ХМЕЛЬНИЦЬКА ОБЛАСНА РАДА

КОМУНАЛЬНИЙ ЗАКЛАД КУЛЬТУРИ

«МАЛІЄВЕЦЬКИЙ ОБЛАСНИЙ ІСТОРИКО­КУЛЬТУРНИЙ МУЗЕЙ»

Шляхетна Україна
Матеріальна та духовна культура

Матеріали науково­краєзнавчої конференції

30 вересня 2022 року

Кам'янець­Подільський
2023
УДК
908.94(06)(082)(477.43­22Маліївці)

Рекомендовано до друку Вченою радою

Державного історико­культурного заповідника «Межибіж»
Протокол №2 від 29.06.2023 р.

Рецензент: Галатир В. В., канд. іст. наук, доцент, головний науковий співробітник Державного архіву Хмельницької
області, м. Хмельницький

Ш 70 Шляхетна Україна. Матеріальна та духовна культура : Матеріали І Всеукраїнської науково­краєзнавчої конференції.

Маліївці. 20 вересня 2022 р. Кам'янець­Подільський : ТОВ «Друкарня "Рута"», 2023. 160 с.

ISBN 978­617­8323­28­8

До збірника увійшли тексти доповідей, поданих та оприлюднених під час І Всеукраїнської науково­краєзнавчої конфе­
ренції «Шляхетна Україна. Матеріальна та духовна культура». Висвітлено питання долі аристократичних резиденцій в
Україні, їхньої історії, архітектури, значення у суспільно­політичному та культурному житті, ролі аристократії у творенні
історії України, зв'язку аристократичних резиденцій в Україні з Європою та світом, дослідження, збереження, музеєфіка­
ції та використання резиденцій і палацово­паркових ансамблів як осередків культури, мистецтва, просвітництва та ду­
ховності, дослідження і ревалоризації збереженої і зникомої спадщини.
Для істориків, музеєзнавців, краєзнавців, студентів та широкого кола читачів.

Текст доступний на умовах

ліцензії «Creative Commons із
зазначенням авторства ­
Поширення на тих самих умовах»

© Автори статей, 2023

ISBN 978­617­8323­28­8 © Малієвецький обласний історико­
культурний музей, 2023
© Макет Западенко І. В., 2023
 Матеріали науково­краєзнавчої конференції 30 вересня 2022 року

Igor ZAPADENKO «OGRÓD WŁOSKI» NA STAWNICY:

PRZYCZYNEK DO KWESTII
OGRODNICTWA W MIĘDZYBOSKIM
KLUCZU W XVIII. WIEKU

У статті у світлі документальних джерел (зокрема, Інвентарів Меджибізького ключа)

подаються відомості про єдиний об’єкт регулярного садівництва, який існував у XVIII ст. у
меджибізьких маєтках Сенявських – Чарторийських: т. зв. «італійський сад» у передмісті
Меджибожа селі Ставниця. Наводиться історія його створення, текстовий і картографічний
опис, перелік видів садових рослин і споруд. Наголошується на відмінності від класичної концепції
італійського саду.
Ключові слова: садівництво, ландшафтний дизайн, Меджибіж, XVIII століття

W artykule, w świetle źródeł dokumentalnych (w szczególności Inwentarzy klucza międzyboskiego),

podano informacje o jedynym istniejącym w XVIII wieku obiekcie regularnego ogrodnictwa w
międzyboskich dobrach Sieniawskich ­ Czartoryskich: tzw «ogrodu włoskiego» na przedmieściu
Międzyboża we wsi Stawnica. Podano historię jego powstania, opis tekstowy i kartograficzny, wykaz
rodzajów roślin ogrodowych i budowli. Podkreślono różnice w stosunku do klasycznej koncepcji ogrodu
włoskiego.
Słowa kluczowe: ogrodnictwo, architektura krajobrazu, Międzybóż, XVIII wiek

Ogrodnictwo jako zawód w całej włości Fałszywą tezę o przekształceniu zamku w

międzyboskiej było szeroko rozpowszechnione
i zapewniało znaczne dochody chłopom,
mieszczanom i właścicielom miasteczka. Opisy
gospodarcze dostarczają danych o rodzajach i
ilości produktów ogrodniczych, które wy­
wożono stąd na sprzedaż w XVIII­XIX. wieku.
Ale kwestia ogrodnictwa w czasach
Sieniawskich i Czartoryskich jako rodzaju
sztuki, która ukształtowała krajobraz Między­
boża, pozostaje przedmiotem dyskusji.
Od przewodników turystycznych można
usłyszeć, że na zamku w Międzybożu
znajdowały się przepyszne ogrody i klomby w
stylu romantycznym, nawet z rzeźbami. To
mylne stwierdzenie zapożyczone jest ze
wspomnień Izabelli Czartoryskiej, w których nie
chodziło o Międzybóż, ale o główną siedzibę
Czartoryskich w Puławach, która była
naprawdę okazała, z parkami krajobrazowymi i
pawilonami tematycznymi.
Międzybożu w XVIII. wieku z warowni w
elegancką rezydencję zapożyczyli także autorzy
publikacji naukowych. W szczególności grupa
badaczy, błędnie cytując polskiego naukowca
Rafała Nestorowa, pisze: «Садівник садиб
Сенявських, Ян Баптиста Кендель, спроектував
для меджибізького замку нові декоративні сади,
які у сукупності наводять на думку про
програму, призначену надати колишній фортеці
представницького характеру»1 (Akmen i in., s.
15). Ci sami autorzy uważają za możliwe
przypuszczenie, że za czasów Izabeli
Czartoryskiej, «znając jej zainteresowanie ogrodami
angielskimi», sadzono dziedziniec zamkowy, a
także urządzano ogrody wokół zamku (Ibidem,
s. 17).
A jednak, wspominana przez ten zespół
autorów książka Izabeli Czartoryskiej (1805) nie
zawiera żadnej wzmianki o Międzybożu ani o
jego hipotetycznych ogrodach.

1 «Jan Baptysta Kendel, ogrodnik dworów Sieniawskich, zaprojektował nowe ogrody ozdobne dla zamku w
Międzybożu, które razem sugerują program mający na celu nadanie dawnej twierdzy reprezentacyjnego charakteru»,
­ I. Z.

69
 Шляхетна Україна. Матеріальна та духовна культура

Ryc. 1. Fragment «Плану замку и форштату Ryc. 2. Położenie terenu dawnego ogrodu w
местечка Меджибожа…» z 1769 r. z lokalizacją stosunku do zamku Medzhibiz na zdjęciu
«ogrodu włoskiego» (kierunek południowy z góry) lotniczym z 1944 r. (kierunek południowy z góry)

Zamiast tego twórcy «Historycznego i opublikował taką informację w odniesieniu do

architektonicznego planu referencyjnego osied­
la typu miejskiego Międzybóż» stwierdzają:
«Свідчень про існування на території Меджи­
божа озеленених парків та скверів для відпочинку
мешканців до сер. ХХ ст. немає. Це вказує на
відсутність розвинутих форм громадського
життя та більш сільський побут основних
верств населення»2 (Томілович, с. 108). Ci sami
badacze zauważają, że w XIX. wieku na
zamkowym dziedzińcu «перед палацом
розміщувався будинок з дерев'яною огорожею і
невеликим садом»3 (Ibidem, s. 107), ale nie
przytaczają jednak źródeł, które świadczyłyby o
istnieniu ogrodu na dość wąskim,
zabudowanym i w większości brukowanym
terenie zamkowym.
Dokumentalne i kartograficzne źródła
archiwalne pozwalają poznać prawdziwy obraz
ogrodnictwa krajobrazowego w Międzybożu w
czasach ostatnich Sieniawskich i w okresie
książąt Czartoryskich. Wspomniany polski
badacz Rafał Nestorow po raz pierwszy
rękopisów archiwalnych z Biblioteki Książąt
Czartoryskich w Krakowie.
Nestorow pisze o założeniu ogrodu w
Międzybożu w artykule poświęconym lokalnej
działalności Jana Baptysta Dessieura, pleni­
potenta książąt Sieniawskich. Oto ten cytat
dosłownie: «Jednocześnie z pracami przy zamku
przystąpiono do prac nad założeniem ogrodu.
Świadczy to o tym, iż planowano nadać całemu
założeniu znamiona reprezentacyjności. W r. 1713
Dessieur wysłał do Sieniawy ogrodnika w asyście
zamkowego puszkarza («aby go pilnował, żeby się w
drodze nie bawił i przypomniał mu czego tu według
regestru potrzeba») aby ten przywiózł niezbędne
szczepy drzew ciepłolubnych, na których przyjęcie w
Międzybożu przygotowano murowane pomieszczenie
z oknami i piecem (być może, pomarańczarnię).
Dessieur, tłumacząc się z samowolnie podjętej
decyzji, zapewniał Sieniawskiego: «wszak to będzie
dla wygody i na sławę WM Dobrodzieja, gdyż na
całym Podolu, Ukrainie i Zadnieprzu pierwszy ogród
będzie włoski w Międzybożu założony, choć podczas

2 «Do połowy XX wieku na terenie Międzyboża nie ma żadnych dowodów na istnienie parków krajobrazowych i
skwerów służących do wypoczynku mieszkańców. Wskazuje to na brak rozwiniętych form życia publicznego i na
bardziej wiejski styl życia głównych warstw ludności», ­ I. Z.
3 «przed pałacem stał dom z drewnianym płotem i niewielkim ogródkiem», ­ I. Z.
4 plenipotent, czyli gubernator, zwany inaczej oficjalnie administratorem włości międzyboskiej w latach 1714­1717

(Крикун, с. 459).

70
 Матеріали науково­краєзнавчої конференції 30 вересня 2022 року
niepokoju». Prace nie posuwały się szybko, dwa lata
później ogród był nadal niedokończony, za co
Dessieur obwiniał Drużbackiego4, który odciągał
naznaczonych do ogrodowych prac chłopów. Zakładał
go nadworny ogrodnik Elżbiety z Lubomirskich, Jan
Baptysta Kendel, pracujący wcześniej dla Adama
Mikołaja Sieniawskiego przy modernizacji założenia
ogrodowego w Raju pod Brzeżanami (1704). Niestety
dokładna data powstania ogrodu w Międzybożu, ani
też jego usytuowanie i wygląd nie są znane. Być
może nigdy nie został ukończony. Nie zaznaczono go
na widoku miasta z poł. w. XVII i płanie z r.
1769» (Nestorow, s. 328).
Przedstawiając ważne informacje doku­
mentalne, Nestorow wyciągnął jednak na koniec
błędny wniosek, gdyż nie posługiwał się
pierwotnym planem z r. 1769, lecz jego skróconą
publikacją (Adamczyk, s. 164). W monografii tej
brakuje właśnie części planu, na której
dokładnie ukazane jest położenie i wygląd
ogrodu w Międzybożu.
Tymczasem Plan zamku i przedmieścia miasta
Międzyboża, sporządzony 9 maja 1769 r. (План
замку и форштату… 1769), przedstawiony w
całości przez Olega Pogorilca (Muzeum
Kamieniec­Podolski 2021, 50:56), bezpośrednio i
jednoznacznie wskazuje na obecność
wspomnianego ogrodu, ustala jego położenie i
wygląd, pozwala obliczyć wymiary i
powierzchnię. Przyczyną błędu poprzednich
badaczy okazało się to, że wszyscy szukali
międzyboskiego ogrodu bezpośrednio na
terenie miasta, a nawet zamkowego dziedzińca,
podczas gdy znajdował się on w odległości
około 500 metrów od zamku na przedmieściu,
w Stawnicy (ryc. 1). W legendzie planu i na
samym planie ogród oznaczony jest literą g.
Ogród ten ma kształt regularnego
czworoboku, który podzielony jest dwiema
dużymi alejami na cztery duże symetryczne
kwatery, a mniejszymi alejkami na mniejsze
kwatery i kliny. Ogród jest połączony z zam­
kiem długim drewnianym mostkiem przez
bagniste tereny zalewowe rzeki Bożek. Inne
dokumenty kartograficzne świadczą o istnieniu
5 oranżeria (Żebrawski, s. 101).
6 byłoby poprawnie balzaminu czyli niecierpków.
71
tego ogrodu w XVIII i XIX wieku (patrz np.
План местечка Меджибожа… 184?).
Na zdjęciu lotniczym z 12 czerwca 1944 r.
teren dawnego ogrodu wygląda jak słabo
zabudowany prostokąt, prawie pozbawiony
zieleni i śladów dawnych ulic (ryc. 2).
Nakładając te plany na zdjęcie satelitarne,
lokalizacja ogrodu nadal jest identyfikowana
jako prostokąt o powierzchni około 3 hektarów
między drogą T23­19, ulicą Szewczenki i
sąsiednimi ulicami (ryc. 3). Prostokąt ten
pokrywa się z terenem dawnego przedsię­
biorstwa «Сільгосптехніка» (ryc. 4). Nic nie
przypomina nam, że w połowie XVIII. wieku.
rosły tu drzewa owocowe i kwiaty, była
oranżeria i figarnia.
Oprócz kartografii dysponujemy szczegóło­
wymi dokumentami ekonomicznymi, które
dowodzą, że jest to właśnie ogród włoski
wspomniany w listach Jana Baptysta Dessiera,
o których wspomina Nestorow.
Inwentarze klucza międzyboskiego z lat
pięćdziesiątych XVIII. wieku (Klucz między­
boski... 1752, 1753, 1758, 1759) bezpośrednio
świadczą o posiadaniu przez właścicieli miasta
tzw. ogrodu włoskiego. Prezentujemy ten opis,
który stanowi odrębną część Inwentarza:
«Opisanie Ogrodu Włoskiego na Stawnicy
Ten stoi nad stawem w pośrodku wsi częstokołem
obstawiony, do niego wrót dwoje prostej roboty na
biegunach drewnianych z furtką prostej roboty.
Wchodząc do ogrodu po lewej ręce ulica Lipami
obstawiona z kanapą z darni ułożoną, na tejże ręce
inspekt5 wkoło obstawiony trzciną, do niego wrót
dwoje na wylot alias spacia. Skrzyń trzy na łokci
piętnaście, w pośrodku dwie, a pod ścianą jedna na
różne nowalie, w tymże inspekcie znajduje się okien
piętnaście z szyb prostych w drzewo oprawne, w
tymże inspekcie znajduje się bań szklanych cztery,
do nakrywania ziół różnych. W tymże ogrodzie
znajduje się Rozmarynu krzaków jedenaście mło­
dych ogrodnika starania, zelzaminu6 skrzynek trzy,
item drzewek dwie alias dojnic. Enestr7 drzewo
jedno, Kopersolium8 drzewo jedno, Lewkonium
 Шляхетна Україна. Матеріальна та духовна культура

Ryc. 3. Lokalizacja «ogrodu włoskiego» według materiałów kartograficznych

i danych OpenStreetMaps, sierpień 2022 r.

dojnic trzydzieście, Gozdzików pełnych dojnica
jedna. Wchodząc z inspektu koło figarni9 po dwóch
stronach znajdują się kwatery z włoszczyzną, po
lewej ręce i prawej ulica do połowy ogrodu,
pomiędzy temi kwaterami znajduje się ulica drzewa
różnego rodzajnego jabłoniowego sztuk czterdzieści
i dziewięć. Pomiędzy temi kwaterami szczepów
przesadzanych10 1742 A[nn]o. Item tamże za
ogrodnika Bołtawskiego szczepów różnych
wszczepionych jako to Gruszek i Jabłoni sztuk
czterdzieści dziewięć 1743 A[nn]o. Item szczepiów
sadzonych drzewa 1744 A[nn]o sztuk czterdzieści.
Item szczepów różnych 1745 A[nn]o trzydzieści i
siedm. Niżej ogrodu nad stawem znajduje się
Winogradu krzaków N[umer]o 20. Figarnia
murowana w ziemi, do niej podgancze gontami
pobite, do tej Figarni drzwi dwoje pojedynkowych
znajduje się, wrzeciądz z skoblami żelaznymi, piec z
kaflów białych, drzewa figowego krzaków
piętnaście. Wychodząc z Figarni Ulica, w tej
drzewa rodzajnego sztuk dziesięć, stąd ulicą klin, w
tym gruszek rodzajnych cztery. Od Miasta
wchodząc na prawej ręce klin Lipami wysadzony. W
tym klinie znajduje się drzewa rodzajnego różnego
sztuk N[umer]o 52. Na drugiej stronie klin
znajduje się, w tym drzewa różnego sztuk
N[umer]o 10. Za kwaterami znajduje się ulica, w
niej drzewa jabłoniowego sztuk N[umer]o 24. W
środku ogrodu znajduje się drzewa różnego sztuk
N[umer]o 10. Stąd ulicą od Lipiny znajduje się
drzewa różnego sztuk N[umer]o 20 z Śliwkami i
Wiśniami. W środku ulica znajduje się szczepów
różnych sztuk N[umer]o 12. Sklep murowany w
ziemi, do niego drzwi dwoje prostej roboty, jedne na

7 niezidentyfikowane.
8 niezidentyfikowane.
9 to jest właśnie murowane pomieszczenie z oknami i piecem, o którym Dessieur pisał do Sieniawskiego,

identyfikowane przez Nestorowa jako pomarańczarnia.

10 we wszystkich Inwentarzach pominięto oznaczenie ilościowe.

72
 Матеріали науково­краєзнавчої конференції 30 вересня 2022 року
Ryc. 4. Współczesny widok na teren «ogrodu włoskiego» od strony wsi Stawnica, listopad 2022
biegunie drewnianym, a drugie na zawiasach
żelaznych i [ze] skoblem, z wierchy gontami
sosnowymi pobity. Piec z kaflów białych. Za tym
Sklepem kwater dwie wysadzonych Bukszpanem,
trzecia założona. W tym ogrodzie znajduje się
drzewa Wiśniowego różnego gatunku sztuk
N[umer]o 52. Ten ogród wkoło szpalerami alias
lipiną zasadzony z ulicami i klinami równo
strychowanemi» (Klucz międzyboski… 1752,
karta 7­7zw.).
Podobny opis ogrodu włoskiego na Stawnicy
znajduje się w Inwentarzach miasta i
folwarków Międzyboża z lat 1753, 1758 i 1759 ­
i oczywiście także z innych lat.
Ten szczegółowy opis zwraca uwagę na
ważną cechę. W Inwentarzach i w kores­
pondencji Jana Baptysta Dessieura ogród na­
zywany jest włoskim, ale ma tylko jedną cechę
«ogrodu włoskiego»: regularny układ z pro­
stoliniowymi alejkami, które dzielą ogród na
czworoboki (kwatery) i kliny. Brakuje tutaj
innych cech stylistycznych, takich jak tarasowy
krajobraz, duża liczba ozdobnych roślin
zimozielonych, rzeźby i kamień.
Zamiast tego międzyboski ogród składał się
głównie z drzew owocowych (jabłoń, grusza,
wiśnia, śliwka, winogrona, figi szklarniowe) i
roślin ogrodowych (włoszczyzna). Drzew
owocowych było około 370. Roślinność oz­
dobna była minimalna, reprezentowana przez
lipy, bukszpan, kwiaty w gruncie i rośliny
73
egzotyczne w szklarni. Nie dziwi fakt, że
niektórych drzew (tzw. Enestr i Kopersolium)
nie udało się zidentyfikować (nawet korzy­
stając z Czartoryskiej, 1805; Jundziłł, 1830). Z
wcześniejszych prac nad dokumentami gos­
podarczymi Międzyboża wiadomo, że autorzy
inwentarzy dość często posługiwali się lokalną
gwarą lub błędnie zapisali nieznane terminy.
Taki dobór roślin z przewagą owoców
wskazuje na pragmatyczne podejście do
wykorzystania zasobów naturalnych i ludz­
kich, gdy ogród jest zarówno jednostką gos­
podarczą, jak i krajobrazowym obiektem
rekreacyjnym. Obecność kanapy z darni
świadczy o tym, że regularnie odpoczywali w
ogrodzie. Porównajmy: «W ogrodzie czworo­
bocznym ze trzech stron ulicami lipowemi osło­
nionym, pokazywano mi kilka lip w półkoło
sadzonych, naprzeciwko królewskiego pokoiu; tam
była kanapa z darni, na któréy codzień po obiedzie
Jan III. drzymał» (Hoffmanowa, s. 143).
Jest też informacja, choć niepewna, że
ogród ten nie został zniszczony po raz
pierwszy. Szymon Jerzy Сerenovych, długo­
letni komisarz do zarządzania dobrami klucza
międzyboskiego, który przez około czter­
dzieści lat służył w tym charakterze najpierw
Adamowi Mikołaju Sieniawskiemu, następnie
jego żonie, córce, a na końcu spadkobiercom
Sieniawskich Czartoryskim, dawny przyjaciel,
a następnie konkurent i przeciwnik wspom­
 Шляхетна Україна. Матеріальна та духовна культура

nianego Jana Baptysta Dessieura, napisał w
latach 1750. trzytomowa rękopiśmienna księga
Płac prawnych prac. W księdze tej opisuje w
szczególności stan włości międzyboskiej, którą
przyjął jako plenipotent w pierwszych latach
XVIII wieku. Cerenowich również wspomina o
tym ogrodzie: «Ogrodu Włoskiego przez Turkow
funditus11 spustoszonego, tylko area obłogowała,
Mury przecie Figarni y sklepu swiadczyły, ze to był
Wiridarz, więc go JmPan Dessyer w Roku 1713.
restituit in integrum»12 (Cerenowicz, karta 35).
To znaczy, zdaniem Cerenovycha, Dessieur
przesadził mówiąc o «pierwszym na Podolu» i
nie stworzył «ogrodu włoskiego» w 1713 r.,
lecz odrestaurował ten, który istniał w tym
miejscu jeszcze przed tureckim zaborem
Podola (1672­1699). W tym przypadku ogród w
Stawnicy powinien był zostać założony przed
1672 r. Jednak teraz nie mamy powodu, aby
bezwarunkowo przyjąć te słowa Cerenowicza.
Ale kto skorzystał z wygody tego
«włoskiego ogrodu» w niezwykłej owocowo­
jagodowej interpretacji, jeśli Międzybóż w
XVIII wieku prawie nie pełnił funkcji
rezydencjonalnych, a pobyt właścicieli miał tu
charakter epizodyczny? Najprawdopodobniej
był to ten sam Cerenowicz. Mieszkał przecież
w Stawnicy, gdzie urządzono «ogród włoski»,
a miejsce do odpoczynku w ogrodzie
urządzono nie przy wjeździe od miasta, ale w
pobliżu drugiego, to jest od strony Stawnicy. To
znaczy nie Dessieur, a raczej Cerenowicz był
faktycznym właścicielem «włoskiego ogrodu
na Stawnicy», jedynego obiektu sztuki
ogrodniczo­parkowej w międzyboskim
kluchu.

Wykaz źródeł i literatury: Klucz międzyboski. Inwentarz klucza: Кам'янець­Подільський музей,

Cerenowicz, Sz. J., 1753­1755. Plac
prawnych prac Międzyboż w Podolu,
Granów w Ukrainie, dobra jo. xięstwa
ichmciów Czartoryskich wojewodów,
generałów ziem ruskich y podolskich
małżonków dziedziczne przez Szymona
Jerzego Cerenowicza [...] delineowany
roku pańskiego 1753­1755. Tom 1. ЛННБ
НАНУ ім. В. Стефаника, Відділ
рукописів, ф. 5, oп. 1, од. зб. 3268 І.
Czartoryska I., 1805. Myśli różne o
sposobie zakładania ogrodów. Wrocław:
W.B. Korn.
Hoffmanowa K., 1833. Opisy
różnych okolic Królestwa polskiego, Tom
1. Wrocław: W.B. Korn.
Jundziłł J., 1830. Opisanie roślin w
Litwie, na Wołyniu, Podolu i Ukrainie
dziko rosnących, iako i oswoionych :
podług wyd. szesnastego układu roślin
Linneusza. Wilno: Józef Zawadzki.
Klucz międzyboski. Inwentarz klucza:
miast, wsi oraz folwarków. 1752. Biblioteka
XX Czartoryskich w Krakowie, Rkps
8197 (Dawna sygn. 4111).
Klucz międzyboski. Inwentarz klucza:
miast, wsi oraz folwarków. 1753. Biblioteka
XX Czartoryskich w Krakowie, Rkps
8198 (Dawna sygn. 4114).
miast, wsi oraz folwarków. 1758. Biblioteka
XX Czartoryskich w Krakowie, Rkps
8202 (Dawna sygn. 4121).
Klucz międzyboski. Inwentarz klucza:
miast, wsi oraz folwarków. 1759. Biblioteka
XX Czartoryskich w Krakowie, Rkps
8203 (Dawna Gosp.308).
Nestorow R., 2009. Jan Baptysta
Dessieur – inżynier, architekt czy
plenipotent hetmana Adama Mikołaja
Sieniawskiego? [w:] Biuletyn Historii
Sztuki. R. 71, nr 3. Warszawa: Instytut
Sztuki PAN. s. 319­360. doi.org/
10.11588/diglit.35030.30
Urbańczyk S. [red.], 1953­1955.
Słownik staropolski. Tom 1: A­Ć.
Warszawa: PAN.
Żebrawski T., 1883. Słownik
wyrazów technicznych tyczących się
budownictwa. Kraków: Drukarnia
Uniw. Jagiellonskiego.
Акмен І., Божко К., Куценко Т.,
Русанова М., 2020. Млин на річці
Південний Буг у місті Меджибіж. [в:]
Current issues in research, conservation
and restoration of historical fortifications.
Chełm ; Lviv: The State School of Higher
Education in Chełm ; L’viv Polytechnic
National University, s. 9­27. doi.org/
10.23939/fortifications2020.13.009.
2021. Секція ІІ / Конференція
"Археологія & Фортифікація України"
2021/ 26.11.2021 [online]. YouTube.com.
Dostępny w: https://www.youtube.com/
watch?v=NLJOnnoq3o4&t=3056s
Крикун М., 2011. Шимон Єжи
Церенович і його книга Płac prawnych prac.
[в:] Подільське воєводство у XV­XVIII
ст. : Статті і матеріали. Львів: НТШ.
План замку и форштату местечка
Меджибожа сочинен мая 9 дня 1769 году.
1769. Российский государственный
военно­исторический архив, Ф. 349, оп.
19, д. 2188.
План местечка Меджибожа с
окрестностями на 5 верст. 184?.
Российский государственный военно­
исторический архив, Ф. 846, оп. 16, д.
19759.
Томілович Л. [наук. кер.], 2019.
Історико­архітектурний опорний
план смт Меджибіж Хмельницької
області з визначенням меж і режи­
мів використання зон охорони
пам’яток та історичних ареалів.
Київ: «Інститут культурної
спадщини» Всеукраїнської Ради з
охорони культурної спадщини.

74