Folklorystyka

kolokwium - 11.01

12.10.2023 P.BOGATYRIEW, R.JAKOBSON - “FOLKLOR JAKO

SWOISTA FORMA TWÓRCZOŚCI”
Nowoczesne językoznawstwo uznaje zarówno de Saussure’owskie langue jak i parole. Parole obowiązuje na poziomie
jednostkowym, zaś langue na poziomie zbiorowości Aby langue zostało przekształcone konieczne jest społeczne
usankcjonowanie tego faktu.
Folklor operuje na poziomie langue, a literatura na poziomie parole, w praktyce oznacza to:
Folklor Literatura
Kiedy powstaje? Kiedy zostaje przyjęty przez daną Kiedy zostanie napisana
społeczność
Kto jest autorem? Jest wytworem zbiorowym, autorem jest Konkretny człowiek - pisarz
cała społeczność; jednocześnie autor
jednostkowy jest anonimowy
Jak bardzo jest Dzieło istnieje tylko tak długo jak jest Dzieło istnieje tak długo jak
trwałe? używane przetrwa jego materialna
manifestacja
Jak się zmienia? Nieustannie poddawany jest rekombinacji, Zasadniczo się nie zmienia (Ale
zmienia się treść, forma i kontekst istnieją późniejsze wydania,
chyba wtedy liczymy to jako
nowe dzieło?)
Jaka jest relacja Produkcja na obstalunek – konsumentami Produkcja na zbyt – powstaje z
pomiędzy folkloru są członkowie społeczności w intencją wyjścia poza środowisko
autorem a której on powstaje. Wytwarzanie przez w którym zaistniała, ma być
odbiorcami? społeczność na jej własne potrzeby. atrakcyjna dla szerszej grupy
odbiorców

W folklorze obwiązuje prewencyjna cenzura społeczna – jeżeli w folklorze miałaby się znaleźć treść która jest przez
daną społeczność niepożądana to nie zostanie wypowiedziana, powtórzona, ani przyjęta przez społeczność – więc nie
może stać się folklorem.

17.10.2023 Burszta „Od folkloru do folkloryzmu”

Folklor można podzielić na dwie kategorie:
● Żywy – działający w ramach danej zbiorowości organicznie
● Wtórny – „sztucznie” odtwarzany
Cechy folkloru:
● Wiedza i twórcza umiejętność artystyczna danej społeczności
● Jest nierozerwalnie związany z warunkami życia danej społeczności
● Jest utrzymywany w świadomości członków społeczności i przekazywany oralnie w pełnym kontekście życia
tej społeczności
● Użytkownicy folkloru są jednocześnie jego twórcami, wykonawcami i odbiorcami
● Wytwarzany na obstalunek
Folkloryzm należy rozumieć jako (celowe?) wykorzystanie treści i form charakterystycznych dla folkloru (zarówno
żywego jak i odtworzonego z dokumentacji) w sytuacjach odmiennych od tych w jakich występuje organicznie. Wiąże
się także z reinterpretacją oryginalnych tekstów folkloru i ich przekształceniem.
Cechy folkloryzmu:
● Wybiera z folkloru jedynie niektóre elementy, tak aby uczynić swoją treść bardziej atrakcyjną dla szerszego
grona odbiorców
● Istnieje szerokie spektrum treści folkloryzmu, od autentycznych po kompletnie przekształcone. Nie istnieje
granica tego co jest dopuszczalne do włączenia w treść folkloryzmu
● Pojawia się w sytuacjach zaaranżowanych, odmiennych od kontekstu w jakim operowały dzieła folkloru na
których się opiera
● Kierowany jest do jak najszerszego grona odbiorców, nie jest ukierunkowany na żadną konkretną społeczność
Folklor staje się kategorią historyczną, kurczy się.
Folkloryzm nie ma żadnych ograniczeń (cokolwiek to może znaczyć)
● Folkloryzm historycznie stanowił element polityki tożsamościotwórczej państwa, a także stanowił element
dążeń narodotwórczych; miał stwarzać poczucie jedności narodowej pomiędzy mieszkańcami miast i wsi.
● Folkloryzm współcześnie nie powstaje z ramienia państwa jednak nadal zachował swoją funkcję wytwarzania
wspólnej tożsamości narodowej. Na jego popularność rzutują reakcyjne tendencje (nostalgia do społeczeństwa
przedindustrialnego)
Festiwale folklorystyczne – odpowiedź na tęsknoty za minionym kształtem własnej kultury
Folklor festiwalowy jest tylko wybiórczy; wyrwany jest z naturalnego środowiska i przeniesiony w atmosferę
festiwalowego świętowania. Muzyka, choć często taka sama nie jest już tym samym; nie towarzyszy w życiu
codziennym, obrządkach itd.
Jest wyraźne oddzielenie od wykonawcy – aktora od uczestnika – widza
Folklor autentyczny/tradycyjny to zespół tradycyjnych treści słownych, wokalnych, instrumentalnych, tanecznych i
zachowań obrzędowo-teatralnych o rozbudowanych treściach znaczeniowych. Stanowi element codzienności jego
użytkowników i odróżnia ich od innych zbiorowości. Jest istotnym elementem światopoglądu jego użytkowników,
często regulując zwyczaje. Spełnia funkcję enkulturacyjną i socjalizacyjną. Użytkownicy folkloru są jednocześnie jego
twórcami, wykonawcami i odbiorcami.
Folklor festiwalowy:
1. Wybiórczy
2. Odbiorca i wykonawca nie są tożsami
3. Komunikacja od wykonawcy do odbiorcy, nie na odwrót
4. Ma podtrzymywać funkcjonowanie tradycyjnych form w ich społecznościach; zabezpiecza i konserwuje dane
dzieła folkloru (dają powód do przekazu międzypokoleniowego treści folkloru)
5. Funkcja estetyczna
6. Funkcja ludyczna (z łaciny ludus – zabawa, gra)
7. Wprowadza elementy folkloru do obiegu w kulturze popularnej
Gawędziarstwo ludowe – opowiadane gwarą historie zaczerpnięte z folkloru lub wymyślone przez wykonawcę, nacisk
na funkcję estetyczną
Kabarety chłopskie – humorystyczno-satyryczne wierszowane śpiewy. Współczesna forma chłopskiej twórczości,
charakterystyczna dla danego regionu
Folklorystyczny teatr poezji – widowiska teatralne oparte na ludowej poezji i szerszym materiale folklorystycznym
Teatr jednego aktora – gwarą przedstawiane, przy wykorzystaniu materiału folklorystycznego, sytuacje i zdarzenia
życiowe o charakterze humorystycznym
Folklor sceniczny/widowiskowy stanowi formę folkloryzmu
● Wszelkie treści prezentowane są nabyte specyficznie na potrzeby ich prezentowania, pokazy są wyuczone,
nie są żywym folklorem dla jego wykonawców
● Realizuje się w kontekście ludycznym
● Dominacja funkcji estetycznej
● Odwołuje się do skonwencjonalizowanego zasobu dzieł, repertuar nie rozszerza się
Zespoły:
1. Autentyczne/autentyzowane – składają się z użytkowników danego folkloru i prezentują treści które są dla
nich żywe, bez formalnego wykształcenia muzycznego czy aktorskiego, często zespoły mają charakter rodzinny
lub silnie lokalny, zazwyczaj członkowie takich zespołów są dużym rozstrzale wiekowym ze względu na
międzypokoleniowy charakter przekazu folkloru (nawet są specjalne kategorie na festiwalach „mistrz-uczeń”
gdzie np. gra dziadek z wnukiem). Instrumenty tradycyjne
2. Półzawodowe – repertuar realizowany jest wybierany „przez komisję”, może być związany z regionem
pochodzenia zespołu ale nie musi; członkowie zespołów nie żyją w „folklorze” który prezentują, zazwyczaj jest
to młodzież pod przewodnictwem profesjonalisty kształconego muzycznie, operują np. w ramach domów
kultury i są finansowane przez lokalne samorządy, instytucje kulturalne etc. Różnie tutaj bywa z instrumentami,
raczej współczesne
3. Zawodowe – składają się z etatowych pracowników, ludzi o wykształceniu artystycznym; ich repertuar łamie
wszelkie konwencje regionalności, istnieje pełna dowolność w wyborze prezentowanych treści, z tendencją do
wykonywania jak najszerszego repertuaru z różnych zakątków kraju. Pełna orkiestra im przygrywa
Folkloryzm może być:
● Zwykłym przeżyciem artystycznym
● Zainteresowaniem odrębnościami kultur regionalnych i narodowych
● Wyrazem identyfikacji regionalno-narodowej
● Przejawem patriotyzmu
● Przejawem szowinizmu

26.10.2023 T.ROKOSZ - “OBLICZA FOLKLORYZMU”

Nurty inspirowane ludową tradycją muzyczną:
1. Wiejskie zespoły śpiewacze
2. Zespoły pieśni i tańca
3. Folk
4. Rekonstrukcje folkloru w wykonaniu zespołów miejskich
5. Teatry eksperymentalne
Realizacja tradycyjnych pieśni charakterystycznych dla wsi w mieście wiąże się z utratą oryginalnego kontekstu,
zamiast tego odbywa się w kontekście zabawowym i estradowym – jest formą folkloryzmu. Folklor przestał być formą
dominującą na wsi, z tego wynika że jest postrzegany jako coś starego i unikalnego – dochodzi do jego mityzacji i
idealizacji przy przeniesieniu na grunt współczesnego miasta.
1. Wiejskie zespoły śpiewacze (tzw. Drugi byt folkloru)
- Ściśle związane z ruchem festiwalowym i kulturą lokalną
- Przestały spełniać swoją tradycyjną funkcję obrzędową i okolicznościową
- Prowadzone przez amatorów
- Opiera się na przekazach folklorystycznych, śpiewnikach etc. Przy doborze repertuaru – odejście od kultury oralnej
na rzecz kultury pisanej
- Operuje szerokie spektrum zespołów: od autentycznych po zinstytucjonalizowane
- Tworzony przez artystów z jednego regionu lub wspólnoty
- Często członkowie zespołów uczestniczyli autentycznie w kulturze którą prezentują
- Głównie ludzie starsi
- Szeroki repertuar tradycyjny, różnorodność gatunkowa
- Zachowanie mowy gwarą
- Styl muzyczny – tradycyjne maniery wykonawcze np. biały głos
- Symultaniczne do śpiewu zachowania somatyczne np. przytrampywanie
- Stroje regionalne, różnorodne, zazwyczaj odświętne, wytworzone w społeczności którą reprezentują
- Odbiorca – publiczność festiwalowa, festynowa lub związana z uroczystościami
- Tendencja do dekontekstualizacji dzieł (wyjęcie z ich oryginalnego kontekstu)
- Odgrywają steatralizowane wersje obrzędów tradycyjnych, oraz innych tradycyjnych czynności, niekoniecznie
obrzędowych np. darcie pierza, malowanie pisanek
2. Zespoły pieśni i tańca
- Całkowicie stylizowane
- Członkowie nigdy nie mieli kontaktu z kulturą którą prezentują
- Prowadzone przez profesjonalistów
- Funkcja rozrywkowa, reprezentacyjna i patriotyczna
- Charakter ponadregionalny – prezentowany jest przegląd dzieł z różnych regionów, elementy są wybierane
arbitralnie, stroje rekonstruowane
- Konwencja - Gra kapela z instrumentarium klasycznym (nie ludowym) a na scenie tańczą i śpiewają członkowie
zespołu
- Wykonanie w konwencji klasycznej – głosy operowe, dyrygent, choreograf
- Wykonywanie spektakli na zasadzie koncertu, oddzielenie widowni i aktorów
- Repertuar zasadniczo nieludowy, grają to co jest „fajne” i popularne, mała różnorodność gatunkowa, dominują
przyśpiewki, czasami w ogóle od czapy rzeczy na jednej płycie
3. Folk
- Łączenie popularnej muzyki rozrywkowej z motywami folklorystycznymi, adaptacja do współczesnych kryteriów
estetycznych
- Wykonawcy to głównie młodzi ludzie, studenci
- Może wykorzystywać różnorodne elementu twórczości tradycyjnej np. instrumenty, gwarę, skalę, ale nigdy nie
składa się wyłącznie z nich
- Odbiorcy to też ludzie młodzi, studenci, mieszkańcy miast
- Tendencja do inspirowania się tylko niektórymi gatunkami twórczości ludowej np. pieśni weselne, dziadowskie,
ballady, kolędy. Inne są nieatrakcyjne np. pogrzebowe, chrzcinowe, rekruckie
- Co się dzieje przy wytwarzaniu folku?
- Swobodne podstawianie tekstów tradycyjnych do określonych tradycyjnych melodii
- Swobodne zestawianie ze sobą różnych tekstów
- Prezentowanie samej melodii bez tekstu
- Zachowanie melodii ale przy współczesnym instrumentarium
- Mocne przetworzenia dźwięku
- Zmiana skali
- Zmiana tempa
- Zmiana harmonii, skali, barwy głosu
- Dodanie lub wycięcie tekstu, eliminacja wymowy gwarowej
- Dopisanie tekstu do utworu bez tekstu
- Wychodzenie poza stricte polską tradycję i przyjmowanie inspiracji odległych np. latynoamerykańskich, lub
bliskich np. Enej
- Niektóre zespoły wykonują jednocześnie funkcje tradycyjnych kapel ludowych i posiadają oddzielny repertuar
estradowy np. BRACIA GOLEC
4. Rekonstrukcje folkloru w wykonaniu zespołów miejskich
- Charakter purystyczny, próba odtworzenia form tradycyjnych
- Fundacja „Muzyka Kresów” – duży nacisk na badania terenowe, warsztaty, festiwale
- Generalne dążenie do tradycyjnych brzmień – brak mikrofonów, biały śpiew, podział na pieśni męskie i żeńskie,
zachowanie wymowy gwarowej
- Jednak nie jest to autentyczne bo grają na koncertach a nie uczestniczą w życiu społeczności wiejskiej
- Nie ma prób teatralizacji – brak tańca, brak strojów ludowych (kolejne odejście od tradycji)
- Bardzo szeroki repertuar, tendencja do priorytetyzowania pieśni starszych
- W większości wykonawcy to ludzie młodzi
- Inne formacje czasami teksty uwspółcześniają
- Duże zainteresowanie pieśniami religijnymi
5. Pieśni w teatrach eksperymentalnych i obrzędowych
- Jerzy Grotowski – Teatr Laboratorium – pierwsze próby
- Opieranie się na badaniach terenowych
- Próba odtworzenia pełnego kontekstu obrzędowego w jakim tradycyjnie wykonywano pieśni – czas, miejsce, stroje
etc.
- Wyprawy kolędnicze

26.10.2023 - J. ŁUGOWSKA “GÓRALSKIE ŚWIĘTO W PEŁNI SEZONU

URLOPOWEGO”
Festiwal Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem
● Rozpoczyna się w 1962, z czasem zwiększa swoją skalę, w 1967 staje się międzynarodowy
● Kategorie konkursowe:
o Zespoły autentyczne
o Prezentujące folklor artystycznie opracowany
o Prezentujące folklor stylizowany
 o Prezentujące folklor rekonstruowany
● Towarzyszą mu inne wydarzenia kulturalne np. konkurs poetycki, warsztaty tańca ludowego
● Według organizatorów sensem festiwalu jest spotkanie publiczności z wykonawcami i wykonawców z różnych
części świata ze sobą. Mają obowiązek grać w Zakopanem także poza główną estradą, gdzie przechodnie mają
do nich łatwy dostęp
● Komunikowanie swojej kultury widzom jest ważniejsze od rywalizacji
● Dla odbiorców festiwal ma głównie charakter ludyczny – przyjść kiedy się chce, napić się piwa, zjeść frytki,
pogadać sobie z kimś i przy okazji tylko posłuchać jak grają
● Festiwal ma bardzo rozbudowaną otoczkę komercyjną
● Odbiorcy są na urlopie w trakcie trwania festiwalu i to warunkuje ich niezaangażowane podejście (szok) a także
napędza ich zachowania konsumpcyjne
● Górale stanowią stereotypową otoczkę – robią to co jest uważane za góralskie i zarabiają na tym, dla
przyjezdnych niejako stanowiąc „część krajobrazu”
● Festiwal stanowi swoiste zwieńczenie ewolucji kultury ludowej – od formy tradycyjnej, przez promowaną przez
socjalizm o charakterze narodowym, później naukowo-dokumentalnej, teraz staje się najbardziej masowo
kierowaną, skomercjalizowaną i popularną swoją wersją. Według autorki to taka forma ma największe szanse
na przetrwanie w dzisiejszym świecie i na kształtowanie percepcji ogółu społeczeństwa na temat tego czym jest
kultura ludowa

16.11.2023 T. Smolińska – „Folkloryzm i problemy folkloryzacji”

1949 r. - powstanie Związku Spółdzielni Rękodzieła Ludowego “Cepelia” → w ciągu następnych 10 lat Polska staje się
mecenasem ideologizowanej kultury ludowej:
- reaktywacja, popularyzacja i upowszechnienie kultury chłopskiej
- tworzenie się i popularyzacja skansenów
- powołanie jednostek mających chronić tego typu kulturę (Stowarzyszenie Twórców Ludowych)
Cele:
- ratowanie i ochrona (konserwacja) kultury ludowej: domy, sprzęty gospodarstwa rolnego i domowego,
elementy sztuki ludowej)
- prowadzenie dokumentacji
- poszerzanie wiedzy o danym regionie (wśród turystów jak i miejscowej ludności)

Przeszłość nie jest wystarczającym obszarem badań etnografii:

- współcześnie brak odpowiednika faktycznej kultury chłopskiej
- ciągły powrót i odgrzebywanie tych samych zabytków
- krytyczne refleksje na temat etnografii jako o “przeżytku” → skłon w stronę antropologii kulturowej
- folklor nie jest w stanie obronić się jako archaiczny monolit wobec przemian społecznych, kulturowych etc.
7 grzechów głównych folkloryzmu:
- zastępowanie szerokiej gamy wariantów ograniczoną liczbą szablonów (mamy pewne wzory zachowań, których
usilnie się trzymamy)
- tłumienie aktywności i twórczego uczestnictwa zarówno wykonawców jak i słuchaczy
- teatralizacja życia
- propagowanie kiczu i handel sztuką
- konkurencyjność folkloru
- nadużycie ideologiczne
- działanie na niekorzyść kultury poprzez tłumienie jej rozwoju

Wszystkie zjawiska stylizowane na folklor, ale bez odpowiedniego kontekstu mają jedynie charakter folkloropodobny.
“Folkloryzm jest głównie zjawiskiem instytucjonalizowanym, a więc nie całkiem spontanicznym.” Folklor stylizowany
nie przedłuża ani nie może zastąpić tradycji folklorystycznej.
Folklor stylizowany:
 - forma aktywności kulturalnej
- aranżowana
- funkcjonująca jako cytat, stereotyp
- może działać jako uzupełnienie folkloru (np. pokazy w skansenach)
- w większości nie zwraca uwagi na kontekst
- skomercjalizowany
Problemy:
- upowszechnienie fałszu
- przypisywanie niektórym przedstawieniom błędnych wartości
- prezentowanie zakłamanych przedstawień np. ze zmienionymi funkcjami

30.11.2023 J. ŁUGOWSKA - “WSPÓŁCZESNE SYTUACJE

WYKONAWCZE TRADYCYJNYCH TEKSTÓW FOLKLORU
WYKONAWCZEGO”
Sytuacja wykonawcza - całokształt warunków fizycznych, społecznych, psychologicznych i egzystencjalnych,
umożliwiających kontakt werbalny między nadawcą a odbiorcą (teatralna rama tekstu werbalnego; zbiór czynników
warunkujących przebieg komunikacji językowej, ogólny charakter tego procesu, a także rodzaj przekazywanych
treści)
^ Każdy z powyższych komponentów może stanowić zmienną (przekazywany swoim/obcym, w warunkach
naturalnych/sztucznych etc.)
Współczesne sytuacje wykonawcze:
1. Zasada równorzędności społecznej i kulturowej uczestników procesu komunikacji folklorystycznej:
- przekazywanie tekstów “między swoimi”
- miejsce i czas uzależnione są od typowych i powtarzalnych sytuacji egzystencjalnych (bezpośredni
kontakt)
- przekazy ustne
- sięganie do wierzeń, dowcipów; środków, które utwierdzają “mistrzostwo” opowiadającego
2. Działania podejmowane w sferze polityki kulturalnej:
- stawianie sobie za cel stworzenie w nowej sytuacji cywilizacyjnej warunków przetrwania dawnych
zwyczajów i tradycji gawędziarskich zakładając, że życie kanonicznych tekstów folkloru przedłużone może
być w postaci świadomie zainscenizowanej, w oderwaniu od ich pierwotnego kontekstu
- polityka kulturalna: festiwale, konkursy, przeglądy, spotkania z gawędziarzami
- obecność narratora “tu i teraz”
- bezpośredni kontakt nadawcy z odbiorcą
3. Wykorzystanie w przekazie nowych technologii:
- umożliwia oddzielenie nadawcy od słuchaczy
- zindywidualizowany sposób percepcji (możliwość wyboru)
- realizowany za pomocą radia, telewizji, przekaźników itp.
- słuchacz może poddać się sugestii spontaniczności, autentyczności
- obecność oralności wtórnej

30.11.2023 D. SIMONIDES - “FOLKLOR SŁOWNY”

Folklor słowny (w tej pracy) - te zjawiska literackie, które w ustnym obiegu społecznym pewnej grupy uważane są za
własne, niezależnie od źródeł pochodzenia; są przez tę grupę tworzone, modyfikowane i dla tej grupy transmitowane
Pierwszy okres profolklorystyczny w Polsce trwał od 2 p. XX w. (100 lat wcześniej niż w reszcie Europy)
Folklor słowny 2 p. XX w.:
- służy poznaniu życia chłopskiego
- jest kategorią sztuki
- przedmiot naukowych zainteresowań (w obrębie folklorystyki, ale i poza nią)
J. Karłowicz i I. Kopernicki - nawoływali o poszerzenie zakresu “literatury ustnej”: komizm ludowy, utwory z
akcentami krytyki społecznej, budowa tekstów ludowych ze szczególnym uwzględnieniem bajek.
J. Karłowicz - wprowadził do polski nowoczesne metody badań nad folklorem; spopularyzował termin “folklor” i
zapoczątkował “folklorystykę”
J. Bystroń - zwrócenie uwagi na komizm w folklorze; autor pierwszej poetyki pieśni ludowej (1921)
J. Krzyżanowski - autor pierwszej w Polsce systematyki prozy ludowej (Polska bajka ludowa w układzie
systematycznym)
XIX WIEK: FOLKLOR CHŁOPSKI → FOLKLOR ROBOTNICZY, MIEJSKI, GÓRNICZY
Folklor można zróżnicować ze względu na:
- region (folklor śląski, kaszubski itp.)
- wykształcenie/klasę (robotniczy, szlachecki)
- zawód (górniczy, młynarski)
- wiek (dziecięcy, nastoletni)
Różnice folklorów regionalnych:
A. szata językowa
B. realia geograficzne
C. częstotliwość lub brak występowania danego wątku, tematu, wydarzenia
Najpopularniejsze gatunki polskiej literatury ustnej:
A. Pieśni - obrzędowe, powszechne, zawodowe
B. Proza:
- bajki - zwierzęce (bajka ezopowa, kawały sprytnego lisa, właściwa bajka zwierzęca), magiczne,
nowelistyczne
- podania - historyczne, lokalne, wierzeniowe
C. Anegdoty - kawały, żarty, facecje. opowieści wspomnieniowe
D. Inne - jasełka, herody, grupy przebierańców itp.
E. Drobne twórczości - przysłowia, zagadki, rymowanki, zaklęcia magiczne.
Polskie pieśni:
- rytmiczność
- refren
- powtórzenia
- paralelizm
Rymy typowe dla polskiej pieśni:
1. Czterowiersz, trójrymowy - pierwszy, drugi i czwarty wiersz się rymują.
2. Pięciowiersz - powstał, ponieważ do wolnego rytmu czterowiersza zaczęli dorabiać piąty
Zjawiska występujące w folklorze słownym:
- folklor tradycyjny
- folklor rekonstruowany - treści autentyczne dostosowywane do współczesnych odbiorców
- folklor jako szeroko pojęta spontaniczna twórczość
^ Każda z tych kategorii zaspokaja inny typ środowiska społecznego i służy innym celom.
Analiza folkloru:
A. kto jest przekazicielem treści folkloru (nadawca) - gawędziarz, pieśniarz itp.
B. komu są przekazywane (odbiorca)
C. w jakich okolicznościach (sytuacja) - spotkania towarzyskie, akcje reaktywacji folkloru, transmisja
międzypokoleniowa (opowiadanie dzieciakom)
D. w jakim celu (funkcja) - podtrzymywanie polszczyzny, funkcje humanistyczne,
E. jak są przekazywane (sposób) - ustnie, za pomocą technologii, technika łączona.