկ երեւույթ է: Անցյալի քերականներր նկատել են այս երեւույթր:
Քերականների կարծիքով բակառությունր քերականական ձեւ է, որր ենթադրում է համա­
ձայնություն իմաստով եւ ոչ թե քերականորեն: «Բակառութիւն, որ է րստ խօսողին կամ խօս-
քին մտաց համաձայնութիւն են ոչ րստ քերականական օրինաց»,-գրում է Վ. Չալրխյանր8:

7 Տես Ա. Բ ա գր ա տ ուն ի , Հայերէն քերականութիւն ի պէտս զարգացելոց, Վենետիկ, 1852, էջ 257:

8 Տես Վ . Չ ա լը խ ե ա ն , Քերականութիւն հայկազեան լեզուի, Վիեննա, 1885, էջ 461:
2010 ԺԲ ԵՆԹ ԱԿԱՑԻ ԵՒ ՍՏՈՐՈԳՑԱԼԻ ՀԱՄԱՁԱՑՆՈՒԹՑՈՒՆԸ. 131

Իսկ Ա.Բագրատունին բակառությունր համարում է ձեւական անհամաձայնություն եր­

կու խոսքի մասերի միջեւ, միաժամանակ' իմաստով համաձայնություն. «Բակառութիւն է
ձեւ, որով մասն ինչ բանի ի վերին երեսս անհամաձայն դնի յիմիք րստ ճիշտ օրինաց, սա­
կայն գոյ անդ գաղտնի եւ մտաւոր համաձայնութիւն րստ այլում կանոնի րստ զօրութեան
ակնարկելոյ բանին»9:
«Եղծ աղանդոց» երկում թվի համաձայնությունր կատարվում է բակառությամբ հատ­
կապես այն դեպքում, երբ որպես ենթակա են հանդես գալիս անորոշ դերբայով ենթակա-
ներր, օրինակ' Եւ յօրա նջելն եւ ձգտել, որպէս կարծեցին ոմանք, ոչ ի դիւէ լինի (122):
Փնչելն եւ լեզուին կծել եւ ունկանն հարկանել եւ ըմբա նին կծել ոչ եթէյա յս ո յի մ ե ք է
լինի, այլ ի բնա կա ն ազդեցութենէ անտի (121): Բա րսմունս ունել եւ յա շտ աոնել
մարդկան գործ է (95): Եւ ոչ ա մենա յն թալանալ եւ ցնորել մարդկան ի դիւէ է, այլ
է' որ ի մադձոյ է (125): Այս նախադասություններում բազմակի ենթականերն իմաստով
հոմանիշ են:
Հոգնակի թվով դրված բազմակի ենթականերր, եթե բաժանված են կամ-ով, ստորոգ­
յալր դրվում է եզակի, ինչպես օրինակ' Ոչ եթէ բնութեան գործ է քա ղա քս կամ տա­
ճարս, այլ արուեստին է, որ ի բնութեա նն (19):
Հավաքական իմաստ ունեցող ազգ, ժողովուրդ բառերր «Եղծ աղանդոց» երկում ու­
նեն սահմանափակ կիրառություն: Դրանք գործածվում են եզակի ստորոգյալի հետ: Բերենք
բնագրային օրինակներ' Եւ քա հա նա յ ոչ երբեք անուանին' եթէ ոչ ժողովուրդ գուցէ
(230): Այս ազգ ոչ ելա նէ (179): Որովհետեւ մի անգա մ ամուսնաւորաց եւ մահկանա-
ցուաց ազգ է տոհմ աստուծոց նոցա (160):
Այսպիսով' Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց» երկում ենթակայի եւ ստորոգյալի թվա­
յին համաձայնության մասին կարելի է ասել հետեւյալր.
1. Եզակի ենթակայի ստորոգյալր դրվում է եզակի, իսկ հոգնակի ենթակայի ստորոգ­
յալր' հոգնակի:
2. Անեզական բառերով արտահայտված ենթակայի ստորոգյալր դրվում է հոգնակի:
3. Բազմակի ենթակաների ստորոգյալր դրվում է հոգնակի:
4. Բազմակի ենթակաների ստորոգյալր բակառությամբ դրվում է եզակի:

Ենթակայի եւ ստորոգյալի շարադասությունր.— Գրաբարում շարադասությու-

նր բնորոշվում է նախադասություն կազմող բառային միավորների դասավորության ազատ
կարգով: Սակայն դա չի նշանակում, որ այն ունի կամայական բնույթ: Նախադասության
գլխավոր անդամների շարադասությունն ակնհայտորեն ազատ է, այսինքն' նախադասութ­
յան մեջ ենթական կարող է դրվել ստորոգյալից եւ՜ առաջ, եւ՜ հետո: Սակայն ավելի հաճախ
ենթական նախադաս դիրք է գրավում ստորոգյալի նկատմամբ: Դա բացատրվում է գործո­
ղության նկատմամբ անվան առաջ նայ նությամբ, թեեւ րստ Հր. Աճառյանի, հին հայերենում
բայր սովորաբար խոսքի սկզբում էր դրվում10: Սակայն Ե դարի մատենագրության լեզվում
գլխավոր անդամների դիրքային հարաբերակցությունր ներկայանում է հօգուտ ենթակայի
նախադասության:

9 Տես Ա. Բ ա գր ա տ ուն ի , նշվ. աշխ., էջ 482:

10 Հ ր . Ա ճա ոյա ն, Հայոց լեզվի պատմություն, հ. 2, էջ 290:
132 ՍՈՒՍԱՆՆԱ ԴԱ Վ Թ ՑԱ Ն 2010 ԺԲ

«Եղծ աղանդոց» երկում ավելի շատ են ենթակայի նախադաս կիրառության օրինակ­

ներ: Ենթակայի տեղը նախադասության մեջ պայմանավորված է նախադասության մեջ ու­
նեցած նրա քերականական դերով: Ենթակայի դիրքի ձեւավորման հարցում կարեւոր նշա­
նակություն ունի նաեւ ենթակայի խոսքիմասային պատկանելությունը:
1. «Եղծ աղանդոց» երկում նախադաս գործածություն ունեն անձնական դերանուննե­
րով արտահայտված ենթակաները, օրինակ' Մեք զգրոց սրբոց զհետ երթիցուք (211):
Ցա յժմ ես վա սն ք ո յա շտ առնէի, յա յս մ հետէ դու վասն ի մ առնիցես (115): Նոքա
աստուածական օրինացն ոչ հաւատան (68): Նոքա իւրաքանչիւր անձնիշխանու-
թեա նն պարտաւորեսցին (88): Ես տնկեցի զքեզ որթ վայելուչ (173): Ինքն ոչթերա-
նայ ի զօրացուցիչ զօրութենէն (8) եւ այլն:
2. Ցուցական դերանուններով արտահայտված ենթակաները եւս ունեն նախադաս
դիրք, օրինակ' Սոքա նոյն օրինակ զնոյնիմա նա ն (100): Դոքա են ծաոայք Աստուծոյ
բա րձրելոյ (75): Այն մարմնաւոր է (45): Նոքին զլուսաւորացն ա րա րա ծ յա յնպ իսի
պատճառաց դնեն (120): Նմանապէս եւ սոքա աստուածս զնոյնս քա րոզեն (241):
3. Այս, այդ այն ցուցական դերանունները որպես ենթակա գործածվելիս հաջորդում
են ստորոգյալին: Նրանց ետադասությունը քերականորեն նախընտրելի է հատկապես այն
դեպքում, երբ ստորոգյալն անվանաբայական է, օրինակ' Դիւաց կերպարանք են այն եւ
ոչ վիշապաց (60): Ցավք են այն, եւ մեք դարմանօք կարեմք բժշկել (180):
4. Հարաբերական դերանունով ենթական ստորոգյալի նկատմամբ ունի նախադաս
դիրք, օրինակ' Որք ի նենգութենէ մա րդկան կամեցան (44): Ցորժա մ զպատիւ
արարչին ոք նոցա մատուցանիցէ (16): նոր հաւատայ ի Ցեսուն (145):
5. Անորոշ դերանունով ենթական եւս ունի նախադաս դիրք, օրինակ' Այլք ամենե-
քեա ն զիւրաքանչիւր զանձն իւր զանարգանաց վրէժս պահանջեն (43): Եւ ա յլք
զգերեզմա նս կրկտեն (13): Ոմն զգա յլոյ կորիւն սնուցա նէ (45):
Շարադասական այլ գործոններով պայմանավորված' դերանուն ենթական նախադա­
սության մեջ կարող է զբաղեցնել ամենատարբեր դիրքեր, սակայն գերակշռողը նրա նախա­
դաս կիրառություններն են, թեեւ հանդիպում են նաեւ ետադաս դիրքերով, օրինակ' Զ ի եթէ
հարուստ ոք էր նա քա ն զչարեացն արարիչ (70): Ցորժա մ կոչիցէ ոք զձեզ յանհա-
ւատից (284): Որպէս կարծեցին ոմանք (176): Այլ են ոմանք որ վիճին (181) եւ այլն:
Ենթակայի եւ ստորոգյալի քերականական դիրքերի ձեւավորման գործում կարեւոր
նշանակաություն ունի այն հանգամանքը, թե ենթակայի դերում հանդես եկող բառն ինչ հո­
լովով է դրված: «Եղծ աղանդոց» երկում ենթական արտահայտված է ուղղական, սեռական,
տրական եւ հայցական հոլովներով: Թեք հոլովներով արտահայտված ենթականերն ունեն
շարադասության հետաքրքիր ինքնատիպություն: «Եղծ աղանդոց» երկում սեռական կամ
տրական հոլովներով ենթական դրվում է ստորոգյալից հետո, օրինակ' Եւ անդ թագաւո-
րել նմա նոցա (74): Ծանուցեալ Ո րմըզդի զխորհուրդն հօրն (80): Վա սն այնորիկ
թա ղեալ է Աստուծոյ զարանց (80): Ծնեալ Ո րմըզդի ի ժամու իւուրում (80): Զոր
տնկեալ է արարչին յա նդ ա մսն (123) եւ այլն:
Սակայն կան այնպիսի նախադասություններ, որտեղ տրականով ենթական ստորոգ­
յալի նկատմամբ ունի նախադաս դիրք, օրինակ' Նմա պարտ է առնել զերկինս եւ զեր-
կիր (82):
2010 ԺԲ ԵՆԹ ԱԿԱՅԻ ԵՒ ՍՏՈՐՈԳՅԱԼԻ ՀԱՄԱՁԱՅՆՈՒԹՅՈՒՆԸ. 133

Անորոշ դերբայով ստորոզյալ+հայցական հոլովով ենթակա շարահյուսական կառույց­

ներն ունեն շարադասության եւ՜ նախադաս, եւ՜ ետադաս գործածություն, օրինակ' Արդ
հնարագիւտ լինելոյ արեգական ասեն զԱրհմենն (98): Զսատանայ, մեք ոչ յԱ ս ֊
տուծոյ սատանայ եղեալ, գիտեմք (37):
Այն նախադասություններում, որտեղ ստորոզյալր պակասավոր բայ է, ենթական ունի
ետադաս դիրք, օրինակ' Չէր ոք ի միջի (91): Ոչ է արարիչ չարեաց իրա ց (8): Չիք ինչ
նմա հակաոակ (10): Ուստի իսկ բնաւ են, ասեն, այդպիսի անհարթութիւնք (19):
Զ ի եթէ կատարեալ էր ինքն իսկ կարող էր աոնել զերկինս եւ զերկիր (118):
Այն նախադասություններում, որտեղ ավելի րնդգծվում է գործողությունդ քան առար­
կան, բնականաբար, ենթական ետադաս դիրքում է հայտնվում, օրինակ' Չար ինչ էին
գազանք բնութեա մբ (46): Եթէ արդարեւ անարդ եւ անա րգա սա որ էր հիւղն (29):
Վ ա սն զի անտեւական են մարմինք (64): Մարմնաւորք էին արդեւք դիւքն (94):
Ամփոփելով' փաստենք, որ «Եղծ աղանդոց» երկում ենթակայի եւ ստորոգյալի շարա­
դասությունն ազատ է: Նախադասության կազմում ենթակայի եւ ստորոգյալի տեղաշար-
ժերր պայմանավորված են քերականական, իմաստային եւ ոճական առանձնահատկութ­
յուններով: Ավելի շատ են ենթակա-ստորոգյալ կաղապարով նախադասություններդ որր
եւ համարվում է ուղիղ շարադասություն: Իսկ ստորոգյալ- ենթակա կաղապարով շարադա­
սությամբ նախադասություններր համարվում են ուղիղ, եթե ստորոգյալն արտահայտված է
միադիմի, պակասավոր, բաղադրյալ դիմավոր ձեւերով: Այս կաղապարով վկայություններր
համեմատաբար քիչ են:
 էՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

^Щ^ОиПИРМЪ. иП^ ЬЫ^ №)8П 1 1 № |№ 1 Ь

ՀԱՅՐԵՆԱԳԵՏԻ ԳԻՐՔ ՐՆԳՀԱՆՐԱԿԱՆՐ

Նախիջեւանի երկրամասր, որ ներկայումս կրում է «Ինքնավար հանրապետություն»

շինծու անունր, հնուց ի վեր եղել է պատմական Հայաստանի անբաժան մասր: Դեռեւս 0 . ա.
Թ դարից մինչեւ մ. թ. Ե դարր նրա տարածքր գտնվել է Արարատյան թագավորության, ապա
Երվանդունիների, Արտաշեսյանների եւ Արշակունիների հայկական թագավորությունների
կազմում' իր մեջ րնդգրկելով Այրարատ աշխարհի Շարուր, Սյունիքի նահանգի ճահուկ,
Երնջակ, Շահապոնք եւ մասամբ Կովսական, Վասպուրականի նահանգի Նախճավան
եւ Գողթն գավառներր ու պատկանել է Հայոց նախարարական տներին, որոնք այն
կառուցապատել են ամրակուռ բերդերով ու ամրոցներով: Այստեղ են ստեղծվել ու
պահպանվել հայ բանահյուսության հնագույն նմուշներր' Գողթան երգերր: Իսկ երբ
Հայաստանում 301 թ. քրիստոնեությունր հռչակվում է պետական կրոն, Գրիգոր Լուսավորիչն
ու Տրդատ թագավորր առաջինն այս տարածքի հայությանն են ներգրավում նոր հավատքի
ոլորտ: Նույնիսկ Մեսրոպ Մաշտոցր, որ գրերի գյուտից առաջ իր գործունեության հիմնական
վայր էր րնտրել Գողթն գավառր, գրերի ստեղծումից անմիջապես հետո այստեղ է դպրոցներ
բացել ու հայոց գիրն ու դպրությունր տարածել: Թեւ դարեր շարունակ քաղաքական,
վարչական ու տնտեսական տարբեր իրավիճակներ է ապրել Նախիջեւանի երկրամասր,
այն իր ազգային դիմագիծր երբեք չի փոխել: Նրա տարածքում հիմնադրվել են բազմաթիվ
վանքեր ու եկեղեցիներ, գրչության օջախներ ու դպրոցներ, որոնք մեծ դեր են կատարել հայ
գրականության ու մշակույթի զարգացման գործում եւ հայ գիտությանն ու դպրությանր տվել
են անվանի գործիչներ:
Արեւելյան Հայաստանր Ռուսաստանին միավորվելուց հետո Նախիջեւանի երկրամասր
1828թ. իր գավառների եւ Օրդուբադի շրջանի հետ մտել է Հայկական մարզի, հետագայում'
Երեւանի նահանգի մեջ, իսկ 1918-1920 թթ. պատկանել է Հայաստանի առաջին
Հանրապետությանդ Սակայն Անդրկովկասում խորհրդային կարգեր հաստատվելուց
հետո' 1923 թվականին, նրա տարածքր ապօրինի կերպով բռնակցվել է Ադրբեջանին:
1924 թվականից ԱդրԽՍՀ կազմում նրան տրվել է Նախիջեւանի ԻԽՍՀ կարգավիճակ:
Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, այն 1991թ. օգոստոսից կրում է Նախիջեւանի
Ինքնավար Հանրապետություն անվանումր' դարձյալ Ադրբեջանի կազմում:
Խորհրդային կարգերի գոյության 70 տարիների րնթացքում Ադրբեջանի ղեկավար
մարմիններր ամեն ինչ արել են, որպեսզի հայոց այդ օրրանր հայաթափվի' յուրացնելով հայ
ազգաբնակչության հողր, ունեցվածքր եւ հոգեւոր հարստություններդ փակելով դպրոցներն
ու մշակութային օջախներդ քանդելով ու ավերելով պատմական հուշարձաններդ Այդ
մասին չի գրվել: Արդյունքում ԽՍՀՄ-ի լուծարումից հետո այնտեղ ոչ մի հայ չէր մնացել:
2010 ԺԲ ԳՐԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆ. ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ 135

Ն ա խ ի ջ ե ւ ա ն ի մ ա ս ի ն , ո ր ք ա ն է լ զ ա ր մ ա ն ա լի թ վ ա , ա ն ց ա ծ 7 0 տ ա ր ի ն ե ր ի ը ն թ ա ց ք ո ւ մ չէ ր

ս տ ե ղ ծ վ ե լ գ ի տ ա կ ա ն գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն , չէ ի ն գ ր վ ե լ գ ր ք ե ր , ե ղ ա ծ ն ե ր ն է լ գ ր վ ե լ է ի ն օ տ ա ր ն ե ր ի
ու ա զ ե ր ի ն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց ' շ ր ջ ա ն ց ե լո վ պ ա տ մ ա կ ա ն ի ր ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ը : Խ ո ր հ ր դ ա յի ն կա րգերի
գ ո յո ւ թ յա ն վ ե ր ջ ի ն տ ա ր ի ն ե ր ի ն Ն ա խ ի ջ ե ւ ա ն ի մ ա ս ի ն ա ռ ա ջ ի ն ը հ ա մ ա ր ձ ա կ ո ւ թ յո ւ ն ո ւ ն ե ց ա վ

հ ո դ վ ա ծ ն ե ր ո ւ գ ր ք ե ր հ ր ա տ ա ր ա կ ե լ մ շ ա կ ո ւ թ ա բ ա ն Ա ր գ ա մ Ա յվ ա զ յա ն ը : Ն ր ա հ ե ղ ի ն ա կ ա ծ
« Ն ա խ ի ջ ե ւ ա ն ի պ ա տ մ ա ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ա կ ա ն հ ո ւ շ ա ր ձ ա ն ն ե ր ը » ( 1 9 7 8 թ .) ե ւ « Ն ա խ ի ջ ե ւ ա ն ի
կ ո թ ո ղ ա յի ն հ ո ւ շ ա ր ձ ա ն ն ե ր ն ո ւ պ ա տ կ ե ր ա ք ա ն դ ա կ ն ե ր ը » ( 1 9 8 7 թ .) ն կ ա ր ա զ ա ր դ մ ա տ յա ն ն ե ր ը

ա յդ երկրա մա սի բ ն ա կ ա վ ա յր ե ր ի ու պ ա տ մա ճա րտ ա րա պ ետ ա կա ն հ ո ւշա ր ձ ա ն ն ե ր ի
գ ի տ ա կ ա ն ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յա ն հ ի մ ք ը հ ա ն դ ի ս ա ց ա ն : Ա յ դ ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ե ւ դ ր ա ն ի ց հ ե տ ո
տ պ ա գ ր վ ե ց ի ն ն ր ա « Ա գ ո ւ լ ի ս » , « Տ ո ւ ղ ա » , « Գ ի ն ե ւ է տ Գ ո ղ թ ն » ե ւ ա յ լ գ ր ք ե ր ո ւ ա լբ ո մ ն ե ր : Ի ս կ

2 0 0 4 թ վ ա կ ա ն ի ց ի վ ե ր տ պ ա գ ր վ ո ւ մ է Ա . Ա յ վ ա զ յա ն ի կ ա զ մ ա ծ « Ն ա խ ի ջ ե ւ ա ն ի վ ի մ ա գ ր ա կ ա ն
ժ ա ռ ա ն գ ո ւ թ յո ւ ն ը » խ ի ս տ ա ր ժ ե ք ա վ ո ր բ ա զ մ ա հ ա տ ո ր յա կ ը :

Վ երջերս լո ւյս է տ եսել Ա. Ա յ վ ա զ յա ն ի գրա կա ն է ս ս ե ն ե ր ի ե ւ ո ւ ղ ե գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի

«Ն ա խ ի ջե ւա ն » ստ վա րա ծա վա լ հ ա տ ո ր ը 1, որը նրա բ ա զ մ ա մ յա հետ ա զոտ ա կա ն

ա շ խ ա տ ա ն ք ի ա ր դ յո ւ ն ք ն ե ր ն ա մ փ ո փ ո ղ մ ի մ ն ա յո ւ ն մ ա տ յա ն է ' գ ի ր ք ը ն դ հ ա ն ր ա կ ա ն : Դ ե ռ
դպ րոցա կա ն տ ա րիներից Ա . Ա յ վ ա զ յա ն ը ն վ ի ր վ ե լ է հ ա յր ե ն ի Ն ա խ ի ջ ե ւ ա ն ի տ ե ղ ա ն ք ի

ու պ ա տ մ ա ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ա կ ա ն հ ո ւ շ ա ր ձ ա ն ն ե ր ի ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յա ն գործին: Ի ն չպ ե ս
ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ն է ա ս ո ւմ , ն ա , զ ա ն ց ա ռ ն ե լո վ ա մ ե ն մ ի դ ժ վ ա ր ո ւ թ յո ւ ն , մ ե ղ վ ի ջ ա ն ա ս ի ր ո ւ թ յա մ բ
հ ե տ ա զ ո տ ե լ է հ ա յե ր ե ն ո ւ օ տ ա ր ա լե զ ո ւ հ ի ն ո ւ ն ո ր գ ր ք ե ր ը ե ւ դ ր ա ն ց է ջ ե ր ի ց հ ա ն ե լ ա յն

ա մ ե ն ը , ի ն չ վ ե ր ա բ ե ր ե լ է հ ա յր ե ն ի ե զ ե ր ք ի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն ն ո ւ մ շ ա կ ո ւ յթ ի ն : Ա յ դ ա մ ե ն ն
ի ր ա չ ք ո վ տ ե ս ն ե լո ւ ե ւ ձ ե ռ ք ո վ շ ո շ ա փ ե լո ւ ն պ ա տ ա կ ո վ ն ա ո տ ք ո վ ա ն ց ե լ է հ ի ն ա վ ո ւ ր ց
ե ր կ ր ա մ ա ս ի ա մ բ ո ղ ջ տ ա ր ա ծ ք ո վ : Ս ո ւ յն հ ա տ ո ր ը կ ա ր դ ա լո վ ' ա կ ա մ ա մ տ ա ծ ո ւ մ ե ս , թ ե ն ա

մ ե ն - մ ե ն ա կ ի ն չ պ ե ս է կ ա ր ո ղ ա ց ե լ ա մ ե ն վ ա յր կ յա ն ս պ ա ս վ ո ղ վ տ ա ն գ ն ե ր ի ո ւ ա ր գ ե լ ք ն ե ր ի ,

ա դ ր բ ե ջ ա ն ա կ ա ն ս պ ա ռ ն ա լի ք ն ե ր ի ու ս ա դ ր ա ն ք ն ե ր ի պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւ մ ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ե լ ո ղ ջ
ե ր կ ր ա մ ա ս ի ա մ ե ն մ ի ձ ո ր ն ո ւ լե ռ ը , ա ր ա հ ե տ ն ու կ ա ծ ա ն ը , ք ա ր ն ո ւ թ ո ւ փ ը , խ ո ւ չն ո ւ խ ո ւ թ ը եւ ի

հ ա յտ բ ե ր ե լ ո ւ ն կ ա ր ա գ ր ե լ դ ր ա ն ց ո ւ մ թ ա ք ն վ ա ծ պ ա տ մ ա ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ա կ ա ն հ ա ր յո ւ ր ա վ ո ր

հ ո ւ շ ա ր ձ ա ն ն ե ր ը ' փ ո ք ր մ ա տ ո ւ ռ ն ե ր ի ա ն մ շ ա կ ք ա ր ե ր ի ց ս կ ս ա ծ մ ի ն չե ւ կ ի ս ա վ ե ր վ ա ն ք ե ր ի
նրբա կերտ խ ա չք ա ր ե ր ն ու խ ոնա րհվա ծ եկեղեցիների գ ո ւն ա թ ա փ որմնա նկա րները,
կ ա մ ո ւ ր ջ ն ե ր ն ու ի ջ ե ւ ա ն ա տ ն ե ր ը , շ ի ր մ ա ք ա ր ե ր ն ո ւ դ ր ա ն ց վ ր ա յ ի մ ա մ ռ ա պ ա տ ու հ ա ճ ա խ
ե ղ ծ վ ա ծ տ ա պ ա ն ա գ ր ե ր ը , գ ե տ ն ա մ ա ծ մ յո ւ ս կ ո թ ո ղ ն ե ր ն ո ւ վ ի մ ա գ ի ր ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը :
Դ ր ա ն ք ա յդ հ ո ղ ի վ ր ա մ ե ր ի ն ք ն ո ւ թ յո ւ ն ը հ ա ս տ ա տ ո ղ ք ա ր ե վ ա վ ե ր ա գ ր ե ր ե ն , ո ր

հ ա զ ա ր ա մ յա կ ն ե ր շ ա ր ո ւ ն ա կ կ ե ր տ վ ե լ ե ն հ ա յ մ ա ր դ ո ւ ձ ե ռ ք ո վ ո ւ ս ր բ ա գ ո ր ծ վ ե լ Մ ե ս ր ո պ յա ն
գ ր ե ր ո վ : Ն ո յ ն ա հ ա պ ե տ ի ա յս տ ե ղ ի ջ ե ւ ա ն ե լո ւ պ ա հ ի ց մ ի ն չե ւ Ի դ ա ր ի ս կ ի զ բ ը Ն ա խ ի ջ ե ւ ա ն
ա շ խ ա ր հ ը հ ա մ ա ր վ ե լ է պ ա տ մ ա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ո ւ շ ա ր ձ ա ն ա խ ի տ վ ա յր ե ր ի ց մ ե կ ը , ո ւր

ս տ ե ղ ծ վ ա ծ ո ւ կ ա ռ ո ւ ց վ ա ծ ա մ ե ն մ ի բ ե ր դ ո ւ ա մ ր ո ց , ք ա ղ ա ք ո ւ գ յո ւ ղ ի ս կ զ բ ա ն ե կ ր ո ւմ ե ն մ ի ա յն
ո ւ մ ի ա յն հ ա յկ ա կ ա ն կ ն ի ք : Ա յս տ ե ղ պ ա հ պ ա ն վ ա ծ հ ո ւ շ ա ր ձ ա ն ն ե ր ը , ո ր ո ն ց կ յա ն ք ը վ ա ղ ո ւ ց
վ տ ա ն գ ի տ ա կ է, չո ր ս տ ա ս ն ա մ յա կ շ ա ր ո ւ ն ա կ ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ե լ, չ ա փ ա գ ր ե լ ո ւ ն կ ա ր ա գ ր ե լ,

1 Արգամ Ա յվա զյա ն , Ն ա խ ի ջ ե ւ ա ն , գ ր ա կ ա ն է ս ս ե ն ե ր , հ ե տ ա զ ո տ մ ա ն ո ւ ղ ե գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ,

Ե ր ., հ ե ղ ի ն ա կ ա յի ն հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւ թ յո ւ ն , 2007, 696 էջ + 104 էջ ներդիր: Ս ո ւ յն գրքից
կ ա տ ա ր վ ա ծ մ ե ջ բ ե ր ո ւ մ ն ե ր ի է ջ ե ր ը ն շ ո ւմ ե ն ք շ ա ր ա դ ր ա ն ք ի հ ե տ , փ ա կ ա գ ծ ե ր ի մ ե ջ :
136 ԳՐԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆ. ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ 2010 ԺԲ

լուսանկարել ու կինոժապավենի է վերածել Ա. Այվազյանր: Նրա այդ անձնվեր աշխատանքի

շնորհիվ է, որ դրանք առանձին գրքերի ու ալբոմների են վերածվել ու ներկայացվել ինչպես
հայ, այնպես էլ միջազգային հանրությանն ու մասնագետներին:
Այս առումով տեղին է հիշել ակադ. Վարազդատ Հարությունյանի գնահատանքի խոսքր.
«Երեւի Հայաստանի ոչ մի պատմական շրջանր այնպիսի հարուստ գրականություն չունի,
ինչպիսին Նախիջեւանր, - գրում է նա: - Դրա համար մենք պարտական ենք մեծ հայորդի,
հայրենասեր Արգամ Այվազյանին: Այն, ինչ կատարել է Ա. Այվազյանր, կատարյալ սխրանք
է: Նրա կատարածր մի ամբողջ գիտահետազոտական ինստիտուտի աշխատանք է, բայց
կատարել է միայն ինքր, հայրենասեր հայորդի Ա. Այվազյանր» (էջ 617):
Ա. Այվազյանի ներկա մենագրությունր, որ հեղինակի կյանքի ու գործունեության
պատմությունն է, մեկ առ մեկ ներկայացնում է այդ հուշարձանների պատմագիտական,
հնագրագիտական, ազգագրական, վիմագրագիտական կենսագրությունր եւ դրանց
արվեստագիտական ու մշակութաբանական արժեքներր: Գրքում ներկայացված են
Ջուղայի, Ագուլիսի, Գողթնի, Որդուարի, Ցղնայի, Փառակայի, Շահապոնքի, Երնջակի,
Օծոփի, ճաեուկի, Բիստի, Գոմերի, Ազնաբերդի, Աստապատի, Շարուրի, Նախիջեւանի
եւ տասնյակ այլ բնակավայրերի հուշարձանների նկարագրություններդ Հեղինակն այդ
ամենր ներկայացնում է գիտական պատշաճ մակարդակով ու հարուստ լեզվով, տեղ-տեղ
իր խոսքին տալիս գեղարվեստական երանգավորում: Սակայն իր անձին անդրադառնալիս
խոսքր համեստ է, առանց գունազարդումների ու ավելորդաբանությունների: Երբ կարդում
ես այդ էջերր, ասես հետդ զրուցում է հեռավոր լեռնաշխարհից եկած մի անաղարտ
պատանի եւ ոչ թե երկու տասնյակից ավելի ծանրակշիռ գրքերի ու մենագրությունների
հեղինակ արվեստագետ - գիտնականր: Այս գրքի ուժն ու գեղեցկությունդ համն ու հոտր
նաեւ դրա մեջ է: Յուրաքանչյուր րնթերցող, առավել եւս մասնագետ րնթերցող, նրա էջերում
շատ օգտակար խորհուրդներ կարող է գտնել, թե ինչպես պետք է հետազոտել հայրենի
բնակավայրերն ու հուշարձաններդ
Աշխատությունն ունի րնդարձակ հավելված, ուր ներառված են հատվածներ Ա.
Այվազյանի հեղինակած գրքերի ու ալբոմների մասին մամուլում հրապարակված
նշանավոր մարդկանց գրախոսություններից ու գնահատանքի խոսքերից, գիտության ու
մշակույթի անվանի գործիչների' հեղինակին հասցեագրված նամակներից: Ավելորդ չենք
համարում այստեղ թվարկել նրանցից մի քանիսի անուններր' ակադեմիկոս Լ. Խաչիկյան,
գիտությունների դոկտորներ Ա. Աբրահամյան, Բ. Ուլուբաբյան, Մ. Հասրաթյան, Դ.
Քերթմենջյան, Ա. Զաքարյան, Գ. Գրիգորյան, Կ. Քարամյան, Ռ. Մաթեւոսյան, Ս.
Հարությունյան, Ա. Քալանթարյան, Պ. Մուրադյան, գրողներ ու արվեստագետներ Հ.
Իսաբեկյան, Հ. Հակոբյան, Ռ. Մարուխյան, Ե. Մանարյան, եւ շատ ուրիշներ: Օրինակ'
նրանցից մեկր' արվեստագետ Շահեն Խաչատրյանր գրում է. «Դժվար է գնահատել այն
հսկայական աշխատանքդ որր կատարել է Արգամ Այվազյանր, մի մարդ, որր մի ամբողջ
կյանք ներդնելով կարողացել է յուրովի, ամենայն ջանասիրությամբ վերաստեղծել իր
հայրենի բնաշխարհր իր բազում հուշարձաններով, խաչքարերով, հոգեւոր արժեքներով:
Մեր ժողովուրդն ունի 7-րդ զգայարանի նման մի հատկություն, որից ծնվում են այնպիսի
մարդիկ, որոնք իրենց շալակն են առնում այն կարեւորր, այն պատմականն ու անդառնալին,
2010 ԺԲ ԳՐԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆ. ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ 137

որր հանդիսանում է մայր հողն ու մշակույթր: Ահա այսպիսի մշակ ու գիտնական է Արգամ
Այվազյանր, որի անունր ծանոթ է շատ շատերին» (էջ 619):
Հավելվածի «Նամակներ» բաժինր եւս հարուստ է տարբեր երկրներից ու քաղաքներից
ուղարկված անվանի մարդկանց (Ա. Ցակոբսոն, Պաոլո Կունեո, Գ. Ուլուհոճյան, Ա.
Հախնազարյան, Հովհ. Խալփախչյան, Լ. Ստեփանյան, Կ. Դերեպյան, Ե. Ազատյան,
Գ. Գեւոնյան, Իգոր Բաբանով եւ այլք) գրություններով ու նամակներով, որոնք, բարձր
գնահատելով Ա. Այվազյանի աշխատանքր եւ նրա հեղինակած գրքերն ու հոդվածներր,
միաժամանակ Նախիջեւանի անհետացող հուշարձաններր ներկայացնում են աշխարհին ու
դատապարտում դրանք ոչնչացնելուն միտված թուրք - ազերիների վայրագություններն ու
ոճրագործություններդ
Հավելվածն րնդգրկում է նաեւ Ա. Այվազյանի ցարդ հրատարակած աշխատություն­
ների մատենագիտական ցանկր, ինչպես նաեւ այդ հրատարակությունների եւ հեղինակի
գիտական գործունեության մասին պատմող Հայաստանի, Սփյուռքի եւ արտերկրի
մամուլի էջերում տպագրված նյութերի ցուցակր: Գիրքն ավարտվում է լուսանկաների
հարուստ բաժնով, ուր ներկայացված է 259 նկար' սկսած իր ծննդավայր Արինջ գյուղի
համայնապատկերից ու ողջ երկրամասում սփռված անզուգական հուշարձանների
պատկերներից մինչեւ արտասահմանյան ուղեւորությունների ու գիտաժողովների
դրվագներն ու հայտագրերի վերատպություններդ որոնք ունեն պատմաճանաչողկան
կարեւոր նշանակություն եւ արժեք:
Այստեղ, վկայակոչելով Հովհ. Թումանյանի այն խոսքր, թե' «Դեռ շատ պատմական
տեղեր մեր հայրենիքում մնացել են անհայտ ոչ միայն գիտական աշխարհին, այլ մեր
գրագետներին», ուզում ենք ավելացնել, որ Ա. Այվազյանի ներկա գիրքր Նախիջեւանի
«անհայտր» գրեթե ամբողջությամբ ներկայացնում է հանրությանդ Նախիջեւանր
նյութական մշակույթի մի հարուստ թանգարան է, հոյակերտ կոթողների մի անզուգական
պատկերասրահ' բաց երկնքի տակ, որր, զուտ հայկական լինելով, մասն է կազմում ողջ
մարդկության մշակութային գանձարանի:
Այսօր ժամանակի դաժան հարվածներին դիմակայած այդ հուշարձաններր, որպես
հայկական հետքեր, հեռահար նպատակներով ու մշակված ծրագրերով ոչնչացվում են
բարբարոս թուրք ազերիների կողմից:
Դրա դեմ պայքարելու համար սույն աշխատության նման գրքեր եւ Ա. Այվազյանի պես
բանիմաց ու նվիրյալ հետազոտողներ մեզ շատ են պետք:

Վ Ա ՀԱ ^ ՄԱՂԱԼՅԱ^
Բանասիրական գիտ. թեկնածու
 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐ ԲԵՐՎԵՑԻՆ ՍՈՒՐԲ ԹԱԴԵՈՍ ԵՒ ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍ

ԱՌԱՔՅԱԼՆԵՐԻ ՄԱՍՈՒՆՔՆԵՐՐ

Դ ե կ տ ե մ բ ե ր ի 4-ի ն Հ ա յա ս տ ա ն յա յց Ա ռ ա ք ե լա կ ա ն Ս ուրբ Ե կ ե ղ ե ց ի ն տ ո ն ա խ մ բե ց հ ա յո ց ա ռ ա ­
ջին լուս ա վո րի չն ե րի ' սուրբ Թ ա դ ե ո ս եւ սուրբ Բ ա ր դ ո ւղ ի մ ե ո ս ա ռ ա ք յա լն ե ր ի հ իշա տ ա կը :
Տո նի ա ռ ի թ ո վ , Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օր հն ո ւթ յա մբ, դ ե կ տ ե մ ­
բե ր ի 3-ին, մինչ եր ե կ ո յա ն ժա մերգութ յունը, Ս ուրբ Է ջմ ի ա ծն ի Մ ա յր Տ ա ճ ա ր բե ր վ ե ց ի ն Մ ա յր Ա թոռի
Գ ա ն ձ ա տ ա ն ը պ ա հ վ ո ղ Ս. Թ ա դ ե ո ս եւ Ս. Բ ա րդ ուղ իմ եո ս ա ռ ա ք յա լն ե ր ի մա սունքները: Ժ ա մ ե ր գո ւթ յա ն
ը նթ ա ցքո ւմ հ ոգեւոր ա կա նա ց դ ա սն ու հ ա վ ա տ ա ց յա լ ժողովուրդն իրենց ա ղ ո թ ք ն ու խ ոնա րհումը բ ե ր ե ­
ցին ա ռ ա ք յա լն ե ր ի մ յուռոնա բույր մա սունքներին:
Մ ա յր Տա ճա րում, Ս ուրբ Պ ա տ ա ր ա գ ո վ տ ո ն ա խ մ բվ ե ց սուրբ ա ռ ա ք յա լն ե ր ի հիշա տ ա կը : Պ ա տ ա ­
ր ա գ ի չ Տ. Ա սողիկ ք ա հ ա ն ա Կ ա ր ա պ ե տ յա ն ն իր քա րո զո ւմ ա ն դ ր ա դ ա ր ձ ա վ տ ոնի խ որհրդին եւ լուսա ­
վ որ իչ ա ռ ա ք յա լն ե ր ի բ ե ր ա ծ օրհն ո ւթ յա ն ը հա յ ժող ո վ ր դ ի կ յա նքում: Տ ե ր Հ ա յր ը մա ս նա վ ո ր ա պ ե ս նշեց.
«Ա յս օ ր վ ա տ ոնը, հիր ա վ ի, մեր ա զ գ ա յի ն ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն տ ո ն ա ցո ւյցի մ ե ծա գո ւյն տ ոների ց է: Ս. Թ ա դ ե ո ս
եւ Ս. Բ ա րդ ուղ իմ եո ս ա ռ ա ք յա լն ե ր ի ք ա ր ո զչո ւթ յա մ բ ու նա հ ա տ ա կ ո ւթ յա մ բ հա յ ի րա կա նո ւթ յա ն մեջ
հ ա ս տ ա տ վ ե ց Ք ր ի ս տ ո ս ի Ս ուրբ Ե կ ե ղ ե ց ի ն , ա ս տ վ ա ծ ա յի ն շնորհներով ա ռլեցուն հոգեւոր մթ նոլորտ ը
ներ գո ր ծեց հ ա յի կ յա նքում, եւ հ ա յո ր դ ի ք հ ա վ ա տ ա ց ի ն ու դ ա վ ա ն ե ց ի ն Հ ի սո ւս Ք ր ի ս տ ո ս ի ն : Ե կ ե ղ ե ց ա -
գ ո ր ծվ ե ց հ ա յ մա րդը, որո վ հ ա յ ժողովուրդն ա յլեւս իր գ ա լի ք բո լոր սերունդներով դ ա ր ձ ա վ երկնքի
ա ր ք ա յո ւթ յա ն ժ ա ռ ա ն գ ո ր դ : Ա րդեն շուրջ երկու հ ա զ ա ր տ ա ր ի է, որ հ ա յ ա զ գ ը ' ո րպ ե ս Հ ա յ Ա ռ ա ք ե ­
լա կ ա ն ե կ եղ եց ի , վ ա յե լո ւմ է Ս. Հ ո գ ո ւ շնորհները եւ ա ս տ վ ա ծ ա յի ն օր հ ն ո ւթ յա մ բ պ ա ր ո ւր վ ա ծ ' ա ռ ա ջ է
ընթ ա նում: ...Ա յս տ ոնն իր խ որ հ րդ ով գ ա լի ս է մեր մ ե ջ նորոգելու մեր վստ ա հո ւթ յո ւնն ու հ ա վ ա տ ա ր ­
մությունը հ ա ն դ ե պ Ա ռ ա քե լա կ ա ն մեր Ս ուրբ Ե կ ե ղ ե ց ի ն : Հ ա յց ե ն ք , որ ա ռ ա ք յա լն ե ր ի բա րե խ ոս ո ւթ յա մ բ
քր իս տ ո ս ա վ ա ն դ խ ա ղ ա ղ ո ւթ յո ւն հ ա ս տ ա տ վ ի ա մ են քի հոգիներում, մ ա ն ա վ ա ն դ սեր եւ միա բա նութ յուն
մեր ա զ գ ա յի ն կյա ն քո ւմ, հ ա մերա շխ գ որ ծա կցո ւթ յուն հ ա մ ա յն ա շխ ա ր հ ում »:

Մ Ա ՅՐ Ա Թ ՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ՆԻ
ՏԵ Ղ Ե Կ Ա ՏՎ Ա Կ Ա Ն ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ էՏՄԻԱԾԻՆՐ ՆԱԽԱՁԵՌՆԵԼ է

«ԱՋԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ ՐՆՏԱՆԻՔՆԵՐԻՆ» ԾՐԱԳԻՐՐ

Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օր հ ն ո ւթ յա մ բ Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ Է ջմի ա ծն ի
Ք ր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն դ ա ս տ ի ա ր ա կ ո ւթ յա ն կենտ րոնը Հ ա յա ս տ ա ն յա ն մ ի ջե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն բա ր ե գո ր ծա կ ա ն
«Կ լո ր ս ե ղ ա ն » հիմնա դրա մի հ ետ հ ա մ ա տ ե ղ մեկնա րկեց «Ա ջա կ ցո ւթ յո ւն ը ն տ ա ն ի ք ն ե ր ի ն » ծրա գիրը:
Ծ ր ա գր ի շրջա նա կներում նա խ ա տ ես վում են Հ ա յա ս տ ա ն յա յց Ա ռ ա քե լա կ ա ն Ս ուրբ Ե կ եղ եց ո ւ հ ա ­
յա ս տ ա ն յա ն թ եմերի ա ռ ա ջն ո րդ նե ր ի օր հն ո ւթ յա մբ, ը ստ կ ա զ մ վ ա ծ ժ ա մ ա ն ա կ ա ցո ւյց ի ' ք ա հա ն ա ն ե րի
ա յցե լո ւթ յուն ն եր ի րենց հ ո վ վ ո ւթ յա ն ներքո գ տ ն վ ո ղ դ պ րո ցնե ր, ո ր տ ե ղ մ ա նկ ա վա րժ նե րի եւ ծնողների
2010 ԺԲ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 139

հ ետ հա նդիպ ումների րնթ ա ցքո ւմ հոգեւոր հ ա յր եր ր կխ ոսեն ր նտ ա ն ի ք ի , իբրեւ հ ա ս ա ր ա կ ո ւթ յա ն հենք,

ա ր դի հ իմ նա խ նդ իր ներ ի, քր իստ ո նե ա կա ն ր նտ ա ն իք ի ա ռ ո ղ ջա ցմ ա ն ա ն հ ր ա ժ ե շտ ո ւթ յա ն մա սին ' ա ն դ ­
ր ա դ ա ռ ն ա լո վ Հ ա յ Ե կեղ եցո ւ ա ր ժե հ ա մ ա կա րգ ի եւ ր նտ ա ն ե կ ա ն ա վ ա ն դ ո ւյթ ն եր ի պ ա հ պ ա ն մ ա ն հ ա ր ­
ցերին: Դ պ ր ո ց ն եր ի ն եւ ծնո ղների ն կ տ րա մ ա դ րվ ի նա եւ թ ե մ ա տ ի կ հոգեւոր գրա կա նութ յուն:
Ծ ր ա գր ի մեկնա րկից ա ռ ա ջ դ եկտ ե մ բե րի 6-8-ր Ծ ա ղ կա ձոր ի Կ ե չա ռ ի ս հա մա լիրում ծխ ա կ ա ն ք ա ­
հա նա ներ ի մա ս նա կ ցո ւթ յա մ բ տ ե ղ ի է ունեցել բո վ ա ն դ ա կ ա յի ն եւ մ ե թ ոդ ա կա ն բն ո ւյթ ի դ ա ս րն թ ա ց,
որին բա ն ա խ ո ս ո ւթ յա մ բ հ ա ն դ ե ս են եկել Ե կեղ եցո ւ բա րձ ր ա ս տ ի ճ ա ն հոգեւորա կա ններ, Ա զ գ ա յի ն ժո ­
ղ ո վ ի պ ա տ գ ա մ ա վ ո ր ն ե ր , Կ ր թ ո ւթ յա ն գ եր ա տ ես չո ւթ յա ն եւ Մ Ա Կ -ի գր ա ս են յա կ ի ներկա յա ցուցիչներ:
Ծ ր ա գր ի հ ա ջո ր դ փ ուլր կ յա ն ք ի կկոչվի 2 0 1 0 -2 0 1 1 ո ւստ ա րվ ա երկր որ դ կիսա մյա կին:

Մ Ա ՅՐ Ա Թ ՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄ ԻԱԾՆԻ

ՏԵ Ղ Ե Կ Ա ՏՎ Ա Կ Ա Ն ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ՀՐԱԺԵՇՏԻ ՑԵՐԵԿՈՒՅԹ ԳԵՒՈՐԳՅԱՆ ՀՈԳԵՒՈՐ ՃԵՄԱՐԱՆՈՒՄ

Դ եկ տ ե մ բեր ի 10-ին, Գ ե ւո ր գ յա ն հոգեւոր ճեմա րա նում, հ ա ն դ ի ս ա պ ե տ ո ւթ յա մ բ Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա րե-

գին Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի , տ ե ղ ի ունե ցա վ ճեմա րա նի տ եսուչ Տ.
Ս ա հ ա կ եպ իսկո պ ո ս Մ ա շա լյա ն ի հ րա ժեշտ ի ցերեկույթ ր: Ն ա վ եր ա դ ա ռնում է Կ ո ս տ ա նդ ն ուպ ոլիս ' իր
հոգեւոր ծա ռա յո ւթ յո ւնր շա րունա կելու Կ ո ստ ա նդ նուպ ոլսի Հ ա յո ց Պ ա տ րիա րքութ յունում:
Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն եւ ճեմա րա նի օր հներգեր ի կա տ ա րումից հ ետ ո ներկա ներին իր
խ ոս քն ուղղ եց Տ. Ս ա հ ա կ եպ իսկո պ ո ս Մ ա շ ա լյա ն ր : ճեմա րա նում պ ա շտ ո նա վա րե լո ւ տ ա ր ին եր ր Ս ա ­
հ ա կ ս ր բա զ ա ն ր հա մա րեց իր կ յա ն ք ի ա մ ե ն ա ա ր դ յո ւն ա վ ե տ ժ ա մ ա ն ա կա շրջա ն ր: « Հ ի ն գ տ ա ր ի ա ռ ա ջ
ինձ հ ա մա ր հ ա յր են ի ք ր , է ջ մ ի ա ծ ի ն ր մ ե ծ գ ա ղ ա փ ա ր ն ե ր էին լոկ, ա յժ մ միս եւ ոսկոր ա ռ ա ն իմ էութ յա ն
մեջ: ...Պ ո լի ս վ եր ա դ ա ռնում եմ իմ բո լո ր բջ ի ջն ե ր ր հ ա յա ց ա ծ , էջ մ ի ա ծն ա ց ա ծ : Շ ա տ բ ա ն ե ր փ ոխ եցին
ա յս տ ա ր ին եր ն իմ մեջ. կա յո ւն ա ցա , հ ա ս տ ա տ վ ե ց ի եւ հ ա ս ո ւն ա ցա », - նշեց ս ր բա զ ա ն ն իր խ ոսքում:
Ա պ ա նա շնորհա կա լություն հ ա յտ ն ե ց ճեմա րա նի պ ա շտ ո նե ո ւթ յա ն ն ու դ ա ս ա խ ո ս ա կ ա ն կա զ մ ի ն րստ
ա մ են ա յն ի ա ջա կ ց ո ւթ յա ն եւ հ ա մ ա գո ր ծ ա կ ց ո ւթ յա ն հ ա մա ր: Խ ո ս ք ն ո ւղ ղ ե լո վ ճեմա ր ա ն ա կա նն ե րի ն'
ս ր բա զ ա ն ն ա սա ց. « Ա յս ճեմա րա նի ա մենա կա րեւոր տ ա ր ր ր տ եսուչր չէ, ա յլ դ ուք ե ք: Մ ե ն ք բոլոր ս ձեր
ծա ռա ն ե րն ե ն ք , ա մ բ ո ղ ջ Մ ա յր Ա թոռր, իր բո լոր կա ռ ո ւյցն եր ո վ միա սին: Ծ ա ռա յո ւմ ե ն ք սիրով, ինչպ ես
ծն ո ղն ե րր ծա ռա յո ւմ են իրենց երե խ ա ն եր ին : Ձ ե զ ծա ռ ա յե լր մ ե ծ հ ա ճո ւյք եւ պ ա տ ի վ էր ինձ հա մա ր:
Շ ա տ բա ն սովորեցի ձե զա ն ի ց, մ ե ծա պ ե ս տ պ ա վ ո ր վ ե ց ի : Դ ո ւք մ խ ի թ ա ր ե ց ի ք ս փ յո ւռ քա հ ա յ ե կ ե ղ ե ց ա ­
կա նիս ... Ձ ե զ ա ն ո վ հ ո գ ի ս լցվ ե ց նոր հույսով հ ա յո ւթ յա ն եւ Հ ա յ Ա ռ ա քե լա կ ա ն Ե կ եղ եցո ւ ն կ ա տ մ ա մ բ»:
Ի ր խ ոսքում Ս ա հ ա կ ս ր բա զ ա ն ր ողջունեց նա եւ նորա նշա նա կ տ եսուչ Տ. Գ եւո ր գ վ ա ր դ ա պ ե տ Ս ա -
ր ո յա ն ի ն ' մ ա ղ թ ե լո վ շա րունա կել ճեմա րա նի ա վ ա ն դ ո ւյթ ն ե ր ր եւ հ ա ջ ո ղ ո ւթ յա մ բ նոր հ ա ն գր վա նն ե րի
հ ա սցնե լ կր թ ա կ ա ն ա ս պ ա րե զո ւմ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Հ ա յր ա պ ե տ ի տ եսի լքր: Ս ր բ ա զ ա ն ն իր ե ր ա խ տ ա գ ի -
տ ութ յունր հ ա յտ ն ե ց Ն ո ր ի ն Ս ր բո ւթ յա ն ր հ ա յր ա կ ա ն վերա բերմունքի եւ գուրգուրա նքի հ ա մ ա ր' հ ա յց ե ­
լո վ Հ ա յր ա պ ե տ ի օրհնությունր հ ե տ ա գ ա ծ ա ռ ա յո ւթ յա ն հա մա ր:
Ի ր հ երթ ին Գ եւո ր գ յա ն Հ ո գ ե ւո ր ճեմա րա նի նորա նշա նա կ տ եսուչ Հ ա յր Գ եւո րգն ա ն դ ր ա դ ա ր ձ ա վ
Ս ա հ ա կ ս ր բա զ ա ն ի ' ա ն ց ն ո ղ հ ի ն գ տ ա ր իներ ի ծա ռ ա յո ւթ յա ն ր ' վ ս տ ա հ ե ցնե լո վ , որ պ ի տ ի շա րունա կի
ճե մա ր ա ն ա կա ն բո լոր բա րի ա վ ա ն դ ո ւյթ ն եր ր : Հ ա յր Ս ուրբր նաեւ երա խ տ ա գ ի տ ո ւթ յո ւն հ ա յտ ն ե ց Վ ե ­
հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ի ն տ եսչի պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ ո ւ պ ա շտ ո նն իրեն վստ ա հելու հա մա ր:
ճ ե մ ա ր ա ն ի ե ր գ չա խ մ բի կա տ ա րում ներից հ ետ ո Ս ա հ ա կ ս ր բա զ ա ն ի ն իր գ ն ա հ ա տ ա ն ք ն ու օր հ ­
նությունր բե ր եց Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Հ ա յր ա պ ե տ ր ' իբրեւ բն ա բ ա ն ր ն տ ր ելո վ հ ա յր եր ի խ ոս քր, թ ե ' «Ե ր ա ն ի
ա յն մա րդուն, որ հ ի շա տ ա կ ունի Ս ուրբ էջ մ ի ա ծ ն ո ւմ »: Ա ն դ ր ա դ ա ռ ն ա լո վ Ս ա հ ա կ ս ր բա զ ա ն ի Մ ա յր
140 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 2010 ԺԲ

Ա թոռում ա ն ց կ ա ց ր ա ծ տ ա ր ին եր ին , նրա կր թ ա կ ա ն , դ ա ստ ի ա ր ա կ չա կ ա ն , ի նչպ ես նա եւ քա ր ո զչա կ ա ն

զո րծունե ութ յա նր ' Ն ո ր ի ն Ս ր բութ յունր մ ա ս ն ա վ ո ր ա բա ր նշեց. «Ա ր դ յո ւն ա վ ո ր էր իր գործունեութ յունր
Մ ա յր Ա թոռում: Ա յն ա շխ ա տ ա ն ք ր , ա ր դյո ւն քն եր ր, որ ա ր ձ ա ն ա գ ր ե ց ս ր բա զ ա ն ր իր օրինա կելի նկա ­
ր ա գր ո վ , վ ա ր ք ո վ : Ի ր հ ա վ ա տ ք ի խ որր ա պ րումր, հ ա վ ա տ ա վ ո ր ա նձի կերպ ա րր կ ա ր ո ղ ե ք վ կ ա յե լ բո-
լորդ: ... Հ ո գ ե ւո ր ճեմա րա նում Հ ա յր Ս ա հ ա կ ի ն պ ա շտ ո նի կ ո չե լո վ ' մ ե ն ք ց ա ն կ ա ց ա ն ք, որ Հ ա յր Ս ուրբր
իր խ ոս քո վ , կ յա ն ք ո վ , իր հ ա վ ա տ ք ի ա պ րումով շա ղ ա խ ի մեր ճ եմա ր ա ն ա կա նն երի հոգիներր, որպ եսզի
ա յս ե ր ի տ ա սա ր դն եր ր , որ գ ա լի ս են ա շխ ա ր հ ից, ունենա ն հ ա վ ա տ ք ի նույն խ որ ն ա պ րումր, որո վ հ ա տ ­
կ ա ն շ վ ա ծ էր Ս ա հ ա կ ա բ ե ղ ա ն :
...Մ ե ն ք ա յս օ ր հ րա ժ ե շտ ե ն ք տ ա լիս ս ր բա զ ա ն ի ն ' բա րի ե ր թ ա ս ե լո վ եւ մ ա ղ թ ե լո վ , որ ա ր դ յո ւն ա ­
վ որ լինի իր հ ե տ ա գ ա գործունեությունր ա յն պ ե ս , ինչպ ես ե ղ ա վ Մ ա յր Ա թ ո ռո ւմ »: Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա ­
պ ե տ ր մ ա ղ թ ե ց Ս ր բա զ ա ն ի ն Ս ուրբ Հ ո գ ո ւ ա ռ ա ջն ո ր դ ո ւթ յա մ բ շա րունա կել խ ոս քն ու գրիչր ծ ա ռ ա յե ց ն ե լ
մեր ժ ող ով րդ ի ն եւ Ս ուրբ Ե կեղ եցո ւն: Ն ո ր ի ն Ս ր բութ յունր նա եւ շնորհա վորեց նոր տ ես չին ' վ ս տ ա հ ո ւթ ­
յո ւն հ ա յտ ն ե լո վ , որ Հ ա յր Գ եւո րգ ր նվիրումով ու բա րձր պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ վ ո ւթ յա մ բ կշա րունա կի ծա ռա -
յո ւթ յո ւն ր նոր պ ա շտ ոնում' եկ եղ եցա կ ա նն ե ր ի ա ր ժ ա ն ա վ ո ր սերունդ հ ա ս ց ն ե լո վ մեր Ե կեղ եցո ւն:

Մ Ա ՅՐ Ա Թ ՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ՆԻ
ՏԵ Ղ Ե Կ Ա ՏՎ Ա Կ Ա Ն ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ՍՐԲԱՏԱՌ ԿՈՆԴԱԿՈՎ

ՀԻՄՆՎԵՑԻՆ ԵՐԿՈՒ ՆՈՐ ԹԵՄԵՐ

Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օրհնութ յա մբ
եւ Հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն ս ր բա տ ա ռ կո նդ ա կ ո վ դ եկտ ե մ բե րի 10-ին Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ հ իմ նվել են երկու նոր
թ ե մ ե ր ' Վ ա յո ց թ եմր եւ Տա վ ո ւշի թեմր:
Հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն կոնդա կում մա ս նա վ ո ր ա պ ե ս ա սվում է.
«Գ ո հ ո ւթ յո ւն եւ փ ա ռ ք ե ն ք մա տ ուցում Բ ա ր ձ ր յա լ Տի ր ո ջր , որ Ի ր ա մ են ա խ ն ա մ օր հն ո ւթ յա ն ներքո
զորա ցնում եւ պ ա յծա ռ ա ցն ո ւմ է Ա ռ ա քե լա կ ա ն մեր Ս ուրբ Ե կ ե ղ ե ց ի ն ' տ եր ո ւնա պ ա տ վ ե ր ս պ ա սա վ ո-
ր ո ւթ յա մ բ հով վ ելու մեր ժ ող ով րդ ի ն եւ ա ռ ա ջն ո րդ ելու Ա ս տ վ ա ծ ճ ա ն ա չո ւթ յա ն ճշմա րիտ ճա նա պ ա ր հո վ:
Մ ե ր Ե կեղ եցո ւ դ ա ր ա վ ո ր ա ռ ա քելո ւթ յուն ն ա ր դ յո ւն ա վ ո ր վ ե լ է հ ոգեւոր ա կա նա ց ն ա խ ա ն ձա խ ն դ ի ր ծ ա ­
ռ ա յո ւթ յա մ բ, բ ա ր ե պ ա շտ ժ ող ով րդ ի հ ա վ ա տ ա վ ո ր ր ն թ ա ց ք ո վ , նոր թեմերի եւ հ ա մ ա յնք նե ր ի հիմնումով,
ե կ եղ եց ա կ ա ն -վ ա ր չա կ ա ն կա ռույցներ ի ա զ գ ա շա հ գործունեութ յա մբ:
Ա յս օր, ե ր բ Հ ա յր ե ն ի մեր երկրում վ եր են հա ռնում խ ո ն ա ր հ վ ա ծ ա ղ ո թ ա վ ա յր ե ր ր , կա ռուցվում են
նոր ե կեղ եցի նե ր, ս տ ե ղ ծ վ ե լ են նոր հ ա մ ա յն ք ն ե ր ու ծուխ եր, հ ր ա մ ա յա կ ա ն է դա ռնում նա եւ եկեղե-
ց ա վ ա ր չա կ ա ն նոր կա ռույցներ ի հա ստ ա տ ում ր: Մ ե ր Ս ուրբ Ե կեղ եցո ւ տ եր ո ւնա պ ա տ վ ե ր ա ռ ա քե լո ւթ ­
յա ն ա ր գա ս ա վ ո ր մ ա ն , ե կ ե ղ ե ց ա վ ա ր չա կ ա ն գ որ ծո ւնեո ւթ յա ն ա ռ ա վ ե լ լա վ կա զ մ ա կ ե ր պ մ ա ն , հոգեւոր
սպ ա սա վ որ ներ ի ծ ա ռ ա յո ւթ յա ն կ ա ն ոն ա կա րգ մ ա ն եւ տ ա ր ա ծ ք ա յի ն վ եր ա տ ես չություն ր ա ր դյո ւն ա վ որ
ի րա կա նա ցնելո ւ հ ա մա ր Հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն ա յսու Կ ո ն դ ա կ ո վ Վ ա յո ց ձորի մ ա րզի ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն հ ա ­
մ ա յն ք ն ե ր ն ա ռա նձնա ցնում ե ն ք Ս յո ւն յա ց թեմի կ ա զմ ի ց, Տա վուշի մ ա րզի ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն հ ա մ ա յն ք ն ե ր ր '
Գ ո ւգ ա ր ա ց թեմի կ ա զ մ ի ց եւ հռչա կում ե ն ք ս տ եղ ծո ւմր Վ ա յո ց թ ե մ ի ' ա ռ ա ջն ո ր դ ա ն ի ս տ Ե ղ ե գ ն ա ձ ո ր
ք ա ղ ա ք ո վ , եւ Տա վուշի թ ե մ ի ' ա ռ ա ջն ո ր դ ա ն ի ս տ Ի ջե ւա ն ք ա ղ ա ք ո վ »:
Վ ա յո ց թ եմի ա ռ ա ջն ո րդ ի պ ա շտ ոնում ծ ա ռ ա յո ւթ յա ն է կո չվ ել Տ . Ա բրա հա մ եպ իսկո պ ո ս Մ կ ր տ չյա -
նր' ա զ ա տ վ ե լո վ Ս յո ւն յա ց թ եմի ա ռ ա ջն ո րդ ի պ ա շտ ո նի ց: Ս յո ւն յա ց թ եմի Ս յո ւնիքի փ ո խ ա ռ ա ջ ն ո ր դ Տ.
2010 ԺԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 141

Զ ա վ ե ն ա բ ե ղ ա Ց ա զ ի չյա ն ը , ա զ ա տ վ ե լո վ իր պ ա շտ ո նի ց, ն շա ն ա կվ ել է նույն թ եմի ա ռ ա ջն ո ր դ ա կ ա ն

տ ե ղ ա պ ա հ : Ի ս կ Գ ո ւգ ա ր ա ց թ եմի Տա վուշի փ ո խ ա ռ ա ջ ն ո ր դ Տ. Թ ո ր գ ո մ վ ա ր դ ա պ ե տ Տո ն ի կ յա ն ը ծ ա ­
ռ ա յո ւթ յա ն է կ ո չվ ել Տա վուշի թ ե մում'որ պ ե ս ա ռ ա ջն ո ր դ ա կ ա ն տ ե ղ ա պ ա հ :

Մ ԱՑՐ Ա Թ ՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ՆԻ

ՏԵ Ղ Ե Կ Ա ՏՎ Ա Կ Ա Ն ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ՀԱՆԴԻՍԱՎՈՐ ՆԻՍՏ' ՆՎԻՐՎԱԾ ՍԵՒԱՆԻ ՎԱԶԳԵՆՅԱՆ ՀՈԳԵՒՈՐ

ԴՊՐԱՆՈՑԻ ՀԻՄՆԱԴՐՄԱՆ 20-ՐԴ ՏԱՐԵԴԱՐՁԻՆ

Դ եկ տ ե մ բեր ի 18-ին Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ Է ջմ ի ա ծն ի Գ ե ւո ր գ յա ն հոգեւոր ճեմա րա նում Ն .Ս .Օ .Տ .Տ .

Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի բա ր ձ ր ն ա խ ա գ ա հ ո ւթ յա մ բ
տ ե ղ ի ունե ցա վ Ս եւա նի Վ ա զ գ ե ն յա ն հոգեւոր դ պ րա նո ցի հ իմ նա դրմա ն 2 0 -ր դ տ ա ր եդ ա րձի ն ն վ ի ր վ ա ծ
հ ա ն դ ի ս ա վ ո ր նիստ : Ն ի ս տ ի ն ներկա էին Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ Է ջմ ի ա ծն ի բա րձր ա ս տ իճ ա ն հոգեւոր ա ­
կ ա ններ , Հ Հ Կ ր թ ո ւթ յա ն եւ գ ի տ ո ւթ յա ն ն ա խ ա ր ա ր Ա րմեն Ա շո տ յա ն ը , Ե րեւա նի Պ ե տ ա կ ա ն հ ա մ ա լս ա ­
ր ա նի ռե կտ որ Ա րա մ Ս ի մո նյա նը , Մ ա ն կ ա վ ա ր ժ ա կ ա ն հ ա մա լսա ր ա նի ռե կտ որ Ռ ո ւբեն Մ ի ր զ ա խ ա ն -
յա ն ը :
Ս եւա նի Վ ա զ գ ե ն յա ն հոգեւոր դ պ րա նո ցի տ եսուչ Տ. Շ ն ո րհ ք ա բ ե ղ ա Ս ա ր գ ս յա ն ի բա ցմ ա ն խ ոսքից
հ ետ ո շնոր հա վո րա նքի խ ո ս ք ա ս ա ց Հ Հ Կ ր թ ո ւթ յա ն եւ գ ի տ ո ւթ յա ն ն ա խ ա ր ա ր Ա րմեն Ա շո տ յա ն ը : Ա ն դ ­
ր ա դ ա ռ ն ա լո վ հոգեւոր կ ր թ ո ւթ յա ն կա րեւորութ յա նը' ն ա խ ա ր ա րը նշեց. «Հ ո գ ե ւո ր կրթութ յունն ի ր ա կ ա ­
նում միշտ ա ր դ ի ա կ ա ն , ա պ ա գ ա յի ն մ ի տ վ ա ծ եւ իր պ ա հա ն ջա ր կ ն ո ւնեցող կրթութ յուն է, հ ա տ կա պ ե ս
2 1 -ր դ դա րում, որն ա ր դե ն բ ա զ մ ա թ ի վ վեր լո ւծա բա ն ն եր ի կողմից հոռետ ես որեն բնորոշվում է որպ ես մի
դ ա ր , ե ր բ մա րդիկ կփ որ ձեն ա վ ե լի հ եռ ա ն ա լ Ա ս տ ծո ւց»:
Ա. Ա շո տ յա ն ը Ն ո ր ի ն Ս ր բո ւթ յա ն ը հա նձնեց Հ Հ Կ Գ ն ա խ ա ր ա րո ւթ յա ն ո սկե հուշա մ եդա լը' ա զ գ ա ­
յի ն եւ հոգեւոր ա ր ժե քն ե րի պ ա հ պ ա նմ ա ն եւ զ ա ր գ ա ց մ ա ն գործում ո ւն ե ց ա ծ բա ցա ռ ի կ ա ռ ա քե լո ւթ յա ն ,
ե ր ի տ ա ս ա ր դ սերնդի հոգեւոր դ ա ս տ ի ա ր ա կ ո ւթ յա ն , կ ր թ ո ւթ յա ն եւ գ ի տ ո ւթ յա ն ոլորտ ում ն եր դ ր ա ծ մ ե ­
ծա գո ւյն ա վ ա ն դ ի հ ա մա ր: Ա պ ա Հ Հ Կ ր թ ո ւթ յա ն եւ գ ի տ ո ւթ յա ն նա խ ա ր ա րո ւթ յա ն շն որ հա կա լա գր եր
հ ա ն ձ նվ ե ցի ն Գ ե ւո ր գ յա ն ճեմա րա նի եւ Վ ա զ գ ե ն յա ն դ պ րա նո ցի վ ա ս տ ա կ ա շա տ մի խ ումբ դ ա ս ա խ ո ս ­
ների:
Հ ա ն դ ի ս ո ւթ յա ն ընթ ա ցքո ւմ շն որ հա վո րա նքի խ ո ս ք ա ս ա ց նա եւ Ե րեւա նի պ ե տ ա կ ա ն հ ա մ ա լս ա ­
ր ա նի ռե կտ որ Ա րա մ Ս ի մո նյա նը : Դ պ ր ա ն ո ց ի շր ջա ն ա վ ա ր տ ն ե ր ի ա նունից հ ա ն դ ե ս ե կ ա վ Տ. Հ ո վ ա կ ի մ
եպ իսկո պ ո ս Մ ա ն ո ւկ յա ն ը : Լ սվ եցին նա եւ Հ ա յա ս տ ա ն ի ա զ գ ա յի ն ա ր խ իվ ի տ նօ ր ե ն Ա մա տ ունի Վ ի ր ա բ-
յա ն ի , Մ ա շտ ո ց ի ա նվ. Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի ձ ե ռ ա գ ր ա տ ա ն տ ն օ ր ե ն Գ եւո ր գ Տ ե ր -Վ ա ր դ ա ն յա ն ի բ ա ն ա ­
խ ոսութ յունները Ս եւա նի դ պ րա նո ցի պ ա տ մ ո ւթ յա ն վ եր ա բ ե ր յա լ:
Գ ի տ ա ժ ո ղ ո վ ի ա վ ա ր տ ի ն ներկա ներին օր հն ո ւթ յա ն իր խ ոս քն ո ւղ ղ եց Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի ­
կոսը: «Ա ս տ ծ ո զ ո ր ա կ ցո ւթ յա մ բ էր, որ իրա կա նություն դ ա ր ձ ա վ հոգեւոր կր թ ա կ ա ն ա յս օ ջ ա խ ը հ ա ս ­
տ ա տ ելու մեր ե ր ա զ ը : Ա յս օր ա նհուն երա խ տ ա գ ի տ ո ւթ յո ւն ե ն ք ա պ րում, որ կ ա յա ց ա վ եւ ա զ գ ա յի ն ե կ ե ­
ղ ե ց ա կ ա ն մեր ա ն դա ստ ա ն ում իր հունձքը տ վ ե ց Ս եւա նի Վ ա զ գ ե ն յա ն դ պ րա նո ցը, որը դ ա ր ձ ա վ դ ա րեր
ի վ եր Ս ե ւա նա վ ա նքո ւմ գ ո ր ծ ա ծ եւ հ ո գ ե մ տ ա վ ո ր բեղ ուն ու նշա նա կա լի ա ռ ա ք ե լո ւթ յա մ բ հ ա յտ ն ի վ ա ր ­
դ ա պ ե տ ա ր ա ն ի ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յա ն եւ ա վ ա ն դ ն ե ր ի շա րունա կողը: ...2 0 տ ա ր ին եր ի ը նթ ա ցքո ւմ դ պ րա նո ցը
կ ր թ ե լ է ե կ եղ եցա կ ա նն ե ր , ձեւա վորել նրա նց իբրեւ հ ա վ ա տ ա վ ո ր հ ա յո ր դ յա ց հոգեւոր մա տ ռ վ ա կ նե ր : Ի
խ որոց սրտ ի մեր ա ղ ո թ ք ն է, որ ա մ են ա կա լ Տ ե ր ը հ ա ջո ղ ո ւթ յա ն ա ռ ա ջն ո րդ ի Ա ռ ա քե լա կ ա ն մեր Սուրբ
Ե կ եղ եցո ւ կր թ ա կա ն հ ա ստ ա տ ութ յո ւններ ը, իր ա մ են ա խ ն ա մ Ա ջի հովա նու ներքո պ ա հ պ ա ն ի տ ե ս չա ­
կ ա ն ու դ ա ս ա խ ո ս ա կ ա ն կ ա զ մ ը եւ սիրելի սա ներին, իր եր կ ն ա ռ ա ք օրհնութ յունն ա ն պ ա կ ա ս դ ա րձնի ու-
142 էջմ իա ծին 2010 ԺԲ

սումնա կրթ ա կա ն մեր հա ստ ա տ ութ յո ւն նե ր ից ներս: Թ ո ղ Տ ի ր ո ջ սերր, շնորհր եւ խ ա ղ ա ղ ո ւթ յո ւն ր միշտ

մ ե զ հ ե տ լինեն ա յս օ ր եւ հ ա վ ի տ յա ն ս , ա մ ե ն »:
Ե զ ր ա փ ա կ ե լո վ խ ո ս ք ր 'Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ն իր գ ն ա հ ա տ ա ն ք ր հ ա յտ ն ե ց բո լոր նրա նց, ո վ ք ե ր
իրենց ներդրումն են ունեցել դ պ րա նո ցի կ ա յա ց մ ա ն եւ գործում:

Մ Ա ՅՐ Ա Թ ՈՌ ՍՈՒՐԲ էՏՄ Ի Ա Ծ Ն Ի
ՏԵ Ղ Ե Կ Ա ՏՎ Ա Կ Ա Ն ՀԱՄԱԿԱՐԳ

«ԵՒՐՈՊԱԿԱՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՊԱՏԱՍԽԱՆՐ ՄԻԳՐԱՑԻԱՅԻՆ»

ԽՈՐՀՐԴԱԺՈՂՈՎ ՎԻԵՆՆԱՅՈՒՄ

Դ եկ տ ե մ բեր ի 1 7 -1 8-ին Վ ի ե ն ն ա յո ւմ գումա րվեց Ե ւրո պ ա կ ա ն Ե կեղ եցի նե ր ի Կ ո ն ֆ ե ր ա ն ս ի եւ Եւ-

րոպ ա յում մի գրա ն տ ն եր ի գ ծ ո վ եկ եղ եցի նե րի հ ա ն ձնա խ մ բի կողմից կ ա զ մ ա կ ե ր պ վ ա ծ «Ե ւր ո պ ա կ ա ն
եկ եղ եցի նե րի պ ա տ ա ս խ ա ն ր մ ի գ ր ա ց ի ա յի ն 2 0 1 0 . ձեռքբերումներ, մ ա րտ ա հ րա վե ր նե ր եւ ա պ ա գ ա յի
հ ե ռ ա ն կ ա ր ն ե ր » վ ե ր ն ա գ ր ո վ խ ո ր հ ր դ ա ժ ո ղ ո վ , որին մա սնա կցում էին ներ կա յա ցո ւցի չներ Ե ւրոպ ա յի
ա վ ե լի քա ն 2 0 երկրներից: Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ­
ղիկոսի օր հն ո ւթ յա մբ Հ ա յա ս տ ա ն յա յց Ա ռ ա քե լա կ ա ն Ե կ ե ղ ե ց ի ն ժ ող ով ին ներ կա յա ցնում էր Տ. Պ ա ր ո ւյր
ք ա հ ա ն ա Ա վ ե տ ի սյա ն ր :
Հա մա ժողովին ն եր կ ա յա ց վ եց ի ն զեկուցումներ եւ ծա վ ա լվ ե ց ի ն քննա րկումներ Ե ւրոպ ա յում
ա պ ա ս տ ա ն ա ծ գ ա ղ թ ա կ ա ն ն ե ր ի խ ն դիրների, ի րա վունքների պ ա շտ պ ա ն ո ւթ յա ն , հ ա սա ր ա կո ւթ յա ն մեջ
ի նտ ե գր մ ա ն , ա զ գ ա յն ա մ ո լո ւթ յա ն եւ խ տ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն դ ա դ ա ր ե ցմ ա ն վ ե ր ա բ ե ր յա լ: Ժ ող ո վո ւմ րնդուն-
վ ե ց բա նա ձեւ, որո վ կոչ ո ւղ ղ վ ե ց Ե ւր ո պ ա յի ն ' պ ա շտ պ ա նե լու գ ա ղ թ ա կ ա ն ն ե ր ի մա րդու իրա վունքներր
եւ դ ա տ ա պ ա ր տ ե լո ւ նրա նց նկա տ մա մ բ ա զ գ ա յն ա մ ո լո ւթ յա ն հողի վ ր ա դրսեւոր վ ող խ տ րա կա նութ յու-
նր եւ բռնութ յուններր:

Մ Ա ՅՐ Ա Թ ՈՌ ՍՈՒՐԲ էՏՄ Ի Ա Ծ Ն Ի
ՏԵ Ղ Ե Կ Ա ՏՎ Ա Կ Ա Ն ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ՀՈԲԵԼՅԱՆԱԿԱՆ ՆՍՏԱՇՐՋԱՆ' ՆՎԻՐՎԱԾ ՍԻՄԵՈՆ Ա ԵՐԵՒԱՆՑԻ

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԾՆՆԴՅԱՆ 300-ՐԴ ՏԱՐԵԴԱՐՁԻՆ

Դ եկ տ ե մ բեր ի 23-ի ն, Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ է ջ մ ի ա ծ ն ի Գ ե ւո ր գ յա ն հոգեւոր ճեմա րա նում, Ն .Ս .Օ .Տ .Տ .

Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օր հն ո ւթ յա մ բ տ ե ղ ի ունեցա վ
հ ո բ ե լյա ն ա կ ա ն նստ ա շրջա ն' ն վ ի ր վ ա ծ ե րա նա շնո րհ Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Ս իմեոն Ա Ե րեւա նցի Ա մ են ա յն Հ ա յո ց
Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ծ ն ն դ յա ն 3 0 0 -ր դ տ ա ր եդ ա ր ձի ն : Ն ս տ ա շր ջ ա ն ր ա ն ց է կա ցվում հ ա յկ ա կ ա ն տ պ ա գ ր ո ւթ ­
յա ն հ իմ նա դրմա ն 50 0 -ա մ յա կ ի միջոցա ռումների շրջա նա կում: Գ ի տ ա ժ ո ղ ո վ ի ն ներկա էին Մ ա յր Ա թ ո ­
ռի մ ի ա բա ն նե ր, ճեմա ր ա ն ա կա նն եր, մշա կույթ ի եւ գ ի տ ո ւթ յա ն մշա կներ:
Բ ա ցմ ա ն խ ո ս քո վ հ ա ն դ ե ս ե կ ա վ Մ ա յր Ա թ ոռի ա ր խ իվ ի տ նօ ր ե ն Տ. Ա սողիկ ք ա հ ա ն ա Կ ա ր ա պ ե տ -
յա ն ր , որից հ ետ ո ներկա ներին իր օր հն ո ւթ յա ն խ ոս քր բե ր ե ց Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց
Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ր : «...Ե ր ա ն ա շն ո ր հ Ս իմեոն Ա Ե րեւա նցի Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ր կր թ վ ե ց ու դ ա ս տ ի ա ր ա կ վ ե ց Սուրբ
էջմ ի ա ծն ո ւմ , որր նրա հ ա մա ր դ ա ր ձ ա վ հ ո գ ե մ տ ա վ ո ր ծն ն դ ա վ ա յր , եւ որի զո րա ցմ ա ն ն ու պ ա յծա ռ ո ւթ -
յա ն ր նա ա մ բո ղ ջ ա ն վ ե ր ր ն ծ ա յա բ ե ր ե ց իր կ յա ն ք ր : ...Ս ուրբ է ջ մ ի ա ծ ն ի հ ա ն դ ե պ ա նհուն սի րով Սիմեոն
Ե րեւա նցին գ ո ր ծե ց Մ ա յր Ա թոռում' ո րպ ես մ ի ա բա ն եւ ուսուցիչ, ա ր դյո ւն ա վ որ եց իր ա ռ ա քելո ւթ յուն ր
2010 ԺԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 143

հ ա յո ց վիճա կներում' ո րպ ես նվիրա կ: Ա յդ նույն սիրով իր ժ ող ով րդ ի ն ն վ ի ր վ ա ծ պ ա յծ ա ռ ա մ ի տ ու ք ա ջ

հ ով իվ ր բա զ մ ե ց Լուսա վորչի Գ ա հ ի ն : Ժ ա մ ա ն ա կ ի դ ժ վ ա ր ի ն ու ա ն ն պ ա ս տ պ ա յմա ն ն եր ում իր հ ա վ ա ­
տ ա վ ո ր հոտ ի տ ա ռ ա պ ա ն քն ե ր ի ա կ ա նա տ ե ս ր լին ելով , իր սրտ ում մ ե ծ վ ի շտ կ ր ելո վ ' Ս իմեոն Հ ա յր ա ­
պ ե տ ր իրեն կոչեց «վ շ տ ա կ ո ծ եւ ցա վ ա կ ի ր Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս »: Ս ա կ ա յն հ ա վ ա տ ա վ ո ր ժ ող ով րդ ի ն ի մ խ ի ­
թ ա րութ յուն բա զմ ա բե ղ ո ւն ա ր գա ս ա վ ո ր ե ց տ եր ունա պ ա տ վե ր ծա ռ ա յա գ ո ր ծ ո ւթ յո ւն ր ...», - իր խ ոսքում
նշեց Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ր : Ա ն դ ր ա դ ա ռ ն ա լո վ Ս իմեոն Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ' ա զ գ ա յի ն -ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն
կ յա ն ք ի կ ա զ մ ա կե րպ մ ա ն ն ու զ ա ր գ ա ց մ ա ն ն ո ւղ ղ վ ա ծ ջա ն ք ե ր ի ն ' Ն ո ր ի ն Ս ր բութ յունր նշեց, թ ե Ս իմեոն
Հ ա յր ա պ ե տ ր վ ս տ ա հ էր, որ ս ե փ ա կ ա ն ա ն կ ա խ պ ետ ութ յունից գ ր կ վ ա ծ , ա շխ ա ր հ ո վ մեկ ս փ ռ վ ա ծ իր
սիրելի ա զ գ ի միա սնութ յունն ու հոգեւոր ինքնութ յունր հ նա րա վ ո ր է պ ա հ պ ա ն ե լ մ ի ա յն Ս ուրբ Է ջմի ա ծ-
նով եւ Ա ռ ա քե լա կ ա ն Ս ուրբ Ե կեղ եցո ւ շուրջ հ ա մա խ մբվ ե լո վ:
Գ ա ր ե գ ի ն Բ Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ր Ս իմեոն Ե րեւա նցու կ ո թ ո ղ ա յի ն գ որ ծե րի ց ն կա տ եց 1771 թ. Սուրբ
Է ջմի ա ծնում' հ ա յր են ի հող ի վ ր ա , ա ռ ա ջի ն հ ա յա տ ա ռ տ պ ա ր ա ն ի հիմնա դրումր, որի գործունեությունն
ո ւղ ղ վ ա ծ էր մեր ժող ո վ ր դ ի հ ա վ ա տ ք ի զո ր ա ցմ ա ն ր , ինք նո ւթ յա ն պ ա հ պ ա նմ ա ն ր եւ ա զ գ ա յի ն -ե կ ե ղ ե ց ա -
կ ա ն կ յա ն ք ի վ ե ր ա զա ր թ ո ն ք ի ն :
Ն ո ր ի ն Ս ր բութ յունր ո ղջունեց նաեւ Մ ա յր Ա թ ոռի ա ր խ իվ ի եւ Մ ա շտ ո ց ի ա ն վ ա ն Մ ա տ ե ն ա դ ա ­
ր ա նի ն ա խ ա ձեռնութ յո ւնր' հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւթ յա ն պ ա տ ր ա ս տ ե լո ւ Ս իմեոն Ե րեւա նցու ա ն տ ի պ գործերր:
Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ն իր գ ն ա հ ա տ ա ն ք ն ու օրհնութ յունր բե ր եց օ ր վ ա բա ն ա խ ոսն եր ի ն եւ
Մ ա յր Ա թոռի Ա րխ իվի տ նօրե նի ն ու ա շխ ա տ ա կ ի ց ն ե ր ի ն ' ե րա նա շնո րհ Հ ա յր ա պ ե տ ի ծ ն ն դ յա ն 300 -ր դ
տ ա ր եդ ա րձի ն ն վ ի ր վ ա ծ ն ստ ա շրջա ն ր կա զմա կերպ ելու հա մա ր:
Ա յնուհետ եւ Հ Հ Մ շա կ ո ւյթ ի ն ա խ ա ր ա րո ւթ յա ն ա նունից ո ղջույն ի խ ո ս ք ա ս ա ց Հ Հ Մ շա կույթ ի
փ ո խ ն ա խ ա ր ա ր Ա րթուր Պ ո ղ ո ս յա ն ր :
Ն ս տ ա շր ջ ա ն ի ա ռ ա ջի ն նիստ ր, որի ն ա խ ա գ ա հ ո ղ նե ր ն էին Տ. Ա ս ող իկ ք ա հ ա ն ա Կ ա ր ա պ ե տ յա ն ր
եւ Գ եւո ր գ Տ ե ր -Վ ա ր դ ա ն յա ն ր , բ ա ց վ ե ց Պ ա վ ե լ Չ ո բ ա ն յա ն ի ' «Ս ի մ ե ո ն Ա Ե րեւա նցու գ որ ծո ւնեո ւթ յունր »
խ ո ր ա գ ր ո վ բա ն ա խ ո ս ո ւթ յա մ բ : Ա յնուհետ եւ բա ն ա խ ո ս ո ւթ յա մ բ հ ա ն դե ս եկա ն Վ ա զ գ ե ն Հա մբա րձում-
յա ն ր («Ս ի մ ե ո ն Ե րեւա նցի Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի « Տ ա մ բ ռ » երկի եւ « Ք ա ր ո զ գ ր ք ի » լե զ վ ա կ ա ն ա ռ ա ն ձ ն ա հ ա տ ­
կ ո ւթ յո ւն ն եր »), Հ ա յկ ս ա ր կ ա վ ա գ Թ ա դ ե ւո ս յա ն ր (« Մ ա յր Ա թ ոռի Ս. Գ ր ի գո ր Լուսա վորիչ տ պ ա ր ա ն ի
հ իմ նա դր ում ր»), Գ ա յա ն ե Պ ո ղ ո ս յա ն ր ( « Թ ղ թ ի պ ա տ ր ա ս տ մ ա ն ա ր վ ե ս տ ր Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ եւ Սուրբ
Է ջմ ի ա ծն ի տ պ ա ր ա ն ի ա ռ ա ջի ն հ րա տ ա ր ա կո ւթ յունների թ ո ւղ թ ր »), Ք ն ա ր ի կ Ա վ ե տ ի ս յա ն ր («Ս ո ւրբ
Է ջմ ի ա ծն ի Մ ա յր Տա ճ ա ր ի պ ա տ կե րա գր ութ յո ւն ր Ս իմեոն Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օ ր ո ք » ), Ա վ ե տ Ա վ ե տ ի ս յա ն ր
(«Ս ի մ ե ո ն Ե րեւա նցի Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի պ ա տ վ ի ր ա ծ Ա ս տ վ ա ծա մ ո ր վ եր ա փ ո խ մ ա ն սր բա պ ա տ կ եր ի խ որհր-
դ ա բա ն ո ւթ յո ւն ր ») եւ Ա րմեն Տե ր -Ս տ ե փ ա ն յա ն ր (« Ս իմեոն Ե րեւա նցին եւ Ա ղ վ ա ն ի ց կա թողիկոսութ յու-
նր (րստ Վ ա ր դ ա ն ա ր քե պ ի ս կոպ ո ս Օ ձ ն ե ց ո ւ)»):
Ե ր կր որ դ նիստ ր նա խ ա գա հ ում էին Ա րմեն Տե ր -Ս տ ե փ ա ն յա ն ր եւ Գ ր ի գ ո ր Բ ր ո ւտ յա ն ր , որի ր նթ ա ց-
քում բա նա խ ոսո ւթ յուն ն եր ն եր կա յա ցր եցի ն Գ եւո ր գ Տ ե ր -Վ ա ր դ ա ն յա ն ր («Ս ի մ ե ո ն Ե րեւա նցու ե ղ բ ո ր ո ր ­
դու (Գ ե ւո ր գ Խ ո ւբ յա ն ց ) պ ա տ մ ա գ ր ա կ ա ն ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յա ն ա ր ժ ե ք ր »), Գ ր ի գ ո ր Բ ր ո ւտ յա ն ր («Ս ի մ ե ոն
Ե րեւա նցու « Տ օ ն ա ց ո յց ր » ), Վ ա ր դ ա ն Դ եւր ի կ յա ն ր («Ս ի մ ե ո ն Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի «Տ ա ղ ա ր ա ն ր » ), Ա րփ ենիկ
Ղ ա զ ա ր ո ս յա ն ր («Ս ի մ ե ո ն Ա Ե րեւա նցու ձ ե ռ ա գ ր ա յի ն ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յո ւն ր »), Դ ա վ ի թ Ղ ա զ ա ր յա ն ր (« Ս ի ­
մեոն Ե րեւա նցու մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յո ւն ր »), Մ ի ք ա յե լ Մ ա լխ ա ս յա ն ր («Ս ի մ ե ո ն Ե րեւա նցու
« Տ ա մ բ ռ » երկր' ո րպ ես պ ա տ մ ա -ա շխ ա ր հ ա գր ա կ ա ն հ ետ ա զոտ ո ւթ յուն ն եր ի ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր »), Մ հ ե ր
Ն ա վ ո յա ն ր («Ս ի մ ե ո ն Ե րեւա նցին եւ Ժ Բ - Ժ Թ դ ղ հ ա յ ե ր ա ժ շտ ա կ ա ն մշա կույթ ի խ ն դ ի ր ն ե ր ր ») եւ Էմին
ս ա ր կ ա վ ա գ Խ ա չա տ ր յա ն ր («Ս ի մ ե ո ն Ա Ե ր ե ւա ն ց ի ն 'ո ր պ ե ս շին ա ր ա ր Հ ա յր ա պ ե տ » ):
Բ ա նա խ ո սո ւթ յուններ ի ա վ ա ր տ ի ն տ ե ղ ի ունե ցա վ քննա րկում, որից հ ետ ո փ ա կ վ ե ց մեծա նուն
Հ ա յր ա պ ե տ ի ծն ն դ յա ն 3 00-ա մ յա կ ի ն ն վ ի ր վ ա ծ ն ստ ա շրջա նր:
144 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 2010 ԺԲ

ՍԱՐԿԱՎԱԳԱԿԱՆ ՁԵՌՆԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. էՏՄԻԱԾՆՈՒՄ

Դ եկ տ ե մ բեր ի 25-ին Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ Է ջմի ա ծնում մ ե ծ շուքով նշվեց Ս. Ս տ ե փ ա ն ո ս Ն ա խ ա վ կ ա ­

յի եւ ա ռ ա ջի ն մա րտ իրոսի տ ոն ը : Ա մեն տ ա ր ի Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ Է ջմիա ծնում Ս. Ս տ ե փ ա նո ս ի տ ոնին
մ ե ծ հ ա նդ ի ս ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ կա տ ա ր վո ւմ է ս ա ր կ ա վ ա գ ա կ ա ն ձեռնա դրություն: Օ րհ ն ութ յա մբ Ն .Ս .Օ .Տ .Տ .
Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ' Ս. Պ ա տ ա ր ա գ ի ը նթ ա ցքո ւմ
Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ Է ջմ ի ա ծն ի Վ ա ն ո ր ե ի ց տ եսուչ Տ. Ա ր տ ա կ եպ իսկոպ ոս Տ ի գ ր ա ն յա ն ը կա տ ա ր եց
Գ ե ւո ր գ յա ն հոգեւոր ճեմա րա նի 3 0 սա ների ս ա ր կ ա վ ա գ ա կ ա ն ձեռն ա դր ությա ն ա րա րողութ յունը:

Հ ը ն թ ա ց ս Ս. Պ ա տ ա ր ա գ ի ' ձե ռն ա դ ր ո ղ Ս ր բա զ ա ն Հ ա յր ը հա վուր պ ա տ շա ճ ի ն եր կա յա ցր եց Ս.
Ս տ ե փ ա ն ո ս ն ա խ ա ս ա ր կ ա վ ա գ ի տ ոնի խ րհուրդն ու պ ա տ գ ա մ ը ' ո ւղ ղ վ ա ծ մեր հ ա վ ա տ ա վ ո ր ժ ո ղ ո վ ր ­
դ ին : Ա յնուհետ եւ ս ր բա զ ա ն հ ա յր ը , մ ա սնա վո ր կ ե ր պ ո վ իր խ ոս քն ո ւղ ղ ե լո վ նորընծա սա ր կա վ ա գնե ր ին ,
նշեց. «Ս ի ր ելի նորընծա ներ, մեր օրերում ձ ե զա ն ի ց ո չ ո ք ա կնկա լություն չունի եւ չի ունենա լու, որ ձեր
հ ա վ ա տ ք ն ու կ յա ն ք ն ա ր յա ն նա հ ա տ ա կ ո ւթ յա մ բ պ ս ա կ եք : Ա յս օ ր ' մեր ժա մա նա կներում, պ ա կ ա ս է
զ գ ա ց վ ո ւմ մյուս ն վիրա կա ն հեղուկի' ճ ա կա տ ի քր տ ի ն քի : Ձ ե ր ա ն հ ո գ ն ա բե կ ծ ա ռ ա յո ւթ յա մ բ քր տ ի ն ք
թ ա փ ե ց ե ք եւ ա յն խ ա ռ ն ե ց ե ք պ ա տ մ ո ւթ յա ն ն երկա յին ու ա պ ա գ ա յի ն : Վ ս տ ա հ ե ն ք , որ պ ի տ ի դ ա ռ ն ա ք
բ ա բ ա խ ո ղ սիրտ ն ա յն Ե կ եղ եցո ւ, որի երա կներում պ ի տ ի հոսի ձեր ծ ա ռ ա յո ւթ յա ն եւ ա ռ ա քի նի կ յա ն քի
ա զ ն ի վ հեղուկը: Պ ի տ ի դ ա ռ ն ա ք ա յն հեղուկը, որը հոսելու է ա յն մ ե ծ սրտ ի մեջ, ուր մեր Տ ե ր ն է բ ն ա կ ­
վում եւ ձեր օրինա կելի ը ն թ ա ց ք ո վ ու ա ր դ յո ւն ա վ ե տ գ ո ր ծե ր ո վ պ ի տ ի ա պ ր ե ք Հիսուսի հետ , Հիսուսի
հ ա մա ր եւ Հիսուսի մ ե ջ »:

Ա ր տ ա կ ս ր բա զ ա ն ը խ ոս քի վերջում մ ա ղ թ ե ց, որ ա մ են ա կ ա լ Տ ե ր ը նոր ս տ եփ ա ն ո ս նե ր ծնի մեր

Ե կ եղ եցո ւ ա ն դա ստ ա ն ում եւ թ ո ղ որ ա մ ե ն ա զ ո ր Փ ր կիչը նոր վ կա ն եր , ն վ ի ր յա լ ք ր տ ի ն ք ո վ կ յա ն ք ը մ ա ր ­
տ իր ոս ո ւթ յա մ բ կ ն ք ա ծ զ ա վ ա կ ն ե ր հ ա սցնի, ո րպ ե սզի նրա նց մ ի ջո ցո վ փ ա ռ ա վ ո ր վ ի ա մ են ա կա լ Ա ս տ ­
վ ա ծ ա յժ մ եւ միշտ եւ հ ա վ ի տ յա ն ս հ ա վ իտ ե նի ց ա մ ե ն »:

Պ ա տ ա ր ա գ ի ա վ ա ր տ ի ց հ ետ ո տ ոնի ա ռ ի թ ո վ Մ ա յր Ա թոռի բո լոր սա ր կ ա վ ա գ նե ր ի ն Հ ա յր ա ­

պ ե տ ա կ ա ն իր օրհնութ յունն ու հ ա յր ա կ ա ն պ ա տ գ ա մ ը բա շխ ե ց Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն
Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ը : Ն ո ր ի ն Ս րբութ յունը, խ ոսքն ո ւղ ղ ելո վ նոր ձ ե ռ ն ա դ ր վ ա ծ­
ներին, իր մա սնա հա տ ո ւկ շն որ հա վո րա նքը բե ր ե ց եւ ո ղջութ յո ւն մ ա ղ թ ե ց ն ր ա ն ց' խ ր ա տ ե լո վ օր ինա կ ել
Ս. Ս տ ե փ ա նո ս ի կ յա ն ք ի հոգեւոր սխ ր ա ն քը , նրա հ ա վ ա տ ք ն ու սերը, որոնց վ ր ա պ ե տ ք է խ ա ր ս խ վ ա ծ
լինի հոգեւորա կա նի ա ռա քելութ յունը:

Ն ա խ ո ր դ օրը, ձե ռա մ բ Տ. Ա ր տ ա կ եպ իսկո պ ո ս Տ ի գ ր ա ն յա ն ի , դ պ ր ո ւթ յա ն չորս ա ստ ի ճա ն ն եր

ս տ ա ց ա ն 14, իսկ ուրա րա կիր դ ա ր ձ ա ն ' 19 ճե մա ր ա նա կա ններ:

Մ ԱՑՐ Ա Թ ՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ՆԻ

ՏԵ Ղ Ե Կ Ա ՏՎ Ա Կ Ա Ն ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ՕՐՀՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳ' ՀԻՆ ՎԵՀԱՐԱՆԻ ՆՈՐՈԳՈՒԹՅԱՆ

ԵՒ ՎԵՐԱԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ԱՌԻԹՈՎ

Դ եկ տ ե մ բեր ի 27-ի ն, Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ Էջմիա ծնում, հ ա ն դ ի ս ա պ ե տ ո ւթ յա մ բ Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե ­

գ ին Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի , կ ա տ ա ր վ ե ց օր հն ո ւթ յա ն կ ա ր գ հին
2010 ԺԲ էջմ իա ծին 145

Վ ե հ ա ր ա ն ի ն որ ոգո ւթ յա ն եւ վեր ա կա ռուցմա ն ա ռ ի թ ո վ : Վ ե ր ջ ի ն ա ն գ ա մ հին Վ ե հ ա ր ա ն ր նոր ոգվ ել է

լուսա հոգի Վ ա զ գ ե ն Ա Հ ա յր ա պ ե տ ի շրջա նում' 1958 թ վ ա կ ա ն ի ն :
Հ ի մ ն ա ն ո ր ո գո ւթ յա ն եւ վ եր ա կա ռուցմա ն ա շխ ա տ ա ն քն ե ր ն ի րա կա նա ցվ ում են բա րե րա րո ւթ յա մ բ
Մ ա յր Ա թոռի ա ր ժ ա ն ա վ ո ր զ ա վ ա կ ն ե ր ի ' Հ ա յկ ա կ ա ն Բ ա ր ե գ ո ր ծ ա կ ա ն Ը ն դ հ ա ն ո ւր Մ ի ո ւթ յա ն ն ա խ ա ­
գ ա հ տ ի ա ր Պ ե ր ճ Ս ե դ ր ա կ յա ն ի եւ նրա տ ի կ ն ո ջ' Վ ե ր ա Ս ե դ ր ա կ յա ն ի : Շինա րա րութ յունն ի ր ա կ ա ն ա ց ­
նում է «Հ ո ր ի զ ո ն 9 5 » Ս Պ Ը ' գ լխ ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ Գ ա գ ի կ Գ ա լս տ յա ն ի :
Ա ր ա ր ող ութ յա ն ա վ ա ր տ ի ն Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն ա ն դ ր ա դ ա ր ձ ա վ Վ ե հ ա ր ա ն ի նորոգութ ­
յա ն եւ վեր ա կա ռ ուցմա ն ա շխ ա տ ա ն քն ե ր ի ն : Ն ո ր ո գ ո ւթ յա ն րնթ ա ցքո ւմ հ ա յտ ն ա բե ր վ ե լ են տ ա ր բե ր ժ ա ­
մա նա կա շրջա ններ ում ի ր ա կ ա ն ա ց վ ա ծ շինությունների շերտ եր, վ ա ղ շրջա նի կա ռույցներ , ո րո նք պ ե ­
ղումների ա րդյունքում գ իտ ն ա կ ա ն ն եր ի կ ողմից թ վ ա գ ր վ ե լ են է - Թ , Ժ Բ - Ժ Գ դ ա րե րո վ : Ա յս ա ռ նչութ ­
յա մ բ Ն ո ր ի ն Ս ր բութ յունր հ ա յտ ն ե ց , որ դ ր ա ն ք ա ն խ ա թ ա ր կ պ ա հ պ ա ն վ ե ն , իսկ հին Վ ե հ ա ր ա ն ի շենքր
կ պ ա հ պ ա նի իր պ ա տ մ ա ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ա կ ա ն հ ո ր ի ն վ ա ծք ր : Ն ո ր ո գ ո ւթ յո ւնի ց հ ետ ո հին Վ ե հ ա ր ա ն ր
կշա րունա կի գ ո ր ծե լ իբրեւ թ ա ն գ ա ր ա ն : Ծ ա ն ուցվ եց նաեւ, որ Վ ե հ ա ր ա ն ի պ ա տ մ ա կ ա ն կ ա ռույցի հա-
ր ա վ-ա րե ւմ տ յա ն մա սում կա ռուցվում է կ ա ց ա ր ա ն ա յի ն մ ա սնա բա ժ ին :
Մ ի ա ս ն ա կ ա ն Տերո ւնա կա ն ա ղ ո թ ք ի ց հ ետ ո Տ. Ն ա թ ա ն եպ իսկո պ ո ս Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն ն րնթերցեց
ա յս ա ռ ի թ ո վ կ ա զ մ վ ա ծ հիշա տ ա կա րա ն ր , որում մ ա ս նա վ ո ր ա բա ր ա սվում է. «...Հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն Մ ե ր
բա րձ ր գ ն ա հ ա տ ա ն ք ն ե ն ք բերում ե կ ե ղ ե ց ա ն վ ե ր ու ա զ գ ա ս ե ր հ ա յո ր դ յա ց , որ ս ա տ ա ր են լինում վե-
րա շին ո ւթ յա ն ր եւ բա ր ե կ ա ր գմ ա ն ր Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ է ջ մ ի ա ծ ն ի ' Հ ա յո ց Ս ր բ ա զ ա ն հոգեւոր կենտ րո-
ն ի :Թ ո ղ Ա մ ենա կա լ Տ ե ր ն օրհնի բա րե րա րն եր ի ն եւ երկնա շնորհ հա ջող ութ յո ւն նե ր պ ա րգեւի նրա նց բ ո ­
լոր ե կ եղ եցա շե ն ու ա զ գ ա ն վ ե ր բա րի գործերին. ա մ ե ն »: Ա պ ա Ն ո ր ի ն Ս րբութ յունն ա ր ձա նա գրո ւթ յունր
զե տ ե ղ ե ց շենքի հիմքերում' մ ա ղ թ ե լո վ , որ Ա ս տ վ ա ծ շեն ու պ ա յծ ա ռ պ ա հի Ս ուրբ է ջ մ ի ա ծ ի ն ր եւ ե ռ ա ն ­
դ ա շ ա տ ' Մ ա յր Ա թ ոռի միա բա նութ յունր, ո ր պ ե ս զի ա յն պ ա տ վ ո վ եւ ա ր դ յո ւն ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ շա րունա կի
իր ս ր բա զ ա ն ա ռ ա քե լո ւթ յուն ր հ ա յ ժ ող ով րդ ի կյա նքում:
Ա ր ա ր ող ութ յա նր մա սնա կցում էին Տ. Տա թ ե ւ ա ր քե պ ի սկոպ ո ս Ս ա ր գ ս յա ն ր , Տ. Փ ա ռ ե ն եպ իսկոպ ոս
Ա վ ե տ ի ք յա ն ր , Մ ա յր Ա թ ոռի դ ի վ ա ն ա պ ե տ Տ . Ա րշա կ եպ իսկո պ ո ս Խ ա չա տ ր յա ն ր , Վ ա ն ո ր ե ի ց տ եսուչ Տ.
Ա ր տ ա կ եպ իսկո պ ո ս Տ ի գ ր ա ն յա ն ր , Մ ի ջ ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն հ ա րա բերո ւթ յունների բա ժ ն ի տ ն օ ր ե ն Տ. Հ ո վ ա -
կիմ եպ իսկոպ ոս Մ ա ն ո ւկ յա նր , Մ ա յր Ա թ ոռի մ ի ա բա ն նե ր եւ պ ա շտ ո նյա նե ր :

Մ Ա ՅՐ Ա Թ ՈՌ ՍՈՒՐԲ էՏՄ Ի Ա Ծ Ն Ի
ՏԵ Ղ Ե Կ Ա ՏՎ Ա Կ Ա Ն ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ՆՈՐ ՆՇԱՆԱԿՈՒՄՆԵՐ

Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օրհնութ յա մբ
տ ե ղ ի են ունեցել հոգեւոր սպ ա սա վ որ նե ր ի նոր նշա նա կումներ:
Տ. Հ ա րո ւթ յուն ա բ ե ղ ա Կ ի րա կ ո ս յա ն ր , ա վ ա ր տ ե լո վ հ ով վ ա կ ա ն ծա ռա յո ւթ յո ւնր Գ եր մ ա ն ի ա յի
Հ ա յո ց թեմում, ն շա ն ա կվ ել է Ս ուրբ Գ ե ղ ա ր դ ա վ ա ն ք ի վ ա ն ա հ ա յր : Ա Մ Ն Հ ա յո ց Ա րեւմտ յա ն թ եմի հ ո ­
գեւոր սպ ա ս ա վ ո ր Տ. Տ ի ր ա ն ք ա հ ա ն ա Ա վ ա գ յա ն ր ծ ա ռ ա յո ւթ յա ն է կ ո չվ ել Հ Հ Զ ի ն վ ա ծ ուժերի Հ ո գ եւո ր
ա ռա ջնորդությունում: Ա ր ա գ ա ծո տ ն ի թեմում ժ ա մ ա ն ա կ ա վ ո ր ծ ա ռ ա յո ւթ յա ն կ ո չվ ա ծ Տ. Գ ն ե լ քա հ ա ն ա
Գ ա բր ի ե լյա ն ն իր հոգեւոր սպ ա սա վ որ ութ յո ւնր կշա րունա կի Գ եր մ ա ն ի ա յի Հ ա յո ց թեմում:
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի Հ ա յր ա պ ե ­
տ ա կ ա ն տ ն օ ր ի ն ո ւթ յա մ բ Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ է ջ մ ի ա ծ ն ի մ ի ա բա ն Տ. Հ ո վ ն ա ն վ ա ր դ ա պ ե տ Հ ա կ ո բ յա ն ր
ն շա ն ա կվ ել է Մ ա յր Ա թոռի լուսա րա րա պ ետ ի պ ա շտ ո նա կա տ ա ր:
146 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 2010 ԺԲ

Հ ր ա տ ա ր ա կ չա կ ա ն բա ժ ն ի գ ր ա ս ե ն յա կ ի վ ա ր ի չ Տ. Ռ ո ւբեն ա բ ե ղ ա Զ ա ր գ ա ր յա ն ր հ ա մ ա տ ե ղ ո ւթ ­
յա մ բ նշա նա կվ ել է Ք ր ե ա կ ա տ ա ր ո ղ ա կ ա ն հիմնա րկների հոգեւոր սպ ա սա վոր:
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի տ նօրի նո ւթ ­
յա մ բ Հ ո ւն ա ս տ ա ն ի Հ ա յո ց թ եմի հոգեւոր հ ո վ ի վ Տ . Խ ո ր ե ն ա բ ե ղ ա Ա ռ ա ք ե լյա ն ր դ եկտ ե մ բե րի 15-ից
ն շա ն ա կվ ել է Հ ա յա ս տ ա ն յա յց Ա ռ ա քե լա կա ն Ս ուրբ Ե կ եղ եց ո ւ Հ ո ւն ա ս տ ա ն ի թ եմի ա ռ ա ջն ո ր դ ա կ ա ն
տ եղա պ ա հ:
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի տ նօրի նո ւթ ­
յա մ բ մի քա նի ն ո ր ա օծ ե կ եղ եցա կ ա նն ե ր , ա վ ա ր տ ե լո վ ք ա ռ ա ս ն օ ր յա պ ա տ ր ա ս տ ո ւթ յա ն շրջա նր , ծ ա ­
ռ ա յո ւթ յա ն են կ ո չվ ել Հ ա յա ս տ ա ն յա յց Ա ռ ա քե լա կ ա ն Ս ուրբ Ե կեղ եցո ւ տ ա ր բե ր թ եմերում եւ հ ա ս տ ա ­
տ ություններում:
Տ. Ա ն դ րե ա ս ա բ ե ղ ա Ե զ ե կ յա ն ր ն շա ն ա կվ ել է Գ ե ւո ր գ յա ն հոգեւոր ճեմա րա նի ուսումնա կա ն գ ծո վ
փ ոխ տ եսուչ: Տ. Պ ա ր թ ե ւ ք ա հ ա ն ա Մ ո ւր ա դ յա ն ր հոգեւոր սպ ա ս ա վ ո ր ո ւթ յա ն է կ ո չվ ել Ա ր ա ր ա տ յա ն
Հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն թեմում, Տ. Մ ա ս ի ս ք ա հ ա ն ա Վ ա ր դ ե ր ե ս յա ն ր ' Գ ուգ ա ր ա ց թեմում, Տ . Զ ո հ ր ա պ ք ա ­
հ ա ն ա Մ ա ն ա ս յա ն ր 'Կ ո տ ա յք ի թեմում, Տ. Ա րշեն ք ա հ ա ն ա Ս ա ր գ ս յա ն ր ' Շ իրա կի թեմում:

Մ ԱՑՐ Ա Թ ՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ՆԻ

ՏԵ Ղ Ե Կ Ա ՏՎ Ա Կ Ա Ն ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՏՄԻԱԾՆՈՒՄ ԿԱՏԱՐՎԵՑ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ՆՈՐ

ՄԱՍՆԱՇԵՆՔԻ ՀԻՄՆԱՐԿԵՔԻ ԱՐԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՐ

Դ ե կ տ ե մ բ ե ր ի 24-ի ն, Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ Էջմիա ծնում, հ ա ն դ ի ս ա պ ե տ ո ւթ յա մ բ Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե ­

գին Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի եւ մա ս նա կ ցո ւթ յա մ բ Մ ա յր Ա թոռի
մի ա բա ն նե րի , կ ա տ ա ր վ ե ց Մ ա յր Ա թ ոռի վ ա ր չա կ ա ն նոր մ ա սնա շեն քի հիմ նա րկեքի ա րա րողութ յունր:
Ն ո ր կա ռ ույցր ն ա խ ա գ ծ վ ե լ է Մ ա յր Ա թոռի ճա րտ ա ր ա պ ե տ ա -շի ն ա ր ա ր ա կ ա ն բա ժ ն ի կողմից:
Մ ա ս ն ա շե ն ք ր , ո ր տ ե ղ տ ե ղ ա կ ա յվ ե լո ւ են Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ Է ջմ ի ա ծն ի Մ ի ջ ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն հ ա ր ա բե ­
րությունների բա ժի նր , Ե Հ Խ Կ լո ր ս ե ղ ա ն մ ի ջե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն բա ր ե գ ո ր ծա կ ա ն հ իմ նա դրա մր եւ Է Կ Լ Օ Ֆ
հ իմ նա դրա մր, կա ռուցվում է Մ ա յր Ա թ ոռի, Կ լո ր ս ե ղ ա ն ի եւ Է Կ Լ Օ Ֆ -ի միջոցներով:
Հ ա ն դ ի ս ա վ ո ր ա ր ա ր ո ղ ո ւթ յա ն ր նթ ա ցքո ւմ, շա ր ա կա ններ ի եւ սա ղմոսների ե ր գ ե ց ո ղ ո ւթ յա ն ներ­
քո , Է Կ Լ Օ Ֆ -ի հ ոգա բա րձուների խ որհրդի ն ա խ ա գ ա հ Տ. Տա թ ե ւ ա ր քե պ ի սկոպ ո ս Ս ա ր գ ս յա ն ր , Մ ա յր
Ա թ ոռի դ ի վ ա ն ա պ ե տ Տ. Ա րշա կ եպ իսկո պ ո ս Խ ա չա տ ր յա ն ր եւ Մ ա յր Ա թոռի Մ ի ջ ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն հ ա ր ա ­
բերութ յունների գր ա ս են յա կ ի տ նօ ր ե ն Տ. Հ ո վ ա կ ի մ եպ իսկոպ ոս Մ ա ն ո ւկ յա ն ր օր հնեցի ն կա ռուցվ ող
շենքի հիմքերր:
Ա ր ա ր ող ութ յա ն ր նթ ա ցքո ւմ ներկա ներին դ իմեց Տ. Տ ա թ ե ւ ա ր քե պ ի ս կոպ ո ս Ս ա ր գ ս յա ն ր , վ ս տ ա ­
հություն հ ա յտ ն ե լո վ , որ նոր պ ա յմ ա ն ն եր ր լա վ ա գո ւյն ս պ ի տ ի ն պ ա ստ են մ ի ջեկ ե ղ ե ցա կ ա ն ե ր ե ք կ ա ­
ռույցների գ որ ծո ւնեո ւթ յա ն ա ռ ա վ ե լ ա ր դ յո ւն ա վ ե տ ի րա կա նա ցմ ա նր:
Ա պ ա Հ ո վ ա կ ի մ ս ր բա զ ա ն ն ր նթ ե ր ցե ց նոր կա ռույցի հիմ նա րկեքի ա ռ ի թ ո վ հ ր ա պ ա ր ա կ վ ա ծ Հ ա յ­
ր ա պ ե տ ա կ ա ն օր հն ո ւթ յա ն գիրր, որում մ ա ս նա վ ո ր ա բա ր ա սվում է. «Հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն մեր գ ն ա հ ա ­
տ ա ն ք ն ու օրհնութ յունն ե ն ք բերում Ե Հ Խ Կ լո ր ս ե ղ ա ն մ ի ջե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն բա ր ե գ ո ր ծա կ ա ն հ իմ նա դր ա ­
մին եւ Է Կ Լ Օ Ֆ հիմ նա դրա մին, ո րո նք ր ն դ ա ռ ա ջ մեր հ րա վերին 'քր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն սի րով զ ո ր ա վ ի գ ե ղ ա ն
կա ռուցելու ա յս շինությունր, որի բա ր ե կ ա ր գ հա րկի ներքո պ ի տ ի կ ա զ մ ա կ ե ր պ վ ի Հ ա յա ս տ ա ն յա յց
Ա ռ ա քե լա կ ա ն Ս ուրբ Ե կեղ եցո ւ մ ի ջե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն կա րեւոր ա ռ ա քե լո ւթ յո ւն ր »:
2010 ԺԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 147

Վ ե ր ջո ւմ Կ լո ր ս ե ղ ա ն եւ Է Կ Լ Օ Ֆ հ իմ նա դրա մների գ ո ր ծա դ ի ր տ նօր ե նն ե ր Կ ա ր ե ն Ն ա զ ա ր յա ն ը եւ

Տ ի գ ր ա ն Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն ը մ ա սնա շեն քի կա ռուցմա ն ա րձա ն ա գրո ւթ յուն ը զ ե տ ե ղ ե ցի ն շենքի հիմքերում:

Մ ԱՑՐ Ա Թ ՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ՆԻ

ՏԵ Ղ Ե Կ Ա ՏՎ Ա Կ Ա Ն ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ԱՄԱՆՈՐԻ ՀԱՆԴԻՍՈՒԹՅՈՒՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. էՏՄԻԱԾՆՈՒՄ

Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս. Է ջմ ի ա ծն ի ա վ ա ն դ ո ւթ յա ն ոսկեփ որիկ մա տ յա նո ւմ մ շտ ա պ ես իր ուրույն ե մնա յուն

տ ե ղ ն է զ բ ա ղ ե ց ր ե լ ա մ ա ն ո ր յա հ ա ն դի սութ յա ն տ ոն ա կա տ ա րո ւթ յուն ը : Մ ն ա լո վ ա վ ա ն դ ո ւթ յա ն ը հ ա ­
վ ա տ ա ր ի մ ' 2 0 1 0 թ. դ եկտ ե մ բե րի 31-ի ն Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի բա րձր
ն ա խ ա գ ա հ ո ւթ յա մ բ նշվեց վ ե ր ո հ ի շյա լ տ ոն ա կա տ ա րո ւթ յուն ը : Հ ա մ դ ի ս ո ւթ յա ն ը ներկա էին Մ ա յր Ա թ ո ­
ռի մի ա բա նութ յո ւնը, Գ Հ Ճ ե Ս Վ Դ դ ա ս ա խ ո ս ա կա ն կա զ մ ը , ճեմա ր ա ն ա կա ն ուսա նողները, ինչպ ես
ն ա ե ' ա շխ ա ր հ իկ ա յլ հյուրեր:
Տերո ւնա կա ն ա ղ ո թ ք ի ց ե Հ Հ Օ րհ ներ գից հ ետ ո բա ցմ ա ն խ ո ս ք ո վ հ ա ն դ ե ս ե կ ա վ Գ Հ Ճ տ եսուչ'
հոգեշնորհ Տ . Գ ե ո ր գ վ ա ր դ ա պ ե տ Ս ա ր ո յա ն ը : Հ ա յր սուրբը նշեց, որ ն եր կա յի ե ա պ ա գ ա յի կ ա մ րջող
հ ա տ վ ա ծո ւմ մա րդու մ ի տ քը պ ա շա րվում է ուրա խ ո ւթ յա մ բ ե տ խ ր ո ւթ յա մ բ, ք ա ն զ ի յո ւր ա քա ն չյո ւր տ ա ր ­
վ ա ն հ րա ժ ե շտ տ ա լո վ , մ ե ն ք բա ժա ն վ ում ե ն ք մեր կ յա ն ք ի մի հ ա տ վ ա ծ ի ց , ս ա կ ա յն նույն պ ա հին ուրա ­
խ ությունը պ ա տ ո ւմ է մեր սրտ երը, ե ր բ մտ ա բեր ո ւմ ե ն ք գ ա լի ք բա րի քն եր ը դիմա վորելու հ ա ն գ ա մ ա ն ­
քը : Ա յս ա մ ենը ստ իպ ում է, որ մ ե ն ք կ տ ր վ ե ն ք ներ կա յի ց ե մեր ա նձերը ք ն ն ե ն ք ա ն ց ա ծ ճա նա պ ա ր հի
կա ն գա ռն եր ո ւմ' փ որ ձելո վ պ ա ր զ ե լ ու գ ն ա հ ա տ ե լ մեր կ ա տ ա ր ա ծ յո ւր ա քա ն չյո ւր ք ա յլը : Վ ե ր ջո ւմ հ ա յր
սուրբը շե շտ ե ց, որ տ ա ր վ ա ա վ ա ր տ ի ն մա րդուն բնորոշ է հ ա տ կ ա պ ե ս դ ժ գ ո հ հ ոգ եվ ի ճ ա կ ը , որը բ ո ր բ ո ք ­
վ ա ծ է նա խ որ դ տ ա ր վ ա չի ր ա կ ա ն ա ց ա ծ ի ղձերի ց, ս ա կ ա յն գ ա լի ք տ ա րում բա ցե ր ը լրա ցնելու գ ա ղ ա ­
փ ա ր ը մեղմում է ա յդ ա ն հ ա ն գստ ո ւթ յուն ը : Ե զ ր ա փ ա կ ո ղ բա ր ե մ ա ղ թ ա ն քո ւմ հ ա յր սուրբը իր ա ղ ո թ ք ն
ո ւղղ եց Ա ստ ծուն, ո րպ ե սզի Տ ե ր ը երկա ր օրեր պ ա ր գ ե ի Վ ե հ ա փ ա ռ Տ ի ր ո ջը ե Ն ո ր տ ա ր ին մ ի ա յն բա րի
ձեռքբերում ներով լեցուն լինի:
Ա յնո ւհ ետ ե, վ ա ս տ ա կ ա շա տ Շ ո թ ա Վ ա ր դ ա ն յա ն ի գ լխ ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ ճեմա րա նի ուսա նողա կա ն
ե րգչա խ ո ւմբը կ ա տ ա ր ե ց Ալ. Հա ր ո ւթ յո ւն յա ն ի «Կ ե ն ա ց ե ր գ »-ը : Ե ր գ ի ա վ ա ր տ ի ց հ ետ ո մի ա բա ն ութ յա ն
ա նունից խ ո ս ք ա ս ա ց հ ոգեշնո րհ Տ. Ե րե մի ա ա բ ե ղ ա Ա բ գա ր յա ն ը :
Հ ա ն դ ի ս ո ւթ յա ն ծր ա գրում ն ե ր ա ռ վ ա ծ էր ն ա ե շնորհա լի ճ եմա ր ա ն ա կա նն երի ա սմունքը, ո ր տ ե ղ
իր տ ա ղ ա ն դ ը ցույց տ վ ե ց Գ Հ Ճ Դ լսա րա նի սա ն Ն ո ր վ ա ն ուրա րա կիր Ի ս ա խ ա ն յա ն ը :
Դ ա ս ա խ ո ս ն եր ի ա նունից խ ո ս ք ա ս ա ց հ ա ր գ ա ր ժ ա ն Ն ո ր ա յր Պ ո ղ ո ս յա ն ը : Ն ա նշեց, որ Մ ա յր
Ա թ ո ռ Ս ուրբ Է ջմ ի ա ծն ի ե Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ի հովա նու ներքո, դ ա ս ա խ ո ս ա կ ա ն կա զ մ ի ն վ ի ր վ ա ծ
ա շխ ա տ ա ն ք ի շնորհիվ ճեմա ր ա ն ը հ ա վ ա տ ա ր ի մ է մնում իր ա ռ ա ք ե լո ւթ յա ն ը , ինչի ա րդյունքում վա ղուց
ա ր դե ն ա յն դ ա րձե լ է ա յն մ ի ջա վ ա յր ը , ո ր տ ե ղ ա ն ն ա հ ա ն ջ ուսուցա նվում ե պ ա հպ ա նվ ո ւմ են ա զ գ ա յի ն
բա ր ձ ր ա գ ո ւյն ա ր ժե քն ե րը : Պ ա ր ո ն Պ ո ղ ո ս յա ն ը նշեց, որ ճեմա րա նում դ ա ս ա վ ա ն դ ո ւմ են իրենց ոլորտ ի
լա վ ա գ ո ւյն մ ա ս նա գե տ նե ր , ե ս ա ա ն մի ջա կա ն որ են նպ ա ստ ում է ա պ ա գ ա հ ոգ եո ր ա կա ն նե ր ի գ ի տ ե լի ք ­
ների բա ր ձր ա գ ո ւյն դ իր քերի նվա ճմա նը : Բ ա ն ա խ ո ս ը հիշեցրեց, որ 20 1 1 -ը հա յ գ րչութ յա ն 5 0 0 ա մ յա կի
հ ո բ ե լյա ն ա կ ա ն տ ա ր ե թ ի վ ն է, իսկ դ ա կրկին վ եր ա բեր ում է Մ ա յր Ա թ ոռին, ք ա ն զ ի ա յդ ա մենի ս կ ի զ ­
բը հենց Է ջմ ի ա ծի նն էր: Հ ա վ ա ր տ իր ե լույթ ի հ ա ր գ ա ր ժ ա ն պ ա րո ն Պ ո ղ ո ս յա ն ը մե ջբե ր ե ց Գ ա ր ե գ ի ն Բ
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի մեկ տ ա ր ի ա ռ ա ջ հ ն չե ց ր ա ծ խ ոսքը. «Ձ գ տ ո ւմ ե ն ք կա ռուցել ա շխ ա ր հ , որ
լեցուն լինի մ ա րդ ա սի րո ւթ յա մբ, ա զ ն վ ո ւթ յա մ բ , ա ր դ ա ր ո ւթ յա մ բ, մ խ ի թ ա ր ո ւթ յա մ բ ու ե ր ջ ա ն կ ո ւթ յա մ բ»:
Ո ւսա նո ղո ւթ յա ն ա նունից խ ո ս ք ա ս ա ց Գ Հ Ճ Զ լսա րա նի ս ա ն ' բա րեշնո ր հ Ս ե ա կ ս ա ր կ ա վ ա գ Ս ա -
ր ի բեկ յա ն ը : Ս ա ր կ ա վ ա գ ի խ ո ս քեր ո վ տ ա րեմ ուտ ը լա վ ա գո ւյն ժ ա մ ա ն ա կն է սե փ ա կա ն ա նձը ե գործերը
148 էջմ իա ծին 2010 ԺԲ

քննելու հ ա մա ր, ո ր պ ե ս զի պ ա ր զ լինի, թ ե ի նչպ ես ե ն ք կա նգնելո ւ մեր խ ղ ճ ի ե Ա ս տ ծ ո ա ռ ջ ե : Բ ա ր ե շ ­

նորհ ս ա ր կ ա վ ա գ ր գոհ ունա կո ւթ յա ն խ ո ս ք հ ա յտ ն ե ց Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ն ա յն
բա ն ի հա մա ր, որ Վ ե հ ա փ ա ռ ի «փ ո ք ր ա ծ ո ւն »' Գ ե ո ր գ յա ն Հ ո գ ե ո ր ճ ե մ ա ր ա ն ր , ունի բո լո ր ա յն պ ա յմ ա ն -
ներր, որոնց շնորհիվ ուսա նողր ա րթուն մ տ ք ո վ ե հա րուստ գ ի տ ե լի ք ո վ է ա պ րում:
Ա սմունքելու տ ա ղ ա ն դ ո վ օ ժ տ վ ա ծ մեկ ա յլ ս ա ն ' Գ լսա րա նի Գ ա գ ի կ դ պ ի ր Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն ր , ներ­
կա ների ո ւշա դրութ յա նր մա տ ո ւցեց Վ . Թ ե ք ե յա ն ի « Հ ա յո ւ հ ո գ ի ն » ս տ ե ղ ծ ա գ ո ր ծ ո ւթ յո ւն դ
Ա վ ա ն դ ա կ ա ն կ ա ղ ա ն դ չե ք ի ժ ա մ ա ն ա կ ուսա նողությունր չա փ ա վ ո ր ե գ ե ղ ե ց ի կ հումորով ներկա ­
յա ց ն ո ւմ էր ճեմա ր ա նա կա նի ա ռ օ ր յա ն ե ա յլ մ ի ջա դե պ ե ր:
Ե պ ի սկոպ ո սա կա ն խ ո ս ք ա սելու հ ր ա վ ի րվ ե ց գեր ա շնոր հ Տ. Ո սկա ն ա ր քե պ . Գ ա լփ ա ք յա ն ր :
Ս ր բա զ ա ն ր նշեց, որ վ եր ջի ն ա ն գ ա մ Մ ա յր Ա թոռում իր մ ա ս ն ա կ ցա ծ Ա մ ա ն ո ր յա հ ա նդիսութ յունր կ ա ­
տ ա ր վ ե լ էր 1964 թ վ ա կ ա ն ի ն : Ն ա շեշտ եց, որ զ գ ա ց վ ո ւմ է մ ի ա բա ն ո ւթ յա ն մ ե ծ ա ճ ե որ դ ա չա փ ա զա ն ց
կ ա ր եո ր է հ ա յ ժող ո վ ր դ ի կյա ն քո ւմ, ք ա ն զ ի հ ո գ եո ր ա կ ա ն ր չա փ ա զ ա ն ց մ ե ծ ներդրում ունի հ ա յա պ ա հ -
պ ա ն ո ւթ յա ն գործում:
Ե զ ր ա փ ա կ ո ղ Օ րհ նութ յա ն խ ոս քն ա ս ա ց Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղի կոս ր:
Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ր նշեց, որ տ ա րեմուտ ին յո ւր ա քա ն չյո ւր ա ն ձ վ եր ա ն ա յո ւմ է ն ա խ որ դ տ ա ր վ ա
դ ե պ ք ե ր ր , ո մ ա ն ք ունենում են շա տ ուրա խ ություններ ո մ ա ն ք ոչ, սա կ ա յն ա ն հ ր ա ժ ե շտ է ե կ ո ղ տ ա րին
դ իմա վո ր ել ուրա խ ո ւթ յա մ բ հ ա տ կ ա պ ե ս ա յն բա նի հ ա մա ր, որ տ ա ր ին սկսվում է մեր Տ ե ր ե Փ ր կիչ Հ ի -
սուս Ք ր ի ս տ ո ս ի Հ ր ա շ ա փ ա ռ Ծ ն ն դ յա մ բ: Ն ո ր ի ն Ս րբութ յունն իր գ ն ա հ ա տ ա ն ք ի խ ոս քն ո ւղղ եց տ ե ս չա ­
կ ա ն ե դ ա ս ա խ ո ս ա կ ա ն կ ա զմ ի ն, մի ա բա ն ո ւթ յա ն ր ե նշեց, որ չն ա յա ծ հ ա ջ ո ղ ր ն թ ա ց քի ն նրա նց ա վելի
ծա ն ր ա շ խ ա տ ա ն ք է սպ ա սվում ե կ ո ղ տ ա րում: Վ ե հ ա փ ա ռ ր կոչ ա րեց բոլորին ի մի բերելու սեփ ա կա ն
ուժերր ե կա րողություներր, ո րպ ե սզի հ ա յ ա զ գ ր հ ա ղ ո ր դ դ ա ռ ն ա ս ե փ ա կ ա ն հ ա վ ա տ ի մ ա նր ա մ ա սնութ ­
յուններին ե կա ր եո ր տ ա ր րերի ն, որոնց վ ր ա էլ դ ա ր ե ր շա րունա կ կ ա ն գ ն ա ծ է հ ա յ ժ ողովուրդր ե Հ ա յ
Ա ռ ա քե լա կ ա ն Ս. Ե կ ե ղ ե ց ի ն : Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ր մ ե ծ կա րեորութ յուն տ վ ե ց հիշո ղո ւթ յա նր, ք ա ն ­
զի լուսա հոգի ա ն ձ ի ն ք ա յլե ս մ ե զ հ ե տ չեն, ս ա կ ա յն ֆ ի զ ի կ ա կ ա ն ներկա յութ յունր կա րելի է փ ո խ ա ր ի ­
նել տ վ յա լ ա նձից բա րի հիշողութ յուններով: Վ ե հ ա փ ա ռ ր հորդորեց ն ա ե տ ա րեմուտ ի ե րե կ ոյի ն ա յց ե լե լ
տ կ ա ր ե վ ա տ ա ռ ո ղ ջ մ ա րդ կա ց, ո րպ ե սզի ե կ ո ղ տ ա ր վ ա շեմին ն րա ն ք զ գ ա ն մա րդ ա սի րո ւթ յա ն ե բ ա ­
րեկ ա մ ութ յա ն ջերմությունր :

Դ Ա Վ Ի Թ ՍՐԿ. ՀԱ ՅՐԱ Պ Ե ՏՅԱ Ն ,

ԳԵՒՈՐԳՅԱՆ ՀՈԳԵՒՈՐ ՃԵՄԱՐԱՆ, Ե ԼՍԱՐԱՆ
 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

ՑԱՆԿ «ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ » ԱՄՍԱԳՐԻ

2010 Թ . ՏՊԱԳՐՎԱԾ ՆՅՈՒԹԵՐԻ

Պ Ա ՇՏՕՆԱ ԿԱ ՆՔ

Ա. ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԿՈՆԴԱԿՆԵՐ. Օ ՐՀՆՈՒԹ ԵԱ Ն Գ ՐԵ Ր

Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թողիկոսի պ ա տ գա մր Ս ուրբ Ծ ն ն դ յա ն եւ
Ա ս տ վ ա ծ ա հ ա յտ ն ո ւթ յա ն տ ոնի ա ռ ի թ ո վ , Ա 3
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղի կոս ի խ ոս քր ո ւղ ղ ա փ ա ռ ժողովուրդների
մ ի ա սնո ւթ յա ն մ ի ջ ա զ գ ա յի ն հիմնա դրա մի պ ա ր գ ե ւա բա շխ ո ւթ յա ն հ ա ն դի սութ յա ն ա ռ ի թ ո վ , Ա 7
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օրհնությա ն
խ ո ս քր Հ ա յո ց բա նա կ ի օ ր վ ա ա ռ ի թ ո վ , Ա 9
Փ րկչի Հ ր ա շ ա փ ա ռ եւ Ս ուրբ Ծ ն ն դ յա ն տ ոնի ա ռ թ ի վ Ն . Ս. Օ. Տ. Տ. Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց
Հ ա յր ա պ ե տ ի եւ ք ո ւյր ե կեղ եցի նե րի պ ե տ եր ի ու Հ ա յ Ե կ եղ եց ո ւ նվի րա պ ետ ա կա ն
ա թ ո ռն եր ի գա հ ա կա լնե րի , պ ե տ ա կ ա ն պ ա շտ ո նա կ ա ն ա ն ձա ն ց միջեւ փ ո խ ա ն ա կ վ ա ծ ո ղջույն ի եւ
բա ր ե մ ա ղ թ ա ն ք ն ե ր ի նա մա կներն ու հ եռ ա գր երր , Ա 10
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի շնոր հա վո րա նքր Ս երբ Ո ւղ ղ ա փ ա ռ Ե կեղ եցո ւ նորրնտ իր
գ ա հ ա կա լին , Ա 15
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օրհնութեա ն եւ գ ն ա հ ա տ ա ն ա ց գիրր
Ռ ո ւմի նի ա յի եւ Բ ո ւլղ ա ր ի ա յի ա ռ ա ջն ո ր դ Գ եր ա շն որ հ Տ. Տ ի ր ա յր ա ր քե պ ի սկոպ ո ս Մ ա ր տ ի կ եա ն ի ն , Բ 3
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օրհնութեա ն եւ գ ն ա հ ա տ ա ն ա ց գիրր
Ց ո վ հ ա նն էս Ս եմերճ եա նի ն, Գ 3
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ս ր բա տ ա ռ կո նդ ա կր Հ ա մ ա յն Ռ ուսիո
Պ ա տ ր ի ա ր ք Կ ի ր ի լ Ա -ին «Ս . Գ ր ի գ ո ր Լուս ա վո ր իչ» շքա նշա ն ո վ պ ա րգեւա տ ր ե լո ւ մա սին, Գ 5
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի շն որ հա վո րա կա ն ուղերձր կա ն ա ն ց տ ոնի
ա ռիթով, Գ 7
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի զե կ ո ւյցր Մ ա յր Ա թ ոռի 2 0 0 9 թ վ ա կ ա ն ի
գ որ ծո ւնեո ւթ յա ն վ ե ր ա բ ե ր յա լ, Գ 13
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի պ ա տ գ ա մ ր Ք ր ի ս տ ո ս ի Ս ուրբ Ց ա րո ւթ եա ն
տ օնի ա ռիթով, Դ 6
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղի կ ոս ի
շնորհա ւորա կա ն ուղերձր Ա ւետ մա ն տ օն ի ա ռ իթ ո վ, Դ 10
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Հ ա յր ա պ ե տ ի խ ոս քր Հ ա յո ց ցեղ ա ս պ ա նո ւթ յա ն
հ իշա տ ա կի օ ր վ ա կա պ ա կ ցո ւթ յա մ բ, Դ 11
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օրհնութ եա ն եւ գ ն ա հ ա տ ա ն ա ց գիր ր Տ ի ա ր
Է դ ուա ր դ Տ է ր -Ղ ա զ ա ր ե ա ն ի ն «Ս .Ս ա հ ա կ -Ս .Մ ե ս ր ո պ » շքա նշա ն ո վ պ ա րգեւա տ ր ելո ւ կ ա պ ա կցո ւթ եա մբ,
Դ 13
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օրհնութ եա ն եւ գ ն ա հ ա տ ա ն ա ց գիր ր Տ ի ա ր
Զ օրի Բ ա լա յե ա ն ի ն «Ս .Ս ա հ ա կ -Ս .Մ ե ս ր ո պ » շքա նշա ն ո վ պ ա րգեւա տ րուելու կ ա պ ա կ ցո ւթ ե ա մ բ, Դ 15
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա րեգին Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թողիկոսի շն որ հա վո րա կա ն ուղերձր
շրջա ն ա վ ա ր տ նե ր ի օր հն ո ւթ յա ն օ ր վ ա ա ռ ի թ ո վ , Ե 3
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի շն որ հա վո րա կա ն ուղերձր հ ա ղ թ ա ն ա կ ի ու խ ա ղ ա ղ ո ւթ յա ն տ ոնի եւ
Շուշիի ա զ ա տ ա գ ր ո ւթ յա ն օ ր վ ա ա ռ իթ ո վ, Ե 4
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղի կոս ի շն որ հա վո րա կ ա ն խ ոս քր Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն
օրվա ա ռիթով, Ե 6
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օրհնութ եա ն եւ գ ն ա հ ա տ ա ն ա ց գիրր Տ.
Ց ո վ ն ա ն ա ր քե պ ի սկոպ ո ս Տէր տ էր ե ա ն ի ն, Ե 7
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օրհնութ եա ն եւ գ ն ա հ ա տ ա ն ա ց գիր ր Տ ի ա ր
Ս ա րօ Խ ոդա վերդեա նին, Զ 3
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օրհնութեա ն եւ գ ն ա հ ա տ ա ն ա ց գիրր
Ս ա ն կ տ Պ ե տ ե ր բո ւր գ ի հ ա յո ց հ ա մ ա յն ք ի ն , Զ 5
150 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 2010 ԺԲ

Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ո ղջույն ի խ ոս քը ո ւղ ղ ա փ ա ռո ւթ յա ն
մ ի ջխ որ հր դա րա ն ա յի ն հ ա մ ա ժ ո ղ ո վ ի 17-ր դ վ եհ ա ժ ո ղ ո վ ի բա ցմ ա ն ա ռ ի թ ո վ , Զ 7
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ը վ ա վ ե ր ա ց ր ե ց Գ եր մ ա ն ի ա յի ա ռ ա ջն ո ր դ ի ընտ րությունը, Է 3
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ուղերձը Հ Հ Ա ն կ ա խ ո ւթ յա ն տ ոնի ա ռ թ ի վ , Թ 3
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի խ ո ս քը Բ ոստ ոնում Հ ա յո ց Ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւթ յա ն
հ իշա տ ա կին ն վ ի ր վ ա ծ հուշա կոթողի հիմնօրհնեքի ա ռ ի թ ո վ (Բ ո ս տ ոն , 9 ս ե պ տ եմ բե ր , 2 0 1 0 թ .), Թ 7
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ք ա ր ո զ ը Խ ա չվ ե ր ա ց ի նա խ ա տ ոնա կի ն,
Ա Մ Ն Ա ր եւմտ յա ն թ եմի ա ռ ա ջն ո ր դ ա ն ի ս տ Ս ր բո ց Ղ ե ւո ն դ յա ն ց Ե կեղ եցո ւ օծմ ա ն ա ռ ի թ ո վ (Ա Մ Ն ,
Բ ը ր բե ն կ , 11 ս ե պ տ եմ բե րի , 2 0 1 0 թ .), Թ 8
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա րեգին Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կա թողիկոսի քա րոզը ԱՄՆ Ա րեւմտ յա ն թեմի
ա ռ ա ջն ո ր դ ա ն ի ս տ Ս ր բո ց Ղ ե ւո ն դ յա ն ց Ե կեղ եցո ւմ Խ ա չվ ե ր ա ց ի տ ոնին (Բ ը ր բեն կ , Ս ր բո ց Ղ ե ւո ն դ յա նց
ե կ եղ եց ի , ս ե պ տ ե մ բե ր 12, 2 0 1 0 թ .), Թ 11
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի խ ոս քը հ ը ն թ ա ց ս ճա շկերույթ ի (Ա Մ Ն
Հ ա յո ց Ա րեւմտ յա ն թ ե մ , ս ե պ տ եմ բե ր 12, 2 0 1 0 թ .), Թ 14
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի խ ո ս քը Տա թ ե ւի վ ա ն ք տ ա ն ո ղ ճոպ ա նուղու
բա ցմ ա ն ա ռ ի թ ո վ (Տա թ ե ւի վ ա ն ք , 16 հ ոկտ եմբերի, 2 0 1 0 թ .), Ժ 3
Գ ի ր հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն օրհնութեա ն եւ գ ն ա հ ա տ ա ն ա ց ա ռ սի րեցեա լ որդին մեր եւ հ ա ր ա զա տ
զա ւա կն Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ր բո յ Է ջմ ի ա ծն ի մ ե ծա ր գ ո յ տ ի ա ր Սուրէն Զ ո հ ր ա բե ա ն որ յԵ ր ե ւա ն , Ժ Ա 3
Գ ի ր հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն օրհնութ եա ն եւ գ ն ա հ ա տ ա ն ա ց ա ռ Հ ա յկ ա կ ա ն բա ր ե գ ո ր ծա կ ա ն ընդհա նուր
միութեա ն Լոնդոնի մա սնա ճիւղն որ ի Լոնդոն, Մ ե ծ Բ ր ի տ ա ն ի ա , Ժ Ա 5
Գ ի ր հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն օրհնութեա ն եւ գ ն ա հ ա տ ա ն ա ց ա ռ սի րեցեա լ որդին մեր եւ հ ա ր ա զա տ
զա ւա կն Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ր բո յ Է ջմ ի ա ծն ի մ ե ծա ր գ ո յ տ ի ա ր Մ ա ր կ ո Զ ա րի կեա ն որ ի Կ ա ր ա կ ա ս ,
Վ են ես ո ւէլա , Ժ Ա 7
Գ ի ր հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն օրհնութեա ն եւ գ ն ա հ ա տ ա ն ա ց ա ռ սի րեցեա լ որդին մեր եւ հ ա ր ա զա տ
զա ւա կն Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ր բո յ Է ջմ ի ա ծն ի մ ե ծա ր գ ո յ տ ի ա ր Կ ա ր էն Ց ո վ հ ա նն ի ս եա ն որ ի Մ ոսկուա , Ռ Դ ,
ԺԱ 9
Գ ի ր հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն օրհնութեա ն եւ գ ն ա հ ա տ ա ն ա ց ա ռ սի րեցեա լ որդին մեր եւ հ ա ր ա զա տ
զա ւա կն Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ր բո յ Է ջմ ի ա ծն ի մ ե ծա ր գ ո յ տ ի ա ր Ռ ա զ մ ի կ Դ ա ւո յե ա ն որ յԵ ր ե ւա ն , Ժ Ա 11
Գ ի ր հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն օրհնութեա ն եւ գ ն ա հ ա տ ա ն ա ց ա ռ սի րեցեա լ որդին մեր եւ հ ա ր ա զա տ
զա ւա կն Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ր բո յ Է ջմ ի ա ծն ի մ ե ծա ր գ ո յ տ ի ա ր Սուրէն Ս ա ր դ ա ր ե ա ն որ յՕ դ ե ս ա , Ո ւկրա ինա ,
Ժ Ա 13
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ը ցա վա կցա կա ն նա մա կ է հ ղ ե լ Հ ռո մ ի Կ ա թ ո լի կ Ե կեղ եցո ւ
Ք ա հ ա ն ա յա պ ե տ ի ն , Ժ Ա 15
Հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն մ ա ղ թ ա ն ք Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի գ ա հ ա կ ա լո ւթ յա ն 11-րդ տ ա ր եդ ա րձի
ա ռ ի թ ո վ , Ժ Ա 17

Բ. ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ Ա Յ Ց Ե Լ Ո Ւ Թ Ի Ւ Ն Ե Ր ԵՒ Ո ՒՂ Ե Ւ Ո Ր Ո Ւ Թ Ի Ւ Ն Ե Ր

Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ը մեկնեց Ա Մ Ն հ ա յո ց Ա րեւելյա ն թ եմ, Ա 14

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա Բ Ե Ղ Ա Հ Ա Մ Բ Ա Ր Ձ Ո Ւ Մ Ց Ա Ն - Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց
Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի հ ո վ վ ա պ ե տ ա կ ա ն ա յց ը Ե րուսա ղեմ , Բ 5
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ը Բ ա ք վ ո ւմ մա սնա կցե ց կրոնա պ ետ ների
հ ա մ ա շխ ա րհ ա յի ն գ ա գ ա թ ն ա ժ ո ղ ո վ ի ն , Դ 27
Մ եկնում, Ե 9
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի Հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն ա յց ը Ա Մ Ն Հ ա յո ց
Ա րեւելյա ն եւ Ա րեւմտ յա ն թ եմեր, Թ 4

Գ. ՄԱՅՐ Ա Թ ՈՈ Ո Ւ0

Մ ե ր Տ ե ր եւ Փ ր կիչ Հիսո ւս Ք ր ի ս տ ո ս ի Ս. Ծ ն ն դ յա ն եւ Ա ս տ վ ա ծ ա հ ա յտ ն ո ւթ յա ն տ ոնը Մ ա յր Ա թ ոռ

Ս ուրբ Էջմիա ծնում, Ա 13
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ն հա ն ձնվ ե ց ո ւղ ղ ա փ ա ռ ժողովուրդների մ ի ա սնո ւթ յա ն մ ի ջ ա զ գ ա յի ն
հ իմնա դրա մի մր ցա նա կը, Ա 14
Ն ո ր ի ն Ս րբութիւն Ս ե ր բ ի ա յի Պ ա տ ր ի ա ր ք Ի րի նեո ս, Ա 17
2010 ԺԲ էջմ իա ծին 151

Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Չ ե խ ի ա յի խ որ հ րդ ա ր ա ն ի պ ա տ գ ա մ ա վ ո ր նե ր ի պ ա լա տ ի
փ ոխ նա խ ա գա հին, Գ 8
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Ե ւրոպ ա կա ն ժ ող ո վ ր դ ա կ ա ն կուսա կցութ յա ն
ն ա խ ա գ ա հ ին , Գ 8
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց է մ ի ր Կ ո ւստ ուրիցա յին, Գ 9
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Ե Ա Հ Կ Խ Վ ն ա խ ա գ ա հ Ժ ուս ո Ս ոա րեշին, Գ 10
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Լ եհ ա ստ ա ն ի Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն վ ա ր չա պ ե տ ի ն , Գ 10
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Չ ի ն ա ս տ ա ն ի դ ես պ ա նի ն , Գ 11
Մ ո ս կ վ ա յի եւ Հ ա մ ա յն Ռ ուսիո Կ ի ր ի լ Ա Պ ա տ ր ի ա ր ք ի ա յց ր Հ ա յա ս տ ա ն , Գ 48
Ս ուրբ Հ ա ր ո ւթ յա ն տ ոնր Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ էջմ ի ա ծն ո ւմ , Դ 17
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Թ ո ւրք մ ե նս տ ա ն ի փ ո խ վ ա ր չա պ ե տ ի ն , Դ 19
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց մ ի ջ ա զ գ ա յի ն գ ի տ ա ժ ո ղ ո վ ի մ ա սնա կիցներին, Դ 20
Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ն րնդունեց Ս լո վ ա կ ի ա յի Խ ո ր հ ր դ ա ր ա ն ի Ք ր ի ս տ ո ն ե ա -դ ե մ ո կ ր ա տ ա կ ա ն
խ մ բա կ ց ո ւթ յա ն ա ռ ա ջն ո ր դ ի ն , Դ 21
Ե պ ի սկոպ ո սա կա ն ձեռնա դրություն Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ էջմ ի ա ծն ո ւմ , Դ 21
Ա պ րիլի 2 4 ' Հ ա յո ց ե ղե ռն ի զոհերի հ իշա տ ա կի օր, Դ 27
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Բ ա դ ե ն -Վ յո ւր թ ե մ բ ե ր գ ի Ա վ ե տ ա րա ն ա կա ն-Լ յո ւթ եր ա կա ն
Ե կ եղ եցո ւ հոգեւոր սպ ա սա վ որ նե ր ին , Ե 9
Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ն րնդունեց Լ եհ ա ստ ա ն ի Ս ե յմ ի սե նա տ ո ր Լուկա շ Ա բգա րո վի չի ն , Ե 10
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Դ ա մա սկոսո ւմ գ ո ր ծ ո ղ քր իստ ո նե ա կա ն եկեղեցիների
եպ իսկոպ ոսների պ ա տ վ իր ա կո ւթ յունր , Ե 11
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Չ ե խ ի ա յի վ ա ր չա պ ե տ ի ն , Ե 12
Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ն րնդունեց Օ րենբուրգի ն ա հ ա ն գա պ ե տ ի ն , Ե 12
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Ֆ ր ա ն ս ի ա յի տ ն տ ե ս ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն նա խ ա րա ր
Պ ա տ ր ի կ Դ ե ւե ջ յա ն ի ն , Ե 13
Մ ա յի ս ի 2 8 -ր ' Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն օր, Ե 13
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Ե Հ Խ « Հ ա վ ա տ ք եւ կ ա ր գ » հ ա ն ձնա խ մ բի գ որ ծա դ իր
վ ա ր չո ւթ յա ն ա նդա մներ ի ն, Զ 10
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Ա վ ս տ ր ի ա յի ա ր տ ա քի ն գոր ծե րի նա խ ա ր ա րի ն, Զ 10
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թողիկոսն րնդունեց գրո ղն ե րի հ ա մ ա հ ա յկ ա կ ա ն 5 -ր դ հ ա մա ժո ղո վի
մա սնա կիցներ ին, Զ 11
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թողիկոսր մա սնա կցեց ո ւղ ղ ա փ ա ռ ո ւթ յա ն մ ի ջխ որ հր դա րա ն ա յի ն
հ ա մ ա ժո ղո վի 17-ր դ վ եհ ա ժ ո ղ ո վ ի բ ա ցմ ա ն ա ր ա ր ո ղ ո ւթ յա նր , Զ 11
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թողիկոսն րնդունեց Ֆ ր ա ն ս ի ա -Հ ա յա ս տ ա ն պ ա տ գա մա վորա կա ն
բա ր ե կ ա մ ո ւթ յա ն խ մբի ա ն դա մն եր ի ն, է 3
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Ռ ո ւսա ստ ա նի Դ ա շն ո ւթ յա ն փ ո խ վ ա ր չա պ ե տ Ժ ուկովին,
է 4
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ Մ Ա Կ -ի փ ա խ ս տ ա կ ա ն ն եր ի հ ա րցով
գեր ա գ ո ւյն հ ա ն ձնա կա տ ա րի ն երկա յա ցուցչին, Ը 3
Հա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն , Ը 3
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ո ւթ յա ն եւ Մ ե ծ ի Տ ա ն ն Կ ի լի կիո Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ո ւթ յա ն կա նոնա կա ն
հ ա ն ձ նա խ մ բի ժ ող ով ր, Ը 4
Զ ա լցբո ւր գի Ա ր քեպ ի սկոպ ոս Դ ո կ տ ո ր Ա լոյս Ք ո թ գ ա ս ե ր ր եւ « Р г о - О п е П е » կա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յա ն
պ ա տ վ իր ա կո ւթ յունր Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ էջմ ի ա ծն ո ւմ , Թ 17
էս տ ո ն ի ա յի Ե կեղ եցի նե ր ի խ որհրդի պ ա տ վ ի ր ա կ ո ւթ յա ն ա յց ր Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ էջ մ ի ա ծ ի ն , Թ 17
էս տ ո ն ի ա յի Ե կ եղ եցի նե ր ի խ որհրդի պ ա տ վ իր ա կո ւթ յունր Մ ա յր Ա թոռում, Թ 19
Ա վ ա ր տ վ ե ց է ս տ ո ն ի ա յի Ե կեղ եցի նե ր ի խ որհրդի պ ա տ վ ի ր ա կ ո ւթ յա ն ա յց ր Մ ա յր Ա թ ո ռ Սուրբ
էջ մ ի ա ծ ի ն , Թ 2 0
Հա յտ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն , Ժ 5
Ընդ ո ւնե լո ւթ յո ւնն ե ր Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ էջմ ի ա ծն ո ւմ , Ժ 5
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Ա պ ա կ ե ն տ ր ո ն ա ց վ ա ծ հ ա մ ա գո ր ծ ա կ ց ո ւթ յա ն հա յ-
ֆ ր ա ն ս ի ա կ ա ն հ ա մ ա ժո ղո վի մա սնա կիցներ ին, Ժ 6
Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Դ ե ր Զորի ն ա հ ա ն գ ա պ ե տ Հո ւս ե յն Ա ռնա սին,
Ժ 7
152 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 2010 ԺԲ

Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Ս լո վ ե ն ի ա յի Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ն ա խ ա գ ա հ ին , Ժ 7
Գ ա ր ե գ ի ն Բ Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Մ ո ն ր եա լի ք ա ղ ա ք ա պ ե տ ի ն , Ժ 8Ա մ են ա յն Հ ա յո ց
Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Ա Մ Է ա ր տ ա ք ի ն ա ռեւտ րի նա խ ա ր ա րի ն, Ժ Ա 15
Վ ե հ ա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ն րնդունեց Ա տ ր պ ա տ ա կ ա ն ի ն ա հ ա ն գա պ ետ ի ն, Ժ Ա 16
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Ռ ո ս տ ո վ ի մ ա րզի ն ա հ ա ն գա պ ե տ ի ն , Ժ Ա 17
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Ո ւկր ա ի նա յի դ եսպ ա նի ն , Ժ Ա 19
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Հ Հ -ո ւմ Ֆ ր ա ն ս ի ա յի դ ես պ ա նի ն , Ժ Ա 20
«Բ ա ր ի գա լուստ Հ ա յա ս տ ա ն » կին դ ի վ ա ն ա գ ե տ ն ե ր ի եւ դ ի վ ա ն ա գ ե տ ն ե ր ի կ ա ն ա ն ց ա ս ո ցա ցի ա յի
ա նդա մներ ի ա յց ր Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ Է ջմ ի ա ծի ն, Ժ Ա 20
Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ Է ջմ ի ա ծի ն ժ ա մ ա ն ա ե ց Ռ ուս Ո ւղ ղ ա փ ա ռ Ե կ եղ եց ո ւ պ ա տ վ իր ա կո ւթ յունր , Ժ Բ
3
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց մ ի ջ ա զ գ ա յի ն գ ի տ ա ժ ո ղ ո վ ի մ ա սնա կիցներին, Ժ Բ 5
Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ծ ա յր ա գ ո ւյն Պ ա տ ր ի ա ր ք եւ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց մի
խ ումբ բժիշկների, Ժ Բ 6
Գ ա ր ե գ ի ն Բ Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Լ ա տ վ ի ա յի նորա նշա նա կ դ եսպ ա նի ն , Ժ Բ 7
Ա մ են ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն րնդունեց Ե ւրա խ որ հր դա րա նի պ ա տ գ ա մ ա վ ո ր ի ն , Ժ Բ 7

Դ. Գ ԵՐԱ Գ ՈՅ Ն ՀՈԳ ԵՒՈՐ Ժ Ո Ղ Ո Վ

Գ եր ա գ ո ւյն հոգեւոր խ որհրդի ժ ո ղ ո վ Մ ա յր Ա թ ո ռ Ս ուրբ Է ջմիա ծնում, Գ 11, Դ 18, Ե 9, Ժ Ա 18

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԲԵՄ. ԼՈՒՐԵՐ

Ա 158, Բ 154, Գ 157, Դ 138, Ե 140, Զ 142, Է 145, С 151, Թ 149, Ժ 147, Ժ Ա 144, Ժ Բ 138

ՄԱՀԱԽՕՍԱԿԱՆ

Ի Տ էր հա ն գա ւ Տ. Տ ի ր ա յր ա ր քե պ ի սկոպ ո ս Մ ա ր տ ի կ ե ա ն ր , Ե 148

ՔԱ ՐՈՋԽ Օ ՍԱ ԿԱ Ն

Տ. Հ մ ա յա կ ա բ ե ղ ա Ս ա հ ա կ յա ն ի ա ն դ ր ա ն ի կ ք ա ր ո զ ր ' խ ո ս վ ա ծ Ս. Հ ռի փ ս ի մ ե ի տ ա ճա րում
մ ա տ ո ւց վ ա ծ Ս. Պ ա տ ա ր ա գ ի ն , Ա 18
Տ. Ա ն ա ն ի ա ա բ ե ղ ա Ծ ա տ ուրյա ն ի ա ն դր ա ն ի կ ք ա ր ո զ ր ' խ ո ս վ ա ծ Ա շտ ա ր ա կի Մ ուղ նու Ս. Գ եւո րգ
վա նքում մ ա տ ո ւց վ ա ծ Ս. Պ ա տ ա ր ա գ ի ն , Ա 22
Տ. Մ կ ր տ ի չ եպ իսկո պ ո ս Պ ռ ո շ յա ն ի ք ա ր ո զ ր ' խ ո ս վ ա ծ Ե րեւա նի Ս ուրբ Գ ր ի գո ր Լուսա վորիչ
Ե կ եղ եցո ւմ մ ա տ ո ւց վ ա ծ Ս . Պ ա տ ա ր ա գ ի ն (31 հ ոկտ եմբեր, կիրա կի, 2 0 1 0 թ .), Ժ 9
Տ. Ա ն դ րե ա ս ա բ ե ղ ա Ե զ ե կ յա ն ի ք ա ր ո զ ր ' խ ո ս վ ա ծ Կ ա ր բի ի Ս. Ա ս տ վ ա ծ ա ծի ն Ե կեղ եցո ւմ
մ ա տ ո ւց վ ա ծ ա ն դ ր ա ն ի կ Ս ուրբ Պ ա տ ա ր ա գ ի ն (1 2 դ եկ տ ե մ բե րի , 2 0 1 0 թ .), Ժ Բ 8
Տ. Մ ա ր կ ո ս ք ա հ ա ն ա Մ ա ն գ ա ս ա ր յա ն ի ք ա ր ո զ ր ' խ ո ս վ ա ծ Ե րեւա նի Ս ուրբ Ա ս տ վ ա ծ ա ծի ն
Ե կ եղ եցո ւմ (1 2 դ եկ տ ե մ բե ր ի , 2 0 1 0 թ .), Ժ Բ 10

ԿՐՕՆԱԳԻՏԱԿԱՆ

Տ . Շ Ա Հ Ե Ա Բ Ե Ղ Ա Ա Ն Ա Ն Յ Ա Ն - Հ ա յր Ցուստ ին Պ ո պ ո վ ի չ. հ ա յր ա բա ն ա կ ա ն մտ քի ա ն խ ո ն ջ
մշա կր, Ա 4 7. Հ ի ն Կ տ ա կ ա ր ա ն ի ուսումնա սիրությա ն մե թ ոդ ն եր ր, Բ 10. «Ա ռ ա կ »-ն ր ստ Ա ստ ուա ծա շնչի
հ ա յե րէն թ ա ր գմ ա ն ութ ե ա ն , Գ 65. Ա վ ե տ ա ր ա ն ա կ ա ն դ ր վ ա գ ն ե ր ա ն տ ի կ ոսկեդա րի հ եղինա կների
երկերում, Է 5. Ա ռ ա կա ց С -ն րստ մի ջնա դ ա ր եա ն հ ա յ մեկնիչների, С 14
Տ . Խ Ո Ր Ե Ն Ա Բ Ե Ղ Ա Հ Ո Վ Հ Ա Ն Ն Ի Ս Յ Ա Ն - Հ ա ր ս ա ն ե կ ա ն ծիսա շա րի նշա նի օրհնութ յա ն
կա նոնր, Բ 38
Տ . Հ Ա Յ Ր Ի Կ Ա Բ Ե Ղ Ա Հ Ո Վ Հ Ա Ն Ն Ի Ս Յ Ա Ն - Ա ղ ե տ ն ե ր ի հոգեւոր վ երա իմա ստ ա վորումր
Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց շրջա ն ի պ ա տ մ իչների երկերում, Զ 13
Կ Ա Ր Ե Ն Ս Ա Ր Կ Ա Վ Ա Գ Հ Ո Վ Հ Ա Ն Ն Ի Ս Յ Ա Ն - Ն ե ւ ր ո զ ն ե ր ի հոգեւոր ա կունքներր, Գ 73
2010 ԺԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 153

Տ . Ա Դ Ա Մ Ք Ա Հ Ա Ն Ա Մ Ա Կ Ա Ր Յ Ա Ն - Էկումենիզմի ա ն կ ե ղծութ յո ւնը , Բ 18

Տ . Տ Ի Ր Ա Ն Ա Բ Ե Ղ Ա Պ Ե Տ Ր Ո Ս Յ Ա Ն - Ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն բա րեփ ոխ ումների ըմբռնումը եւ դրա
ա ս տ վ ա ծ ա բա ն ա կ ա ն հիմնա վորումը Հ ա յ Ե կեղ եցո ւմ Ի դ ա րի ա ռ ա ջի ն քա ռորդում, Ա 38. Հ ա յո ց
Տ ո ն ա ցո ւյց ի պ ա տ մ ութ յո ւնը ս կզբնա վ որ ում ից մինչեւ Ս իմեոն Ե րեւա նցի Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի բա րեփ ոխ ումը,
Դ 4 9 . Ն յո ւթ ա կ ա ն ա ռա րկ ա ն ո րպ ես ծի սա կա ն ա ր տ ա հ ա յտ չա մ ի ջո ց , Ե 15
Ա Ր Թ Ո Ւ Ր Ս Ա Ր Կ Ա Վ Ա Գ Ս Ա Ր Գ Ս Յ Ա Ն - Ս. Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Մ կ ր տ ի չի վա խ ճա նա բա նա կա ն
քա րո զչո ւթ յո ւնը եւ Հիսո ւս Ք ր ի ս տ ո ս ի մկրտ ությունը, Դ 33
Տ . Գ Ե Ւ Ո Ր Գ Ա Բ Ե Ղ Ա Ս Ա Ր Ո Յ Ա Ն -Ե կեղ եցո ւ դ ա վ ա ն ա ն ք ի բ ա ր ե փ ո խ ո ւթ յա ն ' Ե ր վ ա ն դ վրդ. Տե ր-
Մ ի ն ա ս յա ն ի ա ռ ա ջա ր կ ի քն ն ա կ ա ն վերլուծություն, Ա 25
Հ . Ա Լ Ե Ք Ս Ա Ն Դ Ր Մ Ե Ն - Ք ր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն հույս. « Ղ ա ր ա բ ա ղ » , թ ե” «Բ ե թ ղ ե հ ե մ » , Բ 6
Գ Ա Ր Ս Ո Յ Ա Ն Ն Ի Ն Ա - Հ ա ղ ո ր դ ո ւթ յա ն Ս ուրբ Բ ա ժ ա կ ի (=Ս կ ի հ ի ) ա ն ա պ ա կ գինին Հ ա յո ց
Ե կ եղ եցո ւմ, Է 12
ՀՈ Վ ՀԱ Ն Ն ԻՍ ՅԱ Ն ՀՈ Վ ՀԱ Ն Ն Ե Ս - Նեստ որի ք ր ի ս տ ո ս ա բա ն ա կ ա ն ուսմունքի
մ ե թ ո դ ա բ ա ն ա կ ա ն սկզբունքների շուրջ, Ե 24
Շ Ո Ղ Ի Կ Յ Ա Ն Ա Ր Մ Ա Ն - Ի ՞նչ է սեկ ո ւլյա ր ի զ ա ցի ա ն , Թ 3 2
Չ Ա Ն Թ Ի Կ Յ Ա Ն Ա Ր Փ Ի Ն Ե - Ն ե ո թ ո մ ի զ մ ը Ժ Թ - Ի դա րերում, Ժ 12
Պ Ո Ղ Ո Ս Յ Ա Ն Վ Լ Ա Դ Ի Մ Ի Ր - Հ ա յ Ե կեղ եցո ւ հ ա կ ա ա պ ոլին ա ր ա կա ն քր իստ ո սա բա նութ յո ւնը , Թ
21
Պ Ո Պ Ո Վ Ի Չ Յ Ո Ւ Ս Տ Ի Ն - Վ ե ր ա ծ ն վ ա ծ ա նձի ի մա ցա բա ն ութ յո ւնն ը ստ Ս. Մ ա կ ա ր Մ ե ծ ի , Ա 50
Ս Տ Ե Փ Ա Ն Կ Ե Ր Տ Ո Ղ - Հ ա յ Ե կեղ եցո ւ բա ր ե կ ա ր գո ւթ յա ն խ ն դր ի շուրջ, Ժ Բ 14
Ք Ա Լ Ա Շ Յ Ա Ն Ա Վ Ե Տ Ի Ս - Ա նտ իո քի 341 թ. ժ ող ով ի դ ա վ ա ն ա բա ն ա կ ա ն բա նա ձեւերի դ ոգ մ ա տ ի կ
ա ռ ա նձն ա հ ա տ կո ւթ յուն ն եր ը, Ժ Ա 2 2
Պ ԱՏՄԱԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆ

Ա Դ Ո Ն Ց Ն Ի Կ Ո Ղ Ա Յ Ո Ս - Դ իտ ո ղ ո ւթ յո ւն ն եր հ ա յո ց Հ ա յս մ ա վ ո ւր ք ն ե ր ի մա սին, Գ 103
Ա Լ Վ Ր Ց Յ Ա Ն Հ Ա Յ Կ Ա Զ Ո Ւ Ն - Հ ո գ ե ւո ր երգի խ որ հ րդ ա բա նո ւթ յո ւնը հ ա յ մ ա տ ե ն ա գ ր ո ւթ յա ն մեջ,
Ե 54. Տա ղ ե ր ի ծի սա կա ն գ ո ր ծա ռ ո ւյթ ը եւ գ րա կա ն - գ ե ղ ա ր վ ե ս տ ա կ ա ն ա րժեւորմա ն հա րցի շուրջ, Բ 50
Ա Ս Ա Տ Ր Ե Ա Ն Ա Ր Մ Ի Ն է - Ա րեւմտ ա հա յ գ ա ղ թ ա կ ա ն ն ե ր ի բ ո ղ ո ք ա գ ր ե ր ը Խ ր ի մ ե ա ն Հ ա յր ի կ ի ն , Ա
131. Տ ա ճ կ ա հ ա յ փ ա խ ս տ ա կ ա ն ն եր ի խ ն դ ա գ ր ե ր , Գ 111
Ա Պ Ր Ե Ս Յ Ա Ն Մ Ա Ր Ի Ա Մ - Պ ս ա կ ի ժ ող ո վ ր դ ա կ ա ն ե ղծում ները Կ . Պ ո լս ի պ ա տ ր ի ա ր քո ւթ յա ն մեջ,
Է 85
ԲԱ ԲԱ ՅԱ Ն ԿԱ ՐԻՆԵ - Դ րվա գներ Խ ա չա տ ո ւր ա ր քե պ ի սկոպ ո ս Կ եսա ր ա ցու
կ ենսա գործունեութ յունից, Ե 89
Բ Ա Լ Ե Ա Ն Ա Ր Շ Ա Կ - Ա ր ա ր ա տ եա ն ջոկ ա տ ի ա ռ ա ջի ն երթ ը , Դ 85
Բ Ա Ո Ւ Մ Վ Ի Լ Հ Ե Լ Մ - Ք ր ի ս տ ո ն յա ն ե ր ի վ ի ճ ա կ ը Թ ո ւրք իա յում ա ռ ա ջի ն ա շխ ա ր հ ա մա ր տ ի
ա վ ա ր տ ի ն (1 9 1 7 -1 9 1 8 ), Գ 136
Բ ՐՈ ՒՏԵ Ա Ն Գ Ր Ի Գ Ո Ր - Ո րոշ օր ա ցո ւցա յի ն իրողութիւններ հ ա յկ ա կ ա ն հ րա շա պ ա տ ում
հէքեա թ ներում, Զ 22
ԳԵՒՈՐԳ ՍԱ ՐԿԱ ՎԱ Գ Ա ԼԱ ՎԵՐԴՅԱ Ն - Ն ե ր ս ե ս Լ ա մբրոնա ցու դ ե ս պ ա նա գն ա ցո ւթ յուն ը
որպ ես Շ ն ո րհ ա լիո վ ս կ ս վ ա ծ բ ա ն ա կ ցա յի ն շրջա փ ուլի ա վ ա ր տ , Բ 77
Գ Ն Ո Ւ Ն Ի Ա Ր Տ Ա Կ - Հ ե տ ա խ ո ւզ ա կ ա ն ուսումնա սիրություններ Ս եւա նի թ ե րա կղ զո ւմ , Թ 43
Գ Ր Ի Գ Ո Ր Յ Ա Ն Վ Ա Ր Դ Ա Ն - Ե րկու ա ն տ ի պ փ ա ս տ ա թ ո ւղ թ , Զ 83
Դ Ե Ւ Ր Ի Կ Յ Ա Ն Վ Ա Ր Դ Ա Ն - Ս ուրբ Ծ ն ն դ յա ն պ ա տ կե րա գր ութ յո ւն ը եւ մա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն
ս կ զբ ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը , Գ 93
Հ Ա Յ Կ Ս Ա Ր Կ Ա Ւ Ա Գ Ե Զ Ե Կ Ե Ա Ն - Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ճ ա ր տ ա ս ա ն ա կ ա ն ա րուեստ ի սկզբնա ւորմա ն
պ ա տ մութիւնից, Գ 84
Թ Ա Մ Ր Ա Զ Յ Ա Ն Հ Ր Ա Չ Յ Ա - Դ իո նիսի ոս Ա ր ե ո պ ա գա ց ի ն եւ Գ ր ի գո ր Ն ա ր ե կ ա ց ի ն , Ժ Ա 50
ԼԱ ԼԱ ՅԱ Ն ԱՐԵՒԻԿ - Ն ա խ ա դ ա ս ո ւթ յա ն կ ա ռ ո ւց վ ա ծքը Ա ղ ա սի Ա յվ ա զ յա ն ի
ստ եղ ծա գո րծութ յո ւն ներ ում , Բ 111
Խ Ա Չ Ա Տ Ր Յ Ա Ն Ժ Ո ՐԵ Ս - Հին Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ա յր ա ք ա ղ ա ք Ա ր տ ա շա տ ը շա րունա կում է
ա ն ա կ ն կ ա լնե ր մա տ ուցել, Ժ Բ 36
Կ Ա Ր Ա Պ Ե Տ Յ Ա Ն Հ Ա Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն - Տե ր յա նա շո ւն չ մեկնություններ (Էսսե), Ա 103
Կ Ա Ր Ա Պ Ե Տ Յ Ա Ն Շ Ո Ւ Շ Ա Ն - Հ ր ա ն տ Մ ա թ ե ւո ս յա ն ի մուտ քը գ րա կա նութ յուն, Թ 75
154 էջմ իա ծին 2010 ԺԲ

ՀԱ Կ Ո Բ ՅԱ Ն Լ Ի Լ Ի Թ - Դ ա ն ի ե լ Վ ա ր ո ւժ ա նի « Ց ե ղ ի ն ս ի ր տ ր » ժող ով ա ծուի լե զ վ ա ո ճ ա կ ա ն
մշա կումներր, Դ 7 0
Հ Ա Կ Ո Բ Յ Ա Ն Հ Ա Յ Կ Ա Ն Ո Ւ Շ - Բ ա ք վ ի հա յո ւթ յուն ր Ժ Թ դ ա րի վ եր ջի ն , Զ 76
Հ Ա Կ Ո Բ Յ Ա Ն Ձ Ա Ր Ո Ւ Հ Ի - Կ ո ղ բ ի բա ր ա վ ո ր ի պ ա տ կ ե ր ա գ ր ա կ ա ն ա ռա նձն ա հ ա տ կո ւթ յուն ն եր ն ու
թ վ ա գր ո ւթ յուն ր, Ժ Բ 62
Հ Ա Յ Ր Ո Ւ Ն Ի Ա Շ Ո Տ - Կ ա ր ե ն Յ ե պ ե ն եւ Մ ե ծ Ե ղ ե ռ ն ի ր նթ ա ցքո ւմ ա ռ ե ւա ն գ վ ա ծ հ ա յ երեխ ա ների
ու կ ա ն ա ն ց ա զ ա տ ա գ ր ո ւմ ր , Ժ Ա 80
ՀԱ Մ ԲԱ ՐՁՈ ՒՄ ՅԱ Ն ՎԱԶԳԵՆ - Լա տ ինա բա ն հ ա յե ր ե նի հ ա րցր հ ա յե ր ե ն ա գի տ ա կ ա ն
ա շխ ա տ ութ յուններում, Զ 53
Հ Ա Մ Բ Ա Ր Յ Ա Ն Ա Ր Ա Մ - Խ ա չա տ ո ւր Ղ ա ր ա բ ե կ յա ն ի ստ եղ ծա գո ր ծո ւթ յո ւն նե ր ի ո ճա ձեւա բա նա կ ա ն
ա ռ ա նձն ա հ ա տ կո ւթ յուն ն եր ր, Ժ Ա 97
ՀԱ ՐՈ ՒԹ ՅՈ ՒՆ ՅԱ Ն Ա Վ Ե ՏԻՍ - Վ ա նի ն ա հ ա ն գա պ ե տ ո ւթ յա ն պ ա ր ե նա յի ն
ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ր (1 9 1 5 թ. մ ա յի ս - հուլիս), Դ 56
Հ Ա Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Յ Ա Ն Ա Ր Ս Ե Ն - Ջ ր օ գ տ ա գ ո ր ծ մ ա ն ո լորտ ր հ ա յկ ա կ ա ն վիմա գրերում, Զ 69
Հ Ո Վ Հ Ա Ն Ն Ի Ս Յ Ա Ն Պ Ե Տ Ր Ո Ս - Հ ա յ Ե կեղ եցո ւ պ ա տ մ ո ւթ յա ն ուսումնա սիրմա ն ե ր ա խ տ ա վ ո ր ր
(Ա վ ետ ի ս Պ ե ր պ ե ր յա ն ), Բ 85. Հ ա յկ ա կ ա ն Հ ա ր ց ի ն ա ղ ե ր ս վ ո ղ Ն ի կ ո ղ ա յո ս Ա դոնցի ն որա հա յտ
նա մա կներր, Ժ Ա 105
Մ Ա Դ Ո Յ Ե Ա Ն Ա Ր Շ Ա Կ - Գ է ո ր գ վրդ. Չ ո ր էքչեա նի Ք ա ր ո զ գ ի ր ք ր , Ե 81
Մ Ա Թ Ե Ւ Ո Ս Յ Ա Ն Կ Ա Ր Ե Ն - Բ ա գ ն ա յր ի վ ա ն ք ի հ ա զ ա ր ա մ յա կ ր (1 0 1 0 - 2 0 1 0 ), Բ 53. Հ եթ ո ւմ
Կ ոռիկոսցու լրա ցումներր Ս ա մ վ ե լ Ա նեցու ժ ա մ ա ն ա կ ա գր ո ւթ յա ն մ ե ջ, Թ 48
Մ Ա Ր Տ Ի Ր Ո Ս Յ Ա Ն Մ Ի Ք Ա Յ Ե Լ - Դ ր վ ա գ ն ե ր հ ա յ ա զ գ ա յի ն պ ա տ վ ի ր ա կ ո ւթ յա ն գործունեությունից,
Ը 84. Հ ա յկ ա կ ա ն բա րենորոգումների ե ր ե ք ն ա խ ա գ ծե ր ր եւ ռուսա կա ն դ ի վ ա ն ա գ ի տ ո ւթ յո ւն ր 1 9 13թ ., Թ
62
Մ Ի Ր Ի Տ Ա Ն Յ Ա Ն Դ Ի Ա Ն Ն Ա - Վ ա ղ մ ի ջն ա դ ա ր յա ն շին ա ր ա ր ա կա ն խ ե ցե ղ ե ն ի մի տ եսա կի
մա սին, Ժ Ա 74
Մ Ո Ւ Ր Ա Դ Յ Ա Ն Պ Ա Ր Ո Ւ Յ Ր - Բ ն ա գ ր ա գ ի տ ա կ ա ն դիտ ա րկումներ, Ե 72
Մ Ո Ւ Ր Ա Դ Յ Ա Ն Ս Ա Մ Վ Ե Լ - Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Շ ի ր ա զի «Ս ի ա մ ա ն թ ո եւ Խ ջ ե զ ա ր ե » պ ոեմր, Ժ Բ 77
Ն Ա Հ Ա Պ Ե Տ Յ Ա Ն Ռ Ա Ֆ Ի Կ - Ա կնա րկներ ա ղ ձ ն ի ք ա հ ա յե ր ի սն ո տ ի ա պ ա շտ ա կ ա ն ն ա խ ա ­
պ ա շա րումների մա սին, Ա 67. Հ ա յ ա զ գ ա գ ր ո ւթ յա ն եւ բա ն ա գ ի տ ո ւթ յա ն մ ե ծ ե ր ա խ տ ա վ ո ր ր
(Վ ա ր դ Բ դ ո յա ն ի ծն ն դյա ն
100-ա մ յա կի ա ռ թ ի վ ), Ժ 58
Ն Ե Ր Ս Ե Ս Յ Ա Ն Վ Ա Ր Ա Գ - Ղ ա զ ա ր Փ ա ր պ ե ց ի ն եւ իր երկերր, Ժ Բ 54
Ն Ե Ր Ս Ե Ս Յ Ա Ն Գ Ե Ւ Ո Ր Գ , Հ Ո Վ Հ Ա Ն Ն Ի Ս Յ Ա Ն Մ Ա Ր Ի Ն Ե - Խ ա չա տ ո ւր Խ ա ս պ ե կ Ե րեց
Կ ա ֆ ա ց ի , 1 6 1 0 -1 6 8 6 (ծն ն դ յա ն 4 0 0 ա մ յա կ ի ն ), Ը 6 2
Շ Ի Ր Ի Ն Յ Ա Ն Մ Ա Ն Ե Ա - Ս ո ւրբգր ա յի ն վ կա յա կո չո ւմներր վ ա ղ շրջա նի հ ա յկ ա կ ա ն որոշ
երկերում եւ հունա բա ն թ ա րգմ ա նութ յուններում, Զ 45
Շ Ո Լ Ի Ն Յ Ա Ն Մ Ա Ր Ի Ա Մ - Ի ն տ ր ա յի «Ն ե ր ա շ խ ա ր հ ր », Ա 76. էր ո ս ի եւ Թ ա նա տ ոսի
հ ա կա դ րա միա սնութ յո ւնր Վ . Թ ե ք ե յա ն ի պ ո եզ ի ա յո ւմ , է 46. Դ եգերո ւմն եր մա հվ ա ն եւ ե ր ա զ ա ն քի
բա վի ղն երո ւմ, Ժ 46
Ո Ս Կ Ա Ն Յ Ա Ն Շ Ո Ղ Ի Կ - Գ ա ր ե գ ի ն Ս ր վ ա ն ձ տ յա ն ց ր եւ դպ րո ցր, Ժ 38
Պ Ե Տ Ր Ո Ս Ե Ա Ն Յ Ա Կ Ո Բ - Դ ա ւա ն ա փ ո խ ո ւթ ե ա ն հ իմ նա խ նդ իր ր Ս էյլա ն ի « Հ ա յթ ա -Ֆ ի ր ա տ »
վիպ ա կում, Դ 63. Մ կ ր տ ի չ Խ ր ի մ ե ա ն ր գ ա վ ա ռ ա կ ա ն գր ա կ ա ն շա ր ժմ ա ն հիմնա դիր, է 39
Պ Ո Ղ Ո Ս Յ Ա Ն Ս Ա Մ Վ Ե Լ - Հ ա յո ց Ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւթ յո ւն ր կա նխ ելու Ա ն տ ա ն տ ի հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յո ւն դ
Ը 39
Պ Ո Ղ Ո Ս Յ Ա Ն Վ Ա Ր Ո Ւ Ժ Ա Ն - Հ ա յ ժող ո վ ր դ ի եւրոպ ա ցի ն վի ր յա լն ե ր ր ' Գ եւո ր գ Ե Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի
գ ն ա հ ա տ մ ա մ բ, Դ 95
Ս Ա Մ Ո Ւ Է Լ Ե Ա Ն Խ Ա Չ Ի Կ - Կ ո մի տ ա սի կ ե ա ն քի եւ գործունէութ եա ն տ ա րեգրութ իւնից, Դ 76. Ը
104. Ժ 79
Ս Տ Ա Մ Բ Ո Լ Ց Յ Ա Ն Ա Ս Տ Ղ Ի Կ - Ե ղ ի շե Թ ա դ ե ւո ս յա ն ի « Ե ր ա զ ն ե ր ր », Ը 96
Ս Ո Ւ Ք Ի Ա Ս Ե Ա Ն Հ Ա Մ Օ - Խ ո ր էն ա րք. Մ ո ւր ա դ բէկ ե ա ն ի երկու զե կո ւցա գր եր ր Ա մ են ա յն Հ ա յո ց
Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս Գ էո ր գ Ե Ս ուրէնեա նցին, Ժ Ա
Վ Ա Ր Դ Ա Ն Յ Ա Ն Լ Ո Ւ Ս Ի Ն Ե - Ա ս տ վ ա ծ ա շն չյա ն վկա յա կո չո ւմներն Ա ր իս տ ա կես Լա ստ իվ երտ ցու
« Պ ա տ մ ո ւթ յա ն » մեջ, Ժ 23
2010 ԺԲ ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 155

Վ Ա Ր Դ Ա Ն Յ Ա Ն Ս Ա Թ Ե Ն Ի Կ - Ե ղ ի շե Թ ա դ ե ւո ս յա ն ի ն որ ա հ ա յտ «Ք ր ի ս տ ո ս ի խ ճ ա պ ա տ կ ե ր ր »,
Թ 69
ՎԱՐԴԱԶԱՐԵԱՆ Օ ԼԳ Ա , Թ Ո ՐՈ Ս ՍԱՐԿԱՒԱԳ Ե ՐԱ Ն Ե Ա Ն - Ե լի ց գ րքի Ժ Բ գլխ ի մի
ա նա նուն մեկնութիւն, Թ 86
Գ Է Ո Ր Գ Տ Է Ր - Վ Ա Ր Դ Ա Ն Ե Ա Ն - Ց ո վ հ ա նն էս Դ ր ա ս խ ա ն ա կ եր տ ցո ւ «Խ ո ս տ ո վ ա ն ո ւթ ի ւն » ճա ռր,
Բ 119
Տ . Տ Ա Թ Ե Ւ Վ Ա Ր Դ Ա Պ Ե Տ Հ Ա Կ Ո Բ Յ Ա Ն - « Մ ա շ տ ո ց ի » ' Ո սկա ն Ե րեւա նցու հ րա տ ա րա կութ յունր,
Ե 38. « Մ ա շ տ ո ց ի » ' Ո սկա ն Ե րեւա նցու հ րա տ ա ր ա կո ւթ յունր (Ա մստ երդա մի հ ա յկ ա կ ա ն տ պ ա գ ր ո ւթ յա ն
3 5 0 ա մ յա կ ի ն ), Ր 68
Տ . Ս Ա Հ Ա Կ Ա Բ Ե Ղ Ա Շ Ա Ք Ա Ր Յ Ա Ն - Փ ա ս տ ա թ ղ թ ե ր Թ ի ֆ լի ս ի Ն ո ր ա շե ն ի Ս. Ա ս տ վ ա ծա ծի ն
Ե կ եղ եցո ւ մա սին, Է 70
Ց Ա Կ Ա Ն Յ Ա Ն Ռ Ո Ւ Ս Լ Ա Ն - Թ ո վ մ ա Ա րծրունու ն ո ր բա բե լո նյա ն ա ր ք ա յա ց ա ն կ ր եւ նրա ա ղբյուրր,
Ե 61. Ա մ ա ղ եկա ցի նե ր - հյուքսոսներ - հ ա յե ր (ն ույնա ցմա ն հ ա րցի շուրջ), Ժ Ա 4 0
Փ Ի Լ Ո Յ Ա Ն Վ Ա Լ Ե Ր Ի - Ս ո ւրբգր ա յի ն մեջբերումներր Հ ր ա ն տ Մ ա թ ե ւո ս յա ն ի « Չ ե զ ո ք գ ո տ ի »
պ իեսում, Բ 99
Ք Ա Լ Ա Շ Յ Ա Ն Ա Վ Ե Տ Ի Ս - Կ ո ս տ ա ն դ ի ն կ ա յս ե ր կրոնա կա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յա ն հ ա րցի շուրջ, С
26
Ք Ե Ւ Ն Ա Կ Ս Զ Յ Ա Ն Լ Ի Ա Ն Ա - Ն ե ր ր ն տ ա ն ե կ ա ն հ ա րա բերութ յունների նկա րա գի րր Պ . Պ ռ ո շյա ն ի
երկերում, Է 31
Ք Յ Ո Ս Է Ե Ա Ն Յ Ա Կ Ո Բ - Մ ա տ թ է ո ս Տ ո ւղ ա յե ց ո ւ ջա տ ա գ ո վ ա կ ա ն գրութ յունր, Ե 97. Ժ Դ դա րի
ն ո ր ա յա յտ մ ա տ ե ն ա գ ի ր Ս ա հ ա կ Մ ի ա յն ա կ ե ա ց ի ա ս տ ո ւա ծա բա ն ա կ ա ն երկր, Ժ 94
Ք Ո Թ Ա Ն Տ Յ Ա Ն Ն Ի Կ Ո Ղ Ա Յ Ո Ս - Մ ա ր դո ւ հ ա յե ցա կ ա ր գ ր Ղ . Չ ո ւբա ր յա ն ի դ ի մ ա քա ն դ ա կ ա յի ն
գործերում (թ ա րգմ . Ռ . Ա ր ո յա ն ), Ժ 70

ՀԱՂՈՐԴՈՒՄ ՆԵՐ

Ա Լ Ե Ք Ս Ա Ն Յ Ա Ն Ա Ն Գ Ե Լ Ի Ն Ա - Մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի բա ղ ն ի ք ն ե ր ր , С 118
Ա Ս Ո Յ Ա Ն Ա Լ Ի Ս Ա - Ս ա ր դ ա ր ա պ ա տ ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն ի րա կա ն հ ա ղ թ ա ն ա կ ր , Ե 124
Ա Ս Մ Ա Ր Յ Ա Ն Հ Ր Ա Չ Յ Ա - Հ ա յկ ա կ ա ն հ ա րցր Ս ա ն - Ռ ե մ ո յի վեհ ա ժ ող ով ո ւմ, Ա 145
Ա Վ Ե ՏԻՍ ՅԱ Ն ՔՆԱՐԻԿ - Հ ա յա ս տ ա ն ի Ա զ գ ա յի ն պ ա տ կ ե րա սրա հի հա վ ա քա ծուի
ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն գ եղ ա ն կ ա ր չո ւթ յա ն մի շա ր ք գոր ծե րի տ վ յա լն ե ր ի ճշտ ում, С 133. Է ջմ ի ա ծն ի Մ ա յր
Տա ճ ա ր ի պ ա տ կե րա գր ութ յո ւն ր Ս իմեոն Ա Ե րեւա նցի Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի օրոք, Ժ Ա 118
Դ Ա Վ Թ Յ Ա Ն Ս Ո Ւ Ս Ա Ն Ն Ա - Ե ն թ ա կ ա յի եւ ս տ ո ր ո գ յա լի հ ա մ ա ձա յնութ յո ւնն ու շա րա դա սությունր
Ե զ ն ի կ Կ ո ղ բ ա ց ո ւ « Ե ղ ծ ա ղ ա ն դ ո ց » ե րկո ւմ», Ժ Բ 127
ՀԱ Մ Բ Ա Ր Ձ Ո Ւ Մ Ե Ա Ն Ռ Ա ՖԱ ՅԷԼ - Հ ա յա ս տ ա ն ե ա յց Ա ռ ա քե լա կ ա ն Ս. Ե կեղեցին'
ժո ղ ո վ ր դ ա վ ա ր ո ւթ ե ա ն ո ւղ ղ ա փ ա ռ դ ա ւա նութ եա ն 1700-ա մ ե ա յ պ ա տ ո ւա ր , Բ 138
Հ Ա Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Յ Ա Ն Է Մ Մ Ա -Հ ա յկ ա կ ա ն խ ո ր ա ն ա յի ն վ ա ր ա գ ո ւյր ն ե ր ի խ ո ր հ րդ ա բա նո ւթ յո ւնր , Է
104
ՀԱ Ր Ո Ւ Թ ՅՈ Ւ Ն ՅԱ Ն ԱՐՍԵՆ - Դ իտ ա ր կումներ մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի հյուրա նոց-
հյուր ա տ ներ ի եւ դ ր ա ն ց վ իմ ա գր երի շուրջ, Ժ 129
Հ Ո Վ Ս Ե Փ Յ Ա Ն Ա Ն Ի - Թ ե մ ա տ ի կ ո րմ ն ա ք ա ն դա կն ե րր Դ - Է դ ա րերի հ ա յկ ա կ ա ն եկեղեցիներում,
Ա 139. Թ ե մ ա տ ի կ ո րմ ն ա ք ա ն դա կն ե րր ժ Բ - Ժ Գ դա րե րի հ ա յկ ա կ ա ն եկեղեցիներում, Թ 113. Թ ե մ ա տ ի կ
ո րմ ն ա ք ա ն դա կ ն ե րր Ժ -Ժ Ա դ ա րե րի Հ ա յկ ա կ ա ն եկեղեցիներում, Ե 117
Ղ Ո Ւ Կ Ա Ս Յ Ա Ն Ս Ե Ւ Ա Կ - Դ եր ա ն վ ա ն ա կ ա ն հ ա րցա կա ն ն ա խ ա դ ա սո ւթ յուններ ր Մ ա րկոսի
Ա վետ ա րա նում, Ժ 119
Մ Ա Լ Խ Ա Ս Յ Ա Ն Մ Ի Ք Ա Յ Ե Լ - Հ ա կ ո բ Կ ա ր ն եցու «Տ ե ղ ե կ ա գ ի ր Վ ե ր ի ն Հ ա յո ց » երկր'
պ ա տ մ ա ա շխ ա ր հ ա գր ա կ ա ն հ ետ ա զոտ ո ւթ յուն ն եր ի ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր , Է 110
Մ Ե Լ Ք Ո Ն Յ Ա Ն Գ Ա Յ Ա Ն Ե - Ս իոն ա ր քե պ ի սկոպ ո ս Մ ա ն ո ւկ յա ն , Դ 112
Մ Ի Ր Ի Տ Ա Ն Յ Ա Ն Դ Ի Ա Ն Ն Ա - Զ վ ա ր թ ն ո ց ի ջն ա ր ա կ ա ծ խ ե ցե ղ ե ն ր , Ե 111
Շ Ա Հ Ն Ա Զ Ա Ր Յ Ա Ն Վ Ա Հ Ա Գ Ն - Ա ղ վ ա ն ի ց կա թ ո ղի կոսո ւթ յո ւնր Ժ Է դ ա րի վ եր ջի ն , Է 126
Տ . Մ Ա Ղ Ա Ք Ի Ա Ա Բ Ե Ղ Ա Ա Մ Ի Ր Յ Ա Ն - Հ ա կ ո բ Կ ա ր ն եց ո ւ կ յա ն ք ն ու մա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն
ժա ռա ն գութ յո ւն ր, Գ 148
Տ . Վ Ա Չ Ե Ա Բ Ե Ղ Ա Մ Կ Ր Տ Չ Յ Ա Ն - Տ ա թ ե ւ վ ա ն ա կ ա ն հա մա լիրի եկ եղ եցի նե ր ի հիմնումր, Զ 92
156 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 2010 ԺԲ

Տ . Ս Մ Բ Ա Տ Ա Բ Ե Ղ Ա Պ Ո Ղ Ո Ս Յ Ա Ն - Զ ա ղ ա , Դ 102
Պ Ե ՏՐՈ Ս ՅԱ Ն ԱՆՈՒՇԱ ՎԱ Ն - Հ ա յո ց ա վ ա ն դ ա կ ա ն հ ա րս ա ն իքն ը ստ Հ ա րո ւթ յուն քհն.
Ճ ուղուրյա նի, Զ 104
Պ Ո Ղ Ո Ս Յ Ա Ն Ռ Ո Ւ Զ Ա Ն - Ս ե մ ա կա ն Ա րա մի ծն ն դ ա բա ն ո ւթ յա ն հ ա կա սութ յունները Ս. Գ րոց
թ ա ր գ մ ա ն ա կ ա ն տ եքստ երում , Բ 126
Ս Ա ՀԱ Կ ՅԱ Ն ԿԱ ՐԻՆԵ - Խ ա չա տ ո ւր Ա բ ո վ յա ն ի չա փ ա ծո յի լեզ վ ա կ ա ն
ա ռ ա նձն ա հ ա տ կո ւթ յուն ն եր ը, Բ 145
Ս Ի Մ Ո Ն Յ Ա Ն Ռ Ո Ւ Բ Ե Ն - Կ ա յա ն ա մրոցի տ ե ղ ա դ րո ւթ յուն ը , Է 9

Յ Ո ԲԵԼԵԱ Ն

Ա Յ Վ Ա Զ Յ Ա Ն Հ Ո Վ Հ Ա Ն Ն Ե Ս - Ղ ա զ ա ր ո ս Ա ղ ա յա ն (ծն ն դ յա ն 170-ա մ յա կի ա ռ թ ի վ ), Ժ Բ 109

Ն Ա Վ Ո Յ Ա Ն Մ Հ Ե Ր - Ս իմեոն Ա Ե րեւա նցին եւ Ժ Բ - Ժ Թ դ ա րե րի հ ա յ ե ր ա ժ շտ ա կ ա ն մշա կույթ ի
խ ն դիրները, Ժ Բ 104
Ս Ա Ր Ո Յ Ե Ա Ն Գ է Ո Ր Գ Վ Ա Ր Դ Ա Պ Ե Տ , Մ Ա Դ Ո Յ Ե Ա Ն Գ է Ո Ր Գ - Ձ օ ն դ պ ր ա նո ցի ն Վ ա զ գ է ն ե ա ն ,
Ժ Ա 123

ԳՐԱԽ ՕՍՈՒԹ ԻՒՆ. ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

Բ Ո Զ Ո Յ Ա Ն Ա Զ Ա Տ - Б о р и с о -г л е б с к и й с б о р н и к . С оЦ есէ^аոеаВ оոտ оջ1еЬ ^са, В ы п у с к I /

Р е д а к т о р К о н с т а н т и н Ц у к е р м а н , Р а ш , А С Н С Ь у г , 2 0 0 9 (Осса81опа1 М опо§гарЬ8-11 / բսեետհշճ Ьу
էհе Ц к г а ш а п № й о п а 1 С о т ш й е е & г В у г а П ш е Տէա ^տ , Н опогагу РгеэЫ еП ; Ш ог ՏՏеV ссհ еп к о, Ргеտ^ճепէ
Р е Ь о ՜ւ ՚օ ն ^ հ Խ ) , р. 3 6 9 , Բ 147
Գ Յ Ո Ւ Ր Տ Ի Ն Յ Ա Ն Դ Ա Վ Ի Թ - Հ ա կ ո բ Մ ա ն ա ն դ յա ն , Ե րկեր, հ ա տ ո ր Է , Բ 151. Լ. Շ. Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն ,
Գ ր ա բա ր ի բա ռա ր ա ն . Ն ո ր հ ա յկ ա զ յա ն բա ռա ր ա ն ում չվ կ ա յվ ա ծ բա ռ ե ր , Է 141
Թ Ո Ւ Մ Ա Ն Յ Ա Ն Լ Ո Ւ Ս Ի Ն Ե - Ա ղ թ ա մ ա ր ի գ րչութ յա ն կենտ ր ոնը, Թ 118
Հ Ա Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Յ Ա Ն Ս Ե Դ Ա - Ն ո ր գ ի ր ք ցեղ ա ս պ ա ն ո ւթ յա ն մա սին, Է 135
Հ Ո Վ Հ Ա Ն Ն Ի Ս Յ Ա Ն Պ Ե Տ Ր Ո Ս - Մ ո վ ս ե ս Խ ո ր ե ն ա ց ի ն օ տ ա ր թ ա ր գմ ա ն ութ յո ւն նե րո վ , Զ 115
ՀՈ Վ ՀԱ Ն Ն ԻՍ ՅԱ Ն Յ Ո Ւ . - Ս ուրբ Վ ա հ ա ն Գ ո ղ թ ն ա ցո ւ վ կ ա յա բ ա ն ո ւթ յա ն մ ե ր օրյա
վ եր ա պ ա տ ո ւմ, Բ 142
Մ Ա Դ Ո Յ Ե Ա Ն Ա Ր Շ Ա Կ - Փ ր ո ֆ . դոկտ . Գ էո ր գ Խ ր լո պ ե ա ն , Ց ե ղ ա ս պ ա ն ա գ ի տ ո ւթ ի ւն , Դ 116
Մ Ա Ղ Ա Լ Յ Ա Ն Վ Ա Հ Ա Ն - Ս ուրբ Է ջմ ի ա ծն ի հոգեւոր ճեմա րա նի պ ա տ մ ութ յո ւնը, Ե 130. Ա կա նա վոր
պ ա տ մ ա բա ն ը ժա մա ն ա կա կիցն եր ի հուշերում, Թ 142. Հ ա յր ե ն ա գ ե տ ի գ ի ր ք ը նդ հա նր ա կա ն ը , Ժ Բ 134
Մ Ա Ն Ո Ւ Կ Ե Ա Ն Տ Ա Թ Ե Ւ Ի Կ - Վ ա ր դ ե ն ի կ ի Շ էկ Ա ւետ ա ր ա նը, Դ 122
Մ Ի Ր Զ Ո Յ Ա Ն Հ Ր Ա Չ Յ Ա - Ե ղ ե ռ ն ի գ ա ղ ա փ ա ր ա կ ա ն ա կունքները, Ժ Ա 124
Մ Կ Ր Տ Չ Յ Ա Ն է Դ Ո Ւ Ա Ր Դ - Լ ա տ ի ն ա բ ա ն հ ա յե ր ե ն ը ' նոր լուսա բա ն ութ յա մբ, Ժ Ա 1 3 5
Մ Ո Ւ Ր Ա Դ Յ Ա Ն Ս Ա Մ Վ Ե Լ - Բա լուի ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն ե ր գ ը ն ե ր կ ա յա ց ն ո ղ ա ր ժ ե ք ա վ ո ր գիրք, Զ 130
Ն Ե Ր Ս Ե Ս Յ Ա Ն Գ Ե Ւ Ո Ր Գ , Տ Ի Գ Ր Ա Ն Յ Ա Ն Հ Ա Ս Մ Ի Կ - Գ ր ի գո ր Տ ա թ ե ւա ցո ւ «Ն կ ա տ ո ւմ ն
ճշմ ա ր տ ո ւթ եա ն» գի ր քը (հ ա յկ ա կ ա ն գ ր ա տ պ ո ւթ յա ն 5 00-ա մ յա կ ի ն ը ն դ ա ռ ա ջ), Ժ 134
Ն Ի Կ Ո Ղ Ո Ս Ե Ա Ն Հ Ե Ր Մ Ի Ն է - Կ ա ր եւոր ներդրում Գ ա ն ձ ա ր ա ն ժ ող ով ա ծուներ ի ուսումնա սիրմա ն
գործում, Թ 137
Պ Ո Ղ Ո Ս Յ Ա Ն Վ Ա Ր Ո Ւ Ժ Ա Ն - 1 8 9 5 , Маտտасгеտ й ’А г т ё т е ш . А1рհопտе СДИёге, со ш и 1 Йе Р гап се а
ТгёЫ гопйе. Тех1е ргёտепէё р а г О ёгаМ Б ё й ё у а п , С1агге М о ш а Н а п е1 УVеտ Тетоп,Тои 1ои տ е, Р пуа1, 2 0 1 0 ,
2 81 р ., Ժ 141
Տ Ա Ն Փ Ո Լ Ա Դ Ե Ա Ն Մ Ա Գ Դ Ա - Լուրջ ա ւա ն դ մի ջնա դ ա ր եա ն քն ա ր եր գ ութ ե ա ն ուսումնա սիրութեա ն
բնա գա ւա ռում , Ա 154
Դ . Ս . (Դ Ո Ր Ա Ս Ա Ք Ա Յ Ե Ա Ն ) - Թ ո ւր ք ի ո յ մէջ Թ էո դ ի կ ի ' «Ց ո ւշա ր ձ ա ն Ա պ րի լ 11-ի ն» գ րքի նոր,
երկլեզու հրա տ ա րա կութիւնը, Ա 152
Ս Տ Ա Մ Բ Ո Լ Ց Յ Ա Ն Ա Ս Տ Ղ Ի Կ - Հ ա կ ո բ Տ ո ւղ ա յե ց ի . Հ ա յ ա ր վե ս տ ի նոր շրջա փ ուլի ռա հվ իր ա ն , Գ
153
 էջմ իա ծին

содержание
ОФИЦИАЛЬНОЕ
Делегация Русской Православной Церкви прибыли в Первопрестольный Св.
Эчмиадзин................................................................................................................................... 3
Католикос Всех Армян дал аудиенцию участникам международной научной
кон ф еренции..............................................................................................................................5
Его Святейшество Верховный Патриарх и Католикос Всех Армян Гарегин
Второй дал аудиенцию группе медиков......................................................................... 6
Католикос Всех Армян Гарегин Второй дал аудиенцию новоназначенному
послу Латвии............................................................................................................................... 7
Католикос Всех Армян дал аудиенцию депутату Европейского Сою за............... 7

проповеди
Первая проповедь иеромонаха Андреаса Езекяна, произнесенная в храме Св.
Богородицы во время совершения Св.Литургии (Карби, 12 декабря, 2010 г.)....8
Первая проповедь священника М аркоса Мангасаряна в храме Св. Богородицы
во время совершения Св. Литургии ( Ереван, 12 декабря, 2010 г.)....................... 10

р ел и ги о зн ы е и ссл ед о ван и я
СТЕПАН КЕРТОХ — К вопросу о благоустройстве Армянской Церкви............14

и стори ко - Ф и лологи чески е и ссл ед о ван и я

Ж ОРЕС ХАЧАТРЯН — Столица Древней Армении Арташат продолжает
преподносить сюрпризы..................................................................................................... 36
ВАРАГ Н ЕРСИ СЯН - Казар Парпеци и его труды................................................... 54
ЗАРУИ АКОПЯН — Особенности изобразительного искусства и датировка
притолока Кохба......................................................................................................................62
САМВЕЛ МУРАДЯН — Поэма Оганеса Ш ираза «Сиаманто и Хджезаре».....77

ю вилейн ое
М ГЕ Р НАВОЯН — Симеон I Ереванский и проблемы армянской музыкальной
культуры в XVIII - X IX вв..................................................................................................104
ОГАННЕС АЙВАЗЯН — Газарос Агаян (к 170 -летию со дня рождения)........ 109

соовщ ени я
СУСАННА ДАВТЯН — Согласование и синтаксис подлежащего и сказуемого
в труде Езника Когбаци “ Опровержение ересей” ................................................. 127

р е ц е н зи и . ви вл и о гра фи я
ВААН МАГАЛЯН - Всеобщая книга краеведа......................................................... 134

ц е р к о в н ы е н о в о с т и .......................................................................................................... 138
Список материалов, опубликованных в журнале “ Эчмиадзин” за 2010 год......149
 ԷՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

“ ЕТСНМЬАБХШ ”
ОБТ1С1АЬ МОКТНЬУ К Е У 1 Е ^ ОР
НОЬУ ЕТСНМЬАБХШ

ОРР1С1АЬ
О Ш с Ы ^ տ ս օք էհе йе1е§ай оп օք Ше К.иտտ^ап О гШ ойох С Ы г Л էօ Ше М оШ ег Տ е е օք Но1у
Е1сЬш1аЙ21п...................................................................................................................................................................................3
А ш И еп се §гаМ ей Ьу ատ հօ1ւոշտտ К а г е к т II, СаШ оН со8 օք А11 А г т е т а ш , էօ էհշ р а г й а р а Щ з օք էհշ
гп1егпа11опа1 сопР ггеп се.............................................................................................................................................................5
А ш И еп се § г а Щ » ! Ьу ատ հօ1ւ^տտ К агек гп II, Саէհо1^соտ օք А11 А г т е т а ш , էօ а §гоир օք т е й ^ .....6
А ш И еп се §гаЩ;ей Ьу ատ հօեատտ К а г е к т II, Саէհо1^соտ օք А11 А г т е т а ш , էօ էհе п е^ 1 у а р р о Ш е ё
атЬаտտаճог օք ԼаէV^а............................................................................................................................................................... 7
А ш И еп се §гаЩ;ей Ьу ատ հօ1ւ^տտ К агек гп II, Саէհо1^соտ օք А11 А г т е т а ш , էօ Ше Йери1у օք էհշ
Е и го р е ап Р агН атеЩ ;................................................................................................................................................................... 7

8Е К М О ^
Տ е г т օ п йе1№егей Ьу К е ^ Рг. Апճгеаտ У егеЫ ап ճ ս ո ո § հւտ &տէ се1еЬгайоп օք էհе ^^V^пе Լ ^ ա ^ т
Տէ. АտէVаէտаէտееп С Ы г Л օք К агЬ е е (1 2 Б е с е т Ь е г 2 0 1 0 ) .................................................................................8
Б е г т о п й е1 ^ егей Ьу Рг. Магкоտ М а п ^ а п а п Й и гт§ Ш е с е к Ь г а й о п օք էհе Б Ы п е Լ ւ է ա ^ т Տէ.
АտէVаէտаէտееп С հи гсհ օք УегеVап (1 2 Б е с е т Ь е г 2 0 1 0 ) ...................................................................................... 10

КЕЫ СЮ Ш Տ ա օ ա Տ
ՏТЕРАN КЕКТОСН - Т հ е Iտտие օք Ше г е & г т а й о п т էհе А г т е т а п С Ы г Л ...................................14

НIՏТОКIСАԼ А]ЧЭ РШЪОЬОС1САЬ Տ ա Օ ^ Տ

2НОКЕՏ КНАСНАТКIАN - Агէаտհаէ, էհе са р 1 Ы сИу օք Ше Ծ1Ճ А г т е т а кеерտ т а к т §
տигрг^տеտ......................................................................................................................................................................................... 36
У А К А С N Е К Տ I Տ Տ I А N - О հ аշаг օք Р агр ее а М հւտ ............................................................................. 54
2А К О Б Н У Н А К О В I А N - Լ ւ ^ ^ 1со п о § гар Ы са 1 реси1^аг^է^еտ апй ё а й п § օք К о§М >............................ 62
Տ А М V Е Լ М О Ս К А ^ I А N - ^ а т а й о апй Ю у е г а г е ^ р о е т Ьу НоVհаппеտ Б Ы гаг........................ 77

յՍ В Е Լ Լ Е Е
М Н Е К N А V О У А N - Б г т е о п I օք У а ^ а п апй էհе ւտտ^տ օք Ше А г т е т а п т ш 1 с а 1 сиЦиге օք էհշ
18էհ - 19էհ сепէиг^еտ ........................................................................................................................................................104
Ш ОVН АNNЕՏ А У V А 2 IА N - Оհаշагоտ А ^ауап (о п էհе оссаտ^оп օք հւտ 170էհ ЫгШ
а п т у е г е а г у ) ............................................................................................................................................................................... 109

Е Տ Տ А У Տ А ]Ч Э N О Т Е Տ
Տ Ս Տ А N N А ^ А V Т I А N - Տупէаx а М а§ геетеЩ ; օք Ш е տиЬ^есէ апй ргеճ^саէе т “ К е М а й о п օք
Негеտ^еտ” Ьу У е г ш к օք К о § № ......................................................................................................................................... 127

Ш ТЕКА К У К Е V IЕ ^
V А Н А N М А С Н А Լ IА N - Оепега1 Ь о о к օք էհе տрес^а1^տէ օք пайопа1 հւտէօ^..........................134

Вг1еГ С Ь и г е Ь № ■№ *......................................................................................................................................................................138
Լւտէ օք таէег^а1տ риЬ1^տհеճ т “ Е & Ь т а й г т ” то п էհ 1у гп 2 0 10.......................................................... 149
 էջմ իա ծին

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
ՊԱՇՏՕՆԱԿԱՆՔ
Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածին ժամանեց Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու պատվիրակությունր..3
Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն րնդունեց միջազգային գիտաժողովի մասնակցիներին....... 5
Ն. Ս. Օ. Տ. Տ. Գարեգին Բ Ծայրագույն Պատրիարք եւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն
րնդունեց մի խումբ բժիշկների........................................................................................................6
Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն րնդունեց Լատվիայի նորանշանակ
դեսպանին......................................................................................................................................7
Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն րնդունեց Եւրախորհրդարանի պատգամավորին...............7

ՔԱՐՈԶԽՕՍԱԿԱՆ
Տ. Անդրեաս աբեղա Եզեկյանի քարոզը խոսված Կարբիի Ս. Աստվածածին եկեղեցում
մատուցած անդրանիկ Սուրբ Պատարագին (12 դեկտեմբեր, 2010թ).................................. 8
Տ. Մարկոս քահանա Մանգասարյանի քարոզը խոսված Երեւանի Ս. Աստվածածին
եկեղեցում մատուցած անդրանիկ Սուրբ Պատարագին (12 դեկտեմբեր, 2010թ).......... 10

ԿՐՕՆԱԳԻՏԱԿԱՆ
ՍՏԵՓԱՆ ԿԵՐՏՈՂ - Հայ Եկեղեցու բարեկարգության խնդրի շուրջ.........................14

ՊԱՏՄԱԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆ
ԺՈՐԵՍ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ - Հին Հայաստանի մայրաքաղաք Արտաշատր շարունակում է
անակնկալներ մատուցել............................................................................................................36
ՎԱՐԱԳ ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ - Ղազար Փարպեցին եւ իր երկերր..........................................54
ՁԱՐՈՒՀԻ ՀԱԿՈԲՅԱՆ - Կողբի բարավորի պատկերագրական առանձնահատկութ­
յուններն ու թվագրությունր.................................................................................................... 62
ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ - Հովհաննես Շիրազի «Սիամանթո եւ Խջեզարե» պոեմր....77

ՅՈԲԵԼԵԱՆ
ՄՀԵՐ ՆԱՎՈՅԱՆ - Սիմեոն Ա Երեւանցին եւ ԺԸ-ԺԹ դարերի հայ երաժշտական
մշակույթի խնդիրներր.............................................................................................................. 104
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԱՅՎԱՁՅԱՆ - Ղազարոս Աղայան (ծննդյան 170-ամյակի առթիվ)....109

ՀԱՂՈՐԴՈՒՄՆԵՐ
ՍՈՒՍԱՆՆԱ ԴԱՎԹՅԱՆ - Ենթակայի եւ ստորոգյալի համաձայնությունն ու շարա-
դասությունր Եզնիկ Կողբացու «Եղծ Աղանդոց» երկում................................................127

ԳՐԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆ. ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ
ՎԱՀԱՆ ՄԱՂԱԼՅԱՆ - Հայրենագետի գիրք րնդհանրականր...............................134

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԲԵՄ. ԼՈՒՐԵՐ................................................................................................. 138

Ցանկ «էջմիածին» ամսագրում 2010 թ. րնթացքում տպագրված նյութերի.............149
 ԳԼԽԱՒՈՐ Խ Մ ԲԱ Գ ԻՐ' ԱՐՇԱԿ ՄԱԴՈՑԵԱՆ

Խ Մ ԲԱ ԳՐՈ ՒԹ ԵԱ Ն ՀԱ Ս ՑԷՆ

ՀԱ ՑԱ Ս ՏԱ Ն Ի ՀԱ Ն ՐԱ Պ Ե ՏՈ ՒԹ ԻՒՆ , Է ՏՄ ԻԱ Ծ ԻՆ
«Է Տ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն »
ԱՄ ՍԱ ԳՐԻ ԽՄ ԲԱԳՐՈՒԹ ԻՒՆ

Р есп у б л и к а А р м е н и я , Э ч м и а д зи н .Р е д а к ц и я ж у р н а л а “ Э ч м и а д зи н ” .
КериЬНс օք А г т е ш а , Е է сհ т ^ аժ շ տ , К е д а с й о п օք КеV^е%, “ Е է с հ т ^ а ժ շ տ ” .

էլ. փ ո ս տ ' е 1:с Ь т 1 аЙ2 т а т $ а 81 г @ 8 т а й . с о т

ԴԱՍԻՉ' 77764

Ս տ ո ր ա գ ր ո ւա ծ է տ պ ա գ ր ո ւթ ե ա ն ' 2 0 .0 4 .2 0 1 1 թ .

Մ Ա Ց Ր Ա Թ Ո Ռ ՍՈՒՐԲ Է ՏՄ Ի Ա Ծ Ն Ի ՏՊ Ա Ր Ա Ն