KROMİT ZENGİNLEŞTİRME TESİSİ ARTIKLARININ GERİ

KAZANIMI ÜZERİNE DENEYSEL BİR ÇALIŞMA: ADANA-

ALADAĞ ÖRNEĞİ
AN EXPERIMENTAL STUDY ON RECOVERY OF CHROMITE
BENEFICIATION PLANT TAILINGS: ADANA – ALADAĞ
EXAMPLE

Cemaliye ŞEFLEK1*, Soner TOP2, Ganiye Dilan ERYILMAZ3

1: Çukurova Üniversitesi, Aladağ Meslek Yüksekoklu, Adana, TÜRKİYE
2: Çukurova Üniversitesi, Maden Mühendisliği Bölümü, Adana, TÜRKİYE
3: Mersin Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Mersin, TÜRKİYE
*: Sorumlu Yazar: cergin@cu.edu.tr

ÖZET: Akmetal Madencilik’e ait Kumbükü-1 Tesisi 2009 yılından, Kumbükü-2 Tesisi
ise 2011 yılından itibaren sallantılı masa yöntemiyle krom zenginleştirilmesi
faaliyetlerini gerçekleştirmektedir. Ülkemizdeki önemli krom üreticilerinden bir tanesi
olan Akmetal Madencilik sadece Kumbükü-1 ve 2 tesislerinden günlük olarak yaklaşık
400 ton krom konsantresi (%40-42 Cr2O3) üretimi gerçekleştirmektedir. Zenginleştirme
işlemleri sonucunda, ortalama %3,16 Cr2O3 içerikli yaklaşık 10 milyon ton artık ortaya
çıkmıştır. Bu 2 tesisin artıkları tesislerin yakınlarında olan bir vadiye yaklaşık 150 metre
yüksekliğinde 50 dönümlük tek bir stok alanında depolanmıştır. Artıklardan dolayı,
bölgede kayda değer bir kimyasal risk bulunmamaktadır. Fakat artık miktarını her geçen
gün artmasıyla birlikte artık alanı görsel ve fiziksel bir kirlilik yaratmaktadır. Bu
çalışma, yüksek alan şiddetli yaş manyetik ayırma ile bu artıkların Cr2O3 içeriğini %1,5
altına indirmeyi amaçlamaktadır. L4-20 WHIMS Eriez marka yüksek alan şiddetli yaş
manyetik ayırıcı deneylerde kullanılmıştır. Ayrıca sülfürik asit ile liç deneyi de
optimum koşullarda manyetik ayırma sonucu elde edilen manyetik olmayan numuneye
uygulanarak daha yüksek giderimin sağlanması hedeflenmiştir. Sonuçta, kromun önemli
bir kısmının ekonomiye geri kazandırılabileceği, Cr2O3 içeriği %0,7 altına inen artığın
ise farklı sektörler için alternatif bir hammadde olup olabileceği belirlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Geri kazanım, Kromit, Liç, Manyetik ayırma

1015
1
ISME2017, 27-29.09.2017, Bodrum / TURKEY

ABSTRACT: Kumbükü-1 and Kumbükü-2 plants have been beneficiating the chromite
ores by shaking tables since 2009 and 2011, respectively. Chromite concentrate
production with about 40-42% grades is carried out in these two plants whose
production quantities are 400 tons/day by Akmetal Company which is the one of the
most important chromite producer in Turkey. As a result of the chromite concentrating
operation, 10 millions of tons of tailings that have approximately 3.16% Cr2O3 grade
are accumulated to the valley which has 50-acre storage area, about 150 meters high.
There is no significant chemical risk in the area due to the tailings. But, as the amount
of tailings increases day by day, the area now creates visual and physical pollution.
This research aims to reduce the grade of the tailings below 1.5% Cr2O3 by high
intensity wet magnetic separation. L4-20 WHIMS Eriez magnetic separator was used in
the tests. Besides, obtaining the high removal ratios was aimed by sulphuric acid
leaching applied to the tailings obtained from the optimal magnetic separation test.
Finally, while some of the chrome has been recovered in the economy, it has been
discussed that chromite tailings that is lowered to 0.7% Cr2O3, could be used as an
alternative raw material for different industries or not.
Keywords: Recovery, Chromite, Leaching, Magnetic separation

1. GİRİŞ
Madencilik, ilk çağlardan bu yana insanoğlunun gelişmesi ve sanayileşmesinde
doğrudan veya dolaylı olarak önemli rol oynamıştır. Sanayi devrimiyle birlikte devletler
maden-sanayi gelişiminin gerisinde kalmamak ve gücünü artırmak için yeni madenler
bulup işlemişlerdir. Yeni madenlerin bulunmasıyla ile insanlar yaşamlarının her
noktasında kullanabilecekleri yeni aletler geliştirilmiş ve hayatlarını kolaylaştırmışlardır
(Daş vd., 2012).
Günümüzde, paslanmaz çelik üretimi için vazgeçilmez bir hammadde olan
krom, metalik cevherler arasında en çok kullanılanlardan bir tanesidir. Krom içeren 25
dolaylarında farklı mineral olmasına rağmen ekonomik olarak sadece kromit minerali
işletilebilmektedir. Doğada var olan kromitlerin formülü (Mg,Fe)(Cr,Al, Fe)2O4 olarak
ifade edilmekle birlikte teorik olarak formülü FeCr2O4 tür (Hacıoğlu, 2010; Daş vd.,
2012). Dünyadaki krom üretimi genel olarak, Güney Afrika, Kazakistan, Hindistan ve
Türkiye’den sağlanmaktadır. Türkiye krom bakımından zengin ve önemli bir yere sahip

1016
2
 KROMİT ZENGİNLEŞTİRME TESİSİ ARTIKLARININ GERİ KAZANIMI ÜZERİNE DENEYSEL BİR ÇALIŞMA: ...

ülkeler arasındadır (Daş vd., 2012). Kromit, rezervlerinin coğrafi bakımdan kısıtlı
olmasından dolayı birçok ülke tarafından jeopolitik önemi olan metalik madenler
arasındadır.
Tenörü yüksek olan kromit cevherleri silikat içerikli gang minerallerden
genellikle elle ayıklama, elekten geçirme ve yıkama yöntemleriyle
zenginleştirilebilmektedir. Düşük tenörlü kromit cevherlerinde ise silikat içerikli gang
minerallerin (olivin, piroksen ve serpantin) kromit minerali ile arasındaki yoğunluk
farkı sebebiyle en yaygın olarak kullanılan zenginleştirme yöntemi sallantılı masalardır.
Bu yöntem haricinde, kromitin zenginleştirme yöntemleri arasında, jigler, manyetik
ayırıcılar, elektrostatik ayırıcılar, Reichert konisi, spiraller, daralan oluk, MGS, Mozley
masası, ağır ortam siklonu, akışkan yatak sistemleri, optik zenginleştirme ve flotasyon
yöntemleri bulunmaktadır (DPT, 2001; Hacıoğlu, 2010).
Literatürde kromit artıklarından en basit şekilde kazanılabilecek içerik olan
kromitin tekrar kazanımına yönelik çalışmalar ön plandadır. Yüksek özgül ağırlığından
ötürü kromitin daha çok sallantılı masa, jig, Humprey Spirali, MGS gibi gravite
yöntemleriyle ayrımı üzerinde durulmuştur (Özkan ve İpekoğlu, 2001; Çiçek ve Cöcen,
2002; Ağaçayak vd., 2007). Ancak tane boyutu küçüldükçe ayrımın (verimin) azalması
tüm cevher zenginleştirme yöntemlerinde olduğu gibi kromit kazanılmasında da önemli
bir gerçektir. Manyetik ayırma, flotasyon ve siklon yöntemleri ile ince boyuttaki
artıklardan kromit kazanımı son yıllarda önem kazanmıştır (Güney vd., 1999; Feng ve
Aldrich, 2004; Gallios vd., 2007; Tripathy vd., 2013; 2017). Kromit madeninin
kalitesini ve sanayideki kullanım alanının belirlenmesinde kimyasal yapısına bağlı
olarak, SiO2, Cr2O3, Al2O3 (%) miktarları ve Cr/Fe oranı etkili olmaktadır (Hacıoğlu,
2010). Bu özelliklere göre kullanım alanları Çizelge 1’de verilmektedir.

Çizelge 1. Türkiye’de üretilen kromların kullanım alanları ve özellikleri (DPT, 2001; Daş vd., 2012)
Cevher çeşitleri Cr2O3 (%) Cr/Fe Boyut, mm
Metalurjik parça 34-40 (en az) 2,5/1 0-300
Metalurjik parça 40 veya üstü (en az) 2/1 0-300
Metalurjik konsantre 46-48 (en az) 2,6/1 0-2
Metalurjik jig ürünü 36 ve üstü (en az) 2,5/1 0-25
Metalurjik konsantre 40 ve üstü (en az) 1,5/1 0-2
Refrakter parça %48 Cr2O3 (en az), %4 SiO2 (en çok)
Refrakter parça Cr2O3+ Al2O3=%60 (en az), %4 SiO2 (en çok)
Refrakter konsantre %50 Cr2O3 (en az), %2 SiO2 (en çok)
%44 Cr2O3 (en az), %4 SiO2 (en çok)
Döküm kumu
%26 Fe2O3 (en çok), %0,5 CaO (en çok)

1017
3
ISME2017, 27-29.09.2017, Bodrum / TURKEY

Günümüzde kromun %79’u, paslanmaz çelik üretiminin gerçekleştirildiği

metalürji sanayiinde kullanılmaktadır. Çelik üretimine katılan krom sertliği, sağlamlığı,
kimyasal bozunma ve aşınmaya karşı dayanıklılığı artırmaktadır. Böylece, ısıya ve
paslanmaya dayanıklı çelik üretimi gerçekleştirilmektedir. Metalurji sanayiinde
genellikle krom; ferrokrom (krom demir alaşımı) şeklinde kullanılmaktadır. Paslanmaz
çeliklerde krom içeriği %12 ile 40 arasında değişmektedir (Daş vd., 2012).
Kromitin %8’i refrakter malzeme sanayiinde kullanılmaktadır (Daş vd., 2012).
Refrakter sanayiinde kullanılmakta olan krom cevherleri (krom döküm kumu), en az
%44 Cr2O3, en fazla toplam demir içeriği (Fe2O3) %26, SiO2 ve CaO içeriğinin ise
sırasıyla en çok %4 ve %0,5 olması gereklidir. Ayrıca fiziksel özellikleri bakımından
köşeli olmayan homojen tane boyutlu olması gerekir (DPT 2001).
Ticarette başarılı olabilmek ve rekabet edebilmek için, ürünlerin ucuza imal
edilip, ucuza satılması önemlidir (Hacıoğlu, 2010). Günümüzde, nüfusun artmasına da
bağlı olarak sanayideki gelişmeler hız kazanmıştır ve endüstrinin ihtiyacı olan
hammadde ihtiyacı gün geçtikçe artmaktadır. Doğal kaynakların sınırlı sayıda olması
dikkate alındığında, atıkların alternatif hammadde olarak değerlendirilmesi güncel bir
konu haline gelmiştir. Doğal hammaddelerin üretimi sonucu ortaya çıkan atıklar,
hammadde kaybı olmalarının yanı sıra, bunların nakledilmesi, uygun şekilde
depolaması ve çevre problemi yaratmamaları için yapılan tüm bertaraf işlemleri de
dikkate alındığında ciddi maliyetlere sebep olmaktadırlar (Mirdalı ve İşler, 2008).
Bunlardan bir tanesi de krom zenginleştirme tesisi artıklarıdır.
Kromit zenginleştirme tesislerinin artıklarındaki değerli içeriklerin kazanılması
da pek çok araştırmaya konu olmuştur. Özellikle platin grubu metaller (PGM)
bakımından zengin olan lateritik cevherleşmeler olduğundan bu artıkların potansiyeli
yüksektir. Güney Afrika’daki Bushveld Kompleksi’nde, kromit kazanımı sonucu ortaya
çıkan artıkların PGM bakımından zengin olduğu belirtilmekte ve artıklardan değerli
içeriklerin kazanılmasında ön zenginleştirme olarak flotasyon işlemi önerilmektedir
(Gruenewaldt ve Hatton, 1987). Flotasyon işlemine ek olarak gerçekleştirilen çoklu
kuru manyetik ayırma işlemleri ile 0-5 g/ton arasında değişen PGM oranları 40 g/ton
civarlarına yükseltilebilmektedir (Rabatho vd., 2010). Günümüzde PGM üretimi büyük
ölçekte Güney Afrika’daki zengin PGM yataklarından ve kromit konsantrasyon tesisi
artıklarından sağlanmaktadır. Bushveld Kuşağı’nda kromit artıklarını işleyen PGM

1018
4
 KROMİT ZENGİNLEŞTİRME TESİSİ ARTIKLARININ GERİ KAZANIMI ÜZERİNE DENEYSEL BİR ÇALIŞMA: ...

tesisleri fazlaca bulunmaktadır (Miningreview.com, 2008; jubileeplatinum.com, 2017).

PGM üretiminde Güney Afrika’yı Rusya ve Kanada takip etmektedir (Mpinga vd.,
2015) Türk kromitlerinin PGM potansiyelinin düşük olduğu belirtilmesine karşın,
Kahramanmaraş ve Kop Bölgesi kromit yataklarındaki PGM oranlarının gelecekte bu
yataklardan PGM üretimi adına önemli bir gösterge olduğu belirtilmektedir. Rh-Pt-
Pd’dan çok Ru-Os-Ir elementlerini ihtiva etmesi Türkiye kromit yataklarını diğer PGM
bakımından zengin kromit yataklarından ayırmaktadır (Uysal vd., 2007; 2016).
Genellikle kromit konsantrasyon tesisi artıkları nikel ve kobalt gibi değerli metaller
bakımından da oldukça zengindir. Bu metallerin kromit zenginleştirme tesisi
artıklarından liç yöntemi ile kazanımına yönelik çalışmalar da bulunmaktadır (Behera
vd., 2012; Biswas vd., 2013).
Bu çalışmada Adana ilinin Aladağ ilçesinde bulunan Türkiye’nin önemli krom
üreticilerinden biri olan Akmetal Madencilik Sanayi ve Ticaret A.Ş’ye ait Kumbükü-1
ve 2 tesislerinde zenginleştirme sonucu ortaya çıkan krom artıkları (ortalama Cr2O3
içeriği %3,16) kullanılmıştır. Yaklaşık 10 milyon ton olan artığın ekonomiye geri
kazandırılması ve Cr2O3 içeriğinin %1,5 altına indirilerek artığın farklı sektörler için
alternatif bir hammadde olup olamayacağı araştırılmıştır.

2. MALZEME VE YÖNTEM
Deneysel çalışmalarda kullanılan temsili numuneler Adana ilinin Aladağ ilçesinde
faaliyet gösteren Akmetal Madencilik Sanayi ve Ticaret A.Ş’ye ait Kumbükü-1 ve 2
tesislerinde zenginleştirme sonucu ortaya çıkan krom artık stok sahasından temin
edilmiştir. Günlük olarak Kumbükü-1 ve 2 tesislerinden toplamda yaklaşık 400 ton
%40-46 Cr2O3 ‘lük krom konsantresi üretimi sallantılı masa yöntemi ile elde
edilmektedir. Zenginleştirme işlemleri sonucunda, ortalama %3,16 Cr2O3 içerikli
yaklaşık 10 milyon ton artık ortaya çıkmıştır. Bu 2 tesisin artıkları tesislerin
yakınlarında olan bir vadiye yaklaşık 150 metre yüksekliğinde 50 dönümlük tek bir stok
alanında depolanmıştır. Şekil 1’de, çalışma bölgesine ait yer bulduru haritası ve krom
artık sahasının bugünkü durumu verilmektedir. Alınan temsili numuneler;
karakterizasyon ve ufalama testleri için Çukurova Üniversitesi Maden Mühendisliği
Bölümü, Cevher Hazırlama ve Zenginleştirme Laboratuvarı’na getirilmiştir.

1019
5
ISME2017, 27-29.09.2017, Bodrum / TURKEY

Şekil 1. Tesis Yer bulduru haritası ve Akmetal Madenciliğe ait artık sahasının görüntüsü

2.1 Numunenin Kimyasal Analizi

Artığın kimyasal analizi Panalytical B.V. MiniPal X-ray spectrometer model (PW 4030)
X-Işınım Floerasans (XRF) cihazı ile yapılmıştır. Kimyasal analiz neticesinde temsili
krom artığının %37,60 MgO, %44,50 SiO2, %0,57 CaO, %3,16 Cr2O3, %0,24 MnO,
%12,80 Fe2O3, %0,07 Al2O3, %0,74 NiO ve %0,03 PbO içerdiği tespit edilmiştir.
Numunenin nemi %2,58 olarak belirlenmiştir. Ayrıca, kızdırma kaybı %15,01
olarak belirlenmiştir. Krom numunesinin kızdırma kaybının %15’in üzerinde olması,
Bron vd. (1967) tarafından yapılan serpantin gruplamasına göre numunenin
serpantinleşme derecesinin yüksek olduğunu göstermektedir (Bron vd., 1967; Top ve
Yıldırım, 2015).

2.2 Numunenin Mineralojik Analizi

X-ışını toz kırınım deseni analizi (XRD) numunenin kristal yapısı ve faz
kompozisyonunu belirlemek için yapılmıştır. XRD paterni Rigaku Miniflex marka XRD
cihazı kullanılarak Cu α (λ = 1,54 Å), 10-70 derece arasında Çukurova Üniversitesi
Laboratuvarlarında analiz edilmiştir. Elde edilen X-ışın difraktogramları PDXL
veritabanına göre yorumlanmıştır. Artık numunenin XRD analiz sonucu Şekil 2’de
verilmiştir. Alınan temsili artık numunesi üzerinde yapılan mineralojik analizde XRD
sonuçlarına göre genel olarak Antigorit (serpantin) ((Mg,Fe)3Si2O5(OH)4),
Montmorillonit ((Na,Ca)0,3(Al,Mg2Si4O10(OH)2.n(H2O)), Talk (Mg3Si4O10(OH)2),
Kromit (FeCr2O4), Magnezyokromit (MgCr2O4) ve Manganez oksit ((MnO2) tespit
edilmiştir.

1020
6
 KROMİT ZENGİNLEŞTİRME TESİSİ ARTIKLARININ GERİ KAZANIMI ÜZERİNE DENEYSEL BİR ÇALIŞMA: ...

Şekil 2. Temsili Artık Numunesinin XRD Analiz Sonucu

2.3 Tane Boyut Dağılımı ve Öğütme Deneyleri

Temsili artık numunesi kullanılarak yaş elek analizi yapılmış ve numunenin tane boyutu
dağılımı belirlenerek, kümülatif elek altı grafikleri oluşturulmuş, malzemelerin yüzde
80 oranında geçtiği tane boyutları (d80) belirlenmiştir. Ayrıca her bir tane boyutu Carl
Zeiss marka stero mikroskop kullanılarak incelenmiş ve serbestleşmenin gerçekleştiği
tane boyutu belirlenmiştir.
Yüksek alan şiddetli yaş manyetik ayırıcının farklı tane boylarına etkisini
belirleyebilmek için, öğütme deneyleri 500 g numune ile öğütücü ortam olarak çelik
bilya (yaklaşık 11 kg) kullanılarak 72 dev/dk dönüş hızında (kritik hızın %70’i)
laboratuvar ölçekli değirmende kuru olarak gerçekleştirilmiştir. Deneylerde 15 ve 30 dk
olmak üzere 2 farklı öğütme süresi kullanılmıştır. Elde edilen verilerden yola çıkılarak
öğütme süresinin tane boyutu değişimine olan etkisi kümülatif elek altı eğrileri
çizilerek; öğütme öncesi ve sonrası d80 değerleri karşılaştırılarak belirlenmiştir. Ayrıca
öğütme öncesi ve sonrasındaki tüm numunelerin d80 değerleri ve serbestleşmelerinin
gerçekleştiği tane boyutları stero mikroskopta incelenmiştir.

2.4 Yaş Manyetik Ayırma Deneyleri

Boyut küçültme işleminin ardından numuneler L4-20 WHIMS Eriez marka yüksek alan
şiddetli yaş manyetik ayırıcı kullanılarak manyetik ayırma deneyleri gerçekleştirilmiştir.
Öğütme işlemine maruz kalmamış krom artık numunesi ile öğütme uygulanmış (15 ve
30 dk) numuneler ayrı ayrı %20 katı oranı, 150 dev/dk karıştırma hızı koşullarında 2
dakika karıştırma süresi tamamlandıktan sonra yaş manyetik ayırıcıya beslenmiştir. Her

1021
7
ISME2017, 27-29.09.2017, Bodrum / TURKEY

bir deney sonucunda manyetik olan ve olmayan olarak 2 farklı ürün elde edilmiştir. 3
set halinde gerçekleştirilen deneylerde her bir set için 5 farklı manyetik alan şiddetinde
(5.000, 7.500, 10.000, 12.500 ve 15.000 gauss) manyetik ayrım sağlanmıştır. Her bir
deneyde 50 gram numune kullanılmıştır. Deneyler sonucunda manyetik olan ve
olmayan kısımlar ayrı ayrı biriktirilerek, yaş krom analizi yapılmış ve en iyi kromit
ayrım verimi gözlenerek, optimum deney koşulları belirlenmiştir.

2.5 Liç Deneyi

Yüksek alan şiddetli yaş manyetik ayırıcı ile optimum koşullarda elde edilen ve krom,
demir ve mangan içeriği en aza indirilen numunenin, manyetik olmayan kısmı liç
deneyi için biriktirilmiştir. Manyetik olmayan numuneye uygulanan sülfürik asit liçi
deneyi koşulları: %30 katı oranı, 300 dev/dk karıştırma hızı, 15 dk. liç süresi, 80-85 oC
liç çözeltisinin sıcaklığı şeklindedir. 7M sülfürik asit (H2SO4) liç çözeltisi olarak
kullanılmıştır. Liç deneyi sonrasında çözelti filtre edilerek, çözünmeyen ve büyük bir
çoğunluğu amorf kuvarstan oluşan katı malzeme elde edilmiştir. Liç deneyi öncesi ve
sonrasında numunelerin X-Işınım Floerasans (XRF) cihazı ile kimyasal analizi yapılmış
ve sonuçlar yorumlanmıştır. Kuvars içeriği yükseltilen, demir ve krom miktarı
düşürülen numunenin alternatif bir çelik döküm kumu hammaddesi olarak kullanılıp
kullanılamayacağı, 1 kg numune hazırlanarak Özgümüş Döküm Sanayi A.Ş. firması
laboratuvarlarında denenmiştir.

3. BULGULAR VE TARTIŞMA
3.1 Tane Boyut Dağılımı ve Öğütme Deneyi Sonuçları
Öğütülmemiş temsili krom artığı ile 15 ve 30 dk öğütme deneyi yapılan numunelerin,
yaş elek analizi sonrası elde edilen tane boyut dağılımları Şekil 3’te verilmiştir.
Şekilden de görüldüğü gibi, kümülatif elek altı değerleri incelendiğinde, temsili numune
için d80 değerinin 588 µm olduğu belirlenmiştir. 15 ve 30 dk öğütülmüş numunelerinin
d80 değerleri ise sırasıyla yaklaşık 183 ve 118 µm olarak belirlenmiştir.
Elek analizi sonucu tane boyut dağılımları belirlenen numuneler, stereo
mikroskop ile incelenmiş ve %100 serbestleşmenin olduğu tane boyutu 63 µm altı
olarak tespit edilmiştir. Şekil 4’de serbestleşmenin olduğu krom tanelerinin stereo
mikroskoptan çekilmiş fotoğrafları verilmektedir. Şekil 4a’da serbestleşmenin olduğu

1022
8
 KROMİT ZENGİNLEŞTİRME TESİSİ ARTIKLARININ GERİ KAZANIMI ÜZERİNE DENEYSEL BİR ÇALIŞMA: ...

63 µm altında olan numune görüntüsü ve Şekil 4b’de öğütülmemiş numunenin d80

değer aralığını içeren -600 +425 mm aralığındaki numunenin görüntüsü verilmektedir.
Şekil 4c’de 15 dk öğütülmüş numunenin d80 değer aralığını içeren -212 +180 mm
aralığındaki numunenin görüntüsü ve Şekil 4d’de 30 dk öğütülmüş numunenin d80
değer aralığını içeren -125 +106 mm aralığındaki numunenin görüntüsü bulunmaktadır.

Şekil 3. Temsili artık numunesinin ve öğütülmüş numunelerin (15 ve 30 dk) tane boyut dağılımı

Şekil 4. Krom zenginleştirme tesisi artığı numunelerin stereo mikroskop görüntüleri

Ayrıca numunelerin yüzde seksenin geçtiği tane boyutunu temsil eden krom
artık tanelerinin (temsili numune, 15 ve 30 dk öğütmeye maruz kalmış) stereo
mikroskoptan çekilmiş fotoğrafı gösterilmektedir. 30 dk öğütülmüş numunenin d80
değeri (118 µm) serbestleşme değerine (63 µm) 15 dk öğütülmüş ve öğütülmemiş
numunelere göre daha yakın olduğundan diğerlerinden daha fazla serbest krom tanesi
içerdiği sonucuna kanaat getirilmiştir.

3.2 Yaş Manyetik Ayırma Deneyi Sonuçları

Yaş manyetik ayırma deneyi sonuçlarının yaş krom analizi yapılarak, Manyetik
olmayan kısmın kromit giderim verimi aşağıdaki Eşitlik 1’e göre hesaplanmıştır.

(1)

1023
9
ISME2017, 27-29.09.2017, Bodrum / TURKEY

Manyetik olmayan kromit içeriği= Manyetik olmayan fraksiyonun tenörü ile aynı
fraksiyonun yüzde ağırlık çarpımı.
Toplam kromit içeriği= Her bir deneyde kullanılan numunenin tenörünün 100 ile
çarpımı.
Yaş manyetik ayırma deneyinde manyetik alan şiddeti ve öğütme süresinin,
manyetik olan ve olmayan fraksiyonlara olan etkisi Çizelge 2’de verilmektedir. Ayrıca,
manyetik olmayan kısmın kromit giderim verimi hesaplanarak, çizelgeye eklenmiştir.
Çizelge 2’de görüldüğü gibi en iyi sonuç 93,62 kromit giderimi ile öğütülme
yapılmamış numunenin 12.500 gauss manyetik alan şiddeti ile elde edilmiş gibi görülse
de, manyetik olmayan kısımda biriken malzeme miktarı diğer sonuçlara göre az
olduğundan (ağırlıkça %17,99) bu sonuç en iyi sonuç olarak değerlendirilememiştir.

Çizelge 2. Yaş manyetik ayırma deneyi sonuçları

Manyetik Alan Manyetik Olan Manyetik olmayan Manyetik olmayan kısmın
Öğütme süresi
Şiddeti (Konsantre, %) (Artık, %) kromit giderim verimi
(dk)
(Gauss) Ağırlık Cr2O3 Ağırlık Cr2O3 (%)
0 dk 44,47 4,68 55,53 1,94 65,91
5.000 15 dk 29,67 7,40 70,33 1,37 69,51
30 dk 29,91 7,17 70,09 1,45 67,84
0 dk 68,36 3,85 31,64 1,68 83,18
7.500 15 dk 38,68 6,35 61,32 1,15 77,69
30 dk 35,05 6,83 64,95 1,18 75,75
0 dk 69,20 3,84 30,80 1,63 84,11
10.000 15 dk 47,81 5,59 52,19 0,93 84,64
30 dk 43,33 5,96 56,67 1,02 81,71
0 dk 82,01 3,61 17,99 1,12 93,62
12.500 15 dk 51,60 5,56 54,07 0,60 89,73
30 dk 45,93 5,87 48,40 0,86 86,83
0 dk 77,95 3,62 22,05 1,54 89,25
15.000 15 dk 54,13 5,25 45,87 0,69 89,98
30 dk 47,06 5,85 52,94 0,77 87,10

En iyi sonuç seçiminde, manyetik olan kısmın tenörü olabildiğince yüksek ve

manyetik olmayan artık kısmın tenörü ise olabildiğince düşük olması göz önüne
alınmıştır. 30 dk öğütme yapıldıktan sonra 15.000 gauss manyetik alan şiddetinde ayrım
yapılan ve manyetik olmayan kısmın kromit giderim verimi %87,10 olarak hesaplanan
deney optimum deney olarak seçilmiştir. Bu deney sonucunda, manyetik kısımda
(konsantre) ağırlıkça %47,06 ve %5,85 Cr2O3 içeriğine sahip malzeme biriktirilirken,
manyetik olmayan kısmında biriktirilen artığın tenörünün %0,77 Cr2O3’e düşürüldüğü
görülmektedir.

1024
10
 KROMİT ZENGİNLEŞTİRME TESİSİ ARTIKLARININ GERİ KAZANIMI ÜZERİNE DENEYSEL BİR ÇALIŞMA: ...

3.3 Liç Deneyi Sonuçları

Krom artık numunesi 30 dk öğütüldükten sonra yaş manyetik ayırıcıdan (15.000 gauss)
geçirilmiş ve krom içeriği yaklaşık %0,7 altına indirilen artık malzemenin, manyetik
olmayan kısmı sülfürik asit ile liç edilmiştir. Liç deneyi öncesi ve sonrasında temsili
numunelerin kimyasal içeriği XRF analizleri ile belirlenmiştir (Çizelge 3).

Çizelge 3. Artık numunesinin liç öncesi ve sonrası kimyasal içeriği (XRF) sonucu
Besleme İçeriği Liç Öncesi (%) Liç Sonrası (%)
MgO 36,651 15,662
Al2O3 0,436 1,173
SiO2 34,639 73,724
SO3 0,101 0,675
Cl 0,073 0,056
K 2O 0,021 0,392
CaO 0,807 0,511
Cr2O3 0,77 0,735
MnO 0,131 0,038
Fe2O3 9,500 2,731
Co2O3 0,020 -
NiO 0,643 0,140
ZnO 0,013 0,008
Kızdırma Kaybı 15,7 4,0

XRF sonucuna göre, liç sonrası, krom içeriği yaklaşık %0,73 Cr2O3’e
indirilerek, SiO2 oranı da yaklaşık %73’e yükseltilen numunenin döküm kumu katkı
hammaddesi olup olmayacağı araştırılmıştır. Yaklaşık olarak 1 kg numune hazırlanarak,
Özgümüş Döküm Sanayi A.Ş. firmasının laboratuvarlarında çeşitli kalıp döküm kumu
deneme çalışmaları yapılmıştır. Deneyler sonucunda tane boyutunun döküm kumları
için olması gerekenden daha ince olması nedeniyle, döküm sırasında, gaz geçirgenliği
kum içerisinde yeterince sağlanamamıştır. Literatürde Demir Çelik Sanayi Ereğli
döküm kumu kimyasal içeriği en az %70 SiO2, en çok %16-36 Al2O3 + Fe2O3, en çok
%3 GaO + MgO, en çok %2 Na2O + K2O ve ateş kaybı en çok %6 oluğu belirtilmiştir
(Alp, 1979). Liç sonrası verilere bakıldığında MgO değeri hariç (liç süresi uzatılarak
MgO değeri düşürülebileceği tahmin edilmektedir) uygun değerler elde edilmiş
olmasına rağmen, demir çelik sanayi döküm kumunda kullanılan malzemenin tane
boyutuna (0,84-0,105 mm aralığı en az %83) uygun olmadığı belirlenmiştir. Tane
boyutu 0,84-0,105 mm aralığında yaklaşık %33 olan numunenin döküm kumu olarak
kullanılması sırasında, gaz geçirgenliği numune içerisinde yeterince sağlanamadığından
bu sektörde kullanılmasının uygun olmadığı sonucuna varılmıştır. Manyetik ayırma

1025
11
ISME2017, 27-29.09.2017, Bodrum / TURKEY

işlemi sonrasında manyetik olan ve krom içeriği yükseltilen numune (%5,85 Cr2O3) ise,
tesise tekrar beslenerek veya tesiste paçal yapılarak ekonomiye kazandırılması
muhtemeldir.
Liç deneyleri sonrası krom içeriği yaklaşık %0,7’ye indirilen nihai artığın inşaat
sektöründe ve yol yapımında zemin dolgu malzemesi olarak değerlendirilebileceği
bilinmektedir (Yüce vd., 2005; Mirdalı ve İşler, 2008). Ayrıca, liç çözeltisinden
magnezyum dışındaki safsızlıklar pH ayarlamasıyla çöktürülüp uzaklaştırılarak;
magnezyum kaynağı olan ve magnezyum metalinin ergimiş tuz elektrolizi
yöntemleriyle üretilebildiği sentetik epsomit, karnalit gibi minerallerin
sentezlenebileceği yapılan daha önceki deneysel çalışmalarla kanıtlanmıştır (Top ve
Yıldırım, 2015; 2017). Bunların yanı sıra, krom artıklarının duvar karosu sırlarında
renklendirici olarak ve inşaat tuğlası imalatında kullanılabileceği üzerine başarılı
deneysel çalışmalar mevcuttur (Bayat ve Vapur, 2005; Mirdalı ve İşler, 2008).

4. SONUÇLAR
Bu çalışma ile Akmetal Madencilik Sanayi ve Ticaret A.Ş’ye ait ciddi bir kimyasal risk
taşımayan yaklaşık 10 milyon ton olan artığın, 30 dk öğütme ve 15.000 gauss yüksek
alan şiddetli manyetik ayırıcıdan geçirildikten sonra, ağırlıkça yaklaşık %47 numune
ekonomiye kazandırılmak üzere tesise geri verilebilecek krom tenörüne (%5,85 Cr2O3)
yükseltilmiştir. Ayrıca, manyetik olmayan kısmın sülfürik asit liçi ile, krom içeriği %0,7
altına indirilmiş, SiO2 oranı %73’e yükseltilerek, metal sanayinde kalıp kumuna katkı
maddesi olarak kullanılabilecek kimyasal içeriklere ulaştırılmıştır. Fakat numune tane
boyutunun uygun olmadığı saptanmıştır. Krom tenörü düşürülen nihai artığın, inşaat
sektöründe ve yol yapımında zemin dolgu malzemesi olarak, duvar karosu sırlarında
renklendirici olarak ve inşaat tuğlası imalatında kullanılabileceği deneysel çalışmalarla
kanıtlanmıştır (Bayat ve Vapur, 2005; Yüce vd., 2005; Mirdalı ve İşler, 2008).

TEŞEKKÜR
Yazarlar, numune temini ve laboratuvar imkânlarını sağlama hususunda yardımlarından ötürü Akmetal
Madencilik Sanayi ve Ticaret A.Ş’ne ve döküm kumu deneyleri aşamasında yardımlarından dolayı
Özgümüş Döküm Sanayi A.Ş.’ne teşekkür eder.

1026
12
 KROMİT ZENGİNLEŞTİRME TESİSİ ARTIKLARININ GERİ KAZANIMI ÜZERİNE DENEYSEL BİR ÇALIŞMA: ...

KAYNAKLAR
Ağaçayak, T., Zedef, V., Aydoğan, S., 2007. Beneficiation of low-grade chromite ores of abandoned
mine at Topraktepe Beyşehir, SW Turkey. . Acta Montanistica Slovaca 12: 323-327.

Alp, İ., 1979. Bazı Endüstriyel Hammaddeler İçin Sanayide Aranan Koşullar. Jeoloji Mühendisliği ocak:
65-72.

Bayat, O., Vapur, H., 2005. Utilization of Turkish chromite tailings in the manufacturing of building
bricks. Asian Journal of Chemistry 17(2): 791-797.

Behera, S.K., Panda, P.P., Singh, S., Pradhan, N., Sukla, L.B., Mishra, B.K., 2012. Extraction of nickel
by microbial reduction of lateritic chromite overburden of Sukinda, India. Bioresource Technology 125:
17-22.

Biswas, S., Chakraborty, S., Chaudhuri, M.G., Banerjee, P.C., Mukherjee, S., Dey, R., 2013.
Optimization of process parameters and dissolution kinetics of nickel and cobalt from lateritic chromite
overburden using organic acids. Journal of Chemical Technology and Biotechnology 89(10): 1491-1500.

Bron, V.A., Stepanova, I.A., Kudryavtseva, T.N., 1967. Effect of Degree of Serpentine Formation in
Dunite on Its Properties and Structure Change During Heating. Refractories 8(9-10): 553-558.

Çiçek, T., Cöcen, İ., 2002. Aplicability of mozley multi gravity separator (MGS) to fine chromite tailings
of Turkish chromite concentrating plants. Minerals Engineering 15: 91-93.

Daş, B., Arık, F., Öztürk, A., Altay, O., 2012. Krom madenciliği ve geçmişten günümüze insanlık
üzerindeki etkileri. Batman University International Participated Science and Culture Symposium,.
batman. 1: 77-88.

DPT, 2001. Madencilik ÖİK Raporu Metal Madenler Alt Komisyonu Krom Çalışma Grubu Raporu.
Planı, D.S.B.Y.K. Ankara, DPT, 66

Feng, D., Aldrich, C., 2004. Recovery of chromite fines from wastewater streams by column flotation.
Hydrometallurgy 72: 319-325.

Gallios, G.P., Deliyanni, E.A., Peleka, E.N., Matis, K.A., 2007. Flotation of chromite and serpentine.
Separation and Purification Technology 55: 232-237.

Gruenewaldt, G.V., Hatton, C.J., 1987. Platinum-group metals-a resource in the tailings of chromium
mines in South Africa. Journal of the Southern African Institute of Mining and Metallurgy 87(9): 265-
268.

Güney, A., Önal, G., Çelik, M.S., 1999. A new flowsheet for processing chromite fines by column
flotation and the collector adsorption machanism. Minerals Engineering 12(9): 1041-1049.

Hacıoğlu, S., 2010. Kayseri pınarbaşı kromitlerinin kuru zenginleştirilmesi. yükseklisans, İstanbul Teknik
Üniversitesi.

http://www.jubileeplatinum.com/tailings_detail.htm (Erişim tarihi: 20.07.2017)

https://www.miningreview.com/news/treating-chrome-tailings-for-pgms/ (Erişim tarihi: 21.07.2017)

Mirdalı, N.K., İşler, F., 2008. Kromit atığının duvar karosu sırlarında renklendirici olarak
değerlendirilmesi. Ç.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü 17(1): 11-21.

Mpinga, C.N., Eksteen, J.J., Aldrich, C., Dyer, L., 2015. Direct leach approaches to Platinum Group
Metal (PGM) ores and concentrates: A review. Minerals Engineering 78: 93-113.

1027
13
ISME2017, 27-29.09.2017, Bodrum / TURKEY

Özkan, Ş.G., İpekoğlu, B., 2001. Concentration Studies on Chromite Tailings by Multi Gravity Separator.
17th International Mining Congress and Exhibition of Turkey. Turkey: 765-768.

Rabatho, J.P., Tongamp, W., Takasaki, Y., Shibayama, A., 2010. Recovery of Pt and Pd from PGM
Mine Tailings by Magnetic Separation. International Journal of the Society of Materials Engineering for
Resources 17(2): 168-172.

Top, S., Yıldırım, M., 2015. Kromit konsantrasyon tesisi artıklarından magnezyum sülfat (MgSO4)
sentezi. Madencilik 54(1): 37-46.

Top, S., Yıldırım, M., 2017. Preparation of synthetic carnallite and amorphous silica from chromite
beneficiation plant tailings. Gospodarka Surowcami Mineralnymi - Mineral Resources Management
33(2): 5-24.

Tripathy, S.K., Kumar, B.S., Rama, M.Y., 2017. Processing of chromite ultra-fines in a water only
cyclone. International Journal of Mining Science and Technology.

Tripathy, S.K., Rama, M.Y., Singh, V., 2013. Characterisation and separation studies of Indian chromite
beneficiation plant tailing. International Journal of Mineral Processing 122: 47-53.

Uysal, İ., Akmaz, R.M., Saka, S., 2016. Türkiye ofiyolitleri ile ilişkili podiform kromititlerin Cr-PGE
içeriklerine genel bir bakış. 7. Jeokimya Sempozyumu. Türkiye: 52-52.

Uysal, İ., Zaccarini, F., Sadiklar, M.B., Garuti, G., Meisel, T., Tarkian, M., 2007. Cr-Pge Mineralizations
In Turkey: Evaluation For Their Future Potential. 27th Meeting of the Spanish Mineralogical Society.
İspanya: 112-112.

Yüce, A.E., Güney, A., Önal, G., 2005. Üçköprü krom artıklarından geri kazanım ve atık alanının
rehabilitasyonu. Madencilik ve Çevre Sempozyumu. Ankara: 109-115.

1028
14