ग्रहणी

PRESENTED BY:- SHIVAM THAKKAR

GUIDED BY:- DR.ROOPA HALDER(KAYACHIKITSA M.D.)
BAMC SHIMOGA
INTRODUCTION

● The disease “ग्रहणी रोग” is the main and leading disorder of the GIT
● hypo function of अि न i.e. मंदाि न (रोगाः सवर्णे अ प मन्दे अ नौ) is the
root cause of all the disease.
● ग्रहणी रोग is also mainly caused by अि नदुिष्ट.
ग्रहणी अवयव
अ न्य धष्ठानमन्नस्य ग्रहणाद् ग्रहणी मता ।
नाभेरुप र सा ह्यि नबलोपष्टम्भबृं हता ।।
● ग्रहणी is the specialised part of the महा स्रोतस.
● Acc . To आचायर्प सुश्रुत , the 6th पत्तधरा कला situated between
अमाशय and पकवाशय is called ग्रहणी.
● while आचायर्प चरक had mention it as the part being situated
above the नाभी, as it is the site of अि न and does ग्रहण of anna
and it is supported and nourished by the strength of अि न.
● Hence अि न is to be corrected in all stages of ग्रहणी रोग .
THE WORD ग्रहणी दोष INCLUDES

1. ग्रहणी रोग or ग्रहणी गदा

2. अि नमंद्य
3. अजीणर्प
4. मंदाि न
5. तक्षणाि न
6. वषमि न
 संद भर्पका concept of ग्रहणी
● As per आचायर्प चरक

ग्रहणी च कत्सा is 15 chapter

14 अशर्प & 16 पाण्डु रोग च कत्सा

● As per आचायर्प सुश्रुत

In अ तसारप्र तशेधोपक्रमा अध्याय (सु.ऊ.40) he mentioned about ग्रहणी

39 ज्वरप्र तशेधोपक्रम & 41शोषप्र तषेधोपक्रम

● As per आचायर्प वा भट

9 अ तसार , 10 ग्रहणी, 11 मूत्रिघाता

CONCEPT OF AGNI
INTRODUCTION

● Agni is in the form of energy and it works through the

medium of pitta
● When it is functioning properly it plays an important role in
digestion.when its becomes abnormal then this same agni
is the reason for indigestion.
 AGNI
● नरुिक्त:-वायो: अि न (तैत्त्रिीय उप नषद) 💨=🔥
● The fire🔥 element present in human body in microscopic Level
is called अि न.
APPEARANCE
जाठरो भगवान अि न रश्वरोअन्नस्य पाचक:। ( सु.सूत्रि.35/27)
The exact structure of अि न is not known & its function being
very important it is compared to god󰚦
IMPORTANCE OF AGNI
आयुवण
र्प र्यो बलं स्वास्थ्यमुत्साहोपचयौ प्रभा|
ओजस्तेजोऽ नयः प्राणाश्चोक्ता दे हाि नहे तुकाः
शान्तेऽ नौ म्रियते, युक्ते चरं जीवत्यनामयः|
रोगी स्याद् वकृ ते, मूलमि नस्तस्मािन्नरुच्यते
TYPES OF AGNI

13 Types of agni
● धातवाि न - 7
● भूताि न - 5
● जठराि न
 नरुिक्त OF ग्रहणी
गृहण्य रोग: ग्रहणी रोग: (मधुकोष टीका)
ग्रहणी आ श्रत अि नदोषो ग्रहणी दोष:।
ग्रहणी शब्दे न गृहण्यातश्रीतो अि नदोषा: अ पगृह्यते।। (चक्रपा ण)
ग्रहणी रोग नदान

● ग्रहणी रोग manifest due to disordered functions of Agni. After the

cure of Atisāra or who is suffering from mild digestive fire, if they
consume unwholesome dietetic regimen leading to further
vitiation of Agni along with Grahani. S.S.Utt. 40/166-167 and
A.H.Ni. 8/15-16
 Due to नदान सेवन
संप्रािप्त ⏬

पत्त प्रधान त्रिदोष प्रकोप

⏬
दुबल
र्प ो वदहत्यन्नं तद्यात्यूध्वर्पमधोऽ प
मंदाि न
वा||
⏬
अधस्तु पक्वमामं वा प्रवृत्तं ग्रहणीगदः|
आमदोष

उच्यते सवर्पमेवान्नं प्रायो ह्यस्य ⏬

वदह्यते||च. च 15/51-52 ग्रहणी दृिष्ट

आम or पक्व मुहुवद्
र्प धं मुहुद्रर्पवं मलप्रवृ त

गृहणी
पूवरू
र्प प
पूवरू
र्प पं तु तस्येदं तृष्णाऽऽलस्यं बलक्षयः।।

वदाहोऽन्नस्य पाकश्च चरात ् कायस्य गौरवम।। च. च15/55

● तृष्णा - thirst
● आलस्य -laziness
● बलक्षय- decreasing of strength
● वदाह- burning sensation
● Delayed in digestion of food
● गौरव - heaviness in body
सामन्य लक्षण
अ तसृष्टं वबद्धं वा द्रवं तदुप दश्यते|
तृष्णारोचकवैरस्यप्रसेकतमकािन्वतः||
शूनपादकरः सािस्थपवर्परुक् छदर्प नं ज्वरः|
लोहामगिन्धिस्तक्ताम्ल उद्गारश्चास्य जायते||च. च15/53-54
● Frequent watery stool or constipated
● Associated with thirst,anorexia, distaste in mouth, excessive
salivation,tamak
● Oedema in legs & hands,pain in bones& phalanges, vomiting, fever
● Udgara having smell of ama, bitter and sour taste.
TYPES

1. वातज
2. पत्तज
3. कफज
4. सन्नीपातज
वातज ग्रहणी नदान & संप्रािप्त( च. च 15/59-64)
● Excessive intake of कटु , तकत, कषाय, रुक्ष, शीत भोजन,
● Less intake of food, उपवास,walking long distance
● वेगधारण, अ तमैथून

संप्रािप्त
Due to नदान सेवन

वात प्रकोप

Surrounds अि न

मंदाि न

वातज ग्रहणी
लक्षण (च. च 15/60-64)
तस्यान्नं पच्यते दुःखं शुक्तपाकं खराङ्गता||
कण्ठास्यशोषः क्षुत्तष्ृ णा त मरं कणर्पयोः स्वनः|
पाश्वर्योरुवङ्क्षणग्रीवारुजोऽभीक्ष्णं वसू चका||
हृत्पीडा काश्यर्पदौबर्पल्यं वैरस्यं प रक तर्पका|
गृद् धः सवर्परसानां च मनसः सदनं तथा||
जीणर्णे जीयर्प त चाध्मानं भुक्ते स्वास्थ्यमुपै त च|
स वातगुल्महृद्रोगप्लीहाशङ्की च मानवः||
चरादुःखं द्रवं शुष्कं तन्वामं शब्दफेनवत ्|
पुनः पुनः सृजेद्वचर्पः कासश्वासा दर्प तोऽ नलात ्||
वातज ग्रहणी च कत्सा(च. च15/73-76)
ग्रहणीमा श्रतं दोषं वद धाहारमूिच्छर्प तम ्|

स वष्टम्भप्रसेका तर्प वदाहारु चगौरवैः||

आम लङ्गािन्वतं दृष्ट्वा सुखोष्णेनाम्बुनोद्धरे त ्|

फलानां वा कषायेण पप्पलीसषर्पपैस्तथा||

लीनं पक्वाशयस्थं वाऽऽप्यामं स्राव्यं सदीपनैः|

शरीरानुगते सामे रसे लङ्घनपाचनम ्||

वशुद्धामाशयायास्मै पञ्चकोला द भः शृतम ्|

दद्यात ् पेया द लघ्वन्नं पुनयर्योगांश्च दीपनान ्||

 पत्तज ग्रहणी नदान & संप्रािप्त (च. च 15/65)
कट्वजीणर्प वदाह्यम्लक्षाराद्यैः पत्तमुल्बणम ्|
Due to नदान सेवन
अि नमाप्लावयद्धिन्त जलं तप्त मवानलम ्||
⏬
पत्त प्रकोप
⏬
अि न दृिष्ट
⏬
पत्तज ग्रहणी
पत्तज ग्रहणी लक्षण
सोऽजीणर्णं नीलपीताभं पीताभः सायर्पते द्रवम ्|

पूत्यम्लोद्गारहृत्कण्ठदाहारु चतृड दर्प तः||

● Loose stools containing undigested material,which is either bluish yellow or yellow in

colour
● Sour eructations
● Burning sensation in cardiac region & throat
● Anorexia & thirst.
पत्तज ग्रहणी च कत्सा

दीपनं बहु पत्तस्य तक्तं मधुरसंयुतम ्|

● दीपन द्रव्य which are तक्त (bitter) in taste should be
administered along with sweet ingredients.
कफज ग्रहणी नदान & संप्रािप्त
गुवर्प तिस्न धशीता दभोजनाद तभोजनात ्| Due to नदान सेवन
भुक्तमात्रिस्य च स्वप्नाद्धन्त्यि नं कु पतः कफः||
⏬
● Excessive consumption of गुरु (heavy) , िस्न ध
(unctuous), शीत (cold) आहार’s, sleeping immediately कफ प्रकोप
after meals.
⏬

अि न दृिष्ट

कफज ग्रहणी
कफज ग्रहणी लक्षण( च. च15/68-70)

तस्यान्नं पच्यते दुःखं हृल्लासच्छद्र्पयरोचकाः|

आस्योपदे हमाधुयक
र्प ासष्ठीवनपीनसाः||

हृदयं मन्यते स्त्यानमुदरं िस्त मतं गुरु|

दुष्टो मधुर उद्गारः सदनं स्त्रिीष्वहषर्पणम ्||

भन्नामश्लेष्मसंसष्ृ टगुरुवचर्पःप्रवतर्पनम ्|

अकृ शस्या प दौबर्पल्यमालस्यं च कफात्मके||

कफज ग्रहणी च कत्सा(च. च 15/141)
ग्रहण्यां श्लेष्मदुष्टायां व मतस्य यथा व ध|

कट्वम्ललवणक्षारै िस्तक्तैश्चाि नं ववधर्पयेत।।

● In kaphaja grahani first administer vamana and then increase agni with help
of drugs having katu, amla, lavana, kshara and tikta rasa
सन्नीपातज ग्रहणी
पृथ वाता द न दर्प ष्टहे तु लङ्गसमागमे|

त्रिदोषं न दर्प शत्त

े ेषां भेषजं शृण्वतः परम ्||

● Sannipataja grahani occurs by simultaneous vitiation of vata, pitta and kapha. In

such conditions etiological factors, signs and symptoms are of all the three dosha
appear. Hereafter treatment of grahanidosha is expounded.
सिन्नपातज ग्रहणी च कत्सा

त्रिदोषे व ध वद्वैद्यः पञ्च कमार्प ण कारयेत ्||

घृतक्षारासवा रष्टान ् दद्याच्चाि न ववधर्पनान ्|
क्रया या चा नलादीनां न दर्प ष्टा ग्रहणीं प्र त।।
व्यत्यासात्तां समस्तां वा कुयार्पद्दोष वशेष वत ्|
Treatment of Different Associated conditions
The different conditions of the patient suffering fromm Grahaņī roga are to be managed as follows:

• In Kaphaja Grahanī, șthīvana (spitting therapy) which is ununctuous and digestive stimulant and which
contain bitter drugs should be administered.

• If Kapha is excessively aggravated and the patient is weak then alternatively ununctuous and unctuous
therapies should be administered.

• If the body is pervaded with āma (product of improper digestion and metabolism) then after proper
examination, the patient should be given digestive stimulants along with sneha (ghee).

• If Pitta is aggravated in excess, then digestive stimulants which are bitter in taste should be
administered along with sweet ingredients.

• If Vāta is aggravated in excess, then the administration of sneha (ghee) and kshara as well as sour
ingredients are useful
IMPORTANCE OF तक्र IN ग्रहणी
● तक्र is an excellent drink for ग्रहणी दोष,because it stimulates अि न.

तक्रं तु ग्रहणीदोषे दीपनग्रा हलाघवात ्||

श्रेष्ठं मधुरपा कत्वान्न च पत्तं प्रकोपयेत।

● It is ग्राही and light for digestion

● मधुर in वपाक,so it does not cause aggravation of पत्त.

कषायोष्ण वका शत्वाद्रौक्ष्याच्चैव कफे हतम ्||

वाते स्वाद्वम्लसान्द्रत्वात ् सद्यस्कम वदा ह तत ्|

● Due to its कषाय रस, उष्ण वीयर्प, वका शत्व and रुक्ष गुण it is useful in kapha dominated disorders.
● Due to मधुर and अम्ल रस, सांद्र गुण it reduces vata.

तस्मात ् तक्रप्रयोगा ये जठराणां तथाऽशर्पसाम ्||

व हता ग्रहणीदोषे सवर्पशस्तान ् प्रयोजयेत। Freshly churned butter milk does not cause burning sensation;
therefore buttermilk is very useful in treatment of udara, arśa and all grahanidosha
साध्यासाध्यता

● The digested and undigested state of this disease are to be known like
Atisāra. Prognosis is like that of Atisāra.
● If an old person is afflicted by Grahanīroga, it will not leave him even after
death.
● Grahanņī roga in children is curable, it is difficult to manage in young and it is
incurable in the old
शमनौष ध
● घृत’s

दशामुलाद्य, त्र्युषणाद्य, पंचामुलाद्य,क्षार घृत, तक्तका

● चूण’र्प s

पंचामुलाद्य , भू नमबाद्य , कराताद्य, म रच्या द, ता लसपत्रिा द, नागारद्या चूणर्प

● गु टका

चत्रिकाद्य,क्षार गु टका

● आसव & अ रष्ट

मुलासव,मधुकासव, दुलभ
र्प ासव, तक्रअ रष्ट, पंडासव,माधव ्अ रष्ट,

● क्षार’s

भल्लातक्याद, दुलभ
र्प द्या, भू नंबादी, ह रद्रद्य क्षार
रसऔष ध
● ग्रहणी कपात रस
● सुतशेखर रस
● आनन्दभैरव रस
● शंख वटी
● पपर्पटी कल्पना’s like; रस पपर्पटी, पंचामृत पपर्पटी,स्वणर्पपपर्पटी,
● कनकसुंदर रस
पथ्य अपथ्य
रक्तमोक्षण,
लंघन
रा त्रिजागरण🌆,
पुराण शाली,
अ तजलपान,

मसूरा, दधी,
वेगधारण, स्वेदन,

अजा नवनीत,
अंजन,

गौ घृत, मैथुन,

दा दम, धूमपान🚬,

बलवा fruit, वरुद्ध आहार,

barley,
buttermilk,
Ginger, mushroom🍄,
meat soup of rabbit🐰,
sour eatables,salt,heavy meals,
मधुरा लका (type of fish) 🐟,
coconut water or fruit,mango 🥭,

jaggery,all types of pudding, sugarcane

शव ही सत्य