Yıldız Teknik Üniversitesi

Elektrik Mühendisliği Bölümü

İleri Aydınlatma Tekniği

Hazırlayan: Dr. Öğr. Üyesi İsmail NAKİR
Dr. Ramazan AYAZ
 AYDINLATMA TARİHÇESİ

1.Edison'un enkandesen lambası …………..………

1879
M.Ö. 500
2.Gaz lambası ………………….
1930’lar
3.Cıva buharlı lambalar …………………..
M.Ö. 3000
4.Mum …………………….
1900’lar (1902 Antakya)
5.Türkiye'de ilk elektrikli aydınlatma ………………………………
M.Ö. 10000
6.Yağ lambası …………………………..
1960’lar
7.Metal halide ve yüksek basınçlı sodyum buharlı lambalar ………………….
1950’ler
8.Tungsten-halojen lambalar ……………………..

2
AYDINLATMA TARİHÇESİ

Hayvansal yağ lambası M.Ö. 10000

Mum M.Ö. 3000 LED ler
Yağ lambası M.Ö. 500
Elektrikli aydınlatma denemeleri
Fosfor

Yüksek basınçlı
Vakumlu cıva lambası İndüksiyon
cıva buharlı lamba
Enkandesan filament Edison un enkandesan Metal halide ve lambası
Karbon ark lambası sodyum lambalar

Türkiye de elektrikli
Electric street sokak aydınlatması
lighting in Turkey

3
 AYDINLATMA TARİHÇESİ
Argand Lambası 1784

• François Pierre Ami Argand tarafından icat edilmiştir.

• Gaz (yağ) lambasının iyileştirilmiş versiyonu
• Ana gelişmeler:
- Boş fitil
- Cam silindiri

4
 AYDINLATMA TARİHÇESİ
Karbon Ark Lambası 1801

• İlk olarak Sir Humphrey Davy tarafından bulunmuştur.

• Ana sınırlamalar
- Boyut (çok büyük)
- Çalıştırma (örneğin dinamo, batarya ve çubukların ömür süresi)
- Yangın tehlikesi riski
- Karbon monoksit emisyonları
- Ses ve titreme
• İlk kurulum Fransa'daydı (1875)

5
 AYDINLATMA TARİHÇESİ
Edison’un Enkandesan Lambası 1879

• Thomas Alva Edison tarafından icat edilmiştir.

• Elektrikli aydınlatma popülerlik kazanmaya başlamıştır.
• İlk kullanılan filamanlar
- Kömürleştirilmiş kağıt (Sir Joseph Swan)
- Bir vakumlu tüp içindeki kömürleştirilmiş kağıt (Thomas Edison)
lamba ömrünü önemli ölçüde artırdı (600 saat)
- Bambu büyük gelişmeler getirdi (Thomas Edison)

6
 AYDINLATMA TARİHÇESİ
Nerst Lambası 1897 • Walther Nernst tarafından icat edilmiştir.
• Enkandesen lambanın (bambu ve selüloz filaman) iyileştirilmesi ile
- Daha uzun ömür ve geliştirilmiş verimlilik.
- Vakum gerektirmez.
• Ana bileşenler:
- Seramik ısıtıcı tüpler
- Oksit glower (seramik ısıtıcı tüpün üstünde)(kolay değiştirilebilir)
• Ana avantaj
- Bir tüpe takmaya ihtiyaç yoktur.

7
 AYDINLATMA TARİHÇESİ
Tantalum Filamant Lambası 1902-1911

• Sahibi Siemens & Halske şirketi

• Nernst lambasının iyileştirmiş versiyonu
- Werner von Bolton (Alman), tantal filamanın daha yüksek verimliliğe
sahip olduğunu keşfetmiştir.
• Piyasadaki ilk metal filamanlı lamba
• Biçimlendirilebilir tungstenin bulunmasıyla (GE tarafından) tantal
filamanlı lambaların kullanımı sona ermiştir.

8
 AYDINLATMA TARİHÇESİ
Tungsten Filamanlı Lamba 1911
• Patenti General Electric'e ait
• Filaman olarak tungstenin ana avantajları:
- Bükülebilir (esnek)
- Yüksek dayanıklılık
• Ana gelişmeler
- Esnek tungsten
- Filamanın sıkı sarılması (lamba ömrünü ve ışık yayılımını uzatır)
- Argon gazı dolumu (lamba ömrünü uzatır)
- Moleküler hidrojen kaplama
- Çift sarmal filamanlar Tokyo Electric (şimdiki Toshiba'nın bir parçası)
tarafından
9
 IŞIK

380 nm 780 nm Işık, görülebilen elektromanyetik bir enerjidir (yani görülebilir

radyasyon ya da ışıma). Belli bir yayılma hızına, frekansa ve
dalga boyuna sahiptir.
GÖRÜLEBİLİR IŞIK

Dalga boyu (nm) Renk

Kozmik Gama X Ultraviyole Kızıl Ötesi Mikrodalgalar Radyo Dalgaları 780…627 Kırmızı
Işınlar Işınları Işınları Işınlar Işınlar

10-15 10-12 10-10 10-8 10-6 10-4 10-2 100 102 103 Dalga Boyu (m) 627…589 Turuncu
589…566 Sarı
İnsanlar bu elektromanyetik spektrumun sadece çok küçük bir kısmını 566…495 Yeşil
görebilmektedir. (380-780 nm) 495…436 Mavi
436…380 Mor

10
 IŞIK
Elektromanyetik dalga, yayılma doğrultusuna dik bir düzlemde ani değerleri periyodik olarak değişen biri diğerine dik ve
oranları sabit olan elektrik alanı vektörü (E) ve Manyetik alan vektöründen (H) oluşur. Her iki vektör de yayılma
doğrultusuna dik olan c yayılma hızı düzleminde zamana göre sinüs eğrisi biçiminde değişir.

Değişim periyodu,
2π 1
𝑇 = ω = 𝑓 dır. Periyodu T olan bir dalga, c hızı (3x108 m/s) ile yayıldığından λ dalga boyu,
λ = 𝑐. 𝑇 olur. T periyodu yerine f konulursa,
λ = 𝑐. 𝑇 = 𝑐/𝑓 elde edilir. Boşlukta elektromanyetik dalganın yayılma hızı sabit 3x108 m/s olduğundan bir
elektromanyetik dalga; periyodu veya frekansı ve dalga boyu ile tanımlanır.

Foton teorisini destekleyen en önemli olay ışığın fotoelektrik (metal yüzeye çarpan
ışığın bu yüzeyden elektron çıkartması) etkisidir. Fotonun enerjisi N (J), h Planck
sabitesi (6,626x10-34 Js), f elektromanyetik dalganın frekansı (Hz) olmak üzere,

N = ℎ. 𝑓 = (ℎ. 𝑐 ) 𝜆

11
IŞIK
Yapay Optik Aydınlatma 2006/25/EC
Yönergesine göre,
• Ultraviyole ışıma
- UVC (100-280 nm)
- UVB (280-315 nm)
- UVA (315-400 nm)
• Görülebilir ışıma (Işık)
- 380-780 nm
• Infrared (kızılötesi) ışıma
- IRA (780-1400 nm)
- IRB (1400-3000 nm)
- IRC (3000 nm-1 mm)

12
 IŞIK
UV ışımanın atmosferik emilimi
• UV kaynakları nelerdir?
Yeryüzüne ulaşan güneş UV radyasyonunun yaklaşık %99'u
UV-A'dır. Doğal ve yapay ışık kaynaklarının tamamı.
UV-C UV-B UV-A • En önemli UV kaynak hangisidir?

Atmosferin Güneş
Işıma Gücü (W/m2 nm)

üstünde
• Güneşin yapmış olduğu ışımanın yüzde kaçı UV ışımadır?
Güneş ışımasının %10 UV ışımadır.
• Yeryüzüne ne kadar miktarı ulaşır?

Yeryüzü Yeryüzüne ulaşan ışımanın yaklaşık %5’i UV’dir.

• UV nerede absorbe edilir?
Ozon tabakası UV-C ve UV-B ışımaları absorbe eder.

13
 IŞIK
UV ışıma yapana kaynaklar
UV ışıma uygulamaları:
UV-B UV-A
Işık Kaynağı
(mW/m2/1000 lx) (mW/m2/1000 lx) • Görüntüleme (röntgen, tomografi)
Gün ışığı 32,5 358
• Sterilizasyon (ameliyat ekipmanları, diş
100W Enkandesan lamba 0,4 28
ekipmanları)
1000W Enkandesan lamba 0,5 40
1000W Halojen lamba 4,7 55 • Korona deşarj algılaması ile yüksek
gerilim yalıtım kontrolü
Floresan lamba (gün ışığı) 1x40W 4,3 62
Floresan lamba (sıcak beyaz) 3x40W 0,5 35

14
 IŞIK
Infrared ışıma

• Infrared ışıma 750 nm-1 mm dalga boyları arasındaki ışımalar.

• Güneş ışımasının yaklaşık %50’si IR ışımadır.

• IR ışıma, görünür dalga boylarında saydam olan birçok malzeme tarafından kolaylıkla emilir.

• Uygulamalar: Gece görüş cihazları, termal kameralar, termometreler, iletişim alanında, gözlemleme, hedef tespiti vs.

• Infrared (kızılötesi) ışıma

- IRA (780-1400 nm)
- IRB (1400-3000 nm)
- IRC (3000 nm-1 mm)

15
 GÖRME ve GÖRSEL ALGI
Görme, çevremizdeki bilgileri olayları (renk, cisim vb.) görülebilir
ışık yardımıyla yorumlayabilme yeteneğidir. Görsel algı ise bu
bilginin işlenmesi ve yorumlanması ile alakalıdır.

Elma neden kırmızı?

Örneğin, araba kullanırken iki arabanın birbirine

ne kadar yakın olduğunu, ne hızda gittiklerini,
vb. hızla çözmek çok önemlidir ve zayıf bir
görsel algıyla bu mümkün değildir.

16
 GÖRME ve GÖRSEL ALGI
Gözün yapısı
Retinanın en duyarlı bölgesi sarı lekedir (fovea centralis, merkez
çukuru). Bu bölgede sadece koni hücreleri bulunmaktadır.

Optik bileşenler: Sinir bilimine ait bileşenler:

• Kornea - Retina
• Göz merceği - Optik sinirler
• Göz bebeği
• Arka oda

17
 GÖRME ve GÖRSEL ALGI
Gözün Spektral Hassasiyeti ve Görme Çeşitleri
510 nm 555 nm

İnsan gözü 380 nm (ultraviyole) ile 780 nm (kızılötesi) arasında

meydana gelen ışımaları ışığa dönüştürebilir.

Görünür spektrumun tamamında insan gözü aynı cevabı (tepkiyi)

veremez. Ancak bu durum gözlemcinin fizyolojik ve psikolojik
durumundan ve çeşitli değişkenlerden dolayı dalga boyu ile değişir.

Fotopik spektral duyarlılık V(λ) ve skotopik spektral duyarlılık Vʹ(λ)

Her iki hassasiyet eğrisinin de maksimuma ulaştığı değer 1 ile ifade

edilir.

18
 GÖRME ve GÖRSEL ALGI
Görme mekanizmasında, gözün retina bölümünde ışığa duyarlı koni ve
çubuk foto reseptörler rol oynar.
Yüksek aydınlık seviyelerinde (5 cd/m2’den büyük, fotopik görmede) koni
hücreleri aktif rol oynar.
Fotopik görmede kırmızı, yeşil ve mavi renge duyarlı koni hücreleri
sayesinde renkli görüş mümkündür.
Düşük aydınlık seviyelerinde ise (0,005 cd/m2’den küçük, skotopik
görmede) sadece çubuk hücreleri etkindir.
Çubuklar konilere kıyasla ışığa karşı daha yüksek hassasiyete sahiptirler.
Bu hücrelerle renk görüşü imkânsızdır.
Yaklaşık 0,005 ile 5 cd/m2 arasındaki aydınlık seviyelerinde hem koniler
hem de çubuklar etkindir. Bu aydınlık seviyesinde meydana gelen görmeye
mesopik görme denir.

19
 GÖRME ve GÖRSEL ALGI
Koni ve çubuk hücrelerinin retinadaki dağılımı Görme alanı
Hücre yoğunluğu (104/mm2)

Koniler Koniler

Kör nokta

Çubuklar Çubuklar

Fovea
Burun Şakak
Retinanın merkezi

20
Dr. Ramazan AYAZ
Yıldız Teknik Üniversitesi
Elektrik Müh. Bölümü
ayaz@yildiz.edu.tr

21
 RADYOMETRİK ve FOTOMETRİK
BÜYÜKLÜKLER
Uluslararası birim sisteminin belirlediği 7 adet temel birim vardır.
• Elektrik akımı (Amper, A) Diğer türetilmiş birim ve semboller
• Zaman (Saniye, s) • Frekans (Hertz, Hz)
• Madde miktarı (Mol) • Kuvvet (Newton, N)
• Uzunluk (Metre, m) • Enerji (joule, J)
• Kütle (Kilogram, kg) • Elektrik yükü (Coulomb, C)
• Termodinamik sıcaklık (Kelvin, K) • Elektriksel potansiyel, gerilim (Volt, V)
• Işık şiddeti (Kandela, cd)

22
 RADYOMETRİK ve FOTOMETRİK
BÜYÜKLÜKLER
İyi bir aydınlatma tasarımı yapabilmek için kullanılacak lamba ve armatürlerin özelliklerinin iyi bilinmesi önemlidir.
Bu lamba ve armatürlerin sahip oldukları özelliklerin bilinebilmesi için de aydınlatmada kullanılan fotometrik ve
radyometrik bazı terimlerin bilinmesi gerekir.

Optik ölçümlerin en önemli sorunlarından biri insan gözü ile doğrudan ilişkili olan ışık kaynakları ve aydınlatma
koşullarının miktar olarak sayısallaştırılmasıdır.

Radyometrik nicelikler, basitçe çeşitli dalga boylarındaki radyasyon gücünün toplamını ifade eder ve insan gözünün
optik radyasyona duyarlılığını dalga boyuna bağlı olması nedeniyle hesaba katmaz.

Fotometrik nicelikler, fotopik ya da skotopik spektral ışık verimliliği fonksiyonu tarafından tanımlanan ağırlık faktörü
ile toplamı temsil eder. Böylece fotometrik niceliklerin sayısal değeri doğrudan parlaklık etkisiyle ilgilidir.

23
 RADYOMETRİK BÜYÜKLÜKLER
Işınım Enerjisi ve Işınım Akısı (Gücü) (Radiant Flux)

Işınım enerjisi (Q), bir kaynağın elektromanyetik radyasyon şeklinde yaydığı toplam enerjiyi ifade eder ve Joule (J)
cinsinden ölçülür.

Elektromanyetik radyasyonun çifte doğasından dolayı hem fotonlar tarafından taşınan toplam enerji hem de titreşen
elektrikli ve manyetik alanlarda bir dalganın taşıdığı toplam enerji olarak görülebilir.

Eğer bir ışık kaynağı ampul gibi her yöne düzgün bir şekilde ışık yayıyorsa buna izotropik kaynak denir. Bir kaynaktan
birim zamanda yayılan ışınım enerjisinin miktarı ışınım akısı (Φe) olarak tanımlanır:

𝑑𝑄
Φ𝑒 =
dt

24
 RADYOMETRİK BÜYÜKLÜKLER

Işınım akısı, ışınım enerjisinin zamana oranı olduğu için birimi J/sn yani Watt’tır. Bu nedenle ışınım akısı ışınım gücü
olarak da söylenebilir.

Diğer tüm radyometrik ifadeler ışınım gücü ifadesine dayandığı için bu büyüklük önemlidir. Sürekli ve sabit bir ışık
çıkışına sahip kaynaklar için ışınım akısı ölçümü yapılırken, bunun aksine yanıp sönen ya da darbeli kaynaklar için
ışınım enerjisi ölçümleri gereklidir.

Bir kaynaktan birim dalga boyu aralığında yayılan enerji miktarına spektral ışınım enerjisi, birim dalga boyu aralığındaki
ışınım akısına ise spektral ışınım akısı denir. Birimleri sırasıyla J/nm ve W/nm’dir.

25
 RADYOMETRİK BÜYÜKLÜKLER
Işınım Şiddeti (Radiant Intensity)

Işınım şiddetini (Ie) tanımlamak için önce düzlem açı ve uzay açı ifadelerini bilmemiz gerekir. Şekilde görüldüğü gibi
bir daire düşünürsek, düzlem açı (θ) bu açının gördüğü yayın uzunluğunun (s) dairenin yarıçapına (R) oranı olarak ifade
edilir.

Dairenin çevresi 2πR olduğundan dolayı tam bir dairenin

𝑠
𝜃= düzlem açısı 2π’dir. Düzlem açı boyutsuzdur ancak birimi
R
radyandır.

26
Daire yerine bir küre olduğunu düşünürsek, uzay açı (Ω) kürenin bir bölümünün alanının (A) o kürenin yarıçapının (R)
karesine oranı olarak ifade edilir. Birimi steradyandır (sr).

𝐴
Ω= 2 Tüm kürenin yüzeyi 4πR2 olduğundan dolayı tüm uzayı gören uzay açı 4π’dir.
𝑅

Işınım şiddeti, belirli bir yönde birim uzay açıda kaynaktan yayılan ışınım gücü (akısı) olarak
tanımlanır. Birimi W/sr’dir. Işınım şiddeti kaynağa olan mesafeden bağımsız bir büyüklüktür.

𝑑Φ Yani iki farklı mesafeye aynı uzay açıyı görecek şekilde iki detektör konulursa her ikisi de aynı
𝐼𝑒 =
dΩ ışınım akısını alacağı için ışınım şiddetleri de aynı olacaktır.

27
 RADYOMETRİK BÜYÜKLÜKLER
Işınım Düzeyi (Irradiance)
dΦ
Işınım düzeyi (Ee), birim alan başına bir yüzeye gelen ışınım akısı olarak ifade edilir. Birimi W/m2’dir. 𝐸𝑒 =
𝑑𝐴

Bu eşitlik ışınım düzeyinin maksimize edildiği ışınım yönüne dik olan dA alanına sahip bir yüzey elemanını ifade eder.
Şekilde gösterildiği gibi, yüzey genel olarak herhangi bir açıyla ışın yönüne doğru konumlandırılabilir. Bu durumda,
üstteki eşitlik aşağıdaki gibi yazılabilir.

dΦ𝑒
𝐸𝑒 = 𝑐𝑜𝑠𝜃 = 𝐸𝑒 𝑐𝑜𝑠𝜃
𝑑𝐴

28
 RADYOMETRİK BÜYÜKLÜKLER
Işınım (Radiance)

Bir yüzeyden gelen ya da çıkan koni şeklinde bir ışınımda, ışın yönüne dik birim aydınlatılan alan başına birim uzay
açıdaki ışınım akısıdır. Birimi W/sr.m2’dir.

d2 Φ
𝐿𝑒 = Yüzeyin kendisinin belirtilen yönde dik olduğu özel durumda
𝑑Ωd𝐴𝑐𝑜𝑠𝜃
eşitlik aşağıdaki gibi olmaktadır.
d2 Φ
Le =
dΩdA

29
 FOTOMETRİK BÜYÜKLÜKLER
Işık Akısı (Luminous Flux)

Bir ışık kaynağının birim zamanda yaydığı ve gözün spektral hassasiyet eğrisiyle
değerlendirilen toplam enerji akısıdır. Փ ile gösterilir. Birimi lümendir (lm).
780
Φ𝑣 = 𝐾𝑚 Φ𝑒 (𝜆)𝑉(𝜆)𝑑𝜆
380

30
 FOTOMETRİK BÜYÜKLÜKLER
Işık Şiddeti (Luminous Intensity)

Işık şiddeti belirli bir yönde birim uzay açı ile yayılan ışık akısı miktarıdır. Bu
nedenle radyometrik büyüklük olan ışınım şiddetinin fotometrik karşılığıdır. I ile
gösterilir ve birimi lm/sr yani kandela (cd)’dır. Fotometrinin temel ölçü birimidir.

Işık şiddeti, ışığın bir kaynaktan uzaya nasıl dağıldığını ifade eder. Bu nedenle
kaynaktan tüm yönlerde gelen ışık şiddeti değerlerini vektör olarak ortaya
koyarsak ilgili kaynağın ışık dağılım eğrisini elde etmiş oluruz.
dΦ𝑣
𝐼𝑣 =
𝑑Ω

31
 FOTOMETRİK BÜYÜKLÜKLER
Aydınlık Düzeyi (Illuminance)

Birim yüzeye düşen ışık akısı miktarının dik bileşeni aydınlık düzeyi olarak
tanımlanır. E ile gösterilir. Birimi lüks (lx, lm/m2)’dir. Lüksmetre ile ölçülür.

Herhangi bir yüzeydeki bir cismin görülebilirliği bu yüzeyin aydınlık düzeyi ve

yansıtma özellikleri ile alakalıdır.

dΦ𝑣 Aydınlatılmış bir otoban 20 lüks

𝐸𝑣 =
𝑑A Ofis masası 500 lüks
Güneşli bir gün 100.000 lüks

32
 FOTOMETRİK BÜYÜKLÜKLER
Parıltı (Luminance)

Parıltı, belirli bir yönden bakıldığında ışık yayan veya ışığı yansıtan belli bir
yüzeyin ölçülebilir fotometrik parlaklığını tanımlar.

Yani belirli bir yönde bir yansıtıcı veya yansıtıcı yüzey üzerinde belirli bir
konumdan yayılan veya yansıtılan ışık akısını ifade eder. L ile gösterilir ve
birimi cd/m2 (nit)’dir.
Etrafımızdaki cisimleri görmemiz o cisimlerden gözümüze
2 2
gelen parıltı sayesinde mümkündür. 1 apostilb 1 asb 1/π cd/m 0,3183 cd/m Aydınlatılmış sokak yüzeyi ~0,2 cd/m2
2 4 2
1 stilb 1 sb 1 cd/cm 10 cd/m Enkandesan lamba yüzeyi ~4.000-12.000 cd/m2
2
1 lambert 1 L 1/π sb 3183 cd/m Güneşli gökyüzü ~8.000 cd/m2
2
1 nit 1n 1 cd/m Güneş ~1.700.000.000 cd/m2

33
 FOTOMETRİK BÜYÜKLÜKLER
Fotometrik büyüklüklerin birbiriyle ilişkisi

Düzlem açı (𝛉) ile uzay açı (Ω) arasındaki ilişki:

Ω=2π(1-cosθ)

34
 DİĞER BÜYÜKLÜKLER
Işıksal Etkinlik (Etkinlik Faktörü, Luminous Efficacy)

Bir ışık kaynağının birim güç başına verdiği ışık akısıdır. e ile gösterilir ve birimi lm/W’tır. Işık kaynağı veriminin
göstergesidir.
Işıksal Etkinlik Işıksal Verimlilik
Işık Kaynağı
(lm/W) (%)
Φ Mum 0,3 0,04
e=
𝑃 100 W tungsten filamanlı lamba 13,8 2
Yüksek basınçlı cıva buharlı lamba 58-78 8,5-11,4
Metal halide 65-115 9,5-17
Yüksek basınçlı sodyum buharlı lamba 85-150 12-22
Alçak basınçlı sodyum buharlı lamba 100-190 15-29
LED 60-260 8,8-38,1
Monokromatik kaynak (555 nm)
683 100
Teorik olarak max.

35
 DİĞER BÜYÜKLÜKLER
Renk Sıcaklığı (Correlated Color Temperature, CCT)
CIE renk diyagramı
Renk sıcaklığı kavramı siyah cismin rengiyle karşılaştırılarak bir ışık kaynağının Kelvin
derece (°K) olarak renk görünümünü belirtir.
Renk sıcaklığı değeri bir ışık kaynağının görünümünün sıcaklık ya da soğukluk
ölçüsüdür.
Sıcaklık ölçeğinin aksine 3300 K renk sıcaklığının altında olan ışık kaynakları sıcak, 3300
K ile 5300 K arasında olanlar ılık ve 5300 K’nin üzerinde renk sıcaklığına sahip ışık
kaynakları soğuk ışık olarak adlandırılır.
Siyah cisim üzerine düşen her türlü ışığı yutan, yani yansıtma ışınımının sıfır olduğu var
sayılan, herhangi bir maddeden ideal bir katı cisimdir.

Siyah cisim (back body) eğrisi

36
 DİĞER BÜYÜKLÜKLER
Renksel Geriverim (Color Rendering Index, CRI)

Renksel geriverim bir ışık kaynağının çeşitli nesnelerin renklerini ideal veya doğal
ışık kaynağına kıyasla doğru bir şekilde ortaya koyabilme kabiliyetinin nicel bir
ölçüsüdür.
Renksel geriverim Ra ile gösterilir. Ra değeri 100 olan bir ışık kaynağı altındaki
tüm renkler, referans ışık kaynağında olduğu gibi optimal halleri ile gözükürler.
Bu değer azaldıkça ışık kaynağının nesneyi gerçek renginde gösterebilme yeteneği
de azalır.

37
 DİĞER BÜYÜKLÜKLER
Renksel Geriverim (Color Rendering Index, CRI)

Işık kaynağına ait renk spektrumlarındaki belli dalga

boylarının zayıf olması, kaynağın zayıf olduğu dalga
boylarını barındıran renkleri iyi yansıtamayacağı
anlamına gelir.

1A Son derece iyi ≥90

1B Çok iyi 80≤Ra<90
2 İyi 60≤Ra<80
3 Vasat 40≤Ra<60
4 Kötü 20≤Ra<40

38
ÖLÇÜM RAPORLARI

39
Dr. Ramazan AYAZ
Yıldız Teknik Üniversitesi
Elektrik Müh. Bölümü
ayaz@yildiz.edu.tr

40
 ÖRNEK SORULAR
Örnek: Bir ışık kaynağının görülebilir spektrumda 6 farklı dalga boyunda ve 1 nm bant genişliğinde yaptığı ışıma aşağıdaki
tabloda verilmiştir.
Dalga boyu (λ) Işıma gücü (Φeλ)
405 nm 2 W/nm
425 nm 3,75 W/nm
546 nm 4,5 W/nm
579 nm 4 W/nm
620 nm 1,5 W/nm
700 nm 0,25 W/nm

a. Kaynağının ışık akısını hesaplayınız. Gözün bağıl spektral hassasiyet eğrisi Tabloda verilmiştir.
b. Kaynağının ışık şiddetini hesaplayınız. (Kaynağın tüm uzaya ışık yaydığı varsayılacaktır.)
c. Kaynağının ışıksal etkinliğini bulunuz. (Görünür radyasyon kaynak tarafından tüketilen toplam gücün %20’sini temsil
etmesi durumunda)

41
 ÖRNEK SORULAR
Çözüm: a) 780
Φ = 𝐾𝑚 Φ𝑒 (𝜆)𝑉(𝜆)𝑑𝜆 Burada,
380 𝐾𝑚 sabit 683 lm/W
𝑉(𝜆) gözün spektral hassasiyeti
Işıma ayrı bantlardan oluştuğu için, Φ𝑒 𝜆 spektral ışıma gücü (akısı)

42
 ÖRNEK SORULAR
b) Φ c) Görülebilir spektrumdaki ışıma güçlerinin toplamı 16W'tır. Bu güç toplam giriş
𝐼=
Ω
gücünün %20 olduğuna göre toplam giriş gücü,
𝐴 4π𝑟 2
Ω = 2 = 2 = 4𝜋 𝑠𝑟
𝑟 𝑟 16 𝑊
𝑃= = 80 𝑊
0,2
Φ 5819 𝑙𝑚
𝐼= = = 463 𝑐𝑑 Φ 5819 𝑙𝑚 𝑙𝑚
Ω 4π 𝑠𝑟
𝑒= = = 73
𝑃 80 𝑊 𝑊

43
 ÖRNEK SORULAR
Örnek: Noktasal bir ışık kaynağı tüm yönlere eşit miktarda ışıma yapmaktadır. Bu kaynağın etkinliği 15 lm/W ve çektiği
elektriksel güç 150 W’tır.
a) Kaynağın ışık şiddetinin hesaplayınız.
b) Işık akısının %20’si yüzeye ulaşması durumunda; 0,5m x 0,9m boyutlarındaki bir yüzeyin ortalama aydınlık düzeyini
hesaplayınız.
Φ
Çözüm: a) 𝐼=
Ω
𝑙𝑚 Φ
Φ = 𝑒. 𝑃 = 15 . 150𝑊 = 2250 𝑙𝑚 b) 𝐸 =
𝑊 𝐴

0,2.2250 𝑙𝑚 450 𝑙𝑚
Φ 2250 𝑙𝑚 = = = 1000 𝑙𝑥
𝐼= = = 179 𝑐𝑑 0,5𝑚. 0,9𝑚 0,45 𝑚2
Ω 4π 𝑠𝑟

𝑇ü𝑚 𝑦ö𝑛𝑙𝑒𝑟𝑑𝑒 𝚤ş𝚤𝑚𝑎 𝑦𝑎𝑝𝑡𝚤ğ𝚤 𝑖ç𝑖𝑛 𝑢𝑧𝑎𝑦 𝑎ç𝚤 4𝜋 𝑠𝑟 ′ 𝑑𝑖𝑟.

44
 FOTOMETRİK YASALAR
1. Uzaklıklar Karesiyle Ters Orantı Yasası
Noktasal bir ışık kaynağının dik bir düzlemde meydana getirdiği aydınlık düzeyi, düzlemin kaynağa olan uzaklığının
karesiyle ters orantılıdır.
Φ = 𝐼. Ω
Φ
𝐸=
𝐴
𝐼. Ω
𝐸=
𝐴
𝐴
Ω = 2 (Ü𝑠𝑡𝑡𝑒𝑘𝑖 𝑑𝑒𝑛𝑘𝑙𝑒𝑚𝑑𝑒 𝑦𝑒𝑟𝑖𝑛𝑒 𝑘𝑜𝑦𝑎𝑟𝑠𝑎𝑘)
𝑟
𝐼
𝐸 = 2 (𝐷𝑒𝑛𝑘𝑙𝑒𝑚𝑖 𝑒𝑙𝑑𝑒 𝑒𝑑𝑖𝑙𝑖𝑟)
𝑟

45
 FOTOMETRİK YASALAR
2. Kosinüs Yasası
Işık akısı yüzeye normal ile α açısı yapacak şekilde geliyor ise aydınlık düzeyi bu açıya bağlı olarak değişmektedir.
Bunun için Kosinüs Yasası kullanılmalıdır.
Φ
𝐸=
𝐴
Φ = 𝐼α . Ω
𝐼α . Ω
𝐸=
𝐴
𝐴′ 𝐴. 𝑐𝑜𝑠α 𝑟2. Ω
Ω= 2= →𝐴= (Ü𝑠𝑡𝑡𝑒𝑘𝑖 𝑑𝑒𝑛𝑘𝑙𝑒𝑚𝑑𝑒 𝑦𝑒𝑟𝑖𝑛𝑒 𝑘𝑜𝑦𝑎𝑟𝑠𝑎𝑘)
𝑟 𝑟2 𝑐𝑜𝑠α
𝐼α . Ω 𝐼α . 𝑐𝑜𝑠α
𝐸= 2 →𝐸= (𝐷𝑒𝑛𝑘𝑙𝑒𝑚𝑖 𝑒𝑙𝑑𝑒 𝑒𝑑𝑖𝑙𝑖𝑟)
𝑟 .Ω 𝑟2
𝑐𝑜𝑠α

46
FOTOMETRİK YASALAR

h kaynağın aydınlatılan düzlemden yüksekliği olduğunu düşünürsek (yani hesaplanan

ℎ
noktaya bağlı olmayan sabit bir değerdir) 𝑟 = 𝐶𝑜𝑠α 'dır. Bu ifade önceki eşitlikte yerine

yazılırsa:
h
𝐼α . 𝑐𝑜𝑠 3 α
𝐸= 𝑏𝑢𝑙𝑢𝑛𝑢𝑟 𝑣𝑒 ℎ𝑒𝑠𝑎𝑝𝑙𝑎𝑟𝚤𝑛 𝑑𝑎ℎ𝑎 ℎ𝚤𝑧𝑙𝚤 𝑦𝑎𝑝𝚤𝑙𝑚𝑎𝑠𝚤𝑛𝑎 𝑖𝑚𝑘𝑎𝑛 𝑠𝑎ğ𝑙𝑎𝑟
ℎ2

Bu ifadeler noktasal aydınlatma formülü olarak adlandırılır.

47
 FOTOMETRİK YASALAR

3. Lambert Yasası

48
FOTOMETRİK YASALAR

49
 FOTOMETRİK YASALAR
3.1. Düzlem

50
FOTOMETRİK YASALAR

olduğundan

51
FOTOMETRİK YASALAR

52
FOTOMETRİK YASALAR

53
FOTOMETRİK YASALAR

54
 FOTOMETRİK YASALAR
3.1. Küre

55
FOTOMETRİK YASALAR

56
 FOTOMETRİK YASALAR
3.1. Silindir

57
 FOTOMETRİK YASALAR

S: Silindirin yanal alanı= π.d.h

58
S: Silindirin yanal alanı= π.d.h
 ÖRNEK SORULAR
Örnek: Lambert yasasına göre ışık yayan 3 cm2'lik bir düzlemin parıltısı 500 cd/m2'dir. Düzlemin normali ile 60o'lik açı
yapan doğrultudaki ışık şiddeti kaç candela'dır? Düzlem 2000 lx'lük bir aydınlık seviyesi ile aydınlatıldığına göre, düzlemin
yansıtma faktörünü hesaplayınız.
Çözüm: Düzlem lambert yasasına göre ışık yaydığından,

Φ = 𝜋𝐿𝑆
𝐿 = 𝑆𝑎𝑏𝑖𝑡 = 500𝑐 𝑑 𝑚2
𝐼0 = 𝐿𝑆
𝐼α = 𝐿𝑆𝑐𝑜𝑠α
𝐼α = 500.3. 10−4 . 𝑐𝑜𝑠60 = 0,075 𝑐𝑑
ρ ρ π
L= E → 500 = . 2000 ρ= = 0,785
π π 4

59
 ÖRNEK SORULAR
Örnek: Yüksekliği 10 m ve uzunluğu 80 m olan bir binanın cephesi 8 adet projektörle aydınlatılacaktır. Projektörler 250
W gücünde 22000 lm ışık akılı Metal Halide lambalar kullanılmaktadır. Bina cephesine düşen faydalı ışık akısının
lambaların ürettiği ışık akısına oranı %22’dir. Bina cephesinin yansıtma faktörü 0,70 olduğuna göre, parıltısını
hesaplayınız.
Çözüm:
Lambalardan çıkan toplam ışık akısı,
Yüzey lambert yasasına göre ışık yaydığından, binadan yansıyan ışık akısı,
Φ0 = 8.22000 = 176000 𝑙𝑚
𝜌 𝜌 Φ𝑓 0,7 38720
Bina yüzeyine düşen faydalı ışık akısı, 𝐿= 𝐸= = = 10,78 𝑐 𝑑 𝑚2
π π 𝑆 π 10.80
Φ𝑓 = 𝜂. Φ0 = 0,22.176000 = 38720 𝑙𝑚

60
 ÖRNEK SORULAR
Örnek:
Bir yolu aydınlatmak için 10 m aralıkla iki lamba kullanılmıştır. Lambaların monte edildiği direk yüksekliği 3,5 m olup, her
bir lambanın ışık şiddeti 350 cd'dır.
a) Direklerle aynı eksende ve direklerin tam ortasındaki aydınlık düzeyini hesaplayınız.
b) Her bir direğin hemen altındaki aydınlık düzeyini hesaplayınız.

Çözüm: a)

61
 ÖRNEK SORULAR
Bir lamba için Q noktasındaki aydınlık düzeyi,

𝐼 350 3,5
𝐸𝑄 = 2 𝑐𝑜𝑠𝜃 = .
ℎ 3,52 + 52 3,52 + 52

350 3,5
𝐸𝑄 = . = 5,388 𝑙𝑥
37,25 37,25

Lambalar aynı olduğu için ve bu noktaya her iki lamba da ışık yayacağı için bu değer ikiyle çarpılır.

𝐸𝑄𝑡𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚 = 2𝑥5,388 = 11,8 𝑙𝑥

62
 ÖRNEK SORULAR
b) A lambasından dolayı 𝑃𝐴 noktasındaki aydınlık düzeyi,

𝐼 350
𝐸𝑃𝐴 = = = 28,57 𝑙𝑥
𝑑 2 3,52

B lambasından dolayı 𝑃𝐴 noktasında oluşacak aydınlık düzeyinin hesaplanması için yeni bir h' ve x' mesafeleri ve ϴ' açısı
tanımlamak gerekmektedir.
𝑥 ′ = 2𝑥 = 10
𝑃𝐴 noktasındaki toplam aydınlık düzeyi,
(ℎ′ )2 = 3,52 + 102 = 112,25
ℎ′ = 10,59 𝑃𝐴 = 28,57 + 1,032 = 29,602 𝑙𝑥
𝑑 3,5
cos θ′ = ′ = = 0,331 B lambası altındaki aydınlık düzeyini hesaplamak için de aynı
ℎ 10,59
hesaplamalar tekrarlanır.
B lambasının 𝑃𝐴 noktasındaki aydınlık düzeyi,
350
𝐸𝑃𝐵 = . 0,331 = 1,032
112,25

63
 ÖRNEK SORULAR
Ödev: 120 cm uzunluğunda ve 26 mm çapında bir floresan lamba lambert yasasına göre ışık yaymaktadır. Lambanın
ışık akısı 2500 lm'dir ve lamba çalışma düzlemine paralel yerleştirilmiştir. Eksene dik doğrultudaki ve eksenle 45o açı
yapan doğrultudaki ışık şiddetlerini hesaplayınız.

Çözüm:
Lambanın parıltısı,
Φ = 𝜋. 𝐿. 𝑆 𝐼90 = 𝐿𝑑ℎ = 8120.0,026.1,2 = 253,34 𝑐𝑑
Φ
𝐿= 𝐼α = 𝐼90 . 𝑆𝑖𝑛α = 253,4. 𝑆𝑖𝑛45
𝜋. 𝑆
𝑆 = 𝜋. 𝑑. ℎ = 𝜋. 0,026.1,2 = 0,098 𝑚2 𝐼α = 179,14 𝑐𝑑
2500
𝐿= = 8120 𝑐 𝑑 𝑚2
𝜋. 0,098

64
Dr. Ramazan AYAZ
Yıldız Teknik Üniversitesi
Elektrik Müh. Bölümü
ayaz@yildiz.edu.tr

65
AYDINLATMA
Aydınlatma her yerde

Trafik
aydınlatması
Mimari
aydınlatma
Sanayi
aydınlatması

Konut
aydınlatması
Dış
aydınlatma
Sera
aydınlatması

Yol ve araç
aydınlatmaları
Sinyal ve
göstergeler
 AYDINLATMA
Bir ortamı ve içerisindeki nesneleri, istenilen ölçütlerde
görsel algılamaya uygun kılacak şekilde tasarlanmış
ışık uygulamaları aydınlatma olarak tanımlanır.

Bir hacmin tamamında belirli kriterler kapsamında

talepleri karşılamak amacıyla yapılan aydınlatma genel
aydınlatmadır.
www.glumac.com

Mekanlarda genel aydınlatmanın yanı sıra çeşitli vurgu,

yönlendirme veya farklı aydınlık seviyesine ihtiyaç duyulan
kısmi bölgelerin ışıklandırılmasını yapmak amacıyla uygulanan
ışıklandırma ise, bölgesel aydınlatma olarak tanımlanır.
 AYDINLATMA

Bir ortamın aydınlatılması, ortamın en ekonomik ışık

kaynağıyla ışıklandırılmasından daha öte bir çözüm olarak
düşünülmeli ve işletme ve yatırım maliyetlerinin yanı sıra
istenilen görsel konfor kriterlerini yerine getirecek en optimum
çözüm aranmalıdır.

Aydınlatma tasarımlarında göz önünde bulundurulması görsel

konfor ölçütleri,
• aydınlatmanın niteliği,
• aydınlatmanın niceliği,
• ışıklılık ve
• yüzey özellikleri olarak sıralanabilir.

68
 AYDINLATMA

İyi bir aydınlatma ile,

• Görme yeteneği artar,

• Göz sağlığı korunur,
• Kazalar azalır,
• Yapılan işin verimi yükselir ve ekonomik olarak fayda sağlar,
• Güvenlik sağlanır,
• Estetik hislere ve konfor gereksinimlerine yanıt verilebilir.

69
 AYDINLATMA
Aydınlatma çeşitleri Direkt aydınlatma Yarı direkt aydınlatma Direkt endirekt aydınlatma

Endirekt aydınlatma Yarı endirekt aydınlatma Karma aydınlatma

70
 IŞIK KAYNAKLARI
İnsan gözü tarafından görünür bir ışınım üretmek üzere tasarlanmış olan elemanlara ışık kaynağı denilmektedir.

IŞIK KAYNAKLARI

AKKOR FİLAMANLI DEŞARJ LAMBALARI OPTO ELEKTRONİK

SODYUM
ENKANDESAN CIVA BUHARLI LED
BUHARLI

ALÇAK YÜKSEK ALÇAK YÜKSEK

HALOJEN
BASINÇLI S. B. BASINÇLI S. B. BASINÇLI BASINÇLI

METAL
FLORESAN
HALİDE

KOMPAKT
FLORESAN

İNDÜKSİYON

71
 IŞIK KAYNAKLARI
Enkandesan Lamba

Tungsten telden yapılmış filaman üzerinden akım akıtılarak, telin akkor derecede
kızarması sonucu ışık üretilir.

Etkinlikleri 15 lm/W seviyelerindedir.

Bu değer, deşarj lambalarından örneğin floresan lambalarla karşılaştırıldığında aynı güç

için 1/5 oranında ışık elde edilmesi demektir.

Aldıkları elektrik enerjisinin yaklaşık %5’ini ışık olarak yayarlar. Geriye kalanını ise ısı
olarak etrafa verirler.

72
 IŞIK KAYNAKLARI
Enkandesan Lamba
Avantajları Dezavantajları
• AC ve DC gerilim ile çalışabilirler. • Ömürleri ortalama olarak 1000 saat kadardır.
• Renksel geri verimleri (Ra) çok yüksektir. • Şebeke gerilimlerinden oldukça etkilenmektedirler.
• Bu lambaların kullanıldığı yerlerde stroboskobik etki görülmez. • Flicker etkisi gözlemlenir.
• Açma-kapama ömürlerini negatif yönde etkilemez. • Aşırı gerilimlere karşı dayanıksızdırlar.
• Herhangi bir yardımcı elemana ihtiyaç duymazlar. • Ortama büyük bir oranda ısı verirler.
• Çok kolay dimmerlenebilirler.
• Ekonomiktirler.
Kullanım Alanları
• Açma kapamanın çok yapıldığı merdivenlerde ve apartman girişlerinde sıkça kullanılırlar.
• Kısa süreli kullanılan yerlerin (wc, hol vb.) aydınlatılmasında kullanılırlar.

73
 IŞIK KAYNAKLARI
Halojen Lamba
Enkandesan lambalar ile benzer bir yapıya sahiptirler. İçerisine halojen grubu bir gaz eklenerek pembemsi olan
enkandesan lambanın ışığı sarı renge çevrilmiştir.
• Enkandesan lambalar için sıralanan birçok özellik bu lambalar için de geçerlidir.
• Etkinlikleri 12-25 lm/W seviyelerindedir.
• Ömürleri ortalama 1000-4000 saat arasındadır.
• Yaygın olarak 12 V ya da şebeke gerilimiyle beslenirler.
• Eğer şebeke gerilimi ile çalışmıyorsa yardımcı eleman olarak trafo veya anahtarlamalı güç
dönüştürücüleri kullanılır.
• Renksel geri verimleri (Ra) çok yüksektir.
• Bu lambaların kullanıldığı yerlerde stroboskobik etki görülmez.
• Genellikle müzelerde obje ve tablo aydınlatmalarında kullanılırlar.

74
 IŞIK KAYNAKLARI
Floresan Lamba (Alçak Basınçlı Cıva Buharlı Lamba)

• Floresan lambaların etkinlikleri 60-104 lm/W seviyelerindedir.

• Ömürleri ortalama 5000-16000 saat arasında değişmektedir.
• Açma-kapamanın ömürleri üzerinde negatif etkisi vardır.
• Bu lambaların kullanıldığı yerlerde (manyetik balastlı ise) stroboskobik etki
görülür.
• Renksel geriverimleri sodyum buharlı lambalardan daha iyidir fakat
enkandesan lambalardan kötüdür.
• İç aydınlatmanın temel elemanıdır. Kamu binaları, ofis, ev ve endüstriyel
tesislerin iç aydınlatmasında kullanılır.

75
 IŞIK KAYNAKLARI
Kompakt Floresan Lamba (Alçak Basınçlı Cıva Buharlı Lamba)

• Kompakt floresan lambalar; elektronik balast, deşarj tüpü ve duyun küçük

bir boyutta tümleşik bir biçimde bir araya getirilmesiyle oluşturulan bir
alçak basınçlı cıva buharlı lambalardır.
• Etkinlikleri yaklaşık 75 lm/W seviyelerindedir.

• Enkandesan lambalara alternatif olarak ortaya çıkmışlardır.

• Günümüzde farklı biçimlerde, güçlerde ve renk
sıcaklıklarına sahip kompakt floresan lambalar mevcuttur.

76
 IŞIK KAYNAKLARI
İndüksiyon Lamba (Alçak Basınçlı Cıva Buharlı Lamba)

• Kendine özgü MegaHertz (MHz) mertebesinde bir frekansa sahip çıkış gerilimi
verebilen bir balasta sahiptir.
• Etkinlikleri yaklaşık 75 lm/W seviyesindedir.
• Ömürleri ortalama 60.000 saattir.
Buharlaşmış
cıva molekülü Görünür ışık
• Kurulum maliyetleri çok yüksek lambalardır.
Plazma UV ışıma • Renksel geriverimleri (Ra) iyidir.
• Uzun ömürlerinden dolayı lamba değişiminin çok zor olduğu
Floresan tozu
İkincil elektrik yerlerin aydınlatılmasında kullanılır.
alanı

77
 IŞIK KAYNAKLARI
Yüksek Basınçlı Cıva Buharlı Lamba

• Etkinlikleri 40-59 lm/W seviyelerindedir.

• Ömürleri 15000-25000 saat arasında değişmektedir.
• Renksel geriverimi yeterince iyi değildir.
• Tekrar devreye girebilmesi için iç basıncının düşmesi gerekir. Bu nedenle bu
lambaların kullanıldığı yerlerde ek aydınlatma sistemlerine ihtiyaç duyulabilir.
• Yardımcı eleman olarak balasta ihtiyaç vardır.
• Bu lambaların kullanıldığı yerlerde stroboskobik etki görülür.
• Yüksek tavanlı fabrika iç aydınlatmasında kullanılmaktadır.

78
 IŞIK KAYNAKLARI
Alçak Basınçlı Sodyum Buharlı Lamba

• Etkinlikleri mevcut ışık kaynakları içerisinde oldukça yüksek olan

lambalardır. (100-192 lm/W)
• Bu lambaların kullanıldığı yerlerde stroboskobik etki görülür.
• Ömürleri ortalama 16000 saattir.
• Trafo ve kondansatör gibi yardımcı elemanlara ihtiyaç duyarlar.
• Renksel geriverimi (Ra) en düşük olan lambalardır.
• Fabrika çevresi, havalimanı, askeri alan ve tünel aydınlatmalarında
kullanılırlar.

79
 IŞIK KAYNAKLARI
Yüksek Basınçlı Sodyum Buharlı Lamba
• Boyutları alçak basınçlı olanlara göre çok daha küçüktür.
• Etkinlikleri 88-130 lm/W civarındadır.
• Ömürleri 16000-32000 saat arasında değişmektedir.
• Renksel geriverimi (Ra) alçak basınçlılara göre iyi, fakat çoğu deşarj lambasına
göre kötüdür.
• Bu lambaların kullanıldığı yerlerde stroboskobik etki görülür.
• Yardımcı eleman olarak balast, ateşleyici (ignitor) ve kondansatöre ihtiyaç duyarlar.
• Yol aydınlatmasının temel elemanıdırlar. Liman, tünel, fabrika dış mekânları ve
meydan aydınlatmalarında sıkça kullanılırlar.

80
 IŞIK KAYNAKLARI
Metal Halide Lamba

• Etkinlikleri 72-110 lm/W seviyelerindedir.

• Ömürleri 6000-12000 saat arasında değişmektedir.
• Renksel geriverimi (Ra) oldukça iyidir.
• Renk sıcaklığı değeri gün ışığına çok yakındır.
• Bu lambaların kullanıldığı yerlerde stroboskobik etki görülür.
• Renksel geriverimi iyi olmasından dolayı bina dış cephe reklam
aydınlatmasında, stat ve halı saha aydınlatmalarında ayıca mağaza içi
ve vitrin aydınlatmalarında kullanılırlar.

81
 IŞIK KAYNAKLARI
LED’ler (Light Emitting Diode)

• Yarı iletken diyot

• Işıma, gerilim uygulandığında PN jonksiyonunda meydana gelir

Nasıl çalışır

82
 IŞIK KAYNAKLARI
LED’ler (Light Emitting Diode)

• İç yapısı

www.aydınlatma.org

83
 IŞIK KAYNAKLARI
LED’ler (Light Emitting Diode)

• Düşük güçlü: 0,1 W gücünde, düşük sürme akımlı (~20 mA)

• Yüksek güçlü: 1 ve 3 W’lık. Tipik olarak 350, 700 veya 1000 mA olmak üzere yüksek akımda
sürülürler.
• DC gerilimle çalışırlar. AC ile uyumsuzdurlar, ancak doğrultucu yardımıyla AC’de de
kullanılabilirler.
• Sıcak beyaz spektruma sahip bir LED modülün etkinliği yaklaşık 250-300 lm/W seviyelerindedir.
Ancak optik, ısıl ve sürücü kayıplarını dikkate aldığımızda LED armatürün bu değeri yaklaşık 150-
200 lm/W seviyelerine düşmektedir. Gelecekte, LED armatürlerin etkinliğinin yaklaşık 200-250
lm/W olması beklenmektedir.

84
 IŞIK KAYNAKLARI
LED’ler (Light Emitting Diode)

• Sinyal amaçlı LED’lerin ömürleri 100.000 saat, aydınlatmada kullanılan LED’lerin

ömürleri ise yeterli soğutma sağlanması durumunda yaklaşık 50.000-100.000 saat
civarındadır.
• Bir paket içerisinde tümleşik olarak 3 farklı renkteki LED’lerle oluşturulmuş RGB (Red,
Green, Blue) LED’ler sayesinde farklı renk senaryoları oluşturulabilir.

• Tek renklidirler (monokromatik). RGB LED’ler sayesinde farklı renk

seçenekleri mevcuttur.

85
 IŞIK KAYNAKLARI
LED’ler (Light Emitting Diode)

 Düşük gerilim ile çalışırlar. Elektriksel şok tehlikesi yoktur.

 LED ışık kaynakları oldukça küçük boyutlarda olduklarından LED ışık
kaynaklı armatürler çok farklı armatür şekillerinde üretilebilirler.
 Titreşime oldukça dayanıklıdırlar, bundan ötürü otomotiv sektöründe
kullanılmaktadırlar.
 DC gerilimle çalıştıklarından fotovoltaik (PV) sistemlerle uyumludurlar.
 Basit bir devre ile dimmerlenebilirler.
 Maliyetleri konvansiyonel ışık kaynaklarına göre yüksektir.
 Farklı renk seçenekleri sayesinde dekoratif aydınlatmada kullanılırlar.

86
 IŞIK KAYNAKLARI
Beyaz Işık

Beyaz Beyaz Beyaz

ışık ışık ışık

Sarı fosfor RGB fosfor

Kırmızı

LED
LED

LED

Mavi
Yeşil
Mavi LED UV LED

Fosfor kaplama Renk karışımı

87
 IŞIK KAYNAKLARI
Beyaz Işık (Spektral dağılım)
1 1
RGB LED Sıcak beyaz
Fosfor kaplı

Bağıl spektral güç dağılımı

Soğuk beyaz
0,8 LED 0,8
Bağıl spektral güç dağılımı

0,6 0,6
Sıcak beyaz LED
0,4
0,4

0,2
0,2

0,0
400 450 500 550 600 650 700 750 800
0
400 500 600 700 Dalga boyu (nm)
Dalga boyu (nm)

Soğuk beyaz LED

88
 IŞIK KAYNAKLARI
LED’ler (Optik Karakterizasyon)

Jonksiyon sıcaklığı
1
Lacivert Mavi

Bağıl spektral güç dağılımı

Cyan Beyaz
Yeşil Kırmızı 0,8
Düşük jonksiyon sıcaklığı
Bağıl ışık çıkışı (%)

Amber
Yüksek jonksiyon sıcaklığı
0,6

0,4

0,2

0,0
400 450 500 550 600 650 700
Jonksiyon sıcaklığı (ºC) Dalga boyu (nm)

89
 IŞIK KAYNAKLARI
LED’ler (Optik Karakterizasyon)

Ömür

saat
Bağıl ışık çıkışı
saat

1 A ölç.
0,7 A ölç.
0,35 A ölç.
1 A hesap.
0,7 A hesap.
0,35 A hesap.
saat

Zaman (Saat) www.pelsan.com.tr

90
 IŞIK KAYNAKLARI
LED’ler (Maliyet)

Halojen Floresan LED

Bir LED çipin maliyet dökümü

91
 IŞIK KAYNAKLARI
LED’ler (Maliyet)

Işık akısı başına LED lamba maliyeti ($/lm)

~30 x artış/10 yıl
LED ışık akısı (lm)

LED

~10 x azalış/10 yıl

Zaman (yıl)

92
 IŞIK KAYNAKLARI
LED’ler (Bileşen Verimleri)
Sıcak beyaz LED armatür etkinlik ve verim tahminleri (DOE)
2014 2015 2020 Hedef
LED çip ışıksal etkinlik (lm/W) 146 162 220 250
Termal verim (%) 87 88 93 95
Sürücü verimi (%) 86 87 93 96
Optik (lens vs.) verim (%) 87 89 94 96
Tüm armatür verimi (%) 74 77 89 92
Armatürün ışıksal etkinliği (lm/W) 108 125 196 230

93
 IŞIK KAYNAKLARI
Maliyet Karşılaştırması

Halojen CFL LED

Lamba ömrü (s) 1.000 10.000 25.000
Güç (W) 50,00 13,00 7,00
Lamba maliyeti (TL) 3,00 6,00 10,00
Proje ömrü (yıl) 25 25 25
Proje sürecince harcanan enerji (kWh) 4.562,50 1.186,25 638,75
Proje sürecince ihtiyaç duyulan lamba sayısı (adet) 25 3 1
Birim enerji maliyeti (TL/kWh) 0,75 0,75 0,75
Enerji maliyeti (TL) 3.421,88 889,69 479,06
Toplam maliyet (TL) 3.496,88 907,69 489,06

94
 IŞIK KAYNAKLARI
Gelecek Tahminleri

Işıksal etkinlik değişimi Sürdürülebilir Kalkınma Senaryosuna göre aydınlatma satışları (IEA)
% %~0
%~1
100 %8
%65 %12
%46 %24
80
%87
Diğer
%76
60 %46

%35
Floresan LED
40

20
%~1

0
2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030

95
 IŞIK KAYNAKLARI
Diğer Işık Kaynakları

• Cold-Katot lambalar

• Neon lambalar

• Fiber optik aydınlatma

96
 IŞIK KAYNAKLARI
Genel Karşılaştırma
Enkandesan Y. B. Cıva Y.B. Sodyum A.B. Sodyum
Halojen Floresan Metal Halide
(Akkor telli) Buharlı Buharlı Buharlı LED
Lambalar Lambalar Lambalar
Lambalar Lambalar Lambalar Lambalar

Çok Kötü
Renksel Geriverim İndeksi (Ra) Çok iyi (~100) Çok iyi (~95) İyi (~65-85) İyi (~65) Orta (~55) Kötü (~22) İyi (~70-95)
(~ -44)
Yaklaşık Ortalama Ömür (Saat) 1000 1000-4000 5000-16000 6000-12000 15000-25000 16000-32000 16000 50000-100000
Yaklaşık Etkinlik Değeri (lm/W) 6-16 12-25 60-104 72-110 40-59 88-130 100-192 80-200

Kurulumu ucuz, Kurulumu ucuz, Çok iyi ışıksal

küçük ebatlar, küçük ebatlar, Çok iyi ışıksal Çok iyi ışıksal Çok iyi ışıksal Çok çok iyi ışıksal verim, uzun ömür,
Avantajları Uzun ömür
açma kapama açma kapama verim verim verim, uzun ömür verim, uzun ömür küçük boyut, açma
ömrü yok ömrü yok kapama ömrü yok
Enerji sarfiyatı Açma kapamanın Büyük Lamba
Enerji sarfiyatı Düşük ateşleme Düşük renksel Düşük renksel Isınma, yüksek
Dezavantajları fazla, ömrü çok ömür üzerine ebadı, çok kötü
fazla, ömrü kısa frekansı geriverim geriverim maliyet
kısa negatif etkisi var renksel geriverim
Müzelerde obje, İç ve dış
Bina cephe
Apartman tablo Yol, tünel ve Tünel, fabrika dış aydınlatma,
Ofis, ev, aydınlatması, Yüksek tavanlı
Kullanım Alanları boşlukları, holler, aydınlatmaları ve meydan mekan dekoratif
endüstriyel tesisler mağaza içi ve depolar
WC, geçiş yerleri akkor lamba aydınlatması aydınlatması aydınlatma,,
vitrin aydınlatması
uygulamaları otomotiv
Stroboskobik Etki Yok Yok Var* Var* Var* Var* Var* Yok
* : Elektronik balast kullanılması halinde bu etki görülmez.

97
Dr. Ramazan AYAZ
Yıldız Teknik Üniversitesi
Elektrik Müh. Bölümü
ayaz@yildiz.edu.tr

98
 AYDINLATMA TASARIMI
Floresan Lamba (Alçak Basınçlı Cıva Buharlı Lamba)

TS EN 12464-1

IŞIK VE AYDINLATMA - ÇALIŞMA YERLERİNİN AYDINLATILMASI

BÖLÜM-1: KAPALI ÇALIŞMA ALANLARI

Light and lighting - Lighting of work places - Part 1: Indoor work places

99
 AYDINLATMA TASARIMI
• Aydınlatma, belirli bir iş alanı veya mekanın aydınlatma gereksinimlerini enerji verimli bir şekilde karşılamak
için tasarlanmalıdır.

Yeterli ve uygun aydınlatma

• Görsel görevleri verimli ve doğru bir şekilde gerçekleştirmek,
• Gerekli aydınlık düzeylerine ilaveten nitel ve nicel ihtiyaçların sağlanması esastır.

Aydınlatma kuralları üç temel insan ihtiyacının sağlanmasıyla belirlenir:

• İşçilerin kendilerini iyi hissedecekleri görme rahatlığı; dolayısıyla yüksek bir verimlilik seviyesine de katkı,

• İşçilerin zor koşullar ve uzun periyotlar esnasında bile görsel işlerini yürütebildikleri görme performansı,

• Güvenlik.

100
 AYDINLATMA TASARIMI
Ana hedefler (gereklilikler):
• Görme rahatlığı
• Görme performansı
• Güvenlik
Ana parametreler:
• Parıltı,
• Aydınlık düzeyi,
• Renksel geriverim (Ra),
• Renk sıcaklığı (CCT),
• Işığın çeşitliliği (seviyesi, spektrumu ve doğrusallığı),
• Göz kamaşması,
• Titreme (flicker),
• Enerji verimliliği.
101
 AYDINLATMA TASARIMI
Uygun aydınlatma
 Görünürlüğü arttırır
 Görsel konforu kolaylaştırır
 Gözleri rahatsız etmez
 Görmede rahatsızlığa neden olmaz

Uygun olmayan aydınlatma

 Görünürlüğü zorlaştırır
 Görmede rahatsızlığa neden olur (titreme, kamaşma)

102
 AYDINLATMA TASARIMI
Parıltı
Kaçınılması gerekenler:
- çok yüksek veya çok düşük parıltı ve parıltı kontrastları
Önerilen:
- parlak iç yüzeyler (ör. duvarlar ve tavan)
Yansıtma katsayıları:
- Tavan: 0,7 - 0,9
- Duvarlar: 0,5 - 0,8
- Kat: 0,2 - 0,4
Nesnelerin (mobilya vb.) yansıtma
katsayıları 0,2-0,7 arası olmalıdır

103
 AYDINLATMA TASARIMI
Aydınlık Düzeyi
Ana yüzeyler

Genel olarak:
• Duvarlar: Uo ≥ 0,10 ile Em > 50 lx
• Tavan: Uo ≥ 0,10 ile Em > 30 lx
Bazı kapalı yerlerde (örneğin, ofisler, eğitim, sağlık
hizmetleri) ve genel giriş alanları, koridorlar, merdivenler
vb.):
Ortalama Düzgünlük (Uo): Görev alanındaki
• Uo ≥ 0,10 ile Em > 75 lx Duvarlarda 𝐸𝑚𝑖𝑛
𝑈𝑜 = minimum aydınlık düzeyinin (Emin) ortalama
• Uo ≥ 0,10 ile Em > 50 lx Tavanda 𝐸𝑜𝑟𝑡
aydınlık düzeyine (Eort) oranı

104
 AYDINLATMA TASARIMI
Aydınlık Düzeyi
İş alanı

İş alanı ile çevre bölgelerdeki aydınlık düzeyi ve dağılımı, bir kişinin ne

kadar hızlı, güvenli ve rahat bir şekilde algıladığı üzerinde büyük bir
etkiye sahip olup görsel görevi yerine getirir.

• Görev alanının ve yakın çevrenin büyüklüğü ve konumu belirtilerek

belgelenmelidir. Bilinmiyorsa tüm alan iş alanı olarak kabul edilir
ve Uo ≥ 0,40 olarak tasarım yapılır.

• Görev alanının ortalama aydınlatması standartta (TS EN 12464-1

Madde 5) verilen değerin altına düşmemelidir. 1. İş alanı
2. Yakın çevreleyen alan
• Aydınlık düzeyi 300 lx’ten 500 lx’e çıkarılması iş veriminde 3. Arka plan alanı
yaklaşık %8’lik artış sağlayabilmektedir.

105
 AYDINLATMA TASARIMI
Aydınlık Düzeyi
Yakın çevreleyen alan (TS EN 12464-1)
Aydınlık düzeyi düzgünlüğü (Uo)
İş alanı Yakın çevreleyen alan
• İş alanında aydınlık düzeyi
≥750 500
düzgünlüğü (Uo) Madde 5’te
500 300
300 200 verilen değerlerden az

200 150 olmamalıdır.

150 Eiş alanı • Yakın çevreleyen alan: ≥ 0,40
100 Eiş alanı • Arka plan: ≥ 0,10
1. İş alanı
≤50 Eiş alanı 2. Yakın çevreleyen alan
3. Arka plan alanı

106
 AYDINLATMA TASARIMI
Kamaşma

• Görüş alanı içindeki yanan yüzeyler, aydınlatma armatürlerinin bölümleri,

pencereler ve/veya çatı pencereleri gibi parlak alanlar tarafından üretilen
algıdır.

• Hatalardan, yorgunluktan ve kazalardan kaçınmak için göz kamaşması

sınırlandırılmalıdır.

• Göz kamaşmasıyla, rahatsız edici kamaşma veya fizyolojik kamaşma olarak

karşılaşılabilir. Lb : arka plan parıltısı (cd/m2)
L : her bir armatürün gözlemci doğrultusunda
parıltısı (cd/m2)
• İç kısım çalışma yerlerinde rahatsız edici kamaşma sınırları karşılandıysa ω : uzay açı
fizyolojik kamaşma genellikle büyük bir problem olmaz. p : görüş hattından uzaklığıyla ilgili her bir farklı
aydınlatma armatürünün Guth konum indisidir

• TS EN 12464-1 Madde 5’te standart UGR değerleri belirtilmiştir.

107
 AYDINLATMA TASARIMI
Kamaşma Direk kamaşma

Kamaşma, görsel alandaki yüksek parıltı veya aşırı

parıltı farklılıklarından kaynaklanır, örneğin:
• armatürler
• yüksek parıltılı yüzeyler
• yüksek parıltı farkları

Yansıyan kamaşma

Şunlarla azaltılabilir:
• uygun armatür seçimi, konumu ve parıltısı
• uygun yüzey malzemelerinin seçimi
• gelen gün ışığının kontrolü
• parlak duvar ve tavanları en aza indirmek

108
 AYDINLATMA TASARIMI
Renk Görünüşleri
Renk sıcaklığı
• Beyaz ışığa sahip bir lambanın renk kalitesi iki nitelikle karakterize
edilir.
- Renk sıcaklığı (ışığın renk görünümü)
- Renksel geriverim

• Bir lambanın renk görünümü yayılan ışığın görünen rengini

(kromatiklik) ifade eder.

• Renk görünümü seçimi psikolojik, estetik ve doğal olarak kabul

edilenin ne olduğu konusudur. 3000K 4000K 5000K 6000K

• Bu seçim, aydınlık düzeyi, odanın ve eşyaların renklerine, çevre

ortamına ve uygulamaya bağlıdır.

109
 AYDINLATMA TASARIMI
Renk Görünüşleri
Renksel geriverim

• Bir ışık kaynağının bir cismi gerçek ve doğal renginde gösterebilme

yeteneğidir (Ra). Ra=50 Ra=80 Ra=+95
www.ledlightingsupply.com

• Farklı tipteki iç mekanların minimum renksel geriverim indisleri Madde

5’teki çizelgelerde verilmiştir.

• İnsanların uzun süreli kaldığı veya çalıştığı alanlarda Ra indisi 80’den

küçük lambalar genellikle kullanılmamaktadır.

• Güvenlik renkleri bu itibarla ISO 3864-1’e göre her zaman tanınabilir

olmalıdır.

110
 AYDINLATMA TASARIMI
Enerji Verimliliği

• Enerji tüketimini azaltmak için bir aydınlatma tesisatının görsel hususlarından kolayca ödün vermemek gerekir.

• Işıksal parametreler TS EN 12464-1 standardında belirtilen minimum değerlerini sağlaması gerekir.

• Bir aydınlatma kurulumunun enerji gereksinimleri için yaklaşım EN 15193’de verilmektedir.

• Aydınlatma enerji sayısal göstergesi (LENI) binaların aydınlatma enerji performansını göstermektedir.

Enerji tasarrufu:
 Gün ışığının keskinleştirilmesiyle
 Kullanım örüntülerine cevap verilmesiyle
 Kontrollerin tam olarak kullanılmasıyla
 Bakım faktörlerinin geliştirilmesiyle ile sağlanabilir.

111
 AYDINLATMA TASARIMI
Diğer Yönler

• Flicker
• Stroboskobik etki
• Ekran ekipmanları (Işık, örtü yansımalarından dolayı
kontrastı düşürebilir)
• Bakım faktörü (lamba, armatür ve kontrol ekipmanları,
çevre, bakım programları)

112
 AYDINLATMADA ENERJİ VERİMLİLİĞİ VE TASARRUFU

Alınabilecek tedbirler

• Aydınlatmada enerji tasarrufu görsel konfordan ödün vermeden iyi bir aydınlatmanın gereklerini yerine getirerek
yapılmalıdır.

• Verimli aydınlatma ile hem maliyetler azalacak hem de görsel konfor sağlanmış olacaktır.

• İki ışık kaynağından birini kapatarak enerji tasarrufu, aynı aydınlatmayı daha az enerji tüketen ışık kaynaklarıyla
yapmak enerji verimliliği sağlar.

• Düşük verimli ışık kaynakları yerine yüksek verimli LED ışık kaynakları ve ekipmanları kullanılmalıdır. Ya da ilk
kez alınacaksa ışıksal etkinliğinin (lm/W) yüksek olmasına dikkat edilmelidir.

• Aydınlatma uygulamalarında en büyük sorun halkın bu konuda yeterince bilinçli olmamasıdır. Işık kaynağı
seçilirken yeter değerlere tam karar verilememesi enerji tüketimini artıracaktır.

113
 AYDINLATMADA ENERJİ VERİMLİLİĞİ VE TASARRUFU

• Fotometrik değerleri bilinen ve ışığı istenilen şekilde yayan verimli armatürler kullanılmalıdır. Bu armatürler
yapılan tasarım hesaplarına göre yerleştirilmelidir.

• Gün ışığından mümkün olduğunca fazla yararlanılacak tasarımlar yapılmalıdır.

• Gün ışığı ve hareket sensörleri yardımıyla aydınlatma kontrolü yapılması ya da tamamen akıllı aydınlatma
sistemlerinin kullanılması enerji tasarrufu açısından önemlidir.

• Lambaların ve armatürlerin bakımları periyodik olarak zamanında yapılmalıdır.

• Lamba ve armatürlerde biriken toz, kir vs. faydalı alana giden ışığı yaklaşık %50 oranında azaltacaktır. Bunların
düzenli temizlenmesi ile daha fazla enerji harcanmadan aydınlatma miktarı arttırılabilir.

• Duvar ve tavan renkleri mümkün olduğunca açık tonlarda seçilerek buralardan yansıyan ışınların da geri
kazanılması sağlanmalıdır.

114
 Kaynaklar
1. Illuminating Engineering Society of North America, (2000). The IESNA Lighting Handbook Reference and Application, 9th. Edition.
2. Directive 2006/25/EC – Artificial Optical Radition.
3. The Society of Light & Lighting, (2009). The SLL Lighting Handbook, CIBSE, London.
4. Sansoni, P., Mercatelli, L., ve Farini, A., (2015). Sustainable Indoor Lighting, Springer, London.
5. Lighting Lecture Notes, (2015). Light and Vision, Aalto University.
6. Boyd, R. W., (1983). Radiometry and the detection of optical radiation, Wiley.
7. Van Bommel, W., (2015). Road lighting: Fundamentals, technology and application, Springer International Publishing, Switzerland.
8. Jaehee, C., Jun, H.P., Jong K.K., and Schubert, E.F. (2017). White light-emitting diodes: History, progress, and future. Laser & Photonics Reviews.
9. IEA, Lighting sales by type in the Sustainable Development Scenario, 2010-2030, IEA, Paris https://www.iea.org/data-and-statistics/charts/lighting-
sales-by-type-in-the-sustainable-development-scenario-2010-2030
10. van Bommel W. (2019) Luminaires. In: Interior Lighting. Springer, Cham.
Dr. Öğr. Üyesi İsmail NAKİR Dr. Ramazan AYAZ
Yıldız Teknik Üniversitesi Yıldız Teknik Üniversitesi
Elektrik Müh. Bölümü Elektrik Müh. Bölümü
inakir@yildiz.edu.tr ayaz@yildiz.edu.tr

116