JELLEMA 2

ONDERBOUW

06950416_voorwerk.indd 1 09-03-2005 11:20:25

 II

omslagontwerp Marjan Gerritse, Amsterdam

vormgeving binnenwerk Peter van Dongen, Amsterdam
opmaak Van de Garde, Zaltbommel

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen.

Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de
uitgever wenden.

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor: Primair Onderwijs, Algemeen Voortgezet

Onderwijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Beroepsonderwijs.
Voor meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen:
www.thiememeulenhoff.nl

ISBN 90 06 95041 6
Tweede druk, tweede oplage

© ThiemeMeulenhoff, Utrecht/Zutphen, 2005

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet
1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985,
Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen
te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB
Hoofddorp (www.cedar.nl/pro). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezin-
gen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever
te wenden.

06950416_voorwerk.indd 2 19-12-2005 16:34:50

 III

Bouwtechniek
2 Onderbouw
B werktuigbouwkundig
en gas

06950416_voorwerk.indd 3 09-03-2005 11:20:25

 IV

De serie Jellema Hogere Bouwkunde bestaat naast Auteurs deel 2:

het inleidende deel uit drie reeksen boeken: ir. H.L. Jansen
bouwtechniek, bouwmethoden en bouwproces. Senior Projectleider Adviesafdeling
Tezamen vormt de inhoud de onontbeerlijke Geotechniek
basiskennis voor het hoger beroepsonderwijs en Fugro Ingenieursbureau b.v., Leidschendam
wetenschappelijk onderwijs.
ing. G.J.M. Janssen
Ook deze vernieuwde uitgave is ontstaan vanuit Adjunct directeur
de noodzakelijke interactie tussen het onderwijs Fugro Ingenieursbureau b.v., Leidschendam
enerzijds en het bedrijfsleven anderzijds. Beide
sectoren leveren auteurs, maar zijn ook bereid drs. M. Muskens
tot het leveren van commentaar en kritiek in een Milieukundig consultant
voortdurende discussie tussen redactie, auteurs Fugro Ingenieursbureau b.v., Leidschendam
en het onderwijs.

De redactie:
ir. K. Hofkes
Docent Bouwkunde, Hogeschool
INHOLLAND,
Haarlem en Alkmaar

ir. H. Brinksma
Docent Bouwkunde, Hogeschool van Utrecht,
Utrecht

ir. A. van Tol

Architect, Zwolle

ir. M. Bonebakker
Adviseur Bouwmanagement, Geesteren

H.A.J. Flapper
Bouwinnovator, Amsterdam

ing. N. Zimmermann
Architect, Amsterdam

06950416_voorwerk.indd 4 09-03-2005 11:21:00

 V

Serieoverzicht

JELLEMA

JELLEMA

JELLEMA
1 2 7 10

3 8 11
www.jellema-online.nl

4 9 12

4 12

4 13

06950416_voorwerk.indd 5 09-03-2005 11:21:04

 VI

Woord vooraf

De aanzet tot elk gebouw, waar ook ter wereld,

vereist een weloverwogen keuze van de onder-
bouw.
Dit deel 2 uit de serie Jellema Hogere Bouw-
kunde is het eerste deel in de reeks Bouwtechniek.

Dit boek behandelt de aspecten voor het ont-

werpen en uitvoeren van funderingen.
Waar nodig zijn relevante rekenvoorbeelden
opgenomen, zoals een gewichtsberekening, het
draagvermogen van een fundering op staal en
van een fundering op palen.

Het boek wordt afgesloten met een hoofdstuk

over bodemverontreiniging en -sanering.

De auteurs
mei 2005

06950416_voorwerk.indd 6 09-03-2005 11:21:07


Inhoud
1 Funderingen algemeen 1
Inleiding 2
1.1 Gegevens van het gebouw 3
1.2 Ondergrond 5
1.3 Overzicht typen funderingen 6
1.4 Invloeden bouwterrein, omgeving en
organisatie 7
1.5 Gewichtsberekening 9
1.5.1 Belastingen op de fundering ter plaatse
van de wand in stramien 5 11
1.5.2 Stabiliteit van de bovenbouw 12
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 16
2 De ondergrond 17
Inleiding 18
2.1 Grondsoorten 20
2.2 Geotechnisch grondonderzoek 23
2.2.1 Veldonderzoek 23
2.2.2 Grondboringen 31
2.2.3 Laboratoriumonderzoek 33
2.3 Grondmechanica 34
2.3.1 Verticale grond-, korrel- en
waterspanning 34
2.3.2 Wrijvingshoek en cohesie 35
2.3.3 Horizontale grond-, korrel- en
waterspanning 36
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 39
3 Fundering op staal 41
Inleiding 42
3.1 Funderingsconstructies op staal 43
3.1.1 Fundering op staal van metselwerk 43
3.1.2 Fundering op staal van gewapend
beton 45
3.1.3 Doorgaande gewapendbetonplaat 47
3.1.4 Eenzijdige fundering (belendingen) 48
3.1.5 Fundering op poeren 50
3.2 Fundering op grondvervanging 53
3.2.1 Grondvervanging: methode met
zandkoffer 53
3.2.2 Grondvervanging: de spaarmethode 53
3.2.3 Oppervlakteverdichting 54
3.3 Grondverbetering door
diepteverdichting 55
3.4 Bestaande funderingen op staal 55
3.4.1 Ondermetselen, onderstromen 56
3.4.2 Grondverbetering door injectie 57
06950416_voorwerk.indd 7
VII
3.4.3 Grondverbetering door jetgrouting 58
3.4.4 Tijdelijke grondverbetering door
bevriezing 60
3.5 Berekening van de draagkracht 60
3.5.1 Bezwijkdraagkracht 61
3.5.2 Vormveranderingsdraagkracht 62
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 64
4 Fundering op palen 65
Inleiding 66
4.1 Houten palen 69
4.1.1 Houten palen met gemetselde
fundering 69
4.1.2 Houten palen met betonopzetter 70
4.2 Prefab-betonpalen 73
4.3 In de grond gevormde betonpalen 75
4.3.1 Keuzecriteria 78
4.4 Speciale palen 79
4.4.1 Geheide stalen buispalen 81
4.4.2 Geschroefde stalen buispalen 82
4.4.3 Injectiepalen 83
4.5 Berekening van de draagkracht 84
4.5.1 Negatieve kleef 85
4.5.2 Schachtweerstand 85
4.5.3 Puntweerstand 86
4.5.4 Toetsing van de draagkracht 87
4.5.5 Verticale zakking van palen 87
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 90
5 Ontwerp en uitvoering 91
Inleiding 92
5.1 Kruipruimte 92
5.2 Funderingsdetails 96
5.2.1 Dimensionering 96
5.2.2 Prefab-funderingsbalken 99
5.3 Rekenvoorbeeld: constructieberekening 100
5.3.1 Gewichtsberekening 100
5.3.2 Fundering op staal 103
5.3.3 Alternatieve oplossing voor een fundering
op staal 107
5.3.4 Fundering op palen 108
5.4 Bouwrijp maken van het bouwterrein 111
5.5 Fundering op staal: grondwerk 112
5.6 Fundering op palen: heiwerk 113
5.6.1 Keuze van een heimachine 115
5.6.2 Paalafwijkingen 117
5.7 Keuze en uitvoering van de werkvloer 118
5.7.1 Vloeibeton 118
5.7.2 Schuimbeton 119
5.7.3 Geëxpandeerde kleikorrels (Argex) 120
19-12-2005 16:35:52
 VIII

5.8 Keuze en uitvoering van de beton- 7.4.1 Bodembeschermende voorzieningen

bekisting 121 (Wbb) 165
5.8.1 Eisen ten aanzien van een bekisting 121 7.4.2 Bouwstoffenbesluit (WVO) 166
5.8.2 Uitvoeren van PS-funderingsbekisting 123 Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 168
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 124
Register 169
6 Bouwputten en kelders 125
Inleiding 126
6.1 Grondkering 127
6.1.1 Berliner wand 127
6.1.2 Damwanden 127
6.1.3 Grondankers 129
6.1.4 Diepwand 131
6.1.5 Grondkering door injectie en
jetgrouten 134
6.2 Drooghouden van de bouwput 134
6.2.1 Open bemaling 134
6.2.2 Horizontale bemaling 135
6.2.3 Verticale bemaling 135
6.2.4 Gevolgen van verlagingen 137
6.2.5 Retourbemaling 137
6.2.6 Afdichting door injectie van de grond 138
6.3 Kelders 138
6.3.1 Grond- en waterdruk 140
6.3.2 Kelders van gewapend beton 140
6.3.3 Kelders op staal 144
6.3.4 Kelders op palen 145
6.4 Meervoudig ruimtegebruik 146
6.4.1 Redenen om ondergronds te gaan 148
6.4.2 Wat kunnen we ondergronds? 148
6.4.3 Kenmerken van ondergronds bouwen in
Nederland 151
6.4.4 Toekomst van ondergronds bouwen in
Nederland 151
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 152

7 Bodemverontreiniging en
bodemsanering 153
Inleiding 154
7.1 Wat is bodemverontreiniging? 154
7.1.1 Verontreinigende stoffen 154
7.1.2 Schaal 155
7.1.3 Stofgedrag 155
7.1.4 Risicobeoordeling 156
7.2 Milieukundig onderzoek 157
7.3 Aanpak van bodemverontreinigingen 160
7.3.1 Wettelijke regelingen bodem-
verontreiniging 160
7.3.2 Saneringsmethoden 160
7.4 Bodembescherming 165

06950416_voorwerk.indd 8 09-03-2005 11:21:07

 Funderingen algemeen
ir. H.L. Jansen, ir. J.J.M. Brouwer
1
De fundering van een bouwwerk is de constructie die het gebouw-
gewicht overbrengt naar een draagkrachtige grondlaag. In Nederland
bestaan de draagkrachtige grondlagen hoofdzakelijk uit vast gepakt
zand.
Indien de draagkrachtige grondlaag zich vlak onder het maaiveld
bevindt, dan kan hierop rechtstreeks worden gefundeerd. Er is dan
sprake van een zogenaamde ‘fundering op staal’. Bevindt de draag-
krachtige grondlaag zich op grote diepte onder het maaiveld, dan is
meestal een fundering op palen nodig. De palen overbruggen hierbij
de afstand tussen gebouw en draagkrachtige grondlaag.
Beide funderingstypen komen in Nederland voor. In het westen van
het land wordt hoofdzakelijk op palen gefundeerd, terwijl in het
oosten van het land meestal een (goedkopere) ‘fundering op staal’
wordt toegepast.

06950416_h01.indd 1 09-03-2005 11:36:31

 2

Inleiding voor het bouwwerk toelaatbaar zijn. In Neder-

De fundering van een bouwwerk is de construc-
tie die de belasting van het gebouw overbrengt
op de daaronder gelegen draagkrachtige grond-
lagen, en wel zo, dat geen grotere zettingen
(zakkingen) of zettingsverschillen optreden dan
land bestaan de draagkrachtige lagen hoofd-
zakelijk uit vast gepakt zand. In het buitenland
wordt ook gefundeerd op onder andere sterk
samengedrukte kleilagen en uiteraard op rots-
bodem.
Bij het ontwerpen van een fundering gaat het
om de verbinding tussen het bouwwerk en
de draagkrachtige grondlagen, figuur 1.1 en
1.2.

Enerzijds zal daarom kennis nodig zijn omtrent

de constructie, bestemming en inrichting van
het gebouw. Aan de hand van deze gegevens
wordt een gewichtsberekening gemaakt die
de verschillende belastingen en de verdeling
G daarvan over de fundering geeft. Anderzijds is
fundering kennis van de ondergrond nodig om te weten
hoe belastingen hierop veilig kunnen worden
overgebracht.
samendrukbare laag

Zettingen
Zettingen, maar vooral zettingsverschillen
draagkrachtige laag kunnen scheuren en zelfs verschuivingen ver-
oorzaken. Om zettingsverschillen te kunnen
overbruggen dient een fundering niet alleen
Figuur 1.1 Fundering brengt gewicht gebouw over op sterk maar ook voldoende stijf te zijn.
draagkrachtige laag
Niettegenstaande de snelle ontwikkelingen van
toegepaste mechanica en grondmechanica in de
laatste decennia, is er nog altijd een aantal onze-
kerheden betreffende de funderingsconstructie.
De invloed hiervan kunnen we sterk verminderen
door een zekere stijfheid aan de constructie te
geven. Daarbij zijn een constructief gevoel en
praktisch inzicht ook van groot belang.

G Wanneer we verschuivingen in de ondergrond

(die een enkele maal in ons land kunnen optre-
fundering den, bijvoorbeeld in de mijngebieden van Zuid-
Limburg) buiten beschouwing laten, kunnen we
samendrukbare drie soorten zettingen met betrekking tot het
laag
gebouw, figuur 1.3, onderscheiden:
1 het gebouw kan in zijn geheel zakken;
2 het gebouw kan scheef zakken;
draagkrachtige laag 3 bepaalde onderdelen kunnen meer zakken
dan andere.

Figuur 1.2 Funderingsconstructie zorgt voor evenwicht/ Het eerste geval veroorzaakt in de regel weinig
stabiliteit narigheid, mits de totale zetting maar gering

06950416_h01.indd 2 09-03-2005 11:36:33

 1 FUNDERINGEN ALGEMEEN 3

y Nederlandse praktijkrichtlijnen (NPR’s) en de

productnormen).
De belastingen omvatten onder andere:
• permanente belastingen (G), zoals het eigen
gewicht van het gebouw;
• veranderlijke belastingen (Q), bijvoorbeeld
door meubilair en personen, of door sneeuw;
• veranderlijke windbelastingen (QW);
• bijzondere belastingen (FA), zoals door aan-
G rijdingen, explosies en brand.

x
G
NEN 6702 (TGB-1990, Belastingen en vervor-
fundering mingen ) geeft voor de veranderlijke belastingen
twee waarden:
samendrukbare 1 de extreme waarde van de veranderlijke belas-
laag
ting (Qe); dit is een hoge belasting die een enkele
maal kan optreden gedurende de levensduur van
draagkrachtige laag de constructie. Voorbeeld: een extreem zware
storm of een extreem aantal personen op een
verjaardagspartijtje of als toeschouwers van een
Figuur 1.3 Zettingen (gelijkmatig/ongelijkmatig) optocht op een dak;
2 de momentane waarde van de veranderlijke
is en niet blijft voortduren. Indien een gebouw belasting (Qm); dit is de belasting die gemiddeld
blijft zakken, dan zijn zeer kostbare ingrepen altijd aanwezig is.
noodzakelijk.
Het tweede geval kan wel onaangenaam zijn, In de voorschriften (normen) staat beschreven
ook in esthetisch opzicht. hoe de genoemde belastingen dienen te worden
Het laatste geval, de ongelijke zetting, levert ge- gecombineerd tot zogenaamde belastings-
vaar op, omdat hierdoor scheuren kunnen ont- gevallen, figuur 1.4.
staan. Een voldoende stijfheid met bijpassende
sterkte van de fundering kan deze ongelijke
zetting verminderen en zelfs geheel tegengaan.
Hierbij geniet een constructie in gewapend be-
ton de voorkeur.
Qw
Als aanvulling op de informatie in de hierna
volgende paragrafen en hoofdstukken kun je
gebruikmaken van het door de Stichting Bouw-
research (SBR) opgestelde Handboek Funderingen.
G+Q
Dit is een losbladige uitgave die jaarlijks wordt fundering
geactualiseerd.
uit
1.1 Gegevens van het gebouw + G+Q
Voor wat betreft de belastingen die door het uit Qw
gebouw worden uitgeoefend op de fundering,
zijn er afspraken gemaakt die zijn vastgelegd in Figuur 1.4 Belastingen (druk/trek)
zogenaamde normen (we onderscheiden onder
andere de Nederlandse normen (NEN’s), de

06950416_h01.indd 3 09-03-2005 11:36:34

 4

De afdracht van de belastingen op de fundering door de gebruikseisen die aan het gebouw wor-
is afhankelijk van het gekozen constructie- den gesteld, anderzijds door de wenselijkheid
systeem. Deze keuze wordt enerzijds bepaald om de belastingen op een zo eenvoudig en
doorzichtig mogelijke manier over te brengen op
de fundering.
In de belastingsafdracht op de fundering kunnen
we de volgende typen onderscheiden:
• lijnlasten (gestapelde bouw), figuur 1.5;
• plaatselijk hoge belastingen (liftschachten,
kernen, schoorstenen, hoge vloerbelastingen,
machines, silo’s, enzovoort);
• puntlasten (skelet- en spantbouw).
Ook de vorm van het gebouw heeft grote in-
fundering vloed op het funderingsontwerp. Bij homogene
bouwmassa’s is er sprake van een zich steeds
samendrukbare repeterend funderingsysteem. Heterogene bouw-
laag
massa’s (hoog/laag, gedeeltelijke onderkelderin-
gen, liftputten) veroorzaken een verstoring in het
funderingspatroon. Vaak is het noodzakelijk om,
draagkrachtige laag in verband met ongelijke zettingen, de verschil-

Figuur 1.5 Lijnlast

Qw

stabiliteitswand
Qw
dilatatie
Qw

Qw

kelder

samendrukbare
laag

draagkrachtige laag

schaal 1 : 200

Figuur 1.6 Heterogene bouwmassa

06950416_h01.indd 4 09-03-2005 11:36:37


lende bouwdelen afzonderlijk te funderen. De
bouwdelen worden dan gescheiden door een
verticale voeg (dilatatie), figuur 1.6.
Spantconstructies oefenen op de fundering niet
alleen verticale belastingen uit, maar leveren ook
horizontale belastingen (spatkrachten), figuur
1.7. Machines die sterke trillingen veroorzaken,
worden vaak op een afzonderlijke fundering
geplaatst. Dit zogenaamde funderingsblok (zeer
grote massa vereist) staat dan volkomen los van
de overige fundatie.
De fundering bij skelet- of spantbouw bestaat
uit een verzameling van plaatselijke funderings-
punten, de zogenaamde poeren, figuur 1.8. Het
begrip poer is de benaming voor een, meestal
vierkant of rechthoekig, funderingsblok van met-
selwerk of beton (in tegenstelling tot lijnvormige
funderingsconstructies, zoals stroken en balken).
s s
trillingen
Figuur 1.7 Spatkrachten/machinefundatie
Figuur 1.8 Poer
06950416_h01.indd 5
1 FUNDERINGEN ALGEMEEN 5
1.2 Ondergrond
Om tot een verantwoorde en goede keuze van
een fundering te komen is kennis van de bodem
ter plaatse van het te bouwen project noodza-
kelijk. De draagkracht van een fundering wordt
bepaald door een aantal factoren met betrekking
tot de ondergrond. De belangrijkste zijn:
• de plaatselijke samenstelling van de grond. Het
is van belang inzicht te krijgen in de mate waarin
zettingen en vervormingen te verwachten zijn;
• de diepte van de draagkrachtige lagen en de
dikte daarvan. Kennis van de ligging van de
draagkrachtige lagen is noodzakelijk bij de keuze
van het type fundering in relatie tot de daarop
toe te laten belastingen;
• de grondwaterstand. Toekomstige verlagingen
van het grondwater, die in polders nogal eens
voorkomen, kunnen soms aanzienlijke zettingen
teweegbrengen. Daarnaast is het van belang de
grondwaterstand te kennen in verband met de
aanleg van kelders en het uitvoeren van bemalin-
gen voor funderingsputten.
De studie van grond als bouwmateriaal is be-
trekkelijk laat gestart. Wel werd de wordingsge-
schiedenis van de aardkorst, de geologie, al heel
lang wetenschappelijk onderzocht. De grond-
mechanica, die de grond op zijn mechanische
eigenschappen beschrijft, is echter een relatief
jong vak.
Bij het grondonderzoek onderscheiden we:
• veldonderzoek;
• laboratoriumonderzoek.
Een voorbeeld van een veldonderzoek is het zo-
genaamde sonderen (= peilen). Hiermee worden
de draagkracht en de wrijvingsweerstand van de
grondlagen onderzocht. Dit gebeurt door het in
de grond drukken van een stalen buis (diameter
36 mm), voorzien van een binnenstang met aan
de onderkant een kegelvormige punt (de conus),
figuur 1.9. De conusweerstanden en de wrijvings-
weerstanden worden in een grafiek (sondering)
uitgezet ten opzichte van de diepte, figuur 1.10.
Sonderingen bespreken we verder in hoofdstuk
2, subparagraaf 2.2.1, waar ook de elektrische
sondeerconus aan de orde komt.
09-03-2005 11:36:38
 6

De samenstelling van de grond moet in het labo-

ratorium worden onderzocht. Laboratorium-
sondeerstang
onderzoek wordt verder behandeld in hoofd-
stuk 2, subparagraaf 2.2.2.
In ons land is in 1934 in Delft een laboratorium
mantelbuis
voor grondmechanica opgericht. Daar zijn door
prof. ir A.S. Keverling Buisman tal van succesvolle
onderzoekingen verricht. Er zijn tegenwoordig ook
10 cm2 vele bedrijven en ingenieursbureaus die zich met
grondonderzoek en grondmechanica bezighouden.
Naast het grondmechanisch onderzoek kennen
60° conus
we ook het onderzoek op bodemverontreinigin-
ø 36
gen (zware metalen, minerale oliën, enzovoort).
Figuur 1.9 Principe mechanische sondeerconus Veelal wordt een dergelijk onderzoek door de
verschillende overheidsinstanties verplicht ge-
conusweerstand steld, zie hoofdstuk 7.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
0

1
qc [MN/m2] 1.3 Overzicht typen funderingen
2
Globaal worden drie typen funderingen onder-
3
scheiden:
4
1 fundering op staal;
5 2 fundering op palen;
6 3 tussenvormen.
7

8 1 Fundering op staal
9
Dit is de Nederlandse benaming voor een ‘on-
diep’ aangelegde fundering waarbij de krachten
10
uit de bouwconstructie via plaat- of strook-
11
achtige elementen of via poeren in de bodem
12 worden geleid, figuur 1.11.
13

14

15

16

17

18

19

20

21
z [m]
fs [MN/m2]

0,1 0,2 0,3 0,4 0,5

draagkrachtige laag
wrijvingsweerstand
Figuur 1.10 Veldonderzoek (sonderingsgrafiek)

Figuur 1.11 Fundering op staal (vorstvrije aanleg)

06950416_h01.indd 6 09-03-2005 11:36:40

 1 FUNDERINGEN ALGEMEEN 

2 Fundering op palen fundering op grondvervanging, zie figuur 1.13.

Dit is de benaming voor een ‘diep’ aangelegde
fundering waarbij de krachten uit de bouw-
constructie via palen (hout, beton, staal) worden
afgevoerd naar een dieper gelegen draag-
krachtige laag, figuur 1.12.
Economisch gezien is deze methode vaak alleen
aantrekkelijk als de slecht draagkrachtige laag
niet dikker is dan 1,0 of hooguit 2,0 m en geen
dure aanvullende maatregelen nodig zijn zoals
een kunstmatige verlaging van de grondwater-
stand (bemaling)en/of een tijdelijke grondkering
(damwand).
De draagkracht van een los gepakte bovenlaag
van zand is ook te verbeteren door middel van
verdichting door trillen of door injecteren van het
zand met cement of met chemische stoffen.

1.4 Invloeden bouwterrein,

omgeving en organisatie

De keuze van de fundering wordt niet alleen be-

fundering paald door de geschiktheid van de ondergrond
samendrukbare en de ligging van draagkrachtige lagen. Ook het
laag
gebouwontwerp en het bouwterrein zijn bepa-
lend voor de keuze van het funderingssysteem.
Om tot een optimale funderingskeuze te komen,
draagkrachtige laag gaat dus een analyse van de bouwkundige en
constructieve criteria vanuit het gebouwontwerp
vooraf aan het funderingsontwerp. Bij deze ana-
Figuur 1.12 Fundering op palen lyse dienen de volgende punten in beschouwing
te worden genomen:
3 Fundering op grondvervanging 1 bereikbaarheid van het bouwterrein;
Wanneer we grondsoorten met onvoldoende 2 werkruimte op het bouwterrein;
draagkracht voor een fundering op staal aantref- 3 aanwezigheid van obstakels in de bodem;
fen, kunnen deze worden afgegraven en vervan- 4 beschikbare tijd en organisatie.
gen door zuiver zand. We spreken dan van een
1 Bereikbaarheid
De bereikbaarheid van het bouwterrein is vaak
van invloed op de keuze van een paalsysteem.
Het kan bijvoorbeeld onmogelijk zijn om lange
prefab-betonpalen aan te voeren. Een systeem
waarbij de palen in segmenten in de grond
worden aangebracht, kan dan de oplossing zijn,
figuur 1.14. Dezelfde overwegingen gelden voor
samendrukbare laag
het toepassen van een prefab-funderingsysteem.
Soms is echter alleen een in het werk te storten
betonfundering mogelijk.

2 Werkruimte
draagkrachtige laag De beschikbare werkruimte op een bouw-
grondvervanging terrein stelt ook beperkingen aan de te ont-
(zand) werpen fundering. Hierbij kunnen vooral de
Figuur 1.13 Fundering op grondvervanging belendende gebouwen een hinderende factor zijn.

06950416_h01.indd 7 27-12-2005 09:54:17

 8

hijskraan Een aanlegniveau van een nieuwe fundering

beneden het aanlegniveau van een bestaand
gebouw is wel mogelijk, maar is zeer kostbaar,
omdat speciale voorzieningen moeten worden
getroffen:
• indien de belending op staal is gefundeerd, is
een ontgraving beneden het bestaande funde-
paal
ringsniveau zeer gevaarlijk in verband met

afwerking (invullen wanden)

snelle opbouw
segmenten

samendrukbare
laag

draagkrachtige laag
samen-
drukbare
laag
Figuur 1.14 Bereikbaarheid van het bouwterrein

draagkrachtige laag

Een relatief dure oplossing, zoals een staal-

Figuur 1.15 Belendingen (fundering op staal)
skeletbouw waarbij later de wandvlakken wor-
den ingevuld met dragend metselwerk, kan in
verband met de snellere bouwtijd toch tot een
goedkopere oplossing leiden. Het voordeel van
een dergelijk systeem is dat bij de afwerking op
de bovenste bouwlaag kan worden begonnen:
er kan ‘schoon’ naar het maaiveld worden af-
gezakt. Er moet echter, bij het ontwerp van de
fundering, rekening worden gehouden met de
verschillende montagestadia: er is een periode
tijdens de uitvoering, waarbij er sprake is van
skeletbouw, terwijl in een latere periode de con-
structie over gaat in zogenaamde stapelbouw.

Figuur 1.16 Bouwstroom

06950416_h01.indd 8 09-03-2005 11:36:44

 1 FUNDERINGEN ALGEMEEN 9

samendrukbare laag

gelijk niveau

funderings-
resten
afstand tot bestaande
palen

draagkrachtige laag

samendrukbare laag
Figuur 1.17 Belendingen (fundering op palen)

verschuivingen; er kan onder het bestaande ge-

bouw een zogenaamd glijvlak in de grond ont-
staan, figuur 1.15;
• is de belending op palen gefundeerd, dan
moet voorkomen worden dat de draagkracht
van de bestaande palen wordt verstoord door
het inbrengen van de nieuwe palen. Dit stelt
eisen aan het paaltype en de diepte. Bij een
kleine tussenafstand verdient het daarom veelal
aanbeveling geen langere palen te gebruiken
dan de bestaande palen, figuur 1.17.
3 Obstakels in de bodem
Obstakels in de bodem (leidingen, kabels, oude
funderingsresten) stellen speciale eisen aan het
funderingsontwerp. Nog in gebruik zijnde leidin-
gen en kabels dienen, in verband met hun be-
reikbaarheid, te worden omgelegd. Oude funde-
ringsresten moeten eerst verwijderd worden. Het
is echter ook mogelijk om een fundering zodanig
te ontwerpen, dat een overbrugging wordt ge-
maakt over de bestaande funderingsresten heen,
figuur 1.18.
draagkrachtige laag
Figuur 1.18 Overbruggingsconstructie
4 Beschikbare bouwtijd
De beschikbare bouwtijd en de daarmee samen-
hangende organisatie van de bouwstromen
hebben grote invloed op het te kiezen bouw-
systeem. De levertijd en de inbrengsnelheid van
paalsystemen dienen te worden afgewogen ten
opzichte van de kosten.
1.5 Gewichtsberekening
Bij de berekening van bouwconstructies dienen
we uit te gaan van de eisen die zijn gesteld in de
Technische Grondslagen voor Bouwconstructies, de
zogenaamde TGB’s. De belastingen die moeten
worden aangehouden voor de berekening van

06950416_h01.indd 9 09-03-2005 11:36:45

 10

gebouwen, kunnen worden ontleend aan de
TGB-1990, Belastingen en vervormingen (NEN
6702).
Aan de hand van de in figuur 1.19 getoonde
beton-gietbouw, bestaande uit vijf traveeën en
drie bouwlagen, wordt een globale indruk gege-
ven van de belastingen die in rekening moeten
worden gebracht en de afdracht van deze belas-
tingen naar de fundering. Het gebouw heeft een
zogenaamde woonfunctie.
Figuur 1.19 Bouwwerk in beton-gietbouw
Verdere gegevens zijn:
• de vloeren en het dak zijn 180 mm dik;
• de galerijvloeren zijn 120 mm dik;
• de vloeren en galerijen hebben een afwerk-
laag van 30 mm zand-cementspecie;
• de dakvloer heeft een afschotlaag van gemid-
deld 60 mm zand-cementspecie;
• alle betonwanden zijn 200 mm dik.
Figuur 1.20 tot en met 1.22 geven respectievelijk
een horizontale en twee verticale doorsneden
door het gebouw.
De in rekening te brengen belastingen zijn:
• de permanente belasting (G);
• de veranderlijke verticale belasting (Q);
• de veranderlijke windbelasting (QW).
Deze belastingen dienen te worden gecombi-
neerd overeenkomstig de TBG-1990, Belastingen
en vervormingen (NEN 6702).
Vrij vertaald luiden de zogenaamde fundamen-
tele belastingcombinaties voor het toetsen of de
uiterste grenstoestand (bezwijken) wordt over-
schreden:
I 1,2 G + 1,5 Qm; p + 1,5 Qe; w
II 1,35 G

1 2 3 4 5 6
4800 4800 4800 4800 4800
1200

C
4800

B
4800

A
1200

schaal 1 : 200
Figuur 1.20 Verdiepingsvloer

06950416_h01.indd 10 09-03-2005 11:36:47


A C
1200 9600 1200
600 8400 600
2700
2700
2200 500
schaal 1 : 200
Figuur 1.21 Wand in stramien 5
waarin:
G = som van de representatieve waarden
van de permanente belastingen
Qm; p = som van de representatieve waarden
van de momentane (veranderlijke)
belastingen door personen, meubilair
en aankleding
Qe; w = som van de representatieve waarden
van de extreme windbelastingen.
Uit de berekening blijkt dat voor deze relatief
zware beton-gietbouw de tweede combinatie
(1,35 G) maatgevend is voor de toetsing van de
fundering met betrekking tot de uiterste grens-
toestand. Voor de bruikbaarheidsgrenstoestand
(zettingen, vervormingen) dienen andere
belastingscombinaties te worden beschouwd (zie
hiervoor NEN 6702).
Figuur 1.23 toont de berekening van de vier-
kantemeterbelastingen voor de verschillende
bouwelementen, zoals dak, vloeren, wanden en
gevels De belastingen dienen te worden gesplitst
in:
• permanente belastingen;
• veranderlijke belastingen.
De splitsing is noodzakelijk omdat deze belas-
tingen dienen te worden vermenigvuldigd met
afwijkende belastingsfactoren. Voor de verander-
lijke belasting door personen, meubilair en aan-
kleding zijn de momentane waarden berekend,
06950416_h01.indd 11
1 FUNDERINGEN ALGEMEEN 11
A C
12000
1200 9600 1200
2700
2700
2200
schaal 1 : 200
Figuur 1.22 Wand in stramien 6
terwijl voor de windbelasting de extreme waarde
is bepaald. Redenen hiervoor zijn:
• extreme windbelasting hoeft niet te worden
gecombineerd met een extreme belasting door
personen;
• een combinatie van momentane windbelas-
ting met extreme belasting door personen is niet
maatgevend. Dit komt omdat voor de wind-
belasting een momentane waarde van nul mag
worden aangehouden (zie NEN 6702).
1.5.1 Belastingen op de fundering
ter plaatse van de wand in stramien 5
Figuur 1.24 toont de gewichtsberekening van de
permanente belasting voor de wand in stramien
5.
Figuur 1.25 toont de gewichtsberekening van de
momentaan veranderlijke belasting door perso-
nen, meubilair en aankleding voor de wand in
stramien 5.
Figuur 1.26 toont de gewichtsberekening van
de extreem veranderlijke windbelasting voor de
wand in stramien 5.
Figuur 1.27 toont de gewichtsberekening van de
belastingscombinaties, permanent en verander-
lijk, voor de wand in stramien 5.
De totale belasting wordt verkregen door de per-
manente en veranderlijke belasting te vermenig-
vuldigen met een belastingsfactor.
09-03-2005 11:36:48
 12

Berekeningsblad

Permanente belastingen: Veranderlijke verticale (momentane) belastingen

Dak: Dak: 0,00 kN/m2
beton 0,18 × 24 = 4,3 kN/m2 Vloeren: 0,70 kN/m2
afschotlaag 0,06 × 20 = 1,2 kN/m2 Galerij: 1,25 kN/m2
dakbedekking 0,1 kN/m2 Trappenhuis: 1,00 kN/m2

5,6 kN/m2 Veranderlijke extreme windbelasting:

Voor de fundering behoeft alleen gerekend te
Galerijvloeren: worden op winddruk, windzuiging en windwrijving.
beton 0,12 × 24 = 2,9 kN/m2 De belastingen worden verkregen door de stuw-
druk- waarde volgens de TGB te vermenigvuldigen met
afwerklaag 0,03 × 20 = 0,6 kN/m2 windvormfactoren.

3,5 kN/m2 Stuwdrukwaarde:

Overige vloeren: Pw = 0,46 kN/m2
beton 0,18 × 24 = 4,3 kN/m2 (gebied III, bebouwde omgeving)
afwerklaag 0,03 × 20 = 0,6 kN/m2
lichte scheidingswanden = 0,5 kN/m2 Windvormfactoren:
Cd = 0,8 (druk)
5,4 kN/m2 Cz = 0,4 (zuiging)
Cw = 0,04 (wrijving)
Gevels per bouwlaag:
1 m metselwerk 1/1 st. = 4,0 kN/m1 De extreme windbelasting (druk + zuiging, met
glaspui = 1,0 kN/m1 verwaarlozing van de windwrijving) bedraagt:
Pw = (0,8 + 0,4) × 0,46 = 0,55 kN/m2
5,0 kN/m1 te rekenen loodrecht op de gevels

Figuur 1.23 Aangehouden belastingen

1.5.2 Stabiliteit van de bovenbouw
De kantelzekerheid van het gebouw moet in twee
richtingen worden aangetoond (dwars- en langs-
stabiliteit). De dwarsstabiliteit wordt verzekerd
door de bouwmuren in de stramienen 1 tot en
met 6. De langsstabiliteit wordt verzekerd door
de wand in stramien B, meestal gesitueerd ter
plaatse van een trappenhuis, figuur 1.28.
De berekeningen laten zien, dat in het geval van
dit relatief lage flatgebouw, er geen problemen
optreden: de verticale belasting ten gevolge van
het eigen gewicht is vele malen groter dan de
opwaartse belasting door de wind.
Wel dient bij de toetsing van de stabiliteit, de
representatieve waarde van het eigen gewicht
met een belastingsfactor van 0,9 te worden
vermenigvuldigd (gunstig werkend), terwijl de
representatieve waarde van de veranderlijke
belasting door personen, meubilair en aankle-
ding op nul dient te worden gesteld. Immers,
alle neerkomende belastingen werken ‘gunstig’
voor wat betreft de kantelzekerheid. Ook moet
worden nagegaan of de volledige belasting van
de dwarswanden als tegenwicht in rekening mag
worden gebracht. In het geval van deze beton-
gietbouw lijkt dit juist in verband met de sterkte
en stijfheid van de wanden. In het geval van
gemetselde wanden of van wanden met door-
gangen mag slechts een klein gedeelte van het
wandgewicht worden meegeteld (meewerkende
breedte).

06950416_h01.indd 12 09-03-2005 11:36:48

 1 FUNDERINGEN ALGEMEEN 13

Berekeningsblad

A C
Belastingsschema fundering

1200 9600 1200

G = dak 12,0 × 4,8 × 5,6 = 322 kN
vloer 2e verd. 9,6 × 4,8 × 5,4 = 249 kN
galerij 2e verd. 2,4 × 4,8 × 3,5 = 40 kN
vloer 1e verd. = 249 kN
galerij 1e verd = 40 kN
G betonwand
(3 × 2,52 × 9,6- 2,2 × 8,4) × 0,2 × 24 = 260 kN
gevels 2 × 3 × 4,8 × 5,0 = 144 kN
1304 kN

F = 0,5 G = 0,5 × 1304 = 652 kN

q = beganegrondvloer 4,8 × 5,4 = 26 kN/m1

F = 652 kN F = 652 kN De aangegeven belastingen zijn representatieve
waarden.
q = 26 kN/m1 In dit voorbeeld is slechts één belastinggeval
beschouwd. In werkelijkheid moeten we meer belas-
tinggevallen beschouwen, aangezien vooraf niet
bekend is welk geval maatgevend is.

Figuur 1.24 Permanente belasting, wand in stramien 5

Berekeningsblad

Belastingsschema fundering
A C

1200 9600 1200 Q = dak = 0 kN

vloer 2e verd. 9,6 × 4,6 × 0,70 = 31 kN
galerij 2e verd. 2,4 × 4,8 × 1,25 = 14 kN
vloer 1e verd. = 31 kN
galerij 1e verd. = 14 kN

Q
90 kN

F = 0,5 Q = 0,5 × 90 = = 45 kN

q = beganegrondvloer 4,8 × 0,70 = 3 kN/m1

De aangegeven belastingen zijn representatieve

waarden.
F = 45 kN F = 45 kN

q = 3 kN/m1

Figuur 1.25 Veranderlijke belasting, wand in stramien 5

06950416_h01.indd 13 09-03-2005 11:36:49

 14

Berekeningsblad

Belastingsschema fundering
A C

1200 9600 1200 Qw = 8,1 × 4,8 × 0,55 = 22 kN

Mw = 0,5 × 8,1 × 22 = 89 kNm

89
Fw = = 10 kN
9

Qw De aangegeven belastingen zijn representatieve

waarden.
4050

Fw = 10 kN Fw = 10 kN

9000

Qw

Figuur 1.26 Windbelasting, wand in stramien 5

Berekeningsblad

A C
Belastingsschema fundering

1200 9600 1200

I F = 1,2 × 652 + 1,5 × 45 + 1,5 × 10 = 865 kN

q = 1,2 × 26 + 1,5 × 3 = 36 kN/m1

II F = 1,35 × 652 = 880 kN

q = 1,35 × 26 = 35 kN/m1

Combinatie II (1,35 G) is maatgevend.

De aangegeven belastingen zijn representatieve

waarden.

F = 865 kN F = 865 kN F = 865 kN F = 865 kN

q = 36 kN/m1 q = 36 kN/m1

Figuur 1.27 Belastingscombinaties (uiterste grenstoestand), wand in stramien 5

06950416_h01.indd 14 09-03-2005 11:36:51

 1 FUNDERINGEN ALGEMEEN 15

Berekeningsblad

6 1
24000

9600

neerwaartse belasting op kern

Qw1
4050

Qw2
wand
4050

R1 R2 R3 R4 R5 R6

schaal 1 : 200
Rw
Rw

Belastingsschema fundering

Representatieve waarden voor de windbelastingen:

Qw1 = windwrijving dakvlak: 12 × 24 × 0,04 × 0,46 = 5 kN

Qw2 = winddruk + windzuiging: 8,1 × 9,6 × (0,8 + 0,4) × 0,46 = 43 kN

windwrijving op gevels: 2 × 8,1 × 24 × 0,04 × 0,46 = 7 kN

windwrijving op galerijen: 2 × 5 × 1,2 × 24 × 0,04 × 0,46 = 5 kN

55 kN

De aangegeven belastingen zijn rekenwaarden.

Figuur 1.28 Langsdoorsnede (stabiliteit)

06950416_h01.indd 15 09-03-2005 11:36:52

 16

Geraadpleegde en aanbevolen
literatuur

Handboek Funderingen. SBR, Ten Hagen Stam,

losbladige uitgave met jaarlijkse aanvullingen.

Normen
NEN 6702 Technische grondslagen voor bouwcon-
structies - TGB 1990 - Belastingen en vervormingen

06950416_h01.indd 16 09-03-2005 11:36:52

 De ondergrond
ir. H.L. Jansen, ir. J.J.M. Brouwer
2
De methode van funderen wordt hoofdzakelijk bepaald door de
samenstelling van de ondergrond. Onder samenstelling verstaan we
de grondsoorten die plaatselijk aanwezig zijn, de opbouw van de
lagen en de mechanische eigenschappen van de grondsoorten.
Kennis van de geologie ofwel de geschiedenis van het ontstaan van
de aardkorst is belangrijk: aan de hand van geologische kaarten weten
we de globale opbouw van de grondlagen.
Door veldonderzoek, zoals sonderen en het nemen van grond-
monsters, kunnen we meer gedetailleerde gegevens verkrijgen.
In het laboratorium kunnen we door middel van proeven de mecha-
nische eigenschappen van de grond, zoals de samendrukbaarheid,
bepalen.
Hierna wordt beslist welk funderingstype het beste kan worden toe-
gepast.
Met behulp van grondmechanische berekeningen wordt dan de defi-
nitieve fundering ontworpen.

06950416_h02.indd 17 09-03-2005 11:52:50

 18
Inleiding
Om een beter begrip te krijgen van het ont-
staan en de eigenschappen van de verschillende
grondsoorten, is het noodzakelijk om ons te
verdiepen in de kennis van de aarde, de geologie.
Een onderdeel hiervan is de historische geolo-
gie, de geschiedenis van de aardkorst, ofwel de
geschiedenis van de verschillende grondlagen.
We onderscheiden daarbij hoofdtijdperken, tijd-
perken, enzovoort. De ouderdom van de aarde
wordt geschat op vier à vijf miljard jaar, figuur
2.1.
holoceen 10000 jaar
kwartair
2 miljoen jaar
pleistoceen
tertiair
secundair 5000 miljoen jaar
primair
precambrium
Figuur 2.1 Tijdperken
Door de beweging van de aarde in het planeten-
stelsel en de ronddraaiende beweging om haar
eigen as werd de aarde ongeveer bolvormig
met afplattingen aan de polen. De vaste korst is
ongeveer 50 km dik, figuur 2.2. Hieronder be-
vinden zich nog steeds vloeibare gesteenten, die
zo nu en dan door vulkanische uitbarstingen of
erupties naar buiten komen. Hierdoor ontstaan
de uitvloeiingsgesteenten, zoals basalt en lava. De
gesteenten die op deze wijze zijn ontstaan en
zich bevinden aan de oppervlakte, zijn bloot-
gesteld aan de invloed van de vrije atmosfeer,
de luchtlaag die de aarde omgeeft. Wind, regen
en zon hebben vrij spel. De verweerde gesteen-
ten worden eerst meegevoerd door rivieren,
de zee of de wind en daarna vindt afzetting of
sedimentatie plaats. We spreken dan van resp.
fluviatiele afzetting, mariene afzetting en eolische
afzetting.
06950416_h02.indd 18
aardkorst, 50 km
km
0
30
6.
kern
Figuur 2.2 Aarde/aardkorst
Voor het funderen van gebouwen zijn alleen de
grondlagen die zijn gevormd in het kwartair, van
belang.
De bovenkant van de in het pleistoceen ge-
vormde aardlagen ligt in het westen van Neder-
land op ongeveer 30 meter beneden het maai-
veld, oplopend tot vlak onder het maaiveld in
het zuiden en in het oosten. In het pleistoceen
werden gedurende vier ijstijden en de daartussen
gelegen perioden met hogere temperaturen, de
pleistocene aardlagen gevormd. Deze aardlagen
bestaan uit afzettingen van fijn en grof zand,
met hier en daar wat leem en grind. Tijdens de
zeer koude perioden was een groot deel van
Europa en Noord-Amerika bedekt met ijs. Aan
de voet van de gletsjers, aan de randen van de
ijsvelden, bevonden zich morenen, dat wil zeg-
gen opeenhopingen van gebroken gesteente en
gruis (glaciale afzetting).
Vaak worden gebouwen gefundeerd op pleisto-
cene aardlagen. We spreken dan over een fun-
dering op het ‘diepe zand’ of pleistocene zand.
De ijsmassa’s hebben plaatselijk diepe geulen
uitgesleten in het pleistocene zand; op relatief
korte afstand kan de diepte van de bovenkant
sterk verschillen.
Op de pleistocene aardlagen werden in het
holoceen zand- en kleilagen afgezet en veenlagen
gevormd. In het westen van het land worden de
kleinere bouwwerken ook wel op de holocene
aardlagen gefundeerd.
09-03-2005 11:52:52
 2 DE ONDERGROND 19

jonge duinen pleistocene afzettingen

dicht onder het maaiveld
zeeafzettingen
oude duinen

holocene rivierafzettingen
en veen

Figuur 2.3 Geologische kaart van Nederland, in grote lijnen

06950416_h02.indd 19 09-03-2005 11:52:52

 20

De grondsoorten die worden aangetroffen, wor- 2.1 Grondsoorten

den met hun geologische herkomst aangegeven
op geologische kaarten. Op de kaart van figuur
2.3 zijn de verschillende afzettingen in Neder-
land vereenvoudigd weergegeven: met name
holocene en pleistocene afzettingen.
Profielen
De gegevens uit grondboringen en sonderin-
gen kunnen we grafisch verwerken in dwars-
profielen en lengteprofielen. Een profiel geeft
het verloop van de lagen in verticale en hori-
zontale richting weer. Het is een tekening van
de doorsnede van een aardlaag. Een dergelijke
doorsnede is slechts representatief voor een
smalle strook. Toepassing vindt plaats voor
dijken, wegen en kanalen.
Grondprofielen en sondeerprofielen geven inzicht
in het verloop van de lagen, figuur 2.4 en 2.5.
Geotechnische kaarten geven inzicht in het ver-
loop van de lagen over een bredere locatie,
figuur 2.6.
NAP
Onder grond verstaan we die bestanddelen van
onze aardkorst, die van een min of meer korrelige
of vezelachtige samenstelling zijn. Bestaat de
bodem uit een vast, samenhangend geheel, dan
noemen we dit gesteente rots of semi-rots.
Voor het grootste gedeelte bestaat ons land
aan de oppervlakte uit losse gronden: grind,
zand, leem, klei, löss en veen. In Zuid-Limburg
en het oostelijk deel van Gelderland komt vast
gesteente voor. Dit is meestal kalkzandsteen die
vaak wordt aangeduid met de term mergel.
De grond in Nederland onderscheiden we in de
volgende drie typen:
1 niet-samenhangende, anorganische grond-
soorten, zoals zand en grind;
2 samenhangende, anorganische grondsoorten,
zoals klei en leem;
3 samenhangende, organische grondsoorten,
zoals veen.

– 4.00 oppervlakteveen

holoceen
oude zeeklei
– 8.00 veen op grotere
diepte
– 12.00

– 16.00

– 20.00
zand pleistoceen

Figuur 2.4 Voorbeeld van een grondprofiel

NAP
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
93
94
95
96
97
98
99

0 - 150 kN/m2 150 - 300 kN/m2 300 - 800 kN/m2 800 - 1000 kN/m2 > 1600 kN/m2

Figuur 2.5 Voorbeeld van een sondeerprofiel

06950416_h02.indd 20 09-03-2005 11:52:55

 2 DE ONDERGROND 21

11.25 9.75

11.25
12.25

13.00

17.75 12.50

11.00
12.50
11.00
15.00 12.25 10.75

12.50
14.00

12.50

11.25 10.75
14.0

11.00
0

0
.0

.0
13

12
0

0
.0
11

11.00
11.00

.50
12
Indien er behoefte is aan een onderzoek over technische kaarten samengesteld. Deze kaar-
een bredere locatie, waarbij de ligging en het ten worden gebruikt bij uitbreidingsplannen
verloop van de grondlagen op verschillende van dorpen en steden, haven- en fabrieks-
plaatsen bekend moet zijn, dan worden geo- complexen.

Figuur 2.6 Geotechnische kaart; lijnen met paalpuntniveaus

1 Niet-samenhangende, anorganische • bergzand (ook wel heidezand genoemd): komt

grondsoorten
Niet-samenhangende, anorganische grond-
soorten zoals zand en grind zijn meestal goed
waterdoorlatend en nauwelijks samendruk-
baar.
Zand is gruis van gesteente en is fijner dan grind.
De korrelgrootte van zand ligt tussen 0,02 en
2 mm. Daarbij onderscheiden we fijn zand
(korrelgrootte 0,02 tot 0,2 mm) en grof zand
(0,2 tot 2 mm). Afhankelijk van vindplaats, kleur
en eventuele bijmengsels onderscheiden we de
volgende soorten zand:
• zeezand: in zee afgezet en zeer fijn en rond-
korrelig;
• rivierzand: in rivierbeddingen afgezet. Het
is grover en scherper gekant dan zeezand. Het
voelt daardoor scherper aan. We noemen dit
zand dan ook dikwijls scherp zand;
voor op onze tegenwoordige en voormalige
heidevelden;
• duinzand: van oorsprong zeezand; door ver-
stuiving zijn de fijnere korrels afgezet;
• klapzand: fijn, rondkorrelig, enigszins kleihou-
dend, waardoor het toch wat water vasthoudt.
Grind is een verzameling losse afgeronde brok-
stukjes van gesteente, waarvan de korrelgrootte
varieert van 2 tot 64 mm. De bovengrens van
64 mm komt overeen met de diameter van ope-
ningen in een van de zeven voorkomend in het
normblad NEN 2560. De benedengrens van
2 mm valt samen met de bovenste grens van de
korrelgrootte van zand. Zand en grind lopen dus
in elkaar over. De grens is willekeurig vastgelegd.
De aaneengesloten grindbanken in onze bodem

06950416_h02.indd 21 09-03-2005 11:52:56

 22
bevatten nagenoeg geen stenen die groter zijn
dan de bovengrens.
We onderscheiden de volgende soorten grind:
• zeegrind: komt voor op of in de zeebodem;
• riviergrind: is in de huidige beddingen en
uiterwaarden van de grote rivieren aanwezig;
• berggrind: komt voor in voormalige rivier-
beddingen en op de heide.
2 Samenhangende, anorganische grondsoorten
Samenhangende, anorganische grondsoorten,
zoals klei en leem zijn meestal slecht water-
doorlatend en wel samendrukbaar. Ook deze
grondsoorten bezitten een ‘korrelstructuur’. Het
geven van een juiste definitie voor klei en leem
is moeilijk. In het algemeen kunnen we zeggen,
dat klei en leem beide een mengsel zijn van de
fijnste deeltjes van de verweringsproducten van
rotsgesteenten.
Een veel toegepaste manier om klei en leem te
onderscheiden is het uitrollen van een hoeveel-
heid grond. Vochtige klei kan tot betrekkelijk
dunne draden uitgerold worden zonder dat de
klei zijn samenhang verliest. Met vochtig leem
gaat dat niet, doordat leem bij het uitrollen in
brokken uiteenvalt.
Naar gelang er in klei en leem veen- of zand-
delen aanwezig zijn, krijgen ze een andere naam.
De voornaamste klei en leemsoorten volgen hier:
• teelaarde: een mengsel van klei of leem en
zand. Met in ontbinding zijnde stoffen van plant-
aardige oorsprong wordt teelaarde humus of ook
klei
slib
leem
veen
Figuur 2.7 Aanduiding van grondsoorten in een boorprofiel
06950416_h02.indd 22
wel bovengrond of zwarte grond genoemd;
• zeeklei: in zee bezonken klei. Ze bevat een
tamelijk hoog kalkgehalte (mariene afzetting);
• rivierklei: door rivieren aangevoerde klei die
op de uiterwaarden is bezonken gedurende de
perioden dat de rivier buiten het zomerbed is
getreden (fluviatiele afzetting);
• potklei: een zeer taaie kleisoort met een hoge
wrijvingsweerstand. Deze kleisoort is een product
van de grondmorenen uit de ijstijd en komt in
ons land voor in Groningen (glaciale afzetting);
• keileem: mengsel van leem en zand met gruis
van gesteente. Het bevat dus zowel zeer fijne als
grove bestanddelen. In verse vochtige toestand
is het veelal zeer vast en stug; de korrels voelen
hoekig en scherp aan. Evenals potklei is keileem
een product van de grondmorenen uit de ijstijd
(glaciale afzetting);
• löss: wordt in Limburg aangetroffen. De kleur
is grijs, vuilgeel of bruinrood. De structuur is los,
wat verklaard kan worden uit de eolische vor-
ming.
3 Samenhangende, organische grondsoorten
Veen is een voorbeeld van een samenhangende,
organische grondsoort. Het is een verzameling
van dode plantenresten die door het onvol-
doende toetreden van zuurstof onvolledig zijn
vergaan.
We kennen laagveen en hoogveen. Het eerste
wordt gevormd in stilstaand water waar de zuur-
stof niet kan toetreden. Het hoogveen ontstaat
plantenresten zand
keileem schelpen
teelaarde puin
grind koolas
hout
09-03-2005 11:52:56
 2 DE ONDERGROND 23

op moerassige, waterrijke bodem, waar de lucht-
toevoer wordt afgesloten door planten (veen-
mossen).
Evenals klei en leem is veen slecht waterdoor-
latend, hoewel de horizontale doorlatendheid
beduidend groter kan zijn dan de verticale. In
tegenstelling tot klei en leem heeft veen geen
‘korrelstructuur’, maar een vezelachtige struc-
tuur.
In figuur 2.7 is weergegeven hoe grondsoorten
in een boorprofiel worden aangegeven. In figuur
2.8 is aangegeven hoe bijmengsels in een bodem-
profiel worden weergegeven.
6 4
hoofdbestanddeel
veel bijmengsel
7 3
hoofdbestanddeel
matig bijmengsel
bestaat dit onderzoek ten minste uit:
• bepaling van de bodemopbouw;
• bepaling van de grondwaterstand;
• bepaling van de diepte van de draagkrachtige
zandlaag bij een fundering op palen;
• bepaling van de samendrukbaarheid van de
grondlagen bij een fundering op staal.
Naast geotechnisch grondonderzoek kunnen we
ook milieukundig grondonderzoek uitvoeren, zie
hoofdstuk 7.
De manier waarop en op welke schaal geotech-
nisch grondonderzoek plaatsvindt, is afhankelijk
van de grootte van het gebouw en de wijze van
uitvoering. Zo kunnen we voor lichte gebouwen,
bijvoorbeeld garages, kleine sportgebouwen en
tramhuisjes, met een eenvoudig onderzoek vol-
staan, terwijl we bij grotere bouwwerken, al dan
niet met diepe kelders, een uitgebreid onderzoek
laten instellen om ook de uitvoeringstechnische
zaken beter te kunnen bezien.
Grondonderzoek wordt in het algemeen uit-
gevoerd door gespecialiseerde bedrijven. Des-
gewenst geven deze ook een deskundig funde-
ringsadvies.

Het grondonderzoek kunnen we globaal indelen

8 2 in veldonderzoek en laboratoriumonderzoek. Bij
hoofdbestanddeel het veldonderzoek gaat het erom het niveau van
weinig bijmengsel de grondwaterspiegel te peilen (peilbuis) en de
bodemopbouw en de diepte van de draagkrach-
tige laag vast te stellen (sonderen).
Bij het laboratoriumonderzoek willen we, aan de
5 3 2
hand van zogenaamde ongeroerde grondmonsters
hoofdbestanddeel (grondboring), de sterkte (triaxiaalproef) en de stijf-
meeste bijmengsel
heid (samendrukkingsproef) van de grond bepalen.
minste bijmengsel

2.2.1 Veldonderzoek

2.2.1.a Peilen grondwaterstand

Figuur 2.8 Aanduiding van een bodemprofiel, in geval van
bijmengsels
2.2 Geotechnisch grondonderzoek
Om de geschiktheid van de ondergrond te leren
kennen en daaruit de draagkracht van een fun-
dering te kunnen bepalen, wordt geotechnisch
grondonderzoek uitgevoerd. Voor een gebouw
Het veldonderzoek wordt meestal gestart met
het meten van de grondwaterstand. Deze
hoogte kunnen we vinden door in het terrein
een put te graven. Willen we deze stand regel-
matig controleren, dan kunnen we beter een
peilbuis in de grond brengen, figuur 2.9. Indien
de grondwaterspiegel vrij ver onder het maaiveld
ligt, is het aanbrengen van een peilbuis zonder
meer noodzakelijk. In NEN 5120 staan richtlijnen
voor het plaatsen van peilbuizen.

06950416_h02.indd 23 09-03-2005 11:52:57

 24
dop met gaatje
korrels, zakwater
en lucht pendulair
korrels, veel funiculair
verzadigde poriën
korrels, alle capillair
poriën gevuld
peilklokje
freatisch vlak
verzadigde poriën
filter
Figuur 2.9 Peilbuis met soorten grondwater
Een peilbuis kan ook dienen om de spanning te
meten van het onder niet-waterdoorlatende klei-
of leemlagen aanwezige grondwater. Dit grond-
water of spanningswater stijgt dan in de buis tot
een niveau dat overeenkomt met de waterdruk.
Dit kan dus zelfs hoger zijn dan het waterniveau
in de peilbuis die boven de niet-waterdoor-
latende laag staat.
In slecht waterdoorlatende lagen is de stijg-
hoogte van het grondwater met een peilbuis
moeilijk te bepalen. Er is een zogenaamde
insteltijd nodig, die afhankelijk van de doorlaat-
baarheid van de betreffende grond, varieert van
enkele dagen tot enkele weken.
De hoogte van de grondwaterspiegel is af-
hankelijk van het jaargetijde (dus of er veel of
weinig neerslag is geweest) en de mate van
ondergrondse aanvoer van hoger gelegen
gronden,bijvoorbeeld in droogmakerijen, nabij
duinen en heuvellandschappen en nabij rivieren.
Het grondwater tussen de korrels of vezels (bij
veen) onderscheiden we in, zie figuur 2.9:
• freatisch water;
• capillair water;
• funiculair water;
• pendulair water.
Het freatische vlak is niet de bovengrens van
het grondwater. In de nauwe poriën tussen de
grondkorrels wordt het water opgezogen boven
06950416_h02.indd 24
het freatisch vlak. Hoe nauwer de poriën, des te
groter is de capillaire stijghoogte. Tot aan deze
capillaire grondwaterspiegel zijn dus alle poriën
gevuld met water. Maar de grond hierboven
zuigt nog water op in de naden tussen de grond-
korrels. Het is vergelijkbaar met hoe water zich
gedraagt tussen bijvoorbeeld twee glasplaten die
een kleine hoek met elkaar maken. In deze hoek
ontstaat dan een driehoekige waterdraad met
een hol zijvlak. Dit zogenaamde funiculaire water
(funiculus = draad) heeft een veel grotere stijg-
hoogte dan het capillaire water. In dit gebied zijn
de poriën niet geheel gevuld met water.
Ten slotte is er in de bovenste grondlaag nog
water aanwezig dat blijft hangen bij het door-
zakken van het hemelwater en eventueel, wat
lager, door het zakken van de grondwater-
spiegel. Dit is het zogenaamde pendulaire
grondwater. Tussen deze zones kan dus een laag
geheel droge grond aanwezig zijn.
Bij het graven in grond kan in de drie zones bo-
ven het freatische vlak het water niet uittreden,
omdat de atmosferische druk groter is dan de
druk die in dit water heerst. De snelheid waar-
mee het water in een gat onder het freatisch vlak
uittreedt, is sterk afhankelijk van de doorlaatbaar-
heid van de omringende grond.
2.2.1.b Sonderingen
Het meest toegepaste veldonderzoek is het
zogenaamde sonderen. Bij mechanische son-
deringen wordt, door het in de grond drukken
van een stalen buis (diameter 36 mm) voorzien
van een binnenstang met aan de onderkant een
kegelvormige punt (de conus), de puntweer-
stand en de wrijvingsweerstand van de grond
sondeerstang
mantelbuis
a
a
conusmantel (taps)
conuspunt
a = hoogte van 1 waarneming
Figuur 2.10 Mechanische mantelconus
09-03-2005 11:52:59
 2 DE ONDERGROND 25

F1 F1 F1
F2 F2 F2 F2 F2 F2

mantelbuis ∅ 36 x 10 F1 : conusdruk

F2 : conusdruk +
binnenstang ∅ 15 mantelwrijving

taps toelopende
beschermkap
conus (10 cm2) (geen wrijving)
70
200
130

Figuur 2.11 Sondeerwagen met mechanische conus (100–200 kN)

gemeten, figuur 2.10. De mantelbuis bestaat kabel naar registratie-

uit geschroefde segmenten van 1 m lengte. De apparatuur

binnenstangen, eveneens 1 m lang, worden ge-

woon opeengestapeld.

De in figuur 2.11 afgebeelde sondeerwagen, die

flexibele ring
voldoende gewicht moet hebben om de buizen
de grond in te kunnen drukken, levert een zo-
genaamde mechanische/discontinue sondering.
Mechanisch, omdat de conus door middel van
de binnenstangen wordt bewogen, en discon-
tinu, omdat er wordt gemeten in stappen van
rekstrookje
200 mm.
meetlichaam
We hebben hier gekozen voor een discontinue
flexibele ring
sondering, omdat de werking hiervan een-
conuspunt
voudig is weer te geven. In de praktijk wordt
echter bijna alleen nog maar continu gemeten Figuur 2.12 Elektrische conus
(mechanisch of elektrisch).
Bij een elektrische sondering wordt in plaats van chanische conus, aangezien voor sonderingen
de binnenstangen een kabel aangebracht, die met de elektrische conus inmiddels NEN 5140 is
verbonden is met een meetlichaam in de conus. verschenen. In deze laatste norm is ook een
De vervorming van het meetlichaam door de klassenindeling opgenomen, zie de tabel van
tegendruk van de grond wordt door middel van figuur 2.13. In klasse 1 is de vereiste nauwkeurig-
rekstrookjes gemeten, figuur 2.12. heid van de metingen het grootst, in klasse 4 het
laagst. Klasse 1, die relatief hoge kosten met zich
In NEN 3680 staan richtlijnen voor de uitvoering meebrengt, komt alleen in aanmerking voor spe-
van sonderingen. Deze norm is alleen nog maar cifiek onderzoek. Voor het geotechnisch ontwerp
van toepassing voor sonderingen met de me- van funderingen voldoen vaak de klassen 3 en 4.

06950416_h02.indd 25 09-03-2005 11:53:00

 26

Klasse Specifieke toepassingen

3,4 • Classificatie/schematisering van zand en klei/veen (onderscheid tussen klei en veen vaak niet
goed mogelijk)
• Ontwerp van fundering op drukpalen en trekpalen

2 • De toepassingen van klassen 3 en 4 en daarnaast:

• Classificatie/schematisering van zand, stijve klei en veen
• Ontwerp van funderingen op kleefpalen
• Correlaties voor de bepaling van geotechnische parameters van (stijve) klei en zand

1 • De toepassingen van klasse 2, 3 en 4 en daarnaast:

• Classificatie/schematisering van slappe klei en veen
• Correlaties voor de bepaling van geotechnische parameters van slappe klei en veen

Figuur 2.13 Specifieke toepassingen voor de sondeerklassen in NEN 5140

Voor grondconstructies waar zetting en stabiliteit We geven een overzicht van de typen sonderin-
een rol spelen, is behoefte aan sonderingen vol- gen die worden toegepast, zie figuur 2.15.
gens klasse 2.
Meting van zowel conusweerstand als plaatselijke
Naast de conusweerstand kunnen bij gebruik wrijving maakt het mogelijk het wrijvingsgetal te
van andere conustypen ook andere gegevens berekenen. Het wrijvingsgetal definiëren we als:
worden gemeten. De meest toegepaste conus is het quotiënt van plaatselijke wrijving en de op
de elektrische kleefmantelconus. Daarmee wordt gelijke diepte gemeten conusweerstand,
zowel de conusweerstand als de plaatselijke vermenigvuldigd met een factor 100. Hierbij
wrijving gelijktijdig geregistreerd. Hiertoe is een wordt rekeninggehouden met scheidingen van
mantel met een oppervlak van 15.000 mm2 de laag ter hoogte van de mantel.
boven de punt aangebracht.
De plaatselijke wrijving wordt op dezelfde wijze Type Uitvoering Metingen
als de conusweerstand gemeten en geregi- sondering
streerd, figuur 2.14.
Discontinue Conusdruk
(in stappen)
Mechanische +
(stangen)

Continue Plaatselijke
(20 mm/sec) wrijving
(wel/niet)
Elektrische
(rekstroken)
flexibele ring Wrijvings-
getal

kleefmantel Indicatie
grondsoort

veen – klei – zand?

flexibele ring
conuspunt
Figuur 2.15 Typen sonderingen
Figuur 2.14 Elektrische kleefmantelconus

06950416_h02.indd 26 09-03-2005 11:53:02

 2 DE ONDERGROND 27

Grondsoort Wrijvingsgetal
elektrode

Grind, grof zand 0,2 – 0,6

Zand 0,6 – 1,2 elektrode

Silt, leem, löss 1,2 – 4,0

Klei 3,0 – 5,0
Potklei 5,0 – 7,0
Veen 5,0 – 10,0 flexibele ring

Figuur 2.16 Enkele waarden van het wrijvingsgetal

kleefmantel

Het wrijvingsgetal geeft samen met de conus-

weerstand over het algemeen een goed beeld
van de opbouw van de bodem onder de grond-
flexibele ring
waterstand. In de tabel van figuur 2.16 zijn enige conuspunt
kenmerkende waarden van het wrijvingsgetal
gegeven. Met nadruk stellen we dat deze waar- Figuur 2.18 Elektrische geleidbaarheidsconus
den slechts indicatief zijn en getoetst dienen te
worden aan boringen, dan wel aan lokale erva-
ring. Ze gelden uitsluitend voor de cilindrische
elektrische kleefmantelconus. Boven de grond-
waterstand en in geroerde grond kunnen grote
afwijkingen ten opzichte van genoemde waar-
den voorkomen.

Naast het meten van de conusweerstand en de flexibele ring

plaatselijke wrijving is het mogelijk extra metin-
gen uit te voeren, zoals meting van:
• waterspanning: voor het registreren van lagen
die het water remmen en het bepalen van de
stijghoogte van het grondwater, figuur 2.17;
flexibele ring
temperatuursensor
conuspunt

Figuur 2.19 Temperatuurconus

• elektrische geleidbaarheid: voor onderzoek naar

de verspreiding van verontreiniging, figuur 2.18;
• temperatuur: voor warmteoverdracht in de
bodem en het bepalen van de temperatuur-
gradiënt, figuur 2.19.

Sonderingen onderscheiden we in:

• handsonderingen: alleen geschikt voor con-
troleonderzoek bij bijvoorbeeld grondvervan-
ging, figuur 2.20;
poreuze steen
conuspunt

Figuur 2.17 Waterspanningsconus

06950416_h02.indd 27 09-03-2005 11:53:03

 28

manometer • middelzware sonderingen: alleen geschikt om

de slappere lagen boven het ‘diepe zand’ te ver-
kennen. Maximaal kan een conusweerstand van
handvat
10 MN/m2 worden gehaald. Dit type sondering
gebruiken we bij een fundering op staal en bij de
aanleg van wegen en dijken, waarbij we vooral
cilinder
geïnteresseerd zijn in de zettingen van de slap-
pere lagen;
plunjer
• diepsonderingen: hierbij worden de diepere
draagkrachtige lagen verkend. Dit type
sondering heeft pas zin als we de weerstand
van het diepe zand moeten weten in verband
met paalfunderingen van gebouwen en kunst-
werken.

sondeerstang In figuur 2.21 tot en met 2.25 zijn diepsonderin-

gen, verspreid over Nederland, respectievelijk in
conus Amsterdam, Rotterdam, Groningen, Zwolle en
Figuur 2.20 Principe handsondeerapparaat Eindhoven, afgebeeld.
De naast de sonderingen geplaatste bodem-
profielen zijn schattingen op grond van de wrij-
vingsgetallen.
conusweerstand in MN/m2 Amsterdam wrijvingsgetal W/C × 100
0 2 4 6 8 10
1.80 m voorgeboord
MV = 0.90 m + NAP
20 6 5 4 3 2 1
Altijd funderen op palen. Tot
0 toplaag zand
een maximale paalbelasting
-1 klei, plaatselijk zand

-2
van 300 kN is een paalpunt-
-3 veen
niveau van NAP –13 à 13,5 m.
-4 mogelijk. Voor hogere belastin-
-5
klei gen moet worden gefundeerd
-6
zandhoudende klei op circa NAP –19 m.
-7
In verband met de hier aan-
-8
diepte in meters t.o.v. NAP

-9
zand wezige ophoging (bestrating
-10
klei
op zandpakket) en de onder-
-11 liggende slappe lagen (veen,
veenlagen
-12
klei), moeten we rekenen op
-13 zand
een extra paalbelasting ten-
-14

-15
klei gevolge van het zetten van
-16 zand de grond (negatieve kleef, zie
-17 zand, kleilagen hoofdstuk 4).
-18 38.5
37.7
-19 36.0
zand, zeer vast
34.8
-20 31.8
32.0
-21

-22

-23

-24
0 01 02 03 04 05
sondering volgens NEN 5140
wrijvingsweerstand in MN/m2
conustype: cylindrisch elektrisch

Figuur 2.21 Sondering met plaatselijke kleefmetingen te Amsterdam

06950416_h02.indd 28 09-03-2005 11:53:05

 2 DE ONDERGROND 29

conusweerstand in MN/m2 Rotterdam wrijvingsgetal W/C × 100

0 2 4 6 8 10 20 6 5 4 3 2 1
Funderen op palen met een
MV = 1.37 m + NAP
2
paalpuntniveau van NAP –17
1

0
zand, klei of –21 m.
slib
-1
(oude ophoging) Gezien de aanwezige opho-
-2 ging en de daaronder gelegen
-3 slappe lagen, moeten we reke-
-4
veen nen op een aanzienlijke nega-
-5
tieve kleef.
-6
diepte in meters t.o.v. NAP

-7

-8

-9 klei

-10

-11
veenlaag
-12

-13

-14

-15

-16
zand
-17
kleilaag
-18

-19

-20

-21

-22
0 01 02 03 04 05
sondering volgens NEN 5140
wrijvingsweerstand in MN/m2
conustype: cylindrisch elektrisch

Figuur 2.22 Sondering met plaatselijke kleefmeting te Rotterdam

conusweerstand in MN/m2 Groningen wrijvingsgetal W/C × 100

0 2 4 6 8 10 20 6 5 4 3 2 1
8
MV = 6.85 m + NAP
Funderen op palen met een
7

6
oplaag,
wisselend zand / klei
paalpuntniveau van circa NAP
5
zand, minder vast +3 m.
4 Denk om de zettingsgevoelig-
3 40.3 zand, zeer vast heid van de kleilagen tussen
2
NAP –1 en –10 m.
1

-1
diepte in meters t.o.v. NAP

-2

-3 klei
-4

-5

-6

-7

-8
potklei
-9

-10
40.6
-11

-12

-13 zand

-14

-15

-16

-17
0 01 02 03 04 05
sondering volgens NEN 5140
wrijvingsweerstand in MN/m2
conustype: cylindrisch elektrisch

Figuur 2.23 Sondering met plaatselijke kleefmeting te Groningen

06950416_h02.indd 29 09-03-2005 11:53:07

 30

conusweerstand in MN/m2 Zwolle wrijvingsgetal W/C × 100

0 2 4 6 8 10 20 6 5 4 3 2 1
Funderen op staal of op korte
MV = 1.80 m + NAP
2 zand
klei / leem palen.
1

0 zand, vast

-1
zand, kleihoudend
-2

-3
zand,
-4
matig vast

-5

-6
diepte in meters t.o.v. NAP

-7

-8

-9

-10

-11

-12

-13

-14

-15

-16

-17

-18

-19

-20

-21

-22
0 01 02 03 04 05
sondering volgens NEN 5140
wrijvingsweerstand in MN/m2
conustype: cylindrisch elektrisch

Figuur 2.24 Sondering met plaatselijke kleefmeting te Zwolle

conusweerstand in MN/m2 Eindhoven wrijvingsgetal W/C × 100

0 2 4 6 8 10 20 6 5 4 3 2 1
Een fundering op staal is voor
MV = 16.40 m + NAP
19
lage belastingen mogelijk. Bij
18

17
hoge belastingen moet wor-
16
zand
den gefundeerd op palen met
15 leem een paalpuntniveau van circa
14
zand NAP +7 m.
13
leem,
12 zandlagen
11
diepte in meters t.o.v. NAP

10 veenlaag

9 veenlaag

8
zand, wisselende
7 vastheid
6

5
zand, leemlagen
4

2
zand
1
leem
0

-1 zand

-2

-3
leem

-4 zand

-5
0 01 02 03 04 05
sondering volgens NEN 5140
wrijvingsweerstand in MN/m2
conustype: cylindrisch elektrisch

Figuur 2.25 Sondering met plaatselijke kleefmeting te Eindhoven

06950416_h02.indd 30 09-03-2005 11:53:10

 2 DE ONDERGROND 31

2.2.2 Grondboringen NEN 5119 en de vele handboeken.

Vaak zijn grondboringen nodig om de met son-
deringen vastgestelde bodemopbouw te verifië-
ren en om grondmonsters te steken voor nader
onderzoek in het laboratorium. We onderschei-
den de volgende typen boringen:
• spoel-, spuit- wasboringen;
• avegaarboringen;
• pulsboringen;
• steekboringen.
Om fysische grondeigenschappen, zoals sterkte
en stijfheid, te kunnen bepalen, moeten de mon-
sters zoveel mogelijk ongeroerd boven worden
gehaald. Gaat het alleen om een nadere beschrij-
ving van de bodemlagen, dan kunnen we soms
volstaan met geroerde monsters. Voor het steken
van ongeroerde monsters gebruiken we in
Nederland vaak Begemann- en Ackermann-
monstersteekapparaten.

Pulsboring en spoelboring Begemann-steekapparaat

Een veel toegepaste boormethode is de puls-
boring. Hierbij wordt de grond binnen de
boorbuis (steunbuis) met een puls omhoog
gehaald, zie figuur 2.26. Een puls hangt aan
een draad en bestaat uit een stukje stalen pijp
met onderin een klep die automatisch sluit als
de puls omhoog wordt gehaald. De grond in
de puls is geroerd en veelal vermengd.
Met een spoelboring wordt de grond nog
meer geroerd en vermengd. Hierbij wordt on-
derin de boorbuis water gepompt dat vervol-
gens door de boorbuis omhoog stroomt en de
losgewoelde grond meevoert. Door het water
over een zeef te leiden kan de boorbaas de
samenstelling van de grond vaststellen.
Dit door het Laboratorium voor Grondmecha-
nica Delft ontwikkelde systeem gaat ervan uit
dat er in één operatie een heel lang monster van
bijvoorbeeld 20 m lengte wordt gestoken. We
spreken dan van een Begemann-boring.
Er zijn twee typen ontwikkeld, namelijk voor
monsters met een diameter van 29 mm en van
66 mm.
De boor- en steekbuis worden met een sondeer-
apparaat in de grond gebracht.
vast punt
boorbuis

Voor een uitgebreide beschrijving van de ver- steunvloeistof

schillende typen boringen verwijzen we naar

20 mm/s

nylonvlies

binnenbuis

plunjer (gefixeerd)

monster
steunbuis

nylonvlies
puls

nauwe opening voor

∅ 29
passage nylonvlies
of ∅ 66
Figuur 2.26 Pulsboring Bron: NEN 5119 Figuur 2.27 Begemann-steekaparaat

06950416_h02.indd 31 09-03-2005 11:53:12

 32

Begemann-boring
Kenmerken van de Begemann-boring, zie
figuur 2.27, zijn:
• de boorbuis heeft een grotere diameter dan
de steekbuis en is gevuld met een vloeistof om
steun te verlenen aan het grondmonster;
• de vloeistof heeft een volumegewicht van
16 kN/m3, om voldoende steundruk te geven
aan het continue grondmonster teneinde in
elkaar zakken te voorkomen;
• de plunjer wordt vastgezet ten opzichte van
het maaiveld, terwijl de boorbuis in de grond
wordt gedrukt met een snelheid van 20 mm/s;
• het grondmonster wordt direct na het
binnenkomen van de steekbuis omhuld met
een continue nylon kous;
• het voornaamste verschil tussen de Bege-
mann-boring van 29 mm en die van 66 mm is,
buiten het verschil in diameter, de aanwezig-
heid van een extra streng plastic buizen die
betrekkelijk nauw het door de nylon kous om-
hulde monster omsluiten, zie figuur 2.28;
• na luchtdichte afsluiting aan boven- en
onderzijde worden de tot 1 m lengte afgesne-
den monsters in deze plastic buizen naar
het laboratorium gestuurd.
Ackermann-steekaparaat
Het Ackermann-steekapparaat kunnen we ge-
bruiken om bij de uitvoering van een pulsboring
monsters te steken van bepaalde grondlagen, die
we nader in het laboratorium willen onderzoe-
ken. Na het steken van het monster vervolgen
we de boring door met een puls de grond te
verwijderen. Zijn we in de volgende grondlaag
aangekomen die we nader willen onderzoeken,
dan nemen we daarvan weer een monster met
het Ackermann-steekapparaat. Op deze wijze ge-
bruiken we het steekapparaat discontinu: alleen
op bepaalde diepten worden monsters gestoken.
Met dit steekapparaat kunnen we echter ook een
continu bodemprofiel maken, namelijk door over
de gehele boordiepte monsters te steken.
stilstaande boorbuis

valgewicht
40 à 100 kg
monster
d = 66 mm
schoon gepulst

verlengbuis dunwandige
stalen buis (1 mm)
kous
ongeroerd monster
smeervloeistof
plastic buis
∅ 67
toevoer smeer-
vloeistof Figuur 2.29 Ackermann-steekapparaat

buitenkant kous
d = 66,7 mm

plastic buis d = 67,3 mm

Figuur 2.28 Dwarsdoorsnede Begemann-steekapparaat,
diameter 66 mm

06950416_h02.indd 32 09-03-2005 11:53:14

 2 DE ONDERGROND 33

2.2.3 Laboratoriumonderzoek
Om de samenstelling en de eigenschappen van
grond nader vast te stellen, worden de uit de
boring verkregen grondmonsters in een labora-
torium beproefd. Het doel hiervan is parameters
vast te stellen over:
• samenstelling;
• mechanische eigenschappen;
• fysische eigenschappen;
• chemische eigenschappen.
De bekendste proeven zijn de samendrukkings-
proef en de triaxiaalproef, die hierna nader zijn
beschreven. De met de methode-Ackermann en
-Begemann verkregen grondmonsters kunnen
als zijnde ‘ongeroerd’ worden aangemerkt. Voor
laboratoriumproeven, zoals de samendrukkings-
proef, is de Begemann-steekboring met de kleine
diameter (29 mm) minder geschikt.

2.2.3.a Triaxiaalproef
Vervormingseigenschappen van de grond kun-
nen we bepalen met een zogenaamde triaxiaal-
proef, figuur 2.30.
Bij deze proef wordt een ongeroerd grond-
monster, omhuld door een rubber vlies en ge-
steund door water, in een glazen cilinder (cel)
geplaatst. Bij een constante horizontale
p spanningstoestand is drie-assig (triaxiaal).
Figuur 2.31 Triaxiaalmonster in cel
steundruk wordt de verticale belasting opge-
voerd tot het monster bezwijkt, figuur 2.31.
Tijdens de gehele proef wordt de verkorting van
het monster gemeten, gelijktijdig met de op-
tredende verticale kracht. Daaruit kan het span-
ningsvervormingsgedrag worden afgeleid. De
Met de triaxiaalproef kunnen we de cohesie en
de hoek van inwendige wrijving van het grond-
monster bepalen.

glazen cilinder 2.2.3.b Samendrukkingsproef

Het principe van de samendrukkingsproef is vrij
rubber plaat eenvoudig, figuur 2.32.

Uit een ongeroerd grondmonster wordt een

monster schijfje met een dikte van 20 mm gesneden en
geplaatst in een stalen of koperen ring. De ring
rubber vlies
voorkomt dat zijdelingse vervormingen optre-
water den. Het uitpersen van water uit de poriën van
de grond wordt gesimuleerd door, aan onder- en
bovenzijde, het grondmonster op te sluiten tus-
steundruk binnen sen poreuze stenen die het water opnemen. In
monster d.m.v.
waterdruk de proef gebeurt dit uitpersen uiteraard in een
drainage grondmonster belangrijk kortere tijd dan in werkelijkheid. De
Figuur 2.30 Triaxiaalproef

06950416_h02.indd 33 09-03-2005 11:53:15

 34
meethorloge voor
zakkingsmeting
belasting van het monster
poreuze stenen
gevat in
koperen ringen
messing
belastingplaatje
water
grondmonster
Figuur 2.32 Samendrukkingsproef
tijd die nodig is om het water uit de poriën te
laten afstromen (consolidatie), blijkt evenredig
aan het kwadraat van de laagdikte te zijn (het
zogenaamde laagdikte-effect).
Door het trapsgewijs aanbrengen van een
verticale belasting op het monster, wordt de
samendrukking gemeten over een bepaald
tijdsverloop. Met behulp van de samendruk-
kingsproef kunnen we de samendrukkings-
constante (C) bepalen.
2.3 Grondmechanica
De grondmechanica is de leer van het evenwicht
en de vervorming van de grond onder invloed
van de erop uitgeoefende krachten.
In de volgende subparagrafen bespreken we een
aantal hoofdzaken betreffende de grondmecha-
nica.
2.3.1 Verticale grond-, korrel- en water-
spanning
Grond kan bestaan uit korrels, water en lucht, zie
figuur 2.33. Belastingen die op de grond wor-
den uitgeoefend, kunnen door het water en de
korrels worden overgedragen. Beide materialen
reageren echter verschillend:
• water kan wel drukspanningen, maar geen
schuifspanningen overbrengen; bovendien is de
waterdruk in alle richtingen gelijk;
• korrels kunnen zowel druk- als schuif-
spanningen overbrengen; de korrelspanning in
06950416_h02.indd 34
lucht
water
korrels
Figuur 2.33 De drie bestanddelen van grond: lucht, water
en vaste stof
horizontale richting kan zowel kleiner als groter
zijn dan die in verticale richting.
Daarom maken we onderscheid tussen grond-,
korrel- en waterspanningen. De grondspanning
is de som van de korrel- en de waterspanning.
In figuur 2.34 zijn de verticale grond-, korrel- en
waterspanningen weergegeven.
Trekspanningen kunnen door grond alleen wor-
den overgedragen als deze samenhangend is
(cohesief), en dan nog alleen in beperkte mate.
Figuur 2.34 laat een verticale doorsnede van een
aantal grondlagen zien. De grond wordt belast
met een bovenbelasting p; het grondwaterpeil
bevindt zich beneden het maaiveld. Tevens is het
verloop van de grondspanning in de ondergrond
aangegeven, waarbij de korrelspanning wordt
verkregen door de gronddruk te verminderen
met de hydrostatische waterspanning.
Voorbeeld
h1 = 1 m; h2 = 2 m; h3 = 3 m.
p = 10 kN/m2 (bovenbelasting)
De volumieke gewichten van de grond zijn:
veen: γ = 13 kN/m3
zand: γ = 20 kN/m3
water: γ = 10 kN/m3
σv = 10 + 13 × 3,0 + 20 × 3,0 = 109 kN/m2
u = 10 × 5,0 = 50 kN/m2
De maximale korrelspanning σ’v is σv – u =
59 kN/m2
09-03-2005 11:53:17
 2 DE ONDERGROND 35

bovenbelasting p

p
σv

h1 veen
grondwaterspiegel

h2 veen

G waterdruk

h3 zand verloop van de

verticale korreldruk

σv
u σ 'v

σv
h

σv = σ’v + u
waarin:
σv = verticale grondspanning;
σ’v = verticale korrelspanning;
u = waterspanning.

Figuur 2.34 Verloop van de verticale grond-, korrel- en waterdruk

2.3.2 Wrijvingshoek en cohesie Uit het voorgaande blijkt dat de schuifweerstand

Het verband tussen normaalspanning en schuif- van grondmassa’s sterk afhankelijk is van de
weerstand, dat rechtlijnig blijkt te zijn, is in 1776 grondwaterstand. Immers: waterdruk vermindert
door de Fransman Coulomb in een formule vast- de korrelspanning en dus de schuifweerstand.
gelegd, zie ook figuur 2.35:
[kN/m2 ]
schuifweerstand τ R

τR = c’ + σ’ ∙ tan ϕ’ (wet van Coulomb)

waarin:
τR = schuifweerstand van de grond
c’ = cohesie of haakweerstand van de grond;
c' + σ ' tg ϕ '
ook zonder bovenbelasting (korrel-
spanning) biedt de grond weerstand tegen ϕ'
verschuiven
c'
σ’ = korrelspanning [kN/m2 ]
ϕ’ = hoek van inwendige wrijving; bij droge korrelspanning σ '
grond zonder cohesie komt deze hoek Figuur 2.35 Schuifweerstand τR als functie van de
overeen met de hoek van het natuurlijke cohesie c’, de korrelspanning σ’ en de hoek van inwendige
talud wrijving ϕ’

06950416_h02.indd 35 09-03-2005 11:53:19

 36

2.3.3 Horizontale grond-, korrel- en water-
spanning
De horizontale gronddruk (bijvoorbeeld op een
grondkerende wand) bestaat uit de volledige
waterdruk en een deel van de verticale korrelspan-
ning. Hiertoe vermenigvuldigen we de verticale
korrelspanningen met een coëfficiënt K. Deze is
afhankelijk van de grootte van de hoek van in-
wendige wrijving en de wrijving tussen de grond
en de grondkerende constructie (wandwrijving).
We onderscheiden hierbij:
• Ka = de actieve horizontale gronddrukcoëffi-
ciënt; deze coëfficiënt geldt, indien de gronddruk
een verschuiving of vervorming van een grond-
kerende constructie veroorzaakt. De constructie
beweegt zich van de grond af, figuur 2.36;
• Ko = de neutrale horizontale gronddrukcoëf-
ficiënt; deze coëfficiënt geldt, indien de grond-
druk geen verschuiving of vervorming van de
grondkerende constructie veroorzaakt;
• Kp = de passieve horizontale gronddrukcoëf-
ficiënt; deze coëfficiënt geldt, indien een grond-
kerende constructie tegendruk (weerstand)
ontleent aan een grondmassa. De grondkerende
constructie beweegt zich naar de grond toe, fi-
guur 2.37.
Om een indruk te krijgen van de orde van
grootte van de horizontale gronddrukcoëfficiën-
ten, geven we een paar voorbeelden (vereenvou-
digde formule):
• klei met ϕ’ = 20°: Ka = 0,49;
Ko = 0,66;
Kp = 2,04;
• zand met ϕ’ = 30°: Ka = 0,33;
Ko = 0,50;
Kp = 3,00.
De grootte van Ka en Kp is afhankelijk van vele
factoren, zoals de hoek van inwendige wrijving ϕ
van de grond, de helling van de wand, de helling
van het maaiveld, de vorm van het schuifvlak en
de ruwheid van de wand. Voor de algemene for-
mules verwijzen we naar bijvoorbeeld NEN 6740
en de diverse handboeken. Voorgaande waarden
gelden voor een gladde, verticale wand en een
horizontaal maaiveld. De grootte van K0 is alleen
afhankelijk van de ϕ-waarde.

schuifvlakken

horizontale korreldruk
op keerwand
bewegingsrichting
keerwand

1
45° + 2 ϕ'

(c' = 0) Ka · σv'

Figuur 2.36 Verloop van de schuifvlakken en de horizontale korreldruk in de actieve situatie

schuifvlakken

bewegingsrichting
keerwand
horizontale korreldruk
op keerwand
1
45° - 2 ϕ '

(c' = 0) Kp · σv'

Figuur 2.37 Verloop van de schuifvlakken en de horizontale korreldruk in de passieve situatie

06950416_h02.indd 36 09-03-2005 11:53:20

 2 DE ONDERGROND 37

Gronddrukcoëfficiënten bij veen zijn niet zomaar 2.3.4 Logaritmische samendrukkingswet

aan te geven. Indien de grondslag uitsluitend uit van Terzaghi
veen is samengesteld, wordt de horizontale druk In de grondmechanica speelt de samendrukking
van de grond op de verticale wand vrijwel alleen van de grond een belangrijke rol. Bij het aanbren-
bepaald door de waterdruk. gen van een aardebaan voor de aanleg van een
weg wordt de ondergrond samengedrukt.
Het is van belang om te weten hoeveel de te
verwachten zetting bedraagt om de aardebaan
de benodigde overhoogte te kunnen geven. Ook
voor het inschatten van zettingen bij funderin-
gen op staal zijn berekeningen nodig.
G
Bij laboratoriumproeven (samendrukkingsproef)
Qa
blijkt het verloop van de zetting in de tijd een
gebogen lijn te zijn, figuur 2.41.
Qp

RH
RV
In figuur 2.38 zijn de krachten getekend die
werken op een keerwand. Rechts werkt de
actieve horizontale gronddruk en links de pas-
sieve druk (weerstand) op de keerwand. Het
eigen gewicht (G) van de keerwand voorkomt
dat de constructie kantelt.
Figuur 2.38 Krachten, werkend op een keerwand
In figuur 2.39 is het vereenvoudigde verloop
van de horizontale gronddruk in samenhang
met de verplaatsing van de grond te zien. We
noemen dit ook wel de karakteristiek van een
horizontale grondveer (verband tussen kracht
en verplaatsing).
De hoek α is een maat voor de stijfheid van
de grond; tan α noemen we de beddings-
constante (k).
In formule:
σ ’h = K × w

σ 'h (horizontale korreldrukspanning)

passieve gronddruk
Kp · σv'

Ko · σv' (neutrale gronddruk)

actieve gronddruk
Ka · σv'

verplaatsing w 0 verplaatsing w

deformatie naar actieve zijde deformatie naar passieve zijde

Figuur 2.39 Karakteristiek van een horizontale grondveer

06950416_h02.indd 37 09-03-2005 11:53:21

 38

10 5
σ 'v σ 'h
1m

veen
grondwaterspiegel
2m

veen

20 29 20 15
3m

zand

50 59 50 30

109 kN/m2 80 kN/m2

h h

1 verloop van de verticale drukken 2 verloop van de horizontale drukken

In figuur 2.40 is het verloop van de verticale gronddruk is hierbij uitgegaan van de neutrale
en horizontale grond-, korrel- en water- gronddruk met een gronddrukcoëfficiënt
spanningen bij de grondlagen uit figuur 2.34 Ko = 0,5.
te zien. Voor de berekening van de horizontale

Figuur 2.40 Verloop van de verticale en horizontale grond-, korrel- en waterspanningen bij de grondlagen uit figuur 2.34
tijd belasting p

zand

klei
zakking
zakking

veen

Figuur 2.41 Zakkingsverloop van belaste grond voor Figuur 2.42 Last-zakkingsdiagram
verschillende grondsoorten

Zetten we de samendrukking uit tegen de belas-

ting, dan vinden we wederom een gebogen lijn,
figuur 2.42. Deze lijn wordt een rechte, indien
we de logaritmen van de belasting uitzetten,
figuur 2.43.

06950416_h02.indd 38 09-03-2005 11:53:23


belasting p
zakking
Figuur 2.43 Zakking als functie van de logaritmen van de
belasting
Op grond hiervan heeft Terzaghi de volgende
wet geformuleerd:
h σ’v + Δσ’v
z= ∙ ln (wet van Terzaghi)
C’ σ’v
waarin:
z =zetting in eindtoestand
h =laagdikte van de samendrukbare laag
C’ =samendrukkingsconstante
σ’v = oorspronkelijke korrelspanning in het
midden van de laag
∆σ’v = verhoging van de korrelspanning, na
ophoging of bovenbelasting van het
terrein.
Het bereiken van de zetting in de eindtoestand
vergt tijd (maanden, jaren), omdat het over-
spannen water uit de poriën moet afstromen.
De lengte van deze zogenaamde consolidatiepe-
riode hangt af van de waterdoorlatendheid van de
grondsoort: een korte periode bij zand en een
lange periode bij klei en veen, figuur 2.41.
De samendrukkingsconstante C’ wordt bepaald
in het laboratorium. De orde van grootte van de
samendrukkingsconstante C’ voor verschillende
grondsoorten is als volgt:
• zand: 50–500;
• leem: 20–50;
• klei: 10–25;
• veen: 2–10.
We moeten erop bedacht zijn, dat de grond veel
stijver reageert als deze al eerder een belasting
heeft gedragen. De zetting is dan veel kleiner.
Die vroegere belasting kan bijvoorbeeld zijn ver-
oorzaakt door het gewicht van het ijs tijdens de
06950416_h02.indd 39
2 DE ONDERGROND 39
pg log σ v'
1
stijf gedrag bij
ontlasten en
herbelasten (C)
2
normaal
zetting
gedrag (C')
Figuur 2.44 Invloed vroegere voorbelasting op grond-
stijfheid
ijstijd of uit een vroeger bouwwerk dat op die
plaats heeft gestaan. De vroegere belasting op
de grond wordt de grensspanning genoemd. Als
de nieuwe belasting beneden de grensspanning
blijft, is de zakking een factor 3 à 5 kleiner, figuur
2.44. Anders gezegd: voor spanningen beneden
de grensspanning werken we met de C-waarde
en deze is een factor 3 à 5 hoger dan de C’-
waarde. Met een samendrukkingsproef kunnen
we de grensspanning bepalen.
Ten slotte laten we een eenvoudige zettings-
berekening zien voor een fundering op staal, fi-
guur 2.45 (op de volgende bladzijde).
Geraadpleegde en aanbevolen
literatuur
Veen, C. van der, E. Horvat en C.H. van Koope-
ren, Grondmechanica. Waltman, Delft, 1981.
Normen
NEN 2560 Controlezeven - Draadzeven, plaat-
zeven en geëlektroformeerde zeven met ronde en
vierkante gaten
NEN 3680 Grondonderzoek - Statische sondeer-
methoden
NEN 5119 Geotechniek - Boren en monsterneming
in grond
NEN 5120 Geotechniek - Bepaling van stijghoog-
ten van grondwater door middel van peilbuizen
NEN 5140 Geotechniek - Bepaling van de conus-
weerstand en de plaatselijke wrijvingsweerstand
van grond - Elektrische sondeermethode
NEN 6740 Geotechniek - TGB 1990 - Basiseisen
en belastingen
09-03-2005 11:53:24
 40

Berekeningsblad

maaiveld

1,0 m
1,5 m

zand
grondwaterspiegel 1,0 m

3,5 m
1,0 m

2:1

2:1
2,0 m

3,5 m
veen

zand

Q = 100 kN/m Zetting in eindtoestand:

Spanningsspreiding onder de strook: 2:1 h σ’ + Δσv’

z = ln v (wet van Terzaghi)
Volumiek gewicht van de grond: C’ σ’v
• zand: γn = 18 kN/m3 (nat)
γo = 10 kN/m3 (onder water) σ’v (– 3,5 m) = 1,5 × 18 + 1,0 × 10 + 1,0 × 1 = 38 kN/m2
• veen: γn = 1 kN/m3 (onder water)
Q 100
Δσ’v = = = 29 kN/m2
Samendrukkingsconstante C’ = 10 (veen) 3,5 3,5

h = 2,0 m.

2000 38 + 29
z = ln = 113 mm.
10 38

De zetting van het zandpakket ten opzichte Er zijn nu twee mogelijkheden:

van de samendrukking van de veenlaag
mogen we verwaarlozen. Voor de spreiding
van de bovenbelasting gaan we uit van een
spreidingshoek van 2 : 1, hetgeen een veilige
aanname is.
De eindzetting van 113 mm is erg hoog.
Normaal is een gelijkmatige zetting van
10–30 mm toelaatbaar.
1 verlagen van de belasting;
2 fundering op palen.
Een verbreding van de fundering blijkt niet veel
invloed uit te oefenen (ga dit zelf na met bij-
voorbeeld een strookbreedte van 2 m).

Figuur 2.45 Voorbeeld van een zettingsberekening

06950416_h02.indd 40 09-03-2005 11:53:25

 Fundering op staal
ir. H.L. Jansen, ir. J.J.M. Brouwer
3
Onder een fundering op staal verstaan we het rechtstreeks op de
ondergrond plaatsen van het bouwwerk. Het aanlegniveau moet
vorstvrij zijn; aanlegdiepte minimaal 0,8 m.
Indien er sprake is van een ondergrond die tot op grote diepte bestaat
uit vastgepakt zand, dan is de keuze voor een fundering op staal van-
zelfsprekend. Bij matig verdicht zand en bij een ondergrond van klei
is deze keuze echter niet zo vanzelfsprekend. Hier is namelijk kennis
nodig van de eigenschappen van de grond, zoals sterkte en stijfheid.
Een investering in veld- en laboratoriumonderzoek kan zeer lonend
zijn, omdat op basis van de uitkomsten de meest economische funde-
ring kan worden ontworpen.

06950416_h03.indd 41 09-03-2005 12:51:27

 42

Inleiding

In Nederland krijgen funderingen op staal door-

gaans minder aandacht dan funderingen op
palen. Te vaak wordt bij de afweging van het
funderingstype, op grond van angst voor zetting
en/of uit gewoonte, gekozen voor een fundering
vloer
op palen, terwijl een fundering op staal een goed
alternatief kan zijn.

> 800 mm (vorstvrij)

De voornaamste reden dat niet wordt gekozen

maatgevende
gronddekking
voor een fundering op staal is de onbekend-
heid met de eigenschappen van de grond,
zoals sterkte en stijfheid. Op veel plaatsen in
Nederland, met name op de zandgronden, is
de sterkte van de grond vaak voldoende. Door
onvoldoende stijfheid van de grond kunnen
echter ongelijke zettingen optreden, die kunnen aanlegbreedte
leiden tot problemen zoals scheurvorming, klem-
mende deuren en breuken in nutsleidingen. Het
ontstaan van een niet al te grote en gelijkmatige
zetting is vaak wel acceptabel. Figuur 3.1 Vorstvrije aanleg
Het al of niet gelijkmatig zetten van een gebouw
hangt in belangrijke mate af van het gebouw- F
ontwerp.
Door een juiste keuze (homogene bouwmassa
in combinatie met een stijve fundering) is veelal bovenbelasting

een relatief dure fundering op palen niet nodig.

Bij een fundering op staal moeten we kritisch

letten op:
1 aanlegniveau;
2 belendingen;
3 grondwaterstand.
Richtlijnen voor funderingen op staal zijn gege-
ven in NEN 6740 en NEN 6744.
1 Aanlegniveau
• Vorstvrije aanleg: ten minste 800 mm bene-
den het maaiveld in verband met de mogelijk-
heid van opvriezen. Het bevriezen van de grond
veroorzaakt een volumevergroting en bij het
ontdooien zettingen, figuur 3.1.
• Bovenbelasting: een dieper aanlegniveau be-
invloedt in gunstige zin de sterkte van de funde-
ring. Immers bij het bezwijken van de grond (het
ontstaan van schuifvlakken) moet de bovenlig-
gende grond worden weggeperst, figuur 3.2.
schuifvlakken
Figuur 3.2 Schuifvlakken bij het bezwijken van de grond
• Economische afweging: een aanlegniveau die-
per dan 1,5 m zal veelal oneconomisch zijn.
2 Belendingen
• Door het weggraven van grond ten behoeve
van een nieuwe fundering kan de belendende
fundering op staal bezwijken (de bovenbelasting
vervalt eenzijdig).
• De gronddruk onder een nieuwe fundering
kan door belastingspreiding de gronddruk onder
de belendende fundering verhogen, waardoor
een ongelijkmatige (scheve) zetting kan op-
treden, figuur 3.3.

06950416_h03.indd 42 09-03-2005 12:51:29


F1
bestaand
A
B
2:1
voorbelaste grond
sommatie van
spanningen
Punt B zakt meer dan punt A vanwege de
sommatie van gronddrukspanningen.
Punt C zakt minder dan punt D vanwege de
voorbelasting van de grond onder punt C.
Figuur 3.3 Spanningsgebieden onder funderingen op staal
3 Grondwaterstand
Een (toekomstige) verlaging van de grondwa-
terspiegel verhoogt, zoals we reeds besproken
hebben in hoofdstuk 2, de korrelspanning. Hier-
door treden zettingen op (subparagraaf 2.3.4: de
logaritmische samendrukkingswet van Terzaghi).
Daarnaast wordt ook de draagkracht beïnvloed
door de grondwaterstand: hoe hoger de grond-
waterstand, hoe lager de korrelspanning en hoe
lager de draagkracht.
3.1 Funderingsconstructies op staal
In deze paragraaf bespreken we een aantal, veel
voorkomende, funderingstypen.
3.1.1 Fundering op staal van metselwerk
Dit soort funderingen wordt nog maar zelden
toegepast. Slechts bij kleine gebouwen waarvan
de plattegrond veel onregelmatigheden vertoont
in de vorm van inspringende hoeken en derge-
lijke, kan het goedkoper zijn om de fundering te
metselen in plaats van bijvoorbeeld betonstroken
toe te passen.
06950416_h03.indd 43
3 FUNDERING OP STAAL 43
F2
nieuw
aanlegniveau
D
2:1
nieuw belaste grond
In het laatste geval moeten we namelijk eerst
de strokenfunderingen uitzetten, waarna we
nogmaals profielen dienen te stellen voor het
opgaande metselwerk. Om dit tweemaal maat-
voeren te voorkomen, wordt dan een gemet-
selde fundering toegepast. Een bijkomend voor-
deel is dat we niet hoeven te wachten op het
verharden van de betonstroken voordat we met
het opgaande metselwerk kunnen beginnen,
figuur 3.4.
De verzwaring van de voet wordt trapsgewijs ge-
metseld, gewoonlijk door de muur om de twee
lagen aan weerszijden een verbreding van een
klezoor te geven, de zogenaamde versnijding.
Bij zeer grote belastingen worden weleens
versnijdingen van drie en soms zelfs vier lagen
toegepast. Een enkele maal, bij zeer geringe
belasting, worden versnijdingen van slechts één
laag toegepast.
De onderste laag metselwerk komt niet direct op
de grondslag. Eerst wordt een laag stampbeton
(werkvloer) van 50 mm dikte of een vlijlaag (dit
is een laag stenen die niet worden gemetseld,
maar die eenvoudig naast elkaar komen te lig-
gen) op de bodem van de funderingssleuven
aangebracht. Deze sleuven moeten op de juiste
diepte vlak en horizontaal zijn afgegraven (uit-
vlakken).
Mocht, om welke reden dan ook (bijvoorbeeld
vanwege een plaatselijk laagje slechte grond),
de bodem te diep zijn uitgegraven, dan kunnen
09-03-2005 12:51:30
 44

100 210

200 - m.v.

320 540

1 halfsteens muur (schuur) 2 steens muur

320 270

200 - m.v.

760 650

3 anderhalfsteens muur 4 spouwmuur schaal 1 : 50

Figuur 3.4 Traditioneel gemetselde fundering op staal

we het beste de fundering zoveel dieper aanleg-
gen, of het te diep gegraven stuk aanvullen met
stampbeton. Betreft het een klein verschil, dan
kunnen we ook aanvullen met een laag zand, dat
we zorgvuldig moeten verdichten.
Dit laatste moet ook gebeuren met de vaste
grondslag zelf, indien deze door het ontgraven
(graafmachines en afvoerend materieel) mocht
zijn losgewerkt.
Bij klei- en leemgrond wordt soms, alvorens de
vlijlaag te leggen, een dun laagje scherp zand
aangebracht, dat dan ook zorgvuldig wordt aan-
gestampt.
Voor de fundering kunnen we meestal volstaan
met een vrij zachte steensoort. Deze moet ove-
rigens niet al te zacht zijn, omdat deze dan na
verloop van tijd verweert en haar vastheid geheel
verliest. Tegenwoordig gebruiken we vaak kalk-
zandsteenklinker of betonsteen.
Om te zorgen dat alle voegen goed vol komen
en ook om een beschermend laagje te vormen
tegen de schadelijke invloeden uit de grond,
laten we de fundering vertinnen (afstrijken met
cementmortel).
De in figuur 3.4 getekende aanlegbreedten zijn
minimale waarden, zie ook paragraaf 3.4.
De spouw mag niet te diep (0,200 m) onder het
maaiveld doorlopen, anders bestaat de kans dat
bij het machinaal aanvullen van de sleuven de
halfsteensmuren door de grond naar elkaar toe
worden gedrukt.

06950416_h03.indd 44 09-03-2005 12:51:31

 3 FUNDERING OP STAAL 45

Stampbeton
Vroeger werd een fundering op staal ook
wel met stampbeton gemaakt. Hierbij werd hoofdwapening verdeelwapening
een gat van de gewenste afmetingen ge-
graven, dat vervolgens werd volgestort met

150
betonspecie in aardvochtige toestand. Door
aanstampen werd de betonspecie verdicht.

50
Tegenwoordig passen we deze methode soms werkvloer

nog toe bij verbouwingen van of aanbouwen

1 dwardoorsnede
aan een bestaande fundering op staal.

3.1.2 Fundering op staal van gewapend

beton
Is de benodigde aanlegbreedte groot (hoge
belasting of slechte grond), dan kunnen we
besparen op de aanlegdiepte – en daardoor op
materiaal, eigen gewicht en ontgraving – door
gewapend beton toe te passen. Dit betekent dat
we geen schrale betonsamenstelling mogen
2 vervorming

gebruiken, maar constructiebeton, bijvoorbeeld

beton B25 van de betoncentrale moeten toe- F
passen.
Voor de goede verwerkbaarheid dient dit beton
σg
half-plastisch te zijn met een maximale zetmaat
van 70 à 80 mm. b

De eenvoudigste vorm van een gewapendbe- 3 belastingsschema

tonfundering is weergegeven in figuur 3.5-1, de
zogenaamde strokenfundering. De grootte van het maximale moment (in het
De strook buigt door onder invloed van de be- midden van de strook) bedraagt:
lasting door de muur en van de reactie die de • belasting: F [kN/m];
grond uitoefent, figuur 3.5-2. Deze reactie wordt • strookbreedte: b [m];
• grondspanning: σg [kN/m ].
2
meestal gerekend gelijkmatig verdeeld te zijn
over de gehele breedte, figuur 3.5-3. F 2
σg = [kN/m ]
Bij toenemende aanlegbreedte neemt het mo- b
ment en ook de dikte van de strook toe.
De doorbuiging veroorzaakt onder in de strook,
∙ ∙
F b 2
Mmax = 21 ∙ ∙ = 18 ∙ F ∙ b [kNm/m]
in breedterichting, trekspanning, zodat een b 2
hoofdwapening van korte staven nodig is.
De Betonvoorschriften schrijven voor dit geval een Figuur 3.5 Strokenfundering van gewapend beton
minimum betondekking op de buitenste staven
van 30 mm voor. Om uitvoeringstechnische redenen passen we
Behalve deze hoofdwapening wordt er, evenals minimaal een strookdikte van 150 mm toe.
in elke plaatconstructie, een verdeelwapening Om de wapening op de juiste afstand van de
loodrecht op de hoofdwapening aangebracht onderkant te kunnen houden en om te voorko-
die ten minste 20% hiervan bedraagt. Deze men dat zand of grond zich kan vermengen met
verdeelwapening houdt de hoofdwapening op het beton, brengen we eerst een werkvloer aan.
zijn plaats. Vroeger namen we hiervoor een laag stamp-
beton van ten minste 50 mm dikte, figuur 3.5-1.

06950416_h03.indd 45 09-03-2005 12:51:32

 46
2300 2000 1200
1000
1500
1200
1 bovenaanzicht 750
5000
900
2 bovenaanzicht
Figuur 3.6 Vereffening van strookbreedten
Tegenwoordig passen we een laag van 30 mm
vloeibeton toe.
Vloeibeton is normaal constructiebeton met toe-
voeging van een plastificeerder, die het geheel
tijdelijk vloeibaar maakt. De ondergrond moet
eerst goed nat gemaakt worden om het ont-
trekken van water aan het beton te voorkomen,
hetgeen de vloeibaarheid zou verstoren.
De belasting is zelden geheel gelijkmatig over
de muur verdeeld. Is de variatie gering, dan
wordt door de stijfheid van de muur de belasting
gelijkmatig over de lengte van de fundering ver-
deeld. Zijn er echter belangrijke verschillen, dan
moeten we hiermee rekening houden door de
breedte van de funderingsstrook te laten varië-
ren, figuur 3.6-1.
Zelden is de belastingsverdeling precies na te
gaan. Bovendien is het onpraktisch met veel
verschillende strookbreedten en verschillende
wapeningen en dikten te werken. We kunnen
dan beter over een bepaalde strooklengte
een gemiddelde strookbreedte toepassen,
figuur 3.6-2.
06950416_h03.indd 46
2000 2500
1600
1500
schaal 1 : 100
Vervangen werkvloer
In de praktijk wil men de werkvloer nog wel
eens vervangen door wegenpapier of plastic
folie (zogenaamd landbouwfolie). Deze me-
thode is echter sterk af te raden, omdat door
het lopen op het aangebrachte wapeningnet
de afstandhouders in deze zachte onderlaag
worden gedrukt. Daardoor is er niet meer vol-
doende dekking en gaat de hoofdwapening
roesten. Deze methode is alleen te overwegen
indien de strook niet wordt belopen en kan
worden toegepast bij smalle stroken, zoals bij
de bouw van eengezinswoningen of bunga-
lows.
Worden de variaties te groot, dan moeten we
over de strook een doorgaande verstijvingsrib
van gewapend beton aanbrengen, waardoor
de muurbelasting gelijkmatiger over de strook
wordt verdeeld.
Ook als plaatselijk een grote opening in de muur
voorkomt, bijvoorbeeld een brede ingangspartij
of een breed puikozijn, is een verstijvingsrib no-
dig om de belasting gelijkmatig over te brengen,
figuur 3.7-1 en 3.7-2.
Ter plaatse van de overgang van gevel naar
kozijn treden in de rib trekspanningen op aan de
onderzijde en in het midden van de opening aan
09-03-2005 12:51:32

de bovenzijde, figuur 3.7-3. Op deze plaatsen is
een relatief zware wapening nodig.
Een andere reden voor het aanbrengen van een
verstijvingsrib kan de ongelijkmatigheid van de
ondergrond zijn. Daar waar de grondslag gro-
tere draagkracht heeft, is de grondreactie groter
(stijve grondveren) en op minder draagkrachtige
lagen (slappe grondveren) is de grondreactie
kleiner. Op de eerstgenoemde plaatsen moet
penant penant
A
1 vooraanzicht
F F
σg
2 belastingsschema
3 vervorming
rib
doorsnede A
Figuur 3.7 Krachten op strook in langsrichting
06950416_h03.indd 47
3 FUNDERING OP STAAL 47
dus een opbuigend moment en op de andere een
neerbuigend moment door de rib worden opge-
nomen. Het is van tevoren niet te zeggen waar
en hoe het buigend moment in de lengterichting
van de strook verloopt. Meestal is hier geen
betrouwbare berekening voor op te stellen.
Daarom geven we de verstijvingsrib een door-
gaande onder- en bovenwapening, die over
de gehele lengte onder en boven gelijk is en
die we evenals de ribhoogte naar constructief
inzicht kiezen.
De verstijvingsrib wordt verder gewapend als
een normale balk, figuur 3.8-1.
Het is zaak de aanlegbreedten zo te bepalen dat
voor elke muur de werklijnen van de resultanten
van de belastingen en aangenomen grond-
reacties samenvallen. Anders kunnen de werkelijk
optredende spanningen belangrijk afwijken van
de veronderstelde spanningen.
3.1.3 Doorgaande gewapendbetonplaat
Naast de strokenfundering kennen we de funde-
ring op een doorgaande gewapendbetonplaat,
figuur 3.9. Redenen voor de keuze van een door-
gaande plaat kunnen zijn:
• er is geen kruipruimte nodig; isolatie van de
vloer tegen een koude ondergrond is mogelijk
door toepassing van een speciale werkvloer.
Bij gebouwen met een woonfunctie wordt een
isolerende werkvloer toegepast om een te koude
begane-grondvloer tegen te gaan;
• de muren van de bovenbouw staan zo dicht
op elkaar dat er nauwelijks ruimte tussen de stro-
ken overblijft;
• een zodanig grillige plaatsing van de muren,
dat de benodigde ontgravingen niet uitvoerbaar
zijn.
Ter plaatse van de buitengevel is een vorstrand
nodig, figuur 3.9-1 en 3.9-2.
Daar waar sprake is van zware neerkomende
belastingen, kan het nodig zijn om de vloer
plaatselijk te verdikken. We maken hier dan een
zogenaamde versterkte strook, figuur 3.9-3. De
versterkte strook kan in langsrichting worden
beschouwd als een balk op meerdere steun-
punten, figuur 3.9-4.
De gronddruk werkt als een opwaartse belasting
09-03-2005 12:51:33
 48

a
aan eisen ten aanzien van buiging, maar wordt
mede bepaald door het criterium ten aanzien
van de veiligheid tegen het door de vloer ponsen
van de kolommen.
De vloer tussen vorstrand en versterkte strook
hoofdwapening
wordt ook op buiging belast; zetting van rand en
strook veroorzaken een opwaartse gronddruk op
verdeelwapening balkwapening
de vloer. De hiervoor optredende buiging geeft
beugels afwisselend trekspanningen onder en boven in
150

de plaat. Een dubbel kruisnet is nodig (onder- en

bovenwapening in twee richtingen).
50

werkvloer
Indien het verschil in dikte tussen strook en vloer
1 vooraanzicht klein is, is het uit praktische overwegingen een-
voudiger de vloer dezelfde dikte te geven als de
strook.

F 3.1.4 Eenzijdige fundering (belendingen)

Wanneer de zijgevel samenvalt met de erfschei-
A A
σg ding, kunnen we in de regel de normale funde-
ring op staal niet toepassen, omdat de eigenaar
1
2 (b - a) a 1
2 (b - a) van het belendende perceel het uitstekende deel
b hiervan niet op zijn terrein hoeft toe te laten.
Ook bij het bouwen tegen een bestaand pand
2 belastingsschema aan is het onmogelijk de normale constructie uit
te voeren. We moeten een eenzijdige fundering
Het maatgevende moment in de strook toepassen.
bevindt zich nu niet in het midden van de Bij geringe belasting en goede grondslag kun-
breedte maar onder de zijkanten van de ver- nen we bij metselwerk volstaan met het aan één
stijvingsrib (punt A). De grootte van dit maxi- zijde aanbrengen van de versnijdingen, zie figuur
male moment bedraagt: 3.10-1. Een eenzijdige fundering op staal van
• belasting: F [kN/m]; stampbeton (figuur 3.10-2) of van gewapend
• strookbreedte: b [m]; beton (figuur 3.10-3) is ook mogelijk.
• grondspanning: σg [kN/m ].
2

De gronddrukspanning onder de funderingsstrook

F 2 verloopt driehoekig, figuur 3.10-4. Aangezien
σg = [kN/m ]
b de resultante van de gronddruk en de boven-
F belasting samenvallen, bedraagt de meewer-
Mmax = 12 ∙ ∙ ∙ 21 ∙ (b – a)∙2
b kende strookbreedte maximaal anderhalf maal
de muurdikte. Een bredere strook is zinloos: het
F (b – a)2 uiteinde komt dan los van de grond.
Mmax = 18 ∙ ∙ [kNm/m]
b b
Indien we een grotere strookbreedte nodig heb-
Figuur 3.8 Strokenfundering met verstijvingsrib ben, kan het toepassen van koppelbalken een
oplossing zijn, figuur 3.10-5.
en de kolommen als steunpunten. Ter plaatse Het niet-samenvallen van de bovenbelasting met
van de kolommen treedt trek op aan de onder- de resultante van gronddrukspanningen (we
zijde van de versterkte strook; in het midden van nemen aan dat deze gelijkmatig is), veroorzaakt
de velden aan de bovenzijde. Op deze plaatsen een moment M = F ∙ e. Dit geeft wringing in de
is een relatief zware wapening nodig. strook, die we hiervoor moeten verzwaren.
De dikte van de strook moet niet alleen voldoen De wringing wordt overgedragen aan de koppel-

06950416_h03.indd 48 09-03-2005 12:51:34

 3 FUNDERING OP STAAL 49

kolom

A B

vorstrand versterkte strook

schaal 1 : 100

1 verticale doorsnede

kolom
afwerklaag afwerklaag
800 mm

werkvloer werkvloer

schaal 1 : 50

2 detail A: vorstrand 3 detail B: versterkte strook

kolom kolom kolom

F F F

belastingsschema

vervorming schaal 1 : 100

4 versterkte strook in langsrichting

Figuur 3.9 Doorgaande gewapendbetonplaat

balken die dwars op de strook staan (h.o.h. circa
3 m) en die het benodigde evenwicht verkrijgen
uit een tegenovergelegen bouwmuur.
De koppelbalken worden belast op buiging.
Een andere oplossing is de overkraging van de
begane-grondvloer, figuur 3.10-6.
Een centrisch belaste funderingsstrook is nu
mogelijk. De begane-grondvloer maken we van
gewapend beton, waarbij het overstek moet
worden berekend op een groot buigend mo-
ment en een grote dwarskracht.

06950416_h03.indd 49 11-03-2005 11:57:15

 50

belending metselwerk belending stampbeton

hard polystyreen
schuim

1 gemetselde fundering 2 stampbeton fundering

200

F
R

belending
σg

gewapend beton
100 200
werkvloer
400

3 gewapende betonfundering 4 verloop grondspanningen

belending
koppelbalk

M=F·e
belending
R
e

5 strook met koppelbalk 6 uitgekraagde vloer

Figuur 3.10 Eenzijdige fundering

3.1.5 Fundering op poeren punten, de zogenaamde poeren of stiepen, die

In de utiliteitsbouw komt het vaak voor dat we
niet te maken hebben met lijnlasten van muren,
maar met puntlasten tengevolge van de spanten
van de bovenbouw.
Het spreekt vanzelf dat we dan ook geen door-
gaande funderingsstroken hoeven te maken. We
kunnen volstaan met plaatselijke funderings-
vorstvrij worden aangelegd op de vaste grond-
slag, zie figuur 3.11. De figuur toont een poer
van metselwerk (figuur 3.11-1) en een poer van
gewapend beton (figuur 3.11-2).
Op deze manier kunnen we muren funderen
waarbij de vaste grondslag wat dieper (tot maxi-
maal circa 3 m) onder het maaiveld ligt.

06950416_h03.indd 50 09-03-2005 12:51:36


1 metselwerk
2 gewapend beton
Figuur 3.11 Poeren of stiepen
Onder de muren komen gewapendbetonbalken,
die de belasting via gemetselde of betonnen
pijlers naar de vaste grond afvoeren. Deze pijlers
kunnen alleen ‘in den droge’ worden uitgevoerd.
Ze vergen naast het nodige graafwerk vaak
kostbare voorzieningen ten behoeve van bema-
ling . Deze diepe pijlers worden nog wel eens
toegepast in combinatie met een gedeeltelijke
onderkeldering. Hierdoor wordt het gehele ge-
bouw op dezelfde grondslag gefundeerd (gelijk
aanlegniveau). De betonnen pijlers worden als
normale kolommen uitgevoerd. De gemetselde
pijlers kunnen we beter maken als een kort
muurtje, gemetseld in normaal vuilwerkverband,
dan als een gemetselde vierkante kolom. Dit laat-
ste is nogal arbeidsintensief. Het metselwerk van
baksteen moet, door berapen, tegen agressieve
invloeden vanuit de grond worden beschermd.
De poeren of stiepen voor de fundatie van kolom-
men en de ondergrondse pijlerfunderingen
06950416_h03.indd 51
3 FUNDERING OP STAAL 51
worden in principe net zo gemaakt als de funde-
ringen voor doorgaande muren. Alleen komen hier
de versnijdingen bij metselwerk, figuur 3.11-1, en
de plaatoverstekken bij gewapend beton, figuur
3.11-2, aan alle vier zijden voor.
Voor het bepalen van de benodigde afmetingen
(dimensionering) van een gewapendbetonpoer
moeten we met de volgende aspecten rekening
houden (figuur 3.12-1):
• bepaling van het benodigde oppervlak van de
poer (b × b) met betrekking tot de toelaatbare
gronddruk;
• de breedte/dikteverhouding van de poer
(b < 6h); we streven naar een relatief stijve plaat-
constructie zodat een gelijkmatige gronddruk
optreedt;
• zodanige afmetingen van de plaatdoorsnede
(b × h), dat het buigend moment kan worden
opgenomen;
• een voldoende dikte (h) van de poer, zodat de
kolom niet door de plaat ponst.
De grootte van het moment in de plaat kan wor-
den bepaald zoals bij de strokenfundering met
verstijvingsrib. Voor een goede verbinding van
kolom en plaat dienen er in de plaat wapening-
stekken te worden aangebracht, die voldoende
laslengte hebben voor de later aan te brengen
kolomwapening, figuur 3.12-2.
Het moment werkt in beide richtingen, zodat
we te maken hebben met twee hoofdrichtingen,
figuur 3.12-3; de momenten MI en MII zijn in de
figuur aangegeven met een momentvector
(kurkentrekker-regel).
We dienen de wapening uit te rekenen in twee
richtingen. De nuttige hoogte in de ene richting
is daarbij groter dan in de andere richting, figuur
3.12-4.
De berekening van de ponsspanning is sterk
vereenvoudigd (4 × a × h is het manteloppervlak
van de kolom in de plaat, figuur 3.12-1).
09-03-2005 12:51:37
 52

F
Berekeningsblad

a
F F
a

a
a
F kolomstekken
a

a h

b h kolomstekken

h
b 1 1
2b 2b
b 2 h
1
b 1 1
2b 2b
De grootte van de momenten zijn: 2
•1 belasting: F [kN] 1 MI
2b
• grondoppervlak: b2 [m2]
• grondspanning: σg [kN/m2]
1 MI
2b MII
F
σg = 2 [kN/m2]
b 1
2b
F b 2
MI = MII = 1 · 2 · ∙ ∙
2 b 2 MII
= MII 1 1
b
MI = · F [kNm/m] 32
8

ofwel
3
1
M = · F · b [kNm], voor de totale poerbreedte. b
8

De ponsspanning bedraagt circa (fig. 1):

• belasting: F [N] b

• afm. kolomdoorsnede: a × a [mm2]

• afm. plaat: b × b × h [mm3]
b
F 4
Ponsspanning: τ = [N/mm2]
4·a·h

b
(4 · a · h is het manteloppervlak van de kolom in 4
de plaat (fig. 1).

In werkelijkheid is het breukpatroon conusvormig.

De toelaatbare ponsspanning bedraagt ongeveer
1,0 N/mm2, afhankelijk van de betonkwaliteit (zie
hiervoor de Betonvoorschriften).

Figuur 3.12 Sterkteberekening van een poer

06950416_h03.indd 52 09-03-2005 12:51:38


3.2 Fundering op grondvervanging
Wanneer we grondsoorten met onvoldoende
draagkracht voor een fundering op staal ont-
moeten, kunnen we deze laten weggraven en
vervangen door zuiver zand. Deze werkwijze
heet grondvervanging.
Fundering op grondverbetering
In plaats van een ‘fundering op grondvervan-
ging’ spreekt men ook vaak van een ‘funde-
ring op grondverbetering’. Omdat de slechte
grond in werkelijkheid wordt vervangen en
niet wordt verbeterd, hebben we in dit boek
gekozen voor de term ‘fundering op grond-
vervanging’.
3.2.1 Grondvervanging: methode met
zandkoffer
De slechte grond wordt over de gehele hoogte
weggegraven. Vervolgens wordt een zandstorting
aangebracht om een behoorlijk draagkrachtige
laag te verkrijgen tussen de vaste grondslag en
de zool van de fundering. Deze hoeft nu niet
dieper te worden aangelegd dan voor het vorst-
vrij zijn noodzakelijk is.
grondaanvulling
zand
vaste grondslag
1 zandkoffer onder draagmuur
grondaanvulling
zand
vaste grondslag
3 volledige zandkoffer onder gehele gebouw
Figuur 3.13 Fundering op zandstorting
06950416_h03.indd 53
3 FUNDERING OP STAAL 53
We kunnen volstaan met het zandpakket
(meestal zandkoffer genoemd) uitsluitend aan te
brengen onder de muren. De sleuven hiervoor
worden minstens zo breed, dat de uitgeoefende
drukkrachten zich door de aanvulling onder 45°
kunnen spreiden, figuur 3.13-1.
Als de vaste grondslag vrij diep ligt, zodat de
zandlaag nogal hoog wordt, zouden tussen de
sleuven maar kleine onafgegraven gedeelten
overblijven. Eenvoudigheidshalve wordt dan
alles afgegraven, zodat de zandkoffer in zo’n
geval onder het gehele gebouw doorloopt,
figuur 3.13-3.
3.2.2 Grondvervanging: de spaarmethode
Een gedeelte van de slechte grond wordt niet af-
gegraven. We maken de ontgraving dan minder
diep, zodat over een zekere hoogte de slappere
grond boven de vaste laag blijft staan.
We gebruiken de zandkoffer om de druk van de
bouwmuren over zo’n breedte te spreiden, dat
de druk per vierkante meter veilig door deze
slappere grond kan worden opgenomen, figuur
3.13-2.
grond-
aanvulling
zand
vaste grondslag
2 spaarmethode
grondaanvulling
H.W.
H.W. = hoogste waterstand
09-03-2005 12:51:39
 54
Deze methode kan echter ongelijke zettingen ge-
ven door onregelmatigheden in de slappe laag.
Deze in de waterbouwkunde als spaarmethode
bekend staande manier van werken, moet voor
de bouw van enigszins belangrijke bouwwerken
worden verworpen. Zelfs in de wegenbouw tre-
den hierbij al zeer ernstige zettingsverschillen op.
Indien de dikte van de slappe lagen enige meters
bedraagt (2 à 3 m), dan is het bij gebouwen
mogelijk om het ontwerp aan te passen en het
bouwwerk van een kelder te voorzien. Daardoor
kan een dure zandaanvulling achterwege blijven.
3.2.3 Oppervlakteverdichting
Bij grondvervanging dienen we ernaar te streven
de zandaanvulling zo dicht en vast mogelijk te
maken, om inklinking van betekenis te voor-
komen.
We kunnen de draagkracht van voornamelijk
zandlagen verbeteren door de korrels door trillen
dichter in elkaar te drijven, waardoor de pakking
wordt vergroot, figuur 3.14.
De draagkracht van de grondmassa wordt voor
een belangrijk deel bepaald door de grootte van
de wrijvingskrachten op de raakvlakken tussen
de korrels. Dichtgepakte grond heeft per
volume-eenheid meer raakvlakjes en daardoor
een hogere draagkracht dan losgepakte grond.
Goed gegradeerd zand laat zich goed verdich-
ten, in tegenstelling tot zand met een gelijk-
matige samenstelling, zoals duinzand. Met ver-
1 losse pakking 2 dichte pakking
Figuur 3.14 Grondverbetering door verdichting
06950416_h03.indd 54
dichtingsmethoden worden niet-samenhangende,
losgepakte grondsoorten verdicht; de draag-
kracht neemt daardoor belangrijk toe en de zet-
tingen worden sterk verminderd.
Door het verdichten wordt de pakkingsdichtheid
opgevoerd. De grond wordt daartoe in trilling
gebracht, zodat de wrijvingskrachten tussen de
korrels tijdelijk kleiner worden. De korrels vinden
een nieuw evenwicht in een dichtere pakking als
gevolg van de trillingen en de werking van de
zwaartekracht. Zandige soorten zijn weinig
samenhangend. In het algemeen kan het zand
het beste verdicht worden wanneer we het in
trilling brengen combineren met inwatering.
Elke aanvulling klinkt op den duur door samen-
werking van trillingen en eigen gewicht in. De
factor tijd speelt dus een belangrijke rol. Omdat
we echter willen beginnen met de bouw zodra
de aanvulling gereed is, moeten we middelen
gebruiken die deze inklinking sneller doen verlo-
pen. De voor dit doel geschiktste verdichters zijn
trilmachines en explosiestampers. Ook mechani-
sche stampers geven goede resultaten. Is het te
verdichten oppervlak groot, dan kunnen we een
trilwals gebruiken.
We gaan als volgt te werk: na het ontgraven
wordt een zandbed, in dikte variërend van 200
tot 500 mm, aangebracht en verdicht. De laag-
dikte is afhankelijk van de toe te passen verdich-
tingsmachine, zie de tabel van figuur 3.15.
09-03-2005 12:51:40

Verdichter Laagdikte
Handstampers < 200 mm
Explosiestampers < 300 mm
Trilplaten
< 1000 kg < 400 mm
> 1500 kg < 500 mm
Figuur 3.15 Laagdikte zandaanvulling afhankelijk van te
gebruiken verdichters
Na het verdichten wordt de volgende laag zand
opgebracht en verdicht. Dit proces wordt her-
haald tot de vereiste dikte van het totale pakket
is bereikt.
Na verdichten kan bij deze methode de toe-
gestane funderingsdruk (gronddruk) variëren van
2
200–300 kN/m , afhankelijk van de zandsoort en
het gewicht van de trilplaat. Scherp zand geeft
de beste resultaten en natuurlijk het gebruik van
een zware trilplaat met hoge frequentie.
Het verdichten van zand met trilmachines is
alleen in den droge mogelijk. De waterspiegel
moet minimaal 500 mm onder de te verdichten
laag liggen, anders ontstaat door de trillende
werking van de machine drijfzand.
Het is duidelijk dat na het aanbrengen van
de zandstorting de fundering zelf een
normale fundering op staal of kelderfundering
vormt.
3.3 Grondverbetering door
diepteverdichting
Bij deze methode wordt het diepliggende
zand verdicht, zo nodig tot een diepte van
35 meter. Het ondiepe zand direct beneden
maaiveld moet altijd worden naverdicht met de
hiervoor beschreven methoden. De dieptever-
dichting geschiedt met een speciale trilmachine,
figuur 3.16.
Met deze methode kunnen we ook onder
water verdichten. Deze methode is niet alleen
van belang voor het funderen van bouwwerken
op staal, maar ook voor paalfunderingen. Goed
06950416_h03.indd 55
3 FUNDERING OP STAAL 55
verdichte bodemlagen zijn stabiel en vertonen
geen zettingen meer van betekenis.
Met behulp van sonderingen kan het resultaat
van de diepteverdichting worden gecontroleerd.
Er is een duidelijk verband tussen de grootte van
de conusweerstand (qc) en de samendrukkings-
constante C’. Voor zand geldt als vuistregel:
qc
C’ = 1,5 à 3,0
σ’v
waarin:
qc = conusweerstand
σ’v = verticale korrelspanning ter plaatse van de
gemeten conusweerstand
3.4 Bestaande funderingen op staal
Het komt regelmatig voor dat een bestaande
fundering te licht is uitgevoerd (te smalle aanleg-
breedte en/of te ondiep aanlegniveau).
Bij gebouwen uit vroegere eeuwen blijkt her-
haaldelijk dat men weinig inzicht had in de
funderingsproblematiek. Er zijn oude gebouwen
met zware balklagen en dikke muren, waarbij
de voet van de fundering weinig, soms zelfs in
het geheel niet is verzwaard. Het is onbegrijpe-
lijk hoe zo’n gebouw door de eeuwen heen is
blijven staan. Bij sommige van deze gebouwen
zijn dan ook grote zettingen en scheuren op-
getreden. Bij andere beginnen die zich nu te
vertonen onder invloed van trillingen door het
hedendaagse verkeer. Deze scheuren kunnen
ook ontstaan wanneer we de houten vloeren
vervangen door betonvloeren of bij afbraak van
een belendend perceel. Door de plotselinge
ontlasting van de ondergrond gaat een deel van
de draagkracht hiervan verloren. Belasting op de
grond naast het fundament verhoogt immers de
draagkracht. In dergelijke gevallen kan de funde-
ring worden verdiept.
Ook wanneer een opdrachtgever een gebouw
wil laten uitbreiden en dit nieuwe gebouw met
een kelder moet worden uitgevoerd, onmiddel-
lijk naast het bestaande gebouw zonder kelder, is
het noodzakelijk de fundering van het bestaande
gebouw te verdiepen. Hiervoor bestaan de vol-
gende mogelijkheden:
09-03-2005 12:51:41
 56
inspuiten
verdichten
De machine bestaat uit een motorlier met
arm, waaraan een trilelement is opgehan-
gen. Het trilelement is aangesloten op een
waterpomp. Het water kan aan de onderzijde
van het trilelement uittreden. Het stelsel van
trilelement en verlengingsbuizen wordt in de
zandgrond gebracht.
De overvloedige hoeveelheid water, gecom-
bineerd met de trillingen, doet plaatselijk
drijfzand ontstaan; de verdichter zakt door
zijn eigen gewicht daarin weg. Wanneer de
gewenste diepte is bereikt, wordt de water-
Figuur 3.16 Diepteverdichting
• een ondermetseling toepassen;
• onder de bestaande fundering een beton-
achtig materiaal aan te brengen voordat de
bouwput wordt ontgraven; we spreken van
injecteren en jetgrouten;
• door bevriezing van de grond.
3.4.1 Ondermetselen, onderstromen
Ondermetselen wordt bloksgewijs uitgevoerd;
dat wil zeggen over een geringe lengte van
ongeveer 1 meter. Onder de bestaande muur
wordt de grond plaatselijk weggegraven, ten
minste tot een diepte die nodig is om een voet
met het vereiste aantal versnijdingen aan te
brengen, figuur 3.17-1. Verder wordt de diepte
van de uitgraving bepaald door de plaats van
een draagkrachtige laag en de aanlegniveaus van
een nieuwe kelder.
06950416_h03.indd 56
punt gereed
toevoer afgesloten; dan begint de eigenlijke ver-
dichting. De trillingen en de werking van
de zwaartekracht zorgen ervoor dat een
cilindervormige moot van het zandpakket
wordt verdicht. Wanneer de verdichting op
een punt is voltooid, wordt de verdichter over
een kleine afstand opgetrokken: de inklinkende
grondmassa wordt vanaf het maaiveld bijgevuld
met zand. De hoeveelheid zand is in sommige
gevallen een maatstaf voor de bereikte verdich-
ting.
We sluiten onder het bestaande metselwerk aan
met een stroomlaag, figuur 3.17-3. We spreken
daarom ook wel van het onderstromen van een
bestaande fundering. De vlijlaag onder de be-
staande muur en soms ook enkele lagen van het
funderingsmetselwerk, indien dit slecht blijkt te
zijn, verwijderen we.
Deze methode van ondermetselen heeft het
voordeel, dat onder de nieuwe fundering de
druk vrijwel gelijkmatig wordt verdeeld. Daar-
tegenover staat, dat het nieuwe metselwerk
nogal wat zetting kan krijgen. In de praktijk
wordt de verhardingskrimp van het nieuwe
metselwerk grotendeels opgevangen door de
stroomlaag een dag na voltooiing van het
overige metselwerk aan te brengen.
09-03-2005 12:51:42

bestaand
bestaand metselwerk metselwerk
bestaand
vlak hakken
stroomlaag
A stroomlaag
keldervloer
nieuw
nieuw funderings-
metselwerk
1 doorsnede ondermetseling 3 aanzicht stroomlaag
A B
D E
2 doorsnede A
De werkvolgorde is achtereenvolgens de blok-
ken A, B en C aanbrengen. Daarna, als A, B en
C voldoende zijn verhard, beginnen we met
de blokken D, E en F.
Figuur 3.17 Ondermetseling van een bestaande fundering
Het bezwaar dat we telkens moeten wachten
totdat de strook onder een blok verhard is, al-
vorens we een naastgelegen blok kunnen ont-
graven, is bij het gebruik van snelverhardend
cement tot een minimum te beperken.
Onderblokken
Behalve met metselklinkers kunnen we een
bestaande fundering ook verdiepen met prefab-
betonblokken. In dat geval spreken we wel van
onderblokken. De blokken zijn bijvoorbeeld 1 m
breed en 0,5 m hoog.
3.4.2 Grondverbetering door injectie
Losse gronden en zand- en grindlagen, die door
te geringe dichtheid een onvoldoende draag-
kracht hebben, zijn te verbeteren door het inbren-
gen van cementwater of een chemisch preparaat
waarmee de korrels worden omhuld. Na verhar-
ding wordt een verstening van de desbetreffende
laag bereikt. Dit noemen we injecteren. Hierbij
pompen we een geschikte vloeistof in de holle
ruimte tussen de korrels, die na verharding de
zandkorrels onderling verbindt. De korrels kitten
06950416_h03.indd 57
3 FUNDERING OP STAAL 57
schaal 1 : 20
C
F
zo aan elkaar. Hierdoor ontstaat een versteend
massief onder de fundering dat de gebouwbelas-
ting naar een dieper niveau overdraagt en tevens
dient als grondkering, zie figuur 3.18. In deze
figuur zijn twee voorbeelden van een dergelijke
grondverbetering gegeven, één zonder stempe-
ling, figuur 3.18-1, en de ander voorzien van
groutankers, figuur 3.18-2. Bij beide zien we de
mogelijkheid om kelders aan te brengen tegen of
zelfs onder bestaande gebouwen.
De injectievloeistof stroomt veelal niet verder
dan ongeveer 0,5 m vanaf het injectiepunt, af-
hankelijk van de grondsoort en de vloeistof. We
maken min of meer bolvormige lichamen met
een diameter van ongeveer 1 m. Om een door-
gaand injectiemassief van voldoende omvang
te verkrijgen, moeten we op een groot aantal
plaatsen injecteren. Dit maakt de methode
arbeidsintensief en daardoor kostbaar.
3.4.2.a Injecteren met cement
Grof zand en grind kunnen we verstenen door
injecteren met een water-cementmengsel (in
klei, leem en veen is deze methode niet toepas-
baar). Voor het inpersen hiervan bestaan ver-
schillende toestellen.
In plaats van een mengsel van cement en water
zoals we bij zandgrond kunnen gebruiken, moet
voor grindgrond een mengsel van cement, water
en zand worden ingeperst.
09-03-2005 12:51:42
 58
bestaand gebouw nieuwe kelder
geïnjecteerde grond
1 zonder stempels/ankers
Figuur 3.18 Grondverbetering door injectie onder een bestaand gebouw
De samenstelling van het mengsel is afhankelijk
van het percentage zand dat tussen het grind
reeds aanwezig is.
3.4.2.b Injecteren met chemische stoffen
Bij dit systeem wordt door middel van dunne,
aan het ondereind geperforeerde boorbuizen
eerst een kiezelzuurverbinding onder druk in
de grond gespoten. Hiervoor moet de grond
voldoende doorlatend zijn. Deze methode is
daarom alleen geschikt in zand, mits hierin niet
te veel fijne delen aanwezig zijn. In klei, leem en
veen is deze methode niet toepasbaar. Daarna
wordt een zoutoplossing ingebracht, die met het
kiezelzuur een verbinding aangaat die de grond-
deeltjes omhult en onderling bindt. Tegenwoor-
dig worden ook andere chemicaliën gebruikt.
Gaat de verbinding in vaste toestand over, dan
ontstaat een blijvende verstening.
Door de juiste keuze van de injectievloeistof
heeft het versteende grondmassief voldoende
sterkte gekregen. Er zijn injectievloeistoffen waar-
mee de grond vooral waterdicht wordt gemaakt.
We spreken dan van een gellaag. Zo’n gellaag
heeft echter maar weinig sterkte en is ongeschikt
als funderingsversterking.
Met de juiste injectievloeistof krijgt los zand een
druksterkte van 200 à 250 kN/m2, hetgeen over-
eenkomt met de druksterkte van zandsteen.
06950416_h03.indd 58
bestaand gebouw nieuwe kelder
grondwaterstand
groutanker
2 met groutankers
Tot een diepte van 25 m is het mogelijk de
grond chemisch te verstenen.
De versteende grondmassa is uitstekend bestand
tegen schadelijke bodemzuren.
Deze werkwijze is ook toe te passen om lekke
kelders weer te dichten, door aan de buitenkant
een versteende aardlaag aan te brengen. Dit kan
zelfs geschieden vanaf de binnenkant, zodat ont-
gravingen niet nodig zijn.
Deze methode is onder andere ook toegepast
om de grond onder pijlers waarop naderhand
een grotere belasting moest worden toegelaten,
te verstenen. Hierdoor was vergroting van het
funderingsoppervlak niet meer nodig.
3.4.3 Grondverbetering door jetgrouting
Met jetgrouten kunnen we onder de bestaande
fundering overlappende betonkolommen aan-
brengen. Met een roterende spuitlans wordt de
aanwezige grond onder hoge druk losgespoten
en verwijderd. Tegelijkertijd voegen we een
water-cementmengsel toe, zodat na verharding
een steenachtig massief (grondbeton) ontstaat,
die de gebouwbelasting naar een dieper niveau
overdraagt en tevens dient als grondkering.
We noemen jetgrouting ook wel VHP-grouting
(Very High Pressure) of HDI (Hoge Druk Injectie),
figuur 3.19. In tegenstelling tot de hiervoor be-
sproken injectiemethoden, kunnen we jetgrou-
09-03-2005 12:51:45

Figuur 3.19 Jetgrouting
ting in alle grondsoorten toepassen, mits we de
specifieke uitvoeringswijze aanpassen aan de
grondsoort. Ook hangt het bereikte resultaat af
van het type grond waarin we jetgrouten.
De uitvoeringswijze is in grote lijnen als volgt:
1 Een stalen hulpbuis wordt door boren of spoe-
len op de gewenste diepte gebracht. Aan de on-
derzijde is een speciale boorkroon met injectie-
openingen bevestigd.
2 De buis wordt langzaam, draaiend getrokken.
Onder zeer hoge druk wordt een water-cement-
mengsel in de grond gespoten.
3 De aanwezige grond wordt laagje voor laagje
afgeschraapt en vermengd met grout. Op deze
wijze wordt een groutkolom geformeerd.
4 Eventueel kan achteraf, als het grout nog
vloeibaar is, wapening in de groutkolom worden
aangebracht.
De losgespoten grond die via het boorgat naar
het maaiveld afstroomt, moet daar worden op-
gevangen en vervolgens worden afgevoerd van
de bouwplaats.
Als we naast elkaar een aaneensluitende rij
kolommen willen maken, moeten we versprin-
gend werken om te verhinderen dat de eerder
gemaakte en nog niet verharde kolom wordt
beschadigd.
06950416_h03.indd 59
3 FUNDERING OP STAAL 59
Bron: Handboek Funderingen
In hoofdlijnen zijn er drie uitvoeringsmethoden
mogelijk, figuur 3.20:
1 mono-jetsysteem, figuur 3.20-1. De boorkroon
heeft één injectieopening. De spuitdruk bedraagt
circa 40–80 MPa. Dit systeem passen we hoofd-
zakelijk toe als er alleen zandlagen zijn;
2 bi-jetsysteem. De groutstraal heeft een druk
van 40–50 MPa en wordt omhuld door een
luchtstraal met een druk van 0,7–1,2 MPa. Door
de luchtstraal wordt het bereik van de grout-
straal vergroot. Bovendien wordt door de op-
stijgende lucht het transport van het materiaal
naar het maaiveld verbeterd (airliftwerking).
3 tri-jetsysteem. Hierbij wordt de grond door
een waterstraal met een druk van 40–50 MPa
losgespoten. De waterstraal is omhuld door
een luchtstraal. Enkele decimeters lager wordt
grout geïnjecteerd, waardoor de ontstane ruimte
wordt opgevuld.
Als we in een bepaalde ondergrond nog maar
weinig of geen ervaring hebben met jetgrou-
ting, maken we vaak enkele proefkolommen om
het juiste systeem en de uitvoeringsparameters
(draaisnelheid, druk, treksnelheid) te kunnen
bepalen.
09-03-2005 12:51:46
 60
lucht
water-cement water-cement
1 mono-jet 2 bi-jet
Figuur 3.20 Uitvoeringswijzen jetgrouting
3.4.4 Tijdelijke grondverbetering door
bevriezing
Door de grond onder de bestaande fundering
kunstmatig te bevriezen, ontstaat een steen-
achtig materiaal waardoor de draagkracht van de
grond hoger wordt. Uiteraard is dit maar tijde-
lijk. Net als bij het injecteren van grond, moeten
ook voor kunstmatige bevriezing op een groot
aantal plaatsen vrieslansen in de grond worden
gebracht om een vrieslichaam van voldoende
omvang te verkrijgen. Bij kunstmatig bevriezen
van cohesieve grond zoals klei en veen treden
vervormingen op (volumevergroting door ijs-
vorming), hetgeen betekent dat we de methode
in dat geval beter niet kunnen toepassen.
3.5 Berekening van de draagkracht
Voor het bepalen van de draagkracht van een
fundering op staal moeten we twee grens-
toestanden in beschouwing nemen:
1 de uiterste grenstoestand:
• grondmechanische;
• constructieve;
2 de bruikbaarheidsgrenstoestand.
1 Uiterste grenstoestand
Dit is de toestand waarbij de constructie van het
bouwwerk, ten gevolge van het bereiken van de
draagkracht van de grond of van constructieve
elementen van het bouwwerk, volledig onbruik-
06950416_h03.indd 60
lucht
water
water-cement
3 tri-jet
baar wordt en er geen veiligheidsmarge meer
aanwezig is.
De grondmechanische grenstoestand wordt ook
wel de bezwijkdraagkracht genoemd. Deze grens-
toestand wordt bereikt indien een steeds door-
gaande vormverandering (zetting) optreedt. De
constructieve grenstoestand betreft het bezwijken
van constructieonderdelen (balken, kolommen
enzovoort), bijvoorbeeld door ongelijke zettingen.
2 Bruikbaarheidsgrenstoestand
Dit is de toestand waarbij het bouwwerk de
grens van eisen voor normaal gebruik heeft
bereikt. We noemen dit ook wel de vormveran-
deringsdraagkracht. Deze grenstoestand wordt
bereikt wanneer de vormveranderingen, bijvoor-
beeld de zettingen, ontoelaatbaar groot worden.
Rekenwaarden en partiële factoren
De veiligheid van de constructie wordt berekend
met behulp van de belastingsfactoren en de
materiaalfactoren, die zijn verwerkt in de reken-
waarden van respectievelijk de belastingen en de
grondeigenschappen, zie TGB-1990 (NEN 6700
en NEN 6702), Belastingen en vervormingen en
de TGB’s Geotechniek (NEN 6740 en NEN 6744).
De rekenwaarden van de belastingen uit de bo-
venbouw en uit de fundering mogen niet groter
zijn dan de rekenwaarden van de draagkracht
(sterkte) en de vervorming (stijfheid) van de
grond.
09-03-2005 12:51:47

Uiterste grenstoestand
tangens van de hoek van inwendige
wrijving ϕ’
cohesie c’
samendrukkingsconstante C’
volumiek gewicht γ
Bruikbaarheidsgrenstoestand
samendrukkingsconstante
Figuur 3.21 Materiaalfactoren volgens NEN 6740;
TGB 1990 – Geotechniek, Basiseisen en belastingen
Onder rekenwaarden verstaan we de bij de toet-
sing van de fundering aan de grenstoestanden
aan te houden waarden voor de belasting en de
grondeigenschappen.
De rekenwaarden voor de belastingen verkrijgen
we door de representatieve belastingen te ver-
menigvuldigen met een belastingsfactor. Voor de
uiterste grenstoestand (1) is de belastingsfactor
groter dan 1,0.
De rekenwaarden voor de grondeigenschappen
verkrijgen we door de representatieve waarden
te delen door een materiaalfactor. Voor de uiter-
ste grenstoestand (1) is de materiaalfactor groter
dan 1,0, zie figuur 3.21. De grondeigenschap-
pen, zoals de hoek van inwendige wrijving, de
cohesie en de samendrukkingsconstante worden
in een laboratorium bepaald.
Voor de bruikbaarheidsgrenstoestand (2) werken
we met een belastingsfactoren en materiaal-
factoren van 1,0. Dit komt er op neer dat we
deze grenstoestand (2) toetsen onder de
gebruiksbelasting.
bovenbelasting
45 – 12 σ ' 45 – 12 σ '
45 + 12 σ '
Figuur 3.22 Schuifvlakken volgens Prandtl
06950416_h03.indd 61
3 FUNDERING OP STAAL 61
3.5.1 Bezwijkdraagkracht
In figuur 3.22 zijn de schuifvlakken afgebeeld
1,15 die ontstaan ten gevolge van de bezwijk-
1,6 belasting; de grond wordt zijdelings weggeperst.
1,3 De gronddekking (bovenbelasting) werkt gunstig
1,1 op de draagkracht. We moeten dus conservatieve
waarden voor de dekking in rekening brengen.
1,0 De bezwijkdraagkracht van een strokenfundering
kan met behulp van de volgende formule wor-
den bepaald (zie NEN 6744):
Fr;v;d = B ∙ L ∙ (c’ ∙ NC + σ’V ∙ Nq + 0,5 ∙ γ’ ∙ B ∙ Nγ)
waarin:
Fr;v;d = rekenwaarde van de bezwijkdraagkracht
in kN
B = aanlegbreedte van de strook in m
L = lengte van de strook (L > 10 ∙ B) in m
c’ = rekenwaarde van de cohesie in kPa
σ’v = oorspronkelijke korrelspanning op diepte
z van het aanlegniveau in kPa
γ = rekenwaarde van het volumiek gewicht
van de grond onder het aanlegniveau,
in kN/m3
Nc = draagkrachtfactor voor de invloed van de
cohesie
Nq = draagkrachtfactor voor de invloed van de
gronddekking
Nγ = draagkrachtfactor voor de invloed van de
aanlegbreedte en het volumiek gewicht
van de grond onder het funderings-
oppervlak
Fs;d
bovenbelasting
45 – 12 σ ' 45 – 12 σ '
45 + 12 σ '
schuifvlakken
09-03-2005 12:51:48
 62
100
90
80
70
60
50
40
30
Nq
20
Nc
10
N
0 we controleren of de zettingen niet zodanig zijn
0 5 10 15 20 25 30 35
σ 'e;d
In deze figuur zien we een grafiek met de
waarden voor de draagkrachtfactoren. De fac-
toren zijn alleen afhankelijk van de hoek van
inwendige wrijving van de betreffende grond.
De grootte van de draagkrachtfactoren berus-
ten op onderzoek van Prandtl, Meyerhof en
Brinch Hansen.
Figuur 3.23 Draagkrachtfactoren
Indien de grond zich onder de waterspiegel
bevindt, moeten we het volumiek gewicht onder
opdrijving in rekening brengen.
Indien de strokenfundering niet voldoet aan de eis
L > 10 ∙ B, moeten we in de draagkrachtbereke-
ning vormfactoren opnemen. Als de belasting on-
der een hoek gericht is (dus niet verticaal), loopt
het schuifvlak minder diep door de ondergrond.
Hierdoor neemt de draagkracht sterk af. Dit wordt
in rekening gebracht met hellingfactoren.
Als de belasting niet midden op het fundament
staat, maar excentrisch, neemt de draagkracht
ook af. In feite wordt maar een deel van de
breedte van de strokenfundering benut. Dit
brengen we in rekening door in de formule de
breedte te reduceren.
Figuur 3.24 toont de berekening van de bezwijk-
draagkracht van een funderingsstrook. Uit de
berekening blijkt, dat de rekenwaarde van de
strookbelasting niet groter mag zijn dan
06950416_h03.indd 62
115 kN/m. In het algemeen passen we stroken-
funderingen toe indien de ondergrond bestaat
uit zand. Een strokenfundering op kleigrond is bij
niet al te grote belastingen ook mogelijk.
3.5.2 Vormveranderingsdraagkracht
De vormveranderingsdraagkracht betreft twee
grenstoestanden:
• de uiterste (constructieve) grenstoestand; hierbij
moeten we controleren of de constructie-
elementen in de fundering en in de bovenbouw
(balken, kolommen enzovoort) de vervormingen
kunnen volgen;
• de bruikbaarheidsgrenstoestand; hierbij moeten
40 45 dat de bouwconstructie niet meer voldoet aan
de eisen ten aanzien van de bruikbaarheid.
De twee grenstoestanden moeten worden ge-
toetst met verschillende belastings- en mate-
riaalfactoren. Voor de uiterste grenstoestand zijn
deze factoren groter dan 1,0; voor de bruikbaar-
heidsgrenstoestand zijn de factoren gelijk aan 1,0.
Om de vervormingen te kunnen uitrekenen
(bijvoorbeeld met behulp van de logaritmische
samendrukkingswet van Terzaghi), moeten we
het verloop van de belastingspreiding in de
ondergrond kennen.
In hoofdstuk 2 hebben we bij een zettingsbere-
kening een spreiding van 2 : 1 aangenomen en
dit gekwalificeerd als een veilige aanname. Hoe
veilig is deze aanname eigenlijk?
De Fransman Boussinesq heeft de belasting-
spreiding in formulevorm vastgelegd.
In figuur 3.25 is het verloop van de belasting-
spreiding grafisch weergegeven. Zo is de belas-
tingsdruk op een diepte van anderhalf maal de
aanlegbreedte van de fundering, in het midden,
nog maar 40% van de druk ter plaatse van het
aanlegniveau.
De belastingsdruk neemt naar de zijkanten toe,
af. In berekeningen houden we veiligheidshalve
vaak ter vereenvoudiging een belastingspreiding
van 2 : 1 aan. In NEN 6744 is verder vermeld dat
bij het bepalen van de zakking alleen die grond-
lagen hoeven te worden meegenomen, waarin
de toename van de korrelspanning groter is dan
20% van de oorspronkelijke verticale korrelspan-
ning.
09-03-2005 12:51:49
 3 FUNDERING OP STAAL 63

Berekeningsblad

100 ÷ Peil

200
600

kruipruimte

500
800

200

200
maatgevende
grondwaterstand gronddekking
50

800 schaal 1 : 20

Voorbeeld: Voorts is gegeven:

Een fundering heeft een aanleg-
breedte van 0,8 m en een grond-
dekking van 0,2 m.
De hoogste grondwaterstand is
gelijk aan de onderkant van de
C’ = 0 (geen cohesie)
ϕ’rep = 35˚ → ϕ’d = 31,3˚ (zand)
γ1 = 16 kN/m3 → γ1;d = 14,55 kN/m3
γ2 = 20 kN/m3 (onder water) → γ2;d = ∙ 20
1,1
– 10∙ = 8,18 kN/m 3

fundering.
In de grafiek lezen we af:
Nc = 33,6, Nq = 21,5 en Nγ = 24,9.

De bezwijkdraagkracht per strekkende meter bedraagt nu:

Fr;v;d = 0,8 × 1,0 × (0 × 33,6 + 0,2 × 14,55 × 21,5 + 0,5 × 8,18 × 0,8
× 24,9) = 115 kN/m1.

Figuur 3.24 Bezwijkdraagkracht van een funderingsstrook

06950416_h03.indd 63 09-03-2005 12:51:50

 64

b De belasting die door de funderingsvoet op

F de ondergrond wordt overgebracht, spreidt
zich naar beneden toe. De belasting per een-
heid van oppervlakte wordt met toenemende
45° diepte dus steeds kleiner. We kunnen nu
2b
1

spannings- onder de funderingsvoet door middel van

–0,9
trajectorie spanningstrajectoriën (lijnen van gelijke
2b
1

–0,6 verticale spanningsverhoging) verschillende

45°
2b
1

spanningsgebieden aangeven. Dieper gelegen

–0,4
lagen ondervinden dus minder invloed van de
1 belasting door de fundering, dan lagen direct
onder de funderingsvoet.
F1 F2
2 b1

Naarmate de funderingsvoet breder is, zullen

1

2 b2

de diepere grondlagen meer tot de zetting

1
2 b1

bijdragen. Bredere funderingen zullen dus bij

1

2 b2
1

gelijke specifieke druk een grotere zakking

2 b1

b1
2 b2

geven dan smallere funderingen.

1

b2

2 Bij een nieuw gebouw dat naast een be-

F1 F2 staand gebouw moet komen, beïnvloeden de
spanningsgebieden elkaar, zodat er hogere
bestaand nieuw
grondspanningen optreden. Dit resulteert in
extra zettingen, wat het scheefzakken van de
gebouwen tot gevolg kan hebben (zie ook
figuur 3.3).

3
Figuur 3.25 Belastingspreiding onder een fundering op
staal

Geraadpleegde en aanbevolen Normen

literatuur
1 Handboek Funderingen. SBR, Ten Hagen Stam,
losbladige uitgave met jaarlijkse aanvullingen.
2 Veen, C. van der, E. Horvat en C.H. van
Kooperen, Grondmechanica. Waltman, Delft,
1981.
NEN 6700 Technische grondslagen voor bouw-
constructies - TGB 1990 - Algemene basiseisen
NEN 6702 Technische grondslagen voor bouwcon-
structies - TGB 1990 - Belastingen en vervormingen
NEN 6740 Geotechniek - TGB 1990 - Basiseisen
en belastingen
NEN 6744 Geotechniek - Berekeningsmethode voor
funderingen op staal

06950416_h03.indd 64 09-03-2005 12:51:52

 Fundering op palen
ir. H.L. Jansen, ir. J.J.M. Brouwer
4
Indien de draagkrachtige grondlaag ver beneden het aanlegniveau
van een bouwwerk ligt, funderen we op palen. Om een juiste keuze te
kunnen maken is een gedegen kennis van typen palen en heimiddelen
nodig.
De keuze wordt bepaald door randvoorwaarden zoals nieuwbouw of
renovatie, de invloed van heitrillingen, de grondwaterstand en de aan-
wezigheid van zettingen van de slappe lagen boven het inheiniveau.
Ten slotte is kennis nodig van grondmechanische berekeningen om de
draagkracht van de paal vast te stellen.

06950416_h04.indd 65 09-03-2005 12:58:55

 66

Inleiding en/of balkenrooster worden aangebracht om op

Een fundering op palen passen we toe als we een
bouwwerk moeten optrekken waarbij de vaste
grondslag zo ver beneden de aanleg van het
bouwwerk ligt, dat noch in technisch noch in eco-
nomisch opzicht een fundering op poeren, putten
of grondvervanging mogelijk is. Maar de draag-
krachtige lagen zijn wel met palen te bereiken.
Nadat de palen als dragende elementen zijn ge-
plaatst, moet daarover een voldoende stijve vloer
verder te kunnen bouwen.
De verbinding tussen paal en vloer of balk moet
uiteraard bijzonder goed worden uitgevoerd
(paalstekken).
In figuur 4.1 zijn schematisch weergegeven:
• houten palen (figuur 4.1-1 en 4.1-2);
• prefab-betonpalen (figuur 4.1-3 en 4.1-4);
• in de grond gevormde betonpalen
(figuur 4.1-5).

funderingsbalk

laagste grondwaterstand

vaste zandlaag

1 houten paal 2 houten paal met betonopzetter 3 gladde betonpaal

4 betonpaal met verzwaarde voet 5 in de grond gevormde paal

Figuur 4.1 Verschillende paaltypen, schematisch weergegeven

06950416_h04.indd 66 09-03-2005 12:58:57


Palen kunnen ook ingedeeld worden naar andere
criteria, zoals:
• wel/niet grondverdringend;
• wel/niet trillingsarm respectievelijk trillingsvrij;
• wel/niet geluidarm;
• benodige werkhoogte.
Het in de grond brengen van de palen geschiedt
op zeer uiteenlopende manieren, afhankelijk van
het paalsysteem. We onderscheiden hierbij:
• heien: de paal wordt in de grond geslagen
met behulp van bijvoorbeeld een valgewicht
(valblok) of een dieselblok;
• drukken: korte paalsegmenten worden in de
grond gedrukt, waarbij veelal het benodigde
tegenwicht wordt ontleend aan de bestaande
bebouwing;
• trillen: met behulp van een vibrator met een
groot eigen gewicht wordt de paal op diepte
getrild;
F F
samendrukbare laag (klei)
draagkrachtige laag (zand)
kleefpaal stuitpaal
Figuur 4.2 Draagkracht van palen door kleef en door stuit
06950416_h04.indd 67
4 FUNDERING OP PALEN 67
• schroefboren: met behulp van een zoge-
naamde avegaar (spiraalboor) wordt op diepte
geboord, waarna door de holle as van de boor
betonmortel wordt ingeperst, terwijl de boor
wordt getrokken;
• boren: een geboord gat, vaak van zeer grote
diameter, wordt tijdelijk gevuld met een steunvloei-
stof, die later vervangen wordt door betonmortel.
De palen, hoe ze ook in de grond gebracht wor-
den, kunnen hun draagkracht op twee manieren
verwerven, figuur 4.2:
1 wanneer de paalpunt de vaste laag niet
bereikt; de palen staan dan op kleef;
2 wanneer de paal de vaste laag wel bereikt; de
palen staan dan op stuit.
Evenals bij een fundering op staal kunnen we
bij een fundering op palen onderscheid maken
tussen de bezwijkdraagkracht en de vormverande-
ringsdraagkracht.
Bij stuitpalen is voor een enkele paal de bezwijk-
draagkracht maatgevend. Deze draagkracht
wordt het beste bepaald door een diepsonde-
ring. De mantelbuis met conus kunnen we
daarbij beschouwen als een proefpaal met kleine
diameter.
De vormveranderingsdraagkracht speelt voor een
enkele stuitpaal geen rol. De zandmassa onder
de punt is weinig samendrukbaar en de sprei-
ding van de last in de ondergrond vindt voor de
enkele paal ongehinderd en snel plaats.
Voor een paalgroep van stuitpalen wordt in het
algemeen per paal dezelfde belasting toegelaten
als voor de enkele paal, zoals deze op grond van
de uitkomsten van de diepsondering(en) is vast-
gesteld.
De zetting is voor een paalgroep aanzienlijk
groter dan voor een enkele paal, omdat het
spreidingsgebied van elke paal van de groep in
ongunstige zin wordt beïnvloed door de neven-
palen. Daardoor wordt een dikkere zone in het
draagproces betrokken, figuur 4.3.
Zijn de afmetingen van de paalgroep aanzien-
lijk, dan is het zelfs mogelijk dat de dikte van de
bedoelde zone zo groot wordt, dat deze reikt
tot onder de draagkrachtige zandlaag waarin de
palen zijn geheid.
09-03-2005 12:58:58
 68

F F

zand zand

spanningsspreiding
spanningsspreiding

klei (samendrukbaar) klei (samendrukbaar)

1 enkele paal 2 paalgroep

Figuur 4.3 Draagkracht van palen; spanningsspreiding aan de punt

Bevindt zich onder deze zandlaag een samen-

drukbare grondlaag, dan moet uiteraard een
grondig onderzoek worden ingesteld naar de
vormveranderingsdraagkracht. Hierbij dient ten
opgebrachte grond
minste een laagdikte gelijk aan tweemaal de
breedte van de paalgroep in beschouwing te
worden genomen.
veen- of kleilagen

Bij een zeer hoog gebouw, waarbij sprake is van

een geconcentreerde paalplaatsing, komt dit
overeen met een laagdikte ter grootte van twee- negatieve kleef ten
gevolge van inklinkende
maal de breedte van het gebouw. grondlagen

Zoals we reeds hiervoor hebben besproken, kan

een paal zijn draagkracht ontlenen aan kleef.
Deze kleef noemen we positieve kleef.
positieve kleef
Het is ook mogelijk dat een paal die op stuit is
geheid, een extra belasting krijgt als de boven de
draagkrachtige laag gelegen slappe lagen wor-
den belast door bijvoorbeeld een opgespoten puntweerstand
zandpakket. Figuur 4.4 Negatieve en positieve kleef
De slappe lagen ondergaan nu een zetting en
gaan aan de paal ‘hangen’ en geven een extra Ook een grondwaterstandverlaging veroorzaakt
paalbelasting. Het opgespoten zandpakket en de vaak zettingen (de grond wordt immers zwaar-
slappe lagen vormen samen een extra belasting, der) en dus negatieve kleef op bestaande palen,
die zeer aanzienlijk kan zijn. Dit noemen we zie subparagraaf 6.3.2.
negatieve kleef, figuur 4.4.

06950416_h04.indd 68 09-03-2005 12:59:00

 4 FUNDERING OP PALEN 69

220 4.1 Houten palen

330 4.1.1 Houten palen met gemetselde

fundering
Hoewel de houten paal met gemetselde funde-
440
ring niet meer wordt toegepast, is het in verband
schuifhout met renovatie van oude gebouwen noodzakelijk
langshout iets van deze vroeger toegepaste funderings-
kesp constructies te weten.

De in ons land meest gebruikte methoden van

houten paal houten paalroosterwerken zijn de zogenaamde
Amsterdamse en de Rotterdamse methode.
Voor beide methoden geldt dat het aanleg-
niveau van het metselwerk ruimschoots onder de
grondwaterspiegel moet liggen, om het verrot-
ten van de houten paalkoppen en het daarover-
250 400 à 500 250 heen gelegen houten roosterwerk te voorkomen.
Vanwege kwaliteit, vorm en afmetingen werd
1 funderingsdoorsnede Europees naaldhout toegepast.

langshout
De Amsterdamse methode, die in Amsterdam en
van daaruit in geheel Noord-Holland de geijkte
constructie werd, is afgebeeld in figuur 4.5.
De palen werden zodanig ingeheid, dat de vrije
ruimte tussen de beide palen van een paaljuk
niet minder werd dan ongeveer 200 mm. Daar-
door bedroeg de hart-op-hartafstand van de
kesp palen ongeveer 400 mm en bij dikkere palen
meestal 500 mm.
Bij een smallere aanleg van een muur werden de
kespen niet haaks, maar schuin op de muur-
schuifhout
richting gelegd, om een gunstiger belasting van
de kespen te bereiken, figuur 4.5-3.
2 paalroosterwerk
Bij het funderen op twee rijen palen, zoals bij de
Amsterdamse methode, werd alleen bij hoge en
zware gebouwen de draagkracht van de palen
benut. Omdat bij normale stuit op een houten
paal ongeveer 80 kN mag worden toegelaten,
zou deze belasting van 160 kN per paaljuk bij een
paalafstand van 1,2 m pas worden bereikt als de
3 paalrooster bij een smalle aanleg van de muur muur 133 kN/m (160 : 1,2) zou wegen. Bij muren
Figuur 4.5 Amsterdamse paalfundering met een belasting van de helft of minder zou dus
met één rij palen kunnen worden volstaan.
In de meeste woonhuizen komen niet zulke hoge
muurbelastingen voor. Daarom wordt in Rotter-
dam de voorkeur gegeven aan een fundering
met één paal (Rotterdamse methode).

06950416_h04.indd 69 09-03-2005 12:59:02

 70
110
220 220
schuifhout 50 x 70
langshout 280 x 150
paalkop
1 fundering halfsteensmuur 2 fundering steensmuur
Figuur 4.6 Rotterdamse paalfundering
In figuur 4.6 zijn de doorsneden voor dit type
aangegeven voor een halfsteens-, een éénsteens-
en een anderhalfsteensmuur. Er waren dus geen
kespen. Wel was er het schuifhout, dat hier niet
meer is dan een schuiflat met spijkers op de plaat
bevestigd.
De Rotterdamse fundering had veel voordelen
boven de Amsterdamse, behalve wanneer er
zijdelingse krachten optraden. Het is dus te be-
grijpen dat deze methode ook buiten Rotterdam
veel werd toegepast, soms in combinatie met de
Amsterdamse methode.
Aantasting houten palen
Om aantasting te voorkomen, is lange tijd ge-
dacht dat het voldoende was de houten palen
geheel beneden de laagste grondwaterspiegel
weg te heien. Bepaalde houtsoorten kunnen
echter ook dan nog in de loop van de tijd wor-
den aangetast. Daarom is voor onderzoek naar
houten palen in opdracht van het ministerie van
VROM (Directoraat-Generaal Wonen - directie
Strategie) in 2003 een protocol opgesteld om
vast te leggen welke informatie bij een funde-
ringsinspectie moet worden verzameld en op
welke wijze dat moet plaatsvinden. Het protocol
is door de VNG verspreid onder alle gemeenten
van Nederland. De kwaliteit van houten palen
bepalen we door met een priem in de paal te
prikken. In het protocol zijn hiervoor richtlijnen
gegeven, om ervoor te zorgen dat iedereen dit
06950416_h04.indd 70
330
schuifhout 80 x 60 schuifhout 80 x 60
langshout 330 x 150 langshout 330 x 150
3 fundering anderhalfsteensmuur
op dezelfde wijze doet. Vervolgens kunnen we
de dragende doorsnede van de houten paal be-
rekenen om ten slotte de draagkracht te
controleren.
4.1.2 Houten palen met betonopzetter
Funderingen op houten palen worden nog
steeds toegepast voor lichte bouwwerken, zoals
eengezinswoningen, bungalows en opslag-
loodsen. De toelaatbare paalbelasting varieert
van 80–120 kN, afhankelijk van de grondgesteld-
heid.
Belangrijke redenen om nog steeds houten palen
toe te passen zijn:
• de snelle levertijd;
• een lichte heimachine is veelal voldoende om
de palen in de grond te brengen.
Bij een vrij lage grondwaterstand moet een be-
langrijke ontgraving worden uitgevoerd. Het is
dan voordeliger een opzetstuk te maken in de
vorm van een korte gewapendbetonpaal. Deze
plaatsen we op de houten paal, als de laatste zo
ver is ingeslagen, dat de kop nog net boven het
maaiveld uitsteekt. Daarna worden ze tezamen
verder geheid.
We spreken dan van een gewapendbetonopzetter
of -oplanger.
We nemen de lengte van de opzetter zodanig,
dat het boveneinde boven het peil van de on-
derkant van de funderingsbalken uitsteekt. Dit
09-03-2005 12:59:02
 4 FUNDERING OP PALEN 71

stuk hakken we vervolgens af, het koppensnellen,
zodat de wapeningsstaven van de opzetter 200
à 250 mm bloot komen en in de betonbalk kun-
nen worden ingewerkt.
In sommige opzetters zijn de staven over deze
lengte bovenin haaks omgebogen, zodat we
maar weinig hoeven te hakken om de staven ver
genoeg vrij te krijgen.
Bij het heien van een houten paal met beto-
nopzetter moeten we bedenken, dat het niet
Ook kan het voorkomen dat de paal pas vol-
doende stuit heeft, als het boveneinde van de
opzetter al beneden de onderkant van de fun-
deringsbalk is gekomen. We hakken dan toch
normaal de opzetter af en storten onderaan de
funderingsbalk een betonpoer die de opzetter
verlengt.
8 o/ 8
+
spiraalwapening o 8

altijd voldoende is de paal te heien tot deze de

verlangde stuit heeft bereikt, figuur 4.7-1. Bij een 300
plaatselijk hogere ligging van de vaste laag zou 50 200 50
de houten paal boven het grondwater kunnen
uitsteken. We moeten in zo’n geval doorheien
totdat de bovenkant van de houten paal onder spiraalwapening
dit niveau staat. In de regel zagen we dan van de spoed : 60 mm

volgende palen iets af, omdat langdurig door-

spoed : 30 mm
heien in de vaste grond kostbaar is en niet zon-
der gevaar voor zowel de opzetter als de houten
80

paal (stukslaan of pruikheien).

200

stalen bus
70

o.k. funderingsbalk
aanstorting funderingsbalk

slecht goed

ontluchtingsgat
laagste
230-280

grondwaterlijn
250

c
b

a
d

lijn van
voldoende stuit Heien met gehakte kop Heien met goed
zonder mesband: ingezaagde kop:
a = goed Kop soms opnieuw Gezaagde kop splijt af
b = fout zagen en hakken in vezelrichting hout
Klemkracht alleen door
c = fout iets overmaat van
d = goed houtdiameter in de bus

1 het op stuit heien van houten palen 2 aansluiting betonopzetter op houten palen
Figuur 4.7 Houten palen met betonopzetter

06950416_h04.indd 71 09-03-2005 12:59:04

 72

Bij alle systemen voor gewapendbetonopzetters
bestaat de opzetter uit een ronde of vierkante
betonkolom, voorzien van een langs- en spiraal-
wapening die aan de onderzijde eindigt in
een huis of bus, die om het passend gemaakte
boveneinde van de houten paal sluit. Deze
verbinding is uiteraard het kwetsbare punt. Bij
zijdelingse krachten, in het werk of tijdens het
heien, kan de paal hier afbreken. Bij de huidige
systemen blijkt dat dit punt niet zwakker is dan
de houten paal zelf.
Er kan zich een enkele maal lucht bevinden tus-
sen de paalkop en de opzetter, waardoor houtrot
kan optreden. Eén of twee ontluchtingsgaten
verhelpen dit euvel.
Het huis van de betonopzetter wordt gevormd
door een stalen buis, die bijna geheel in het
beton is ingestort en waar de wapening omheen
D
doorloopt, figuur 4.7-2. In deze figuur is ook
aangegeven dat de paalkop op de juiste wijze
moet worden ingezaagd om een goede aanslui-
ting tussen betonopzetter en paal te verkrijgen.
Ook kan de houten paal worden geheid met een
paalband waarvan de inwendige diameter over-
eenkomt met die van de stalen buis. Daardoor
past, na het verwijderen van de band, de opzet-
ter juist om de gekruinde paal. Bij het verder
heien snijdt nu de buis in de paal; zodoende ont-
staat hieraan een cilindervormige verdunning die
de ruimte in de opzetter geheel opvult. Het hout
wordt hierbij zeer vast samengeperst.
De opzetters worden in de regel in verschillende
afmetingen in voorraad gehouden, in lengte op-
klimmend met 250 mm.
Figuur 4.8 geeft enige informatie over houten
palen met betonopzetters.

Betonopzetters
Diameter : 280 310 350 mm
werkende lengte

Minimale busdikte : 2 2 2 mm
Maximale lengte : 3 3 4 m
totale lengte

betonopzetter
Houten palen
ontluchtingsgat
Omtrek kop : 650 700 750 800 850 mm
Omtrek punt : 400 400 400 400 400 mm
bus

Maximale lengte : 16 17 23 23 23 m
stalen ring, t = 2 mm

De omtrek van de kop wordt gemeten op 1 m van

180 - 230
de bovenkant van de paal.

Heiblokken
Valblokken : 250 – 1200 kg
heien met gehakte
kop en mesband
Dieselblokken : Delmag D4, zuigergewicht 380 kg
250

: D5 500 kg
: D8 800 kg

bovenkant houten paal : Robot 500, zuigergewicht 500 kg

: 800 800 kg

Bovenkant houten paal ten minste 0,5 m onder de

laagste grondwaterstand.

Figuur 4.8 Houten palen met betonopzetters

06950416_h04.indd 72 09-03-2005 12:59:04

 4 FUNDERING OP PALEN 73

4.2 Prefab-betonpalen voor een kwelwaterstroom langs de paalschacht.

Tegenwoordig worden daarom nagenoeg alleen
De gladde prefab-betonpaal is het meest ge- nog gladde prefab-palen gebruikt.
bruikte paaltype in Nederland. De paalwapening
bestaat tegenwoordig meestal uit voorspanstaal, De schachtafmeting van een gladde prefab-
maar ook zachtstaal wordt nog toegepast. betonpaal wordt onder andere bepaald door:
In figuur 4.11 is een voorbeeld te zien van een • de draagkracht van de ondergrond. Aan de
specificatie van een voorgespannen betonnen hand van de resultaten van (een) sondering(en)
heipaal. kan de grondmechanische draagkracht van de
paal worden bepaald, zie paragraaf 4.5;
De wapening in de paal dient: • de toelaatbare drukspanning in de schacht.
• om buigende momenten op te nemen die De draagkracht van een paal wordt ook be-
optreden tijdens transport, hijsen en heien van grensd door de kwaliteit van het materiaal;
de paal (transportwapening); • de paallengte. Vooral tijdens het heien ont-
• om de trekkrachten (trekgolf) op te nemen die staat knikgevaar. Een paal mag daarom niet te
ontstaan tijdens het heien van de paal. Het hei- slank zijn. Veelal wordt als eis gesteld dat de
blok veroorzaakt een drukgolf in de paal, die bij paallengte niet groter mag zijn dan 70 × de dia-
bereiken van de paalpunt terugkeert als trekgolf; meter van de schacht.
• om een zekere weerstand te geven tegen
loodrecht op de paal gerichte gronddrukken Schacht- Max. Schacht- Max.
(horizontale paalbelastingen). doorsnede lengte doorsnede lengte
in mm in m in mm in m
In de tabel van figuur 4.9 staan de standaardaf-
metingen van voorgespannen heipalen. 140 × 140 13 350 × 350 31
180 × 180 16 380 × 380 34
Vroeger werden ook palen met een verzwaarde 220 × 220 20 400 × 400 36
paalpunt (voet) toegepast. Het voordeel van dit 250 × 250 23 420 × 420 36
type paal was de grote stuitweerstand die kan 290 × 290 27 450 × 450 36
worden verkregen. Een nadeel was dat alleen 320 × 320 29 500 × 500 36
positieve kleef wordt ontwikkeld ter plaatse van
de verzwaarde paalpunt, figuur 4.10. Daarnaast Figuur 4.9 Standaardafmetingen van voorgespannen hei-
geeft een verzwaarde paalpunt extra gevaar palen volgens opgave leverancier

Figuur 4.10 Prefab-betonpaal als schakelpaal Bron: Handboek Funderingen

06950416_h04.indd 73 09-03-2005 12:59:05

 BUITENSPIRAAL 2
74

EXTRA WINDINGEN
1 WINDING EXTRA
SLAGSPIRAAL 3
EXTRA WINDINGEN

06950416_h04.indd 74
VOET KOP
420

A
TRANSPORTMERKEN a c
SPOEDVERDELING 60 3 x 70 150 n x 300 150 8 x 70 40
BUITENSPIRAAL
7 x 70
SPOEDVERDELING S L AG S P I R A A L
LENGTE

SLAGSPIRAAL M SPECIFICATIE TRANSPORTMERKEN + HIJSEN MET 2

E PALEN HIJSMERKEN (GROEN) TAKELS
HOOFDWAPENING : 17 Ø 9,3 STRENGEN FeP 1860 R
K AANTAL LENGTE a=c

60
RELAXATIE NIVEAU 2
SPIRAALWAPENING : Ø 5 FeB 400 HK NL 21000 4350
BETONKWALITEIT : NA 28 DAGEN B 52,5 21500 4450
2
BIJ AANSPANNEN f' CK1 = 30 N/MM 22000 4555
BETONDEKKING 22500 4660
T.P.V. DE SCHACHT : BEUGELS 35 MM 23000 4760

420
VOORSPANSTAAL 45 MM c
60 23500 4865

80 2525 80 55 50
'b
PER STRENG SPANNEN OP :
2 a
: 4,77 N/MM
53808 N
1

50 55
VERLENGING PER STRENG : 5,17 MM/M

TRANSPORT
TO L E R A N T I E S : ZIE M A ATA F W I J K I N G E N B L A D
2000 2000
50 50 85 2525 85 50 50 OPM.
420
a 300 300 c

WERK TE :
DOORSNEDE A PAAL TYPE
420 TEK NR : DD.
MATEN IN MM GET. : WIJZ. A

Figuur 4.11 Voorbeeld van de specificatie van een voorgespannen betonnen paal

09-03-2005 12:59:05

Als we te maken hebben met een zeer grote
paallengte kunnen zogenaamde schakelpalen
uitkomst bieden. Dergelijke palen bestaan uit
segmenten die onderling verbonden zijn door
een hechte aansluiting die trek- en drukkrachten
en een buigend moment kan overbrengen, zie
figuur 4.10.
4.3 In de grond gevormde
betonpalen
Bij in de grond gevormde palen wordt eerst, op
een voor de verschillende systemen eigen wijze,
een gat in de bodem gemaakt tot in de draag-
krachtige lagen. Daarna wordt dit gat eventueel
van een wapening voorzien en met beton vol-
gestort.
Alle systemen hebben gemeen, dat de paal-
lengte niet van tevoren hoeft te zijn vastgesteld.
Voor elke paal kan de onderkant tijdens de uit-
voering in het werk worden bepaald, namelijk
daar waar de paalpunt voldoende diep in de
draagkrachtige laag is geplaatst.
Indien uit het grondonderzoek blijkt dat voor
een bouwwerk een paalfundering noodzakelijk is
waarvan de benodigde paallengten sterk verschil-
lend zijn, komt een fundering van in de grond
gevormde palen als de goedkoopste fundering in
aanmerking. Behalve de prijs is een ander voor-
deel van in de grond gevormde palen de zeer
grote lengte die met dit paaltype kan worden ver-
wezenlijkt. De normale prefab-paal is door
productie en vervoer gebonden aan een maximale
lengte van ongeveer 36 m. Bij in de grond ge-
vormde palen zijn grotere lengten mogelijk. Ook
kunnen in de grond gevormde palen op kortere
termijn geleverd worden dan prefab-betonpalen.
De transportwapening, die een belangrijke rol
speelt bij prefab-palen, is bij in de grond ge-
vormde palen niet nodig.
De aan te brengen wapening dient alleen om de
draagkracht van de paal te vergroten. Indien de
bodemgesteldheid het toelaat, is het zelfs moge-
lijk de wapening voor een groot gedeelte weg te
laten en ten behoeve van de verbinding met de
bovenbouw alleen een korte wapeningskorf aan
te brengen.
06950416_h04.indd 75
4 FUNDERING OP PALEN 75
Nadelen van de in de grond gevormde palen
kunnen zijn:
• de opbouw van de paal in het in de grond
gevormde gat is niet tijdens het proces te
controleren;
• indien de lagen waarin de paal gevormd moet
worden zeer slap zijn en dus niet voldoende
steundruk geven, is de betonpaal moeilijk tot aan
het maaiveld op te bouwen. Daardoor moeten
er zeer speciale en kostbare maatregelen worden
genomen.
Controle op de kwaliteit van de paal is moge-
lijk door middel van akoestische metingen. De
draagkracht kan met behulp van (dynamisch)
proefbelasten worden gecontroleerd. Beide
werkzaamheden worden door verschillende
instituten en adviesbureaus uitgevoerd.
Van de vele paalsystemen die in Nederland wor-
den toegepast, bespreken we:
1 de Vibro-paal;
2 de schroefpaal type avegaar.
1 Vibro-palen
Bij dit van oorsprong Engelse systeem wordt de
paal gemaakt in een dikwandige stalen buis, die
later weer wordt opgetrokken. De buis wordt
geplaatst op een stalen schoen, die op de juiste
plaats op de grond wordt gezet.
Omdat er geen grondwater of grond in de buis
mag dringen, wordt de aansluiting tussen buis
en paalschoen gedicht met een rubberring.
De buis wordt nu in de grond geheid, zie figuur
4.12-1.
Over het laatste traject wordt de zakking per slag
gemeten, om te bepalen of de punt op de juiste
diepte is gekomen. Als dit het geval is, wordt de
buis eerst gecontroleerd op de eventuele aan-
wezigheid van grondwater of grond. Enig water
is nog wel te accepteren, maar in geen geval
grond. Is de buis gecontroleerd, dan kan met de
opbouw van de paal worden begonnen. De buis
wordt voorzien van wapening en gevuld met
beton, figuur 4.12-2.
De buis wordt vervolgens getrokken,
figuur 4.12-3. Dat kan op twee manieren:
• om de buis wordt een mantelvibrator
geplaatst. Daarna wordt het geheel trillend
getrokken;
09-03-2005 12:59:05
 76
heimachine
explosieblok
mantelvibrator
stalen buis
A gevormde paal
stalen schoen
rubberen ring 2 aanbrengen wapenkorf
en storten beton
stalen schoen
detail A
1 heien van de buis
Figuur 4.12 Principe Vibro-paal
• indien wordt geheid met een hydraulisch blok,
dan is het mogelijk om de slagrichting te keren.
Daarna wordt het geheel al heiend getrokken.
De maximale omhoog gerichte slagkracht be-
draagt circa 10% van de maximale neergaande
slagkracht.
In beide gevallen is een aanzienlijke trekkracht
(tot 400 kN) nodig om de buis uit de grond te
krijgen.
Het in de buis aanwezige beton komt door het
trillen of het heien in vloeibare toestand en vormt
de paalschacht gelijktijdig met het omhoog-
trekken van de heibuis. Dit gaat door tot aan het
maaiveld, al of niet met navulling van beton.
Vibro-palen hebben het doordringingsvermogen
van een stalen paal en kunnen worden toege-
06950416_h04.indd 76
trekken + trillen
vullen
3 trekken van de buis
past als zwaar heiwerk noodzakelijk is. Door de
geringe massa van de buis kan met een naar
verhouding licht heiblok worden gewerkt, dat
een minimum aan trillingen veroorzaakt. De pa-
len worden vervaardigd met behulp van speciale
stellingen, waarmee zowel te lood als schoor kan
worden geheid. Palen tot 40 m lengte worden
met een normale Vibro-buis gemaakt. Voor lan-
gere palen wordt gebruikgemaakt van gekop-
pelde buizen. De diameter van de buizen varieert
tussen 300 en 720 mm. Een draagkracht van de
paal tot 3000 kN is mogelijk.
Vibro-palen hebben een gegolfd oppervlak en
sluiten goed aan op de omringende grond. Ze
zijn daarom bij uitstek geschikt voor het op-
nemen van trekkrachten (bijvoorbeeld door
opwaartse waterdruk op kelders).
09-03-2005 12:59:07

Door toepassing van een centrale ankerstaaf van
hoogwaardig staal is het mogelijk de paal na ver-
harding met een moerverbinding aan de boven-
bouw te koppelen en na te spannen.
2 Schroefpalen type avegaar
Door grote renovatieprojecten in oude stadsker-
nen ontstond rond de jaren zeventig behoefte
aan een trillingsvrij en geluidarm type paal. De
normale heisystemen voldeden hier niet goed
meer, omdat zij schade aan de belendingen kon-
den veroorzaken.
In de oude stadskernen werd vroeger veel op
staal gefundeerd. De huidige gebouwen moeten
door hun grootte en constructiewijze (grote
geconcentreerde belastingen), op een lagere
vaste laag op palen worden gefundeerd. Hier-
voor zijn trillingsvrije paalsystemen nodig.
De schroefpaal type avegaar, die uit de
Verenigde Staten afkomstig is, is geschikt
gemaakt voor de Nederlandse bodem. De toe-
passing heeft aanvankelijk een zeer grote vlucht
genomen, maar lijkt de laatste jaren weer af te
nemen.
De werkwijze is als volgt. Met behulp van een
boormotor wordt een holle buis, die aan de bui-
holle
(stort) buis
1 inboren van de avegaar 2 trekken van de avegaar
vullen paalschacht
Figuur 4.13 Principe schroefpaal type avegaar
06950416_h04.indd 77
4 FUNDERING OP PALEN 77
tenzijde is voorzien van een doorgaande schroef-
gang (avegaar), de grond ingeboord, figuur
4.13-1. De avegaar is aan de onderzijde van een
boorkop voorzien. Deze boorkop kan eventueel
aan de grondsoort waarin geboord moet wor-
den, worden aangepast.
De holle (stort)buis is aan de onderzijde afge-
sloten. Wanneer de avegaar bijna op diepte is,
wordt deze ongeveer 10 centimeter gelicht,
teneinde de afsluiting aan de onderzijde van de
stortbuis los te persen met behulp van de beton-
mortelpomp. Daarna wordt onder de volle
morteldruk nog iets dieper gedraaid.
Dit laatste is van belang, aangezien door het
trekken van de boor de grond kan ontspannen
(geroerde grond), wat een verhoogde beginzet-
ting van de paal tot gevolg kan hebben. Door
nu onder de morteldruk naar een dieper niveau
te draaien dan waar de afsluiting is uitgeperst,
wordt de punt van de paal in ongeroerde grond
gevormd.
De paalschacht wordt nu gevormd door de boor
op te trekken en de mortel met behulp van een
hogedrukpomp door de holle kern van de boor
in het boorgat te persen, figuur 4.13. Tijdens het
3 aanbrengen 4 paal
wapening gereed
09-03-2005 12:59:09
 78
trekken van de boor wordt de druk op de mortel
automatisch door een zelfregistrerende schijf
gehandhaafd. Hierdoor vult de ruimte onder de
boorkop zich met mortel op, zonder dat holle
ruimten kunnen ontstaan. Op deze wijze kan de
paal tot aan het maaiveld worden opgebouwd,
figuur 4.13-2.
Tijdens het trekken van de boor, die in de boor-
richting blijft doordraaien, wordt de grond die
tussen de schroefbladen achterblijft, uitgestoken.
In het bovenste gedeelte van de paal (circa 0,5
m) kan zich eventueel invallende grond ver-
zamelen; deze bovenkant is dus ondeugdelijk
en dient afgekapt te worden. Nadat de paal is
vervaardigd, kan desgewenst een wapeningskorf
van beperkte lengte (een grotere lengte komt
niet op diepte en is niet centrisch te houden) in
de paal worden aangebracht, figuur 4.13-3 en
figuur 4.13-4.
De schroefpaal type avegaar is bijzonder geschikt
voor die gebieden waar de vaste zandlaag zich
op wisselende diepte bevindt. De paallengte kan
worden aangepast aan de diepte van de vaste
laag.
Daar waar zwaar heiwerk wordt verwacht, biedt
de schroefboorpaal ook uitkomst. Het blijkt
namelijk dat het boren door zeer vaste grond-
soorten geen enkel probleem oplevert.
Als nadeel geldt dat dit paaltype erg gevoelig
is voor de uitvoeringswijze. Als de avegaar te
snel wordt getrokken, kan een onregelmatige en
mogelijk zelfs te kleine paaldiameter ontstaan.
Ook is het paaltype moeilijk toepasbaar als
slappe bovenlagen aanwezig zijn. Deze geven
onvoldoende zijdelingse steun waardoor de
verse betonmortel kan uitzakken. Daarnaast kan
de afvoer van de grond die bij het trekken van
de avegaar vrijkomt, een extra kostenpost zijn,
mede vanwege strenge milieueisen.
Afhankelijk van de benodigde draagkracht van
de paal en de draagkracht van de ondergrond
wordt de diameter van de boor aangepast.
De meest gebruikte schachtdiameters zijn 250,
260, 450 en 600 mm, met draagvermogens van
300 kN tot en met 2000 kN.
Controle op het gerede product kan geschieden
door ultrasone testen en een eventuele (dynami-
sche) proefbelasting.
06950416_h04.indd 78
4.3.1 Keuzecriteria
Bij de keuze van het paaltype spelen vele criteria
een rol. De belangrijkste zijn:
• kosten; we kiezen altijd het goedkoopste paal-
type, mits aan alle overige voorwaarden wordt
voldaan;
• levertijd; prefab-betonpalen moeten vol-
doende verhard zijn voordat ze geheid kunnen
worden;
• trilling- en geluidhinder; ingeheide of
ingetrilde paalsystemen zoals prefab-betonpalen
en Vibro-palen geven in bebouwde omgeving
veel trilling- en geluidhinder;
• invloed op belendingen; naast trillingsinvloed,
moet ook gekeken worden naar de vervorming
van een belending; zowel te veel grondontspan-
ning (bij grondverwijderende palen) als te veel
grondopspanning (bij grondverdringende palen)
zijn ontoelaatbaar;
• afvoer van grond; bij sommige paaltypen
komt grond vrij die meestal van het bouwterrein
moet worden afgevoerd;
• grondmechanische draagkracht; bij een
grondverdringende installatiemethode is de
grondmechanische draagkracht hoger dan bij
een grondverwijderende methode; dit betekent
in grote lijnen dat minder materiaal (beton)
nodig is voor grondverdringende palen;
• ook voor de stijfheid van de paalfundering:
grondverdringende palen gedragen zich stijver;
• bereikbaarheid bouwplaats; de moeilijke
bereikbaarheid van de bouwplaats, bijvoorbeeld
in de binnenstad, kan een reden zijn geen pre-
fab-betonpalen toe te passen;
• paallengte en variabiliteit van de ondergrond;
een grote paallengte of een sterk wissellende
diepte van de draagkrachtige laag kan een reden
zijn om te kiezen voor in de grond gevormde
palen;
• slappe bovenlagen; in slappe bovenlagen kan
de nog niet verharde betonmortel gemakkelijk
zijdelings indringen, waardoor de paalschacht uit
kan zakken; dit is vooral voor schroefpalen type
avegaar een beperking.
Daarnaast kunnen andere factoren een rol spe-
len, zoals beschikbare werkruimte en bijzondere
belastingen. Deze komen in de volgende para-
graaf aan de orde.
09-03-2005 12:59:09

bestaande bouwmuur
bestaande fundering
200 500
Figuur 4.14 Nieuwe paalfundering bij renovatie
4.4 Speciale palen
Naast de hiervóór besproken paalsystemen is een
groot aantal speciale systemen op de markt, die
we als volgt kunnen indelen:
• palen in beperkte werkruimte, bijvoorbeeld in
een bestaand gebouw of onder een hoog-
spanningsleiding; deze palen worden ook wel
aangeduid met de term renovatiepalen;
• palen met bijzondere belastingen, zoals een
trekbelasting of een horizontale belasting.
Genoemde indeling is niet strikt. Sommige paal-
typen kunnen in beide categorieën ingedeeld
worden. Voortdurend komen nieuwe of ver-
beterde paaltypen op de markt om te voldoen
aan de gestelde eisen. Vooral bij toepassing in
stedelijk gebied zijn vaakgestelde eisen: hoge
draagkracht en weinig hinder voor de omgeving.
06950416_h04.indd 79
4 FUNDERING OP PALEN 79
paalwapening nieuwe betonvloer inkassen
in bestaande bouwmuur
segmentpaal
schaal 1 : 20
Trillingsarme of trillingsvrije, grondverdringende
paalsystemen scoren hierbij goed. Een nadeel
van deze paaltypen is de vaak wat hogere prijs.
De laatste jaren worden steeds vaker diepe
parkeerkelders aangelegd. Om de opwaartse
waterdruk te weerstaan, zijn vaak trekpalen
benodigd. Dit heeft geleid tot een verdere ont-
wikkeling van speciaal voor dit doel geschikte
paaltypen.
Hierna worden enkele paaltypen nader beschre-
ven. Voor een compleet overzicht van alle in
Nederland gangbare paaltypen wordt verwezen
naar het Handboek Funderingen (SBR).
Bij renovatiewerkzaamheden kan het voorkomen
dat onder het bestaande gebouw een nieuwe
paalfundering moet worden aangebracht. Een
09-03-2005 12:59:09
 80

mogelijke oplossing is het aanbrengen van
segmentpalen, met eroverheen een betonvloer.
De betonvloer wordt ingekast in de bestaande
bouwmuren (inkassingen, breed circa 500 mm,
h.o.h. circa 1 m), figuur 4.14.
Het te kiezen paalsysteem moet voldoen aan de
volgende criteria:
1 beperkte werkhoogte;
2 trillingsarm;
3 grondverdringend;
4 economisch haalbaar.
1 Beperkte werkhoogte
Veelal moeten de nieuwe palen binnen in het
gebouw worden aangebracht, waardoor de
beschikbare werkhoogte beperkt is. Dit leidt tot
systemen waarbij een paalsegment van 1 à 2 m
in de grond wordt gebracht, waarna een vol-
gend segment wordt aangekoppeld.
Bij stalen palen geschiedt dit koppelen meestal
door elektrisch lassen of met een speciale
schroefdraadverbinding, figuur 4.15.
2 Trillingsarm
Teneinde beschadigingen aan het te renoveren
gebouw en de belendingen te voorkomen, dient
een trillingsarm paalsysteem te worden gekozen.
Hiervoor komen systemen in aanmerking waar-
bij de paal wordt ingeheid met behulp van een
lichte snelslaghamer (trillingsarm), of waarbij de
paal in de grond wordt geschroefd (trillingsvrij).
Bij twijfel omtrent de schadelijkheid van trillingen
op de bestaande bebouwing kunnen meetpunten
worden aangebracht op gevels en bouwmuren.
Door het meten van de maximale versnelling en
de frequentie van de trillingen kan, aan de hand
van door Stichting Bouwresearch (SBR) en TNO-
Bouw ontwikkelde grafieken, worden vastgesteld
of de kans op scheurvorming aanwezig is.

hoeklas

hoeklas

hoeklas

1 getrompt 2 met band

hoeklas

V- las

schroef-
draad

3 V-naad (las) 4 schroefkoppeling

Figuur 4.15 Koppeling voor stalen buispalen

06950416_h04.indd 80 09-03-2005 12:59:10


3 Grondverdringend
Tijdens het aanbrengen van de renovatiepalen
mag, in verband met de kans op zetting van de
reeds aanwezige palen, geen grondontspanning
plaatsvinden. Pulsen of het werken met een con-
tinue avegaar zijn in dat geval uitgesloten. Het te
kiezen paalsysteem dient te behoren tot de cate-
gorie grondverdringende palen.
4 Economisch haalbaar
Meestal bestaat een duidelijk verband tussen de
kosten en de baten van een renovatie. De be-
oogde levensduur en de veiligheidsklasse spelen
hierin een belangrijke rol. Op grond van een
kosten/batenanalyse kan een selectie worden
gemaakt uit de beschikbare paalsystemen.
Nadrukkelijk dient te worden gesteld dat dit niet
inhoudt dat we het goedkoopste systeem moe-
ten kiezen. Er dient gekeken te worden naar de
prijs/prestatieverhouding.
Daarbij is het van groot belang om vooraf de
minimaal vereiste prestatie (draagkracht, zetting,
levensduur enzovoort) vast te stellen.
1 op de buis geheid 2 in de buis geheid
Figuur 4.16 Aanbrengen van een geheide stalen buispaal
06950416_h04.indd 81
4 FUNDERING OP PALEN 81
De in ons land meest toegepaste segmentpalen
met grondverdringing zijn:
• geheide stalen buispalen;
• geschroefde stalen buispalen;
• injectiepalen.
4.4.1 Geheide stalen buispalen
Bij het indrijven van stalen buispalen kan gebruik
worden gemaakt van een valblok dat, afhankelijk
van de grondmechanische gegevens en de werk-
omstandigheden, in of op de paal valt, figuur 4.16.
De stalen buissegmenten, 1 à 2 m lang, afhan-
kelijk van de beschikbare werkhoogte, worden
gekoppeld zoals afgebeeld in figuur 4.15. Is de
paal op de gewenste diepte gebracht, dan wordt
de stalen buis gevuld met beton en voorzien van
een kopwapening, figuur 4.17. Beschikbare buis-
diameters: oplopend van 168 mm tot 600 mm.
Toelaatbare draagkracht van de palen: oplopend
vanaf 150 kN.
3 vullen met beton en 4 paal gereed
voorzien van
topwapening
09-03-2005 12:59:11
 82

eerste buissegment in boortafel

wapening FeB500 HWL en in positie brengen van de boortafel
lengte wapening

aanlassen van de boorpunt

aan het eerste buissegment

stalen buis Fe 360

beton kwaliteit B 25

combinatie van boren en drukken

betonprop

Figuur 4.17 Stalen buispaal

4.4.2 Geschroefde stalen buispalen

Een voorbeeld van een geschroefde stalen buis-
paal is de Tubex-paal, die geheel in Nederland
vastlassen van een volgend
is ontwikkeld. De Tubex-paal is een in de grond buissegment etc.
gevormde geschroefde paal, waarbij de stalen
boorbuis als blijvende paalmantel fungeert. De
boorbuis is voorzien van een vastgelaste boor-
punt met een grote diameter. De boorbuis wordt
in een boortafel geklemd en door een combi-
natie van gelijktijdig drukken en schroeven op
diepte gebracht. Afhankelijk van de beschikbare
werkhoogte, kan de boorbuis worden verlengd
aanbrengen van wapening
door het oplassen van nieuwe paalsegmenten, en storten van beton
figuur 4.18.

Nadat de paal op diepte is geplaatst, wordt de

overlengte van de stalen buis afgebrand. Ten
slotte wordt de boorbuis gevuld met beton en
worden, voor de vereiste verbinding met de fun-
dering, stekeinden aangebracht.

Indien gewenst kan een nog stijver en sterker

paalsysteem worden verkregen door het toepas-
sen van de Tubex-paal met groutinjectie (grout Figuur 4.18 Aanbrengen van een Tubex-paal
is een mengsel van cement en water). Hierbij

06950416_h04.indd 82 09-03-2005 12:59:13


wordt tijdens het schroeven van de paal de
grond ter plaatse van de draagkrachtige laag
geïnjecteerd met grout, figuur 4.19. Het grout
vormt samen met de grond een steenachtige
mantel om de boorbuis ter grootte van de dia-
meter van de boorpunt.
wapening
stalen buis, 355,6 x 8
Ø 560
groutinjectie
boorpunt
Figuur 4.19 Tubex-paal met groutinjectie
Het injecteren geschiedt door een leiding in de
boorbuis, die is verbonden met een opening in
de boorpunt. De verdere afwerking, zoals het
vullen van de boorbuis met beton, komt overeen
met de normale Tubex-paal.
Bij gebruik van een speciale boorpunt is het zelfs
mogelijk om door in de grond aanwezige obsta-
kels, zoals beton en metselwerk, heen te boren.
Standaard diameters van de boorbuizen zijn
220 à 460 mm, met een diameter van de boor-
punt van respectievelijk 300 à 670 mm.
Afhankelijk van de bodemgesteldheid zijn paal-
belastingen mogelijk van 200 tot 2300 kN.
Tubex-palen zijn onder andere toegepast bij de
renovatie van het Concertgebouw te Amster-
dam.
06950416_h04.indd 83
4 FUNDERING OP PALEN 83
4.4.3 Injectiepalen
Bij een injectiepaal wordt gestreefd naar kosten-
beperking door middel van een relatief hoge
inbrengsnelheid. Een injectiepaal is een stalen
buispaal die omhuld en gevuld is met verharde
cementgrout. Bij het installeren wordt de grond
verdrongen, hetgeen een gunstige invloed heeft
op de draagkracht van de paal.
Het op diepte brengen van de stalen buis ge-
schiedt door schroeven en/of heien met een
snelslaghamer, onder gelijktijdig injecteren van
cementgrout. Tijdens het installeren fungeert dit
cementgrout als smeermiddel, waardoor de te
overwinnen weerstand tijdelijk wordt geredu-
ceerd.
Na verharding levert het cementgrout een bij-
drage aan de sterkte en de stijfheid van de paal,
draagt een gedeelte van de kracht over naar de
grond en beschermt de stalen buis tegen
corrosie.
We onderscheiden de volgende soorten injectie-
palen, figuur 4.20:
1 de gekoppelde injectiepaal, diameter circa 150
mm, die zijn draagkracht (max. 350 kN) hoofd-
zakelijk ontleent aan positieve kleef;
2 de schroefinjectiepaal, die voorzien is van een
schroefblad (diameter 300 tot 550 mm) en die
zijn draagkracht (maximaal 1200 kN) hoofd-
zakelijk ontleent aan puntweerstand.
Door de manier van aanbrengen is de schacht-
diameter van de gekoppelde injectiepaal onge-
veer gelijk aan de diameter van de paalschoen,
zie figuur 4.20-1.
Bij de geschroefde systemen is de zaak wat ge-
compliceerder. In slappe lagen is de penetratie-
snelheid groot, waardoor om de stalen buis een
groutschil ontstaat ter dikte van 15 tot 40 mm,
figuur 4.20-2 en 4.20-3. In draagkrachtige zand-
lagen neemt de penetratiesnelheid sterk af. Hier
wordt het zand laagje voor laagje afgeschraapt
en intensief vermengd met een overmaat aan
cementgrout. Daardoor wordt de paaldiameter
ongeveer gelijk aan die van het schroefblad.
09-03-2005 12:59:14
 84

Ø 200 mm

Ø 150 mm zandlaag

stalen buis
stalen buis
schil van cementgrout
schil van cementgrout
kern van cementgrout
kern van cementgrout
schroefblad

1 gekoppelde injectiepaal 2 schroefinjectiepaal

Figuur 4.20 Principe van injectiepalen

4.5 Berekening van de draagkracht aan de grenstoestanden, aan te houden waarden

Voor het bepalen van de draagkracht van een
fundering op palen moeten we kijken naar de-
zelfde grenstoestanden als die voor een funde-
ring op staal:
1 de uiterste grenstoestand:
• grondmechanische;
• constructieve;
2 de bruikbaarheidsgrenstoestand.
We noemen de grondmechanische grenstoestand
ook wel de bezwijkdraagkracht. Hierbij ontstaan
schuifvlakken in de grond ter plaatse van de
paalpunt.
De constructieve grenstoestand betreft het bezwij-
ken van constructieonderdelen (balken, kolom-
men enzovoort), bijvoorbeeld door ongelijke
zettingen van paalgroepen.
De bruikbaarheidsgrenstoestand (2) komt overeen
met criteria voor normaal gebruik, bijvoorbeeld
een scheefstand van het bouwwerk, waardoor
het niet meer voldoet aan zijn gebruiksfunctie.
De rekenwaarden van de belastingen uit de
bovenbouw en uit de fundering mogen niet
groter zijn dan de rekenwaarden van de draag-
kracht (sterkte) en de vervorming (stijfheid) van
de paalfundering. Onder rekenwaarden verstaan
we hierbij de, bij de toetsing van de fundering
voor de belastingen en de weerstand van de
grond.
De rekenwaarden voor de belastingen verkrijgen
we door de representatieve waarden van de
belastingen te vermenigvuldigen met een belas-
tingsfactor (zie hiervoor NEN 6702; TGB-1990,
Belastingen en vervormingen).
De rekenwaarden voor de bezwijkdraagkracht en
de vormveranderingsdraagkracht van een paal
verkrijgen we door de berekende waarden (stuit
en positieve kleef) te delen door een materiaal-
factor, zie de tabel van figuur 4.21.
In dit hoofdstuk beschouwen we alleen de draag-
kracht op druk. Voor een nadere beschrijving
wordt verwezen naar NEN 6740 en NEN 6743.
Uiterste grenstoestand
• met sonderingen: 1,25
• zonder sonderingen:
– met slagdiagram: 1,40
– zonder slagdiagram: 1,80
Bruikbaarheidsgrenstoestand
γm = 1,0 (met of zonder sonderingen)
Figuur 4.21 Materiaalfactoren

06950416_h04.indd 84 09-03-2005 12:59:14


4.5.1 Negatieve kleef
Onder invloed van een (zand)ophoging kunnen
slappe lagen (klei, veen) inklinken. Door deze
terreinzakking oefenen de slappe grondlagen
boven de draagkrachtige laag wrijving uit op de
schacht van de palen.
Deze zogenaamde negatieve kleef moeten we als
een permanente belasting op de paal in rekening
brengen. Het berekenen van de grootte van de
negatieve kleef is zeer complex. Van invloed zijn
onder andere:
• de bovenbelasting;
• de samendrukking van de grond;
• de zakking van de paal;
• de wrijving tussen grond en paalschacht;
• de weerstand van de draagkrachtige laag.
Er zijn vele rekenmethoden, die vaak sterk plaats-
gebonden zijn. De aspecten van negatieve kleef
zijn zo gevarieerd, dat het zeer moeilijk is om
een universele rekenmethode te ontwikkelen.
Een veilige methode is de zogenaamde slip-
methode. Bij deze methode wordt de hoogst mo-
gelijke waarde van de negatieve kleef vastgesteld
door sommatie van de maximale waarden van
de wrijvingsweerstand over dat deel van de paal-
schacht, dat zich bevindt boven de laag waarin
de paalpunt is geplaatst.
Voor een gladde prefab-betonpaal mag worden
gerekend op een paalbelasting door negatieve
kleef van:
Fs;nk;d = γf ∙ 0,25 ∙ σ’v ∙ Aschacht
waarin:
Fs;nk;d = rekenwaarde van de belasting door
negatieve kleef
γf = belastingsfactor. Daarvoor mogen we
1,0 nemen wanneer we de volledige
belasting door de slappe lagen boven
het paalpuntniveau in rekening
brengen
σ’v = verticale korrelspanning van de grond;
Aschacht = schachtoppervlak van de paal dat
onderhevig is aan negatieve kleef
Een meer realistische berekening, waarbij de
interactie van de beweging van de paal en van
de grond in rekening wordt gebracht, kan door
een grondmechanisch adviesbureau worden
06950416_h04.indd 85
4 FUNDERING OP PALEN 85
gemaakt. Bij een dergelijke berekening kan de
grootte van de negatieve kleef beduidend lager
uitvallen. Daar staat tegenover dat, als gerekend
wordt met interactie, een grotere partiële factor
en dus een hogere rekenwaarde van de nega-
tieve kleef van toepassing is.
4.5.2 Schachtweerstand
De schachtweerstand wordt ontleend aan posi-
tieve kleef.
De berekening van de positieve kleef moet zijn
gebaseerd op de conusweerstanden en/of plaat-
selijke wrijvingsweerstanden over het traject
waarover de paalschacht zich in de draag-
krachtige laag bevindt. De waarde van de ge-
middelde wrijvingsweerstand wordt uitgedrukt
in een percentage van de gemiddelde conus-
weerstand, zie de tabel van figuur 4.22.
Tapse houten paal 1,2%
Gladde prefab betonpaal 1,0%
Stalen buispaal met gesloten punt 1,0%
Schroefboorpaal 0,6%
Pulspaal 0,5%
De bovenstaande waarden gelden voor alleen-
staande palen in fijn tot matig zand.
Figuur 4.22 Wrijvingsweerstand op palen als percentage
van de gemiddelde conusweerstand
De formule voor de schachtweerstand luidt:
Fr;schacht = Op ∙ Σ αs ∙ qc ∙ ΔZ
waarin:
Fr;schacht = schachtweerstand;
Op = omtrek van de paal in de draag-
krachtige laag
αs = schachtwrijvingsfactor, die afhankelijk
is van het paaltype, zie de tabel in
figuur 4.22
qc = conusweerstand in de betreffende laag;
ΔZ = dikte van de betreffende laag
09-03-2005 12:59:15
 86

Berekeningsblad

De trajecten AB en BD geven hogere gemiddelde

conuswaarden dan AC en CD.
D
We moeten dus uitgaan van de laatst genoemde
trajecten.

E
Gemiddelde conusweerstanden:
traject AC = I
traject CD = II
traject DE = III
8D

Gemiddelde bezwijkspanning onder de paalpunt:

I + II
basisniveau D A 2

C 4D Gemiddelde bezwijkspanning onder en boven de

paalpunt: III

B
Gemiddelde bezwijkspanning onder en boven de
paalpunt:
diepte [m]

I + II
+ III
        2
Pr; punt = [MN/m2]
conusweerstand [MN/m2]     2      

Voor de maximale paalpuntweerstand Pr; punt in fijn tot

grof zand moeten we een limietwaarde aanhouden
van 15 MN/m2. Voor grindhoudend zand geldt hier-
voor een lagere waarde.

Figuur 4.23 4D–8D-methode

4.5.3 Puntweerstand 4 Bepaal de gemiddelde waarde III van de co-

De berekening van de draagkracht van de nusweerstand van de afgesnoten sondeergrafiek
paalpunt moet geschieden op grond van een tot 8D boven de paalpunt, zie de streeplijn in
sondering, figuur 4.23. De berekeningsmethode figuur 4.23. Het afsnuiten dient te geschieden
verloopt als volgt: van beneden naar boven, te beginnen bij de
1 Bepaal de gemiddelde conusweerstand I over waarde II, waarbij de opeenvolgende waarden
het traject vanaf het gekozen paalvoetniveau tot steeds lager zijn dan of gelijk zijn aan de vooraf-
0,7 à 4 D beneden dit niveau, figuur 4.23. Hierbij gaande waarden.
is D de diameter van de paalpunt bij ronde palen De maximale weerstand van de paalpunt wordt
of de equivalente diameter (1,13 √A) bij palen met dan gevonden uit:
een afwijkende doorsnede. De waarde 0,7 à 4 D
moet zodanig worden gekozen dat de laagste be- I+I
zwijkweerstand voor de paalpunt wordt gevonden. + III
I2
2 Neem de minimum conusweerstand II over pr, punt = [MN/m2]
2
het onder punt 1 genoemde traject.
3 Bepaal de gemiddelde waarde van I en II.

06950416_h04.indd 86 27-12-2005 10:06:30


6 Vermenigvuldig de aldus verkregen bezwijk-
spanning met het oppervlak van de paalpunt,
teneinde de representatieve waarde van de
grenspuntweerstand te vinden.
De formule voor de puntweerstand luidt:
Fr;punt = Apunt ∙ αp ∙ pr;punt
waarin:
Fr;punt = puntweerstand
Apunt = paalpuntoppervlak
αp = paalklassefactor, die afhankelijk is van
het paaltype, zie de tabel van
figuur 4.24
Voor prefab-betonpalen is de paalklassefactor αp
gelijk aan 1,0. Voor andere paaltypen dient een
correctie op de grensstuitkracht te worden toe-
gepast, zie de tabel van figuur 4.24.
Houten palen 1,2
Stalen buispalen 1,0
Schroefpaal type avegaar 0,6
Pulspaal 0,5
Figuur 4.24 Paalklassefactoren αp op de grensstuitkracht
van verschillende soorten palen
Ook op palen met een verbrede paalvoet moet
een reductie worden toegepast, die afhankelijk is
van de vorm van de voet (zie NEN 6743). Hier
voor gebruiken we de factor β, die een waarde
heeft tussen 0,7 en 1,0.
Ten slotte geven we in paragraaf 4.5.4 een voor-
beeld van een paalberekening voor een geheide
gladde prefab-betonpaal, figuur 4.25.
4.5.4 Toetsing van de draagkracht
De rekenwaarde van de belastingen in de uiter-
ste grenstoestand mogen niet hoger zijn dan de
bezwijkdraagkracht van de paal, verminderd met
de belasting door de negatieve kleef:
Fs;d < Fr;d – Fs;nk;d
waarin:
Fs;d = rekenwaarde van de paalbelasting
Fr;d = rekenwaarde van de bezwijkdraagkracht
van de paal
06950416_h04.indd 87
4 FUNDERING OP PALEN 87
Voor Fr;d geldt:
0,75 ∙ (Fr;punt + Fr;schacht)
Fr;d =
γm
Het getal 0,75 in voorgaande formule stelt de
factor ξ voor. Deze factor heeft een dubbele
functie. We brengen ermee in rekening:
• de capaciteit van een gebouw om krachten
over te dragen van een punt met een ‘zwak’
funderingselement naar punten met een ‘sterk’
funderingselement;
• de betere kennis die we van de grond hebben
als we meer sonderingen uitvoeren.
De waarde van ξ varieert tussen 0,75 en 0,92.
het gebouw en hoe meer sonderingen, des te
hoger is ξ.
Voor de materiaalfactor mag γm = 1,25 worden
aangehouden, indien voldoende sonderingen op
de bouwplaats zijn gemaakt; er dienen ten
minste twee sonderingen te worden gemaakt,
waarbij de gemiddelde afstand tussen de sonde-
ringen ten hoogste 25 m is, en er per sondering
2
een oppervlakte van ten hoogste 25 × 25 m
mag worden bestreken.
Indien bij lichte bouwwerken (Geotechnische
Categorie 1, volgens NEN 6740) uitgegaan
wordt van sonderingen uit de directe omgeving
(ten minste twee sonderingen ter weerszijden
van de bouwplaats met een maximale afstand
ten opzichte van de bouwplaats van 50 m),
dan dient er een grotere materiaalfactor in
rekening te worden gebracht, zie de tabel van
figuur 4.21:
γm = 1,40; heien met slagdiagram;
γm = 1,80; heien zonder slagdiagram.
4.5.5 Verticale zakking van palen
Voor het berekenen van de verticale zakking van
een alleenstaande paal gaan we meestal uit van
op ervaring gebaseerde gegevens. De zakking
blijkt te kunnen worden uitgedrukt als een per-
centage van de paaldiameter, afhankelijk van de
verhouding van de paalbelasting inclusief nega-
tieve kleef (Fs;tot;d), en de bezwijkdraagkracht van
de paal (Fr;punt + Fr;schacht), figuur 4.26.
09-03-2005 12:59:16
 88

De grootte van de paalbelasting (Fs;tot;d) kunnen
we voor de bruikbaarheidsgrenstoestand globaal
stellen op maximaal 50% van de bezwijkdraag-
kracht. We kunnen in figuur 4.26 de verticale
paalzakking aflezen, uitgedrukt in procenten van
de equivalente paaldiameter. Hierbij komt nog
de elastische verkorting van de paal zelf.
Als vuistregel wordt ook wel gerekend met een
totale zakking van het boveneinde van de paal
ter grootte van tweemaal de elastische samen-
drukking van de paal.
Uit figuur 4.26 kun je tevens aflezen dat schroef-
palen en boorpalen een aanzienlijk slapper ge-
drag vertonen dan grondverdringende palen,
zoals heipalen. Voor dit paaltype wordt ook wel
de vuistregel gehanteerd dat 1 mm paalkop-
zakking optreedt per 100 kN paalbelasting.
Voor paalgroepen is de zakking per definitie
groter dan voor een enkele paal, omdat bij paal-
groepen rekening moet worden gehouden met
samendrukking van de grond tot een grotere
diepte. Als daarin ook nog samendrukbare lagen

Berekeningsblad

2 46 8 10
0

zand
γ = 20 kN/m3 1,5
2,5 G.W.S

geheide prefabbetonpaal
400 (D eq = 450 mm)

veen
γ = 20 kN/m3

10

15

8D = 3600

19

20 4D = 1800
zand
γ = 20 kN/m3

11 13 15

25

z [m]

conusweerstand
q c [MN/m2]

06950416_h04.indd 88 09-03-2005 12:59:16

 4 FUNDERING OP PALEN 89

Stuit

13 + 11
+8
2
Pr; punt = = 10 MN/m2
2

Fr; punt = 10 · 103 × 0,4 × 0,4 = 1600 kN

Positieve kleef
σ v' [kN/m2] Fr; schacht = 0,01 · qc;gem × Aschacht = 0,01 × 10 · 103 × 4 × 1,6 = 640 kN

1,5 30 Negatieve kleef

2,5 40 Fs; nk = 0,25 · σv’ · Aschacht = 0,25(15 × 1,5 + 35 × 1,0 + 52 × 12) × 1,6 =
274 kN

Fs; nk;d = 1,0 × 274 = 274 kN

Rekenwaarde voor de bezwijkbelasting van de paal

0,75∙Fr;punt + Fr;schacht∙ 0,75[1600 + 640]

Fr;d = = = 1344 kN
1,25 1,25
af: negatieve kleef Fs;nk;d = 274 kN
–
Fs;d ≤ 1070 kN

Bruikbaarheidsgrenstoestand
14,5 64 Stel dat de paalbelasting voor de bruikbaarheidsgrenstoestand, inclusief
negatieve kleef, 800 kN bedraagt:
z [m]

F·I 800 × 19
(γf = 1,0): Wel;d = = = 0,005 m
E · A 20,106 × 0,16

We stellen de totale zakking van de paal op ongeveer twee maal de elas-

Verloop van de verticale korrel- tische zakking:
spanning in de slappe lagen
Wtot ≈ 2 × 5 = 10 mm.

Volgens NEN 6743 hoeft, voor de berekening gerekend met de negatieve kleef. Voor de glo-
van de uiterste grenstoestand IA, de negatieve bale dimensionering van een geheide gladde
kleef niet in rekening te worden gebracht. prefab-betonpaal is de voorgestelde bereke-
Echter bij grenstoestand IB moet wel worden ningswijze voldoende nauwkeurig.

Figuur 4.25 Berekening van de bezwijkdraagkracht van een gladde prefab-betonpaal

06950416_h04.indd 89 09-03-2005 12:59:17

 90

F s;d
meting van de paalgroep, in combinatie met
[%]
F r;d
een 2, de logaritmische samendrukkingswet van
0 50 100 Terzaghi).
[ %]

Raadpleeg de literatuur voor een exactere bere-

kening.
W punt ; d

heipalen
D eq

5 geschroefde palen Deze algemene beschouwing maakt echter wel

duidelijk dat bij een hoog gebouw met dicht op
elkaar staande palen de onder het paalpunt-
boorpalen
10 niveau liggende grondlagen tot op grote diepte
(ten minste tweemaal de gebouwbreedte) in de
zettingsberekening moeten worden betrokken,
15 figuur 4.27.

Figuur 4.26 Last-zakkingsgedrag van geheide, geschroefde Geraadpleegde en aanbevolen

en geboorde palen in zandgrond literatuur

aanwezig zijn, drukken deze door de paal-
belasting samen, waardoor de paalgroep een
nog grotere zakking ondergaat.
De zakking kan worden benaderd door de paal-
groep ter plaatse van het puntniveau van de
palen te beschouwen als een funderingsplaat
met een diameter ter grootte van de paalgroep
die wordt ondersteund door grond met bed-
dingsconstante k. Voor een globale berekening
kunnen we volstaan met uit te gaan van een
grondmoot met een dikte van tweemaal de af-
belastingspreiding van 2 : 1 (zie ook hoofdstuk
1 Handboek Funderingen. SBR, Ten Hagen Stam,
losbladige uitgave met jaarlijks aanvullingen.
2 Meet- en beoordelingsrichtlijnen voor tril-
lingen, deel A - Schade aan gebouwen. Stichting
Bouwresearch, Rotterdam, 2002.
3 Protocol voor het uitvoeren van een inspectie aan
houten paalfunderingen, versie 2003. Ministerie
van VROM.
4 Veen, C. van der, E. Horvat en C.H. van
Kooperen, Grondmechanica. Waltman, Delft,
1981.
5 Weele, A.F. van, Moderne funderingstechnieken.
Waltman, Delft, 1981.

Normen
NEN 6702 Technische grondslagen voor bouw-
constructies – TGB 1990 – Belastingen en vervor-
mingen
NEN 6740 Geotechniek – TGB 1990 – Basiseisen
en belastingen
NEN 6743 Geotechniek – Berekeningsmethode
voor funderingen op palen – Drukpalen
zand
invloedsgebied

klei

zand

Figuur 4.27 Belastingspreiding bij paalgroepen

06950416_h04.indd 90 09-03-2005 12:59:18

 Ontwerp en uitvoering
ir. H.L. Jansen, ir. J.J.M. Brouwer
5
Het ontwerp van een fundering start met het vaststellen van de rand-
voorwaarden waaraan moet worden voldaan. Randvoorwaarden zijn
onder andere de methode van funderen (‘op palen’ of ‘op staal’), de
grondwaterstand, de obstakels in de bodem, de aanwezigheid van
belendingen en de bereikbaarheid van het bouwterrein.
Bij het ontwerp moeten we ons afvragen of een kruipruimte wel of
niet noodzakelijk is. Door een goede detaillering van de kruipruimte
kunnen problemen zoals optrekkend vocht en koudebruggen worden
voorkomen.
Kennis van de werkzaamheden behorend tot de uitvoering van een
fundering, zoals het bouwrijp maken van het terrein en de keuze en
uitvoering van de werkvloer en de bekisting, is van belang.
In dit hoofdstuk geven we een rekenvoorbeeld van een ‘fundering op
staal’ en een ‘fundering op palen’.

06950416_h05.indd 91 09-03-2005 13:03:21

 92
Inleiding
Het ontwerp en de uitvoering van een fundering
zijn van vele factoren afhankelijk. Zelfs voor
een eenvoudig gebouw moeten we eerst de
randvoorwaarden vaststellen waaraan de funde-
ring moet voldoen. Het blindelings kiezen van
een funderingstype en het maken van sterkte-
berekeningen daarvoor, kan tijdens de uit-
voering tot dure aanpassingen van het ontwerp
leiden.
Bij het ontwerp van een fundering zijn de vol-
gende punten van betekenis:
• de keuze voor een fundering op staal, op
palen of een tussenvorm: een juiste keuze kun-
nen we alleen maken, indien we de eigenschap-
pen van de grond ter plaatse kennen;
• de uiterste grenzen waarbinnen de grondwa-
terstand varieert: we hebben deze grenzen nodig
voor het ontwerpen van de fundering (droge
kruipruimte, waterdrukken op kelders enzovoort)
en – tijdens de uitvoering – voor een eventuele
bemaling van de bouwput (dit kan gevaar op-
leveren voor belendingen!);
• de aanwezigheid van obstakels in de bodem,
zoals oude funderingsresten en nog in gebruik
zijnde leidingen;
• de aanwezigheid van belendingen en de wijze
waarop deze zijn gefundeerd;
• het dilateren (dilatatie) van de fundering in
verband met ongelijke zettingen van bouwdelen
(hoog/laag), te grote vervormingen door fluctu-
aties in de temperatuur, te grote vervormingen
door krimp bij een omvangrijke betonfundering;
• de bereikbaarheid van het bouwterrein:
beperkingen in de aan- en afvoer van bouw-
materialen en materieel zijn van invloed op het
ontwerp en de uitvoering.
Bij de uitvoering van een fundering krijgen we te
maken met de volgende werkzaamheden:
• het bouwrijp maken van het bouwterrein. We
verstaan hieronder globaal: het verwijderen van
obstakels en begroeiing met humuslaag, even-
tueel het uitvoeren van een grondverbetering
en/of ophoging van de grond;
• het uitzetten van het bouwwerk; dat wil zeg-
gen het landmeetkundig vastleggen van de situ-
ering en afmetingen van het gebouw;
06950416_h05.indd 92
• bij een fundering op staal: het geschikt maken
van de ondergrond;
• bij een fundering op palen: voorbereiding en
toezicht op het heiwerk;
• keuze en uitvoering van de werkvloer. De
betonconstructie wordt gestort op een over het
algemeen steenachtige werkvloer. De keuze van
het type werkvloer is afhankelijk van factoren
zoals afmetingen van de betonconstructies
(balken, kelder) en vereiste isolatiewaarde van de
fundering;
• keuze en uitvoering van de betonbekisting.
In de volgende paragrafen gaan we dieper in op
de genoemde werkzaamheden. We richten ons
vooral op de verschillende keuzeaspecten en op
de wijze van uitvoering.
5.1 Kruipruimte
Een van de eerste beslissingen die we bij het
ontwerp van de fundering moeten nemen, is het
al of niet toepassen van een kruipruimte. Bij het
toepassen van een houten begane-grondvloer is
een kruipruimte vereist in verband met de beno-
digde ventilatie onder de vloer (houtrot, grond-
lucht, enzovoort).
Volgens het Bouwbesluit zijn houten begane-
grondvloeren niet zonder meer toegestaan.
Alleen bij kleine ondergeschikte bouwwerken
mag dit type vloer nog worden toegepast.
Bij steenachtige vloeren is een kruipruimte alleen
nuttig, indien onder de vloer leidingen worden
aangebracht. Het toepassen van een kruipruimte
is duur. Indien geen leidingen onder de vloer
nodig zijn, is een op de ondergrond aange-
brachte betonvloer met isolatie tussen onder-
grond en vloer veelal goedkoper. Echter bij een
fundering op palen ontstaat vaak een kruip-
ruimte als overbrugging tussen het aanlegniveau
van de funderingsbalken en het peil van de be-
gane-grondvloer.
De functie van een kruipruimte kan zijn:
• ventilatie onder houten vloeren;
• ruimte voor leidingen;
• overbrugging tussen aanlegniveau van funde-
ring en begane-grondvloer.
09-03-2005 13:03:21

Indien de leidingen in de kruipruimte ten be-
hoeve van onderhoud en vervanging bereikbaar
moeten zijn, is een hoogte van ten minste
0,500 m vereist. Verder moeten we voldoende
kruipluiken in de begane-grondvloer aanbrengen
met dezelfde bouwfysische eigenschappen als de
vloer. Indien we niet voldoende kruipluiken kun-
nen plaatsen, dan zijn kruipgaten in de wanden
onder de vloer noodzakelijk. De kruipluiken en
-gaten moeten afmetingen hebben van ten
minste 0,400 × 0,700 m.
De vrije hoogte van kruipruimten moet zijn:
• voor alleen ventilatie: 0,300–0,500 m;
• voor leidingen: minimaal 0,500, beter is
0,800 m. Voor kruisende leidingen en luchtkana-
len is veelal een vrije hoogte van 1 m nodig.
Een goed ontworpen kruipruimte, figuur 5.1,
heeft:
1 een goede ventilatie met buitenlucht, ook bij
steenachtige vloeren (zie subparagraaf 5.1.2);
2 een goed geïsoleerde begane-grondvloer;
3 een bodemafsluiting en eventueel een
drainage indien de bodemgesteldheid dat ver-
eist;
4 geen open verbinding met de gevelspouw;
5 waterdichte verticale begrenzingen van beton
en/of een trasraam bij metselwerk;
6 geen koudebruggen ter plaatse van de
begane-grondvloer.
1 Ventilatie
Een goede ventilatie moet aan de volgende mini-
male eisen voldoen:
dampdichtheid
t.p.v. leidingdoorvoer
ventilatie
hemelwater
afvoer
hemelwater
verticale doorsnede
Figuur 5.1 Aandachtspunten bij het maken van de kruipruimte
06950416_h05.indd 93
5 ONTWERP EN UITVOERING 93
• muisdichte ventilatieopeningen in twee tegen-
over elkaar staande buitenwanden;
• de gezamenlijke
2 2
vrije doorlaatopening moet
400 mm /m vloeroppervlak bedragen;
• de verdeling van de ventilatieopeningen in de
gevels moet zodanig zijn dat in de kruipruimte
geen ‘dode hoeken’ ontstaan waar onvoldoende
ventilatie plaatsvindt;
• de ventilatie van de kruipruimte en van de
gevelspouw moet gescheiden zijn in verband
met vochttransport, ongedierte zoals muizen en
ratten, en explosiegevaar bij gaslekkage.
Bij een ongunstige ligging van een gebouw of
een kruipruimte met veel ‘dode hoeken’ is een
aanzienlijk grotere ventilatieopening nodig.
In NEN 1078, die GAVO-1987 vervangt, worden
eveneens eisen gesteld met betrekking tot de
ventilatie van kruipruimten waarin zich gasleidin-
gen bevinden.
2 Begane-grondvloer
De ventilatie heeft een gunstige invloed op de
vochthuishouding in de kruipruimte, voorkomt
stankoverlast (grondlucht, lekkage riolering) en
voorkomt explosiegevaar bij gaslekken.
Een nadeel is dat de temperatuur in de kruip-
ruimte ‘s winters sterk daalt, wat sommige bewo-
ners ertoe aanzet de ventilatieopening te dichten,
met alle gevaren van dien. Isolatie van de begane-
grondvloer moet de klachten ten aanzien van de
onbehagelijke vloertemperatuur verhelpen.
Het Bouwbesluit eist meestal voor de begane-
grondvloer een warmteweerstand Rc van ten
minste 2,5 m2 K/W. Daarvoor is isolatiemateriaal
afdrukken afzetten
stuclaag van zouten
optrekkend
( vorstvrij )
_ 800 mm
vocht
>
09-03-2005 13:03:22
 94
van 70–100 mm dikte nodig. Bij prefab-vloeren
wordt de isolatie fabrieksmatig aangebracht. Bij
vlakke plaatvloeren is het mogelijk om de isolatie
bovenop de vloer aan te brengen met hierop
weer een steenachtige dekvloer.
Naast eisen ten aanzien van warmte-isolatie,
gelden er ook eisen ten aanzien van de damp-
120
100
sp
ec
ies
lab
152
50
105
108
50
250
44 145
102
geeft instelmogelijkheid aan
Tegenwoordig worden nagenoeg alleen
kunststof ventilatiekokers toegepast, figuur
5.2. De kokers zijn voorzien van een specie-
slab. Deze voorkomt dat valspecie een vocht-
brug vormt tussen binnen- en buitenspouw-
blad. Van het in figuur 5.2 getoonde type
moeten we, per 6 m2 vloeroppervlak, één
koker toepassen (netto luchtdoorstroom-
opening van de koker: 2400 mm2).
Figuur 5.2 Kunststof ventilatiekoker
06950416_h05.indd 94
dichtheid van vloeren. Bij de huidige kierdichte
woningen, die zijn voorzien van mechanische
afzuiging, heerst in de woonruimte ten opzichte
van de kruipruimte een onderdruk. Via opening-
en in de begane-grondvloer (bijvoorbeeld kieren
rond kruipluiken, leidingdoorvoeringen, vooral
ter plaatse van de meterkast!) wordt vochtige
lucht uit de kruipruimte aangezogen. Dit is veelal
de oorzaak van het vochtprobleem in laagbouw-
woningen.
3 Bodemafsluiting
De onderste horizontale begrenzing van de
kruipruimte is de bodem, die de overgang vormt
naar de ondergrond. De bodem dient altijd
ruimschoots boven het hoogste grondwaterpeil
te liggen. Desondanks kan bij hevige regenval
wateroverlast ontstaan in de kruipruimte, indien
de ondergrond bestaat uit een slecht waterdoor-
latende laag (leem, klei, veen), figuur 5.1. Het
aanbrengen van een laag zand in combinatie
met een drainage is in dat geval noodzakelijk.
Maar de vraag is dan wel waarop deze drainage
kan worden afgevoerd. Veel gemeenten laten
lozing op de riolering niet meer toe.
Een dunne stampbetonnen bodemafsluiting, dik
60–70 mm wordt alleen toegepast bij een hou-
ten begane-grondvloer en bij een steenachtige
begane-grondvloer als de ondergrond slecht
waterdoorlatend is. Indien de hoogste grond-
waterstand boven het niveau van de kruipruimte
ligt, moeten we – ook bij een steenachtige be-
gane-grondvloer – een waterdichte kelderbak
toepassen.
Enige punten waarmee we rekening moeten
houden zijn:
• Wanneer langs gevels in geval van een hoge
grondwaterstand een drainage wordt toegepast,
kan dat gevaar opleveren voor de stabiliteit van
de fundering. Zo kunnen bij een te diepe aanleg
van de drainage bij een fundering op staal door
de verhoogde korrelspanningen in de grond
zettingen ontstaan. Tevens kan de fundering in-
stabiel worden door het tijdens de aanleg tijdelijk
weghalen van de bovenbelasting.
• In veel gebieden in ons land staan de
woningen op palen die door een dunne hardere
bovenlaag zijn geheid. Als zich onder deze har-
dere bovenlaag (meestal tijdelijk) overspannen
09-03-2005 13:03:23

grondwater bevindt, ‘brult’ dit water door al die
perforaties in de bovenlaag de kruipruimte in.
Het toepassen van een drainage kan hier de op-
lossing zijn.
• In nieuwbouwwijken in het westen van het
land worden de bouwterreinen vaak op-
gehoogd met zand. De onderliggende veen-
lagen worden door de langzame consolidatie
nog lange tijd na het gereedkomen van de wijk
samengeperst.
• We moeten soms rekenen op een zakking van
de bodem van de kruipruimte van 0,200 tot
0,500 m. De kruipruimten lopen nu, ongeacht
de grondwaterstand, vol met regenwater. Een
oplossing van dit probleem kan zijn het navullen
met lichte steenachtige materialen, zoals schuim-
beton, schelpen of geëxpandeerde kleikorrels
(Argex).
• De vullaag wordt met behulp van een silo-
auto en slangen via de kruipluiken in de kruip-
ruimte geblazen. De bewoners ondervinden
hiervan weinig ongemak.
4 Gevelspouw
Een open verbinding van de kruipruimte met de
gevelspouw is de oorzaak van veel bouwschade.
De relatief warme lucht in de kruipruimte stijgt
‘s nachts op in de spouw, met als gevolg
condensatie ter plaatse van kozijnen en dakaan-
spouw-
ventilatie
trasraam
water- oplegnokken
afvoer
tras(cement)raam
_ 800
+ afwerklaag
>
Figuur 5.3 Trasraam
06950416_h05.indd 95
5 ONTWERP EN UITVOERING 95
sluiting. Een goede oplossing is, zoals besproken,
het toepassen van ventilatiekokers.
5 Wanden
De wanden van kruipruimten moeten water-
dicht zijn om het optrekken van vocht uit de
ondergrond en tengevolge van condensatie
(koudebruggen) te voorkomen. De waterdichte
wanden kunnen worden gemaakt van beton of
bij metselwerk met een zogenaamd trasraam, zie
figuur 5.3.
Het trasraam of cementraam plaatsen we altijd
voor de ene helft boven het maaiveld en voor de
andere helft onder het maaiveld. Het trasraam
bestaat meestal uit 10 à 12 lagen metselwerk,
uitgevoerd in klinkers in klare cementspecie
(vroeger gebruikte men hiervoor een specie-
mengsel van tras en kalk). We passen kinkers toe
omdat deze waterdicht zijn; de capillairen in bak-
steen zijn bij klinkers door de hoge temperaturen
tijdens het bakproces dicht gesinterd.
We kunnen het trasraam ook vervaardigen uit
kalkzandsteenklinkers of uit betonsteen dat vol-
doende waterdicht is.
Indien geen tras- of cementraam aanwezig is,
kan vooral bij massieve bouwmuren optrekkend
vocht optreden. De beste oplossing voor der-
gelijke situaties is verlaging van de temperatuur
in de kruipruimte (door isolatie van de begane-
grondvloer) en verbetering van de ventilatie in
de kruipruimte.
Uiteraard zijn er meerdere oplossingen mogelijk,
zoals het waterdicht maken van de wanden door
injecteren (epoxiehars) of het aanbrengen van
een waterdicht scherm (tussenvoegen van een
loodslab), maar deze oplossingen zijn veel duur-
der.
Optrekkend vocht
Optrekkend vocht via funderingsmuren ver-
dampt vooral in centraal verwarmde wonin-
gen vlak boven de begane-grondvloer. Zo
ontstaat een voortdurende vochtstroom naar
boven. Een bijkomend verschijnsel is dat door
het vocht zouten uit metselwerk, en vooral
uit voegmortel, worden opgenomen, die ter
plaatse van de ‘verdampingszone’ weer wor-
den afgezet. Door deze hardnekkige
09-03-2005 13:03:24
 96

zoutafzetting kan schoonmetselwerk blijvend Methode van funderen

worden ontsierd en kunnen stuclagen van de 1 fundering op palen
muur af worden gedrukt. 2 fundering op staal

6 Koudebruggen Funderingsonderdelen
Op koudebruggen kan vanuit de kruipruimte in 1 balk/strook: hoge q-last
overvloedige mate condensatie optreden, waarbij 2 plaat: hoge p-last
het vocht door de (betonnen) vloerelementen 3 poer: hoge F-last
optrekt en hinder veroorzaakt in de erboven
gelegen woonvertrekken. Om koudebruggen te Lage belastingen (q-, p- of F-lasten) kunnen door
voorkomen is het verstandig een drukvast isolatie- ieder willekeurig funderingsonderdeel worden
materiaal (bouwvilt, gasbeton enzovoort) als opgenomen.
vloeroplegging toe te passen. Bij paalfunderin-
gen kunnen we een PS-funderingsbekisting toe- 5.2.1 Dimensionering
passen. Dit is een blijvende bekisting, gemaakt De berekening van de diverse onderdelen van
van hard polystyreenschuim. De bekisting heeft een betonfundering (balken, platen, poeren)
isolerende eigenschappen en voorkomt koude- worden bij het vak Betonconstructies besproken.
bruggen in de aansluiting met de begane-grond- Hier geven we een aantal factoren die bij dimen-
vloeren, figuur 5.4. sionering van belang zijn.

tengels h.o.h. 600 mm 5.2.1.a Balken over palen

• De breedte van de balken wordt onder andere
regel 30 mm
bepaald door de afmetingen van de paalschacht;
indien we uitgaan van een maximale hei-
afwijking van 50 mm naar weerszijde, wordt
polystyreenschuim de balkbreedte: Dpaal + 100 mm.
• De hoogte van de balken kan globaal wor-
den gesteld op circa 1/10 van de gemiddelde
bandstaal paalafstand, uitgaande van een niet al te zware
belasting. Uiteraard moeten we de velden met
extreme belastingen en grotere overspanningen
badding
afzonderlijk controleren op sterkte en stijfheid.
Figuur 5.4 PS-funderingsbekisting • De afmetingen van de dwarsdoorsnede van
de balken (breedte × hoogte) moeten we
afstemmen op de maximale paalbelasting; de
5.2 Funderingsdetails betonbalk + de standaard beugelwapening
(∅ 8–250 à 300 mm) moet ten minste een
Bij het bepalen van de funderingsdetails starten dwarskrachtcapaciteit hebben ter grootte van de
we met het vaststellen van een programma van helft van de draagkracht van de paal.
eisen, waarbij de volgende punten in beschou- • Dit uitgangspunt is gebaseerd op een even-
wing worden genomen: redige belasting van de balken, links en rechts
van de paal.
Functie van het gebouw • Afwijkende belastingssituaties moeten we op
1 woningbouw → wel/geen kruipruimte een zwaardere dwarskrachtwapening berekenen.
2 utiliteitsbouw → isolatie-eisen belastingen
5.2.1.b Platen
Belastingstype • Bij een fundering op staal wordt de benodig-
1 lijnlasten (q) de plaatdikte meestal bepaald door de stijfheid
2 verdeelde belastingen (p) (beddingsconstante) van de ondergrond. De ver-
3 puntlasten (F) vorming van de plaat moet klein zijn ten

06950416_h05.indd 96 09-03-2005 13:03:24

 5 ONTWERP EN UITVOERING 97

opzichte van de gemiddelde zetting van de

grond, om een gelijkmatige drukverdeling te
verkrijgen.
drukboog • Bij een fundering op palen wordt de beno-
digde plaatdikte bepaald door de afstand tussen
wapening de palen en door het ponscriterium ter plaatse
trekband
van de palen.

5.2.1.c Poeren

1 drukboog/trekband
• Bij een fundering op staal wordt de beno-
digde dikte van de poer meestal bepaald door
het ponscriterium.
1000 • Bij een fundering op palen maken we de poer-
500 500 dikte zodanig dat er een zogenaamde drukboog
met trekband kan ontstaan, zie figuur 5.5-1. Hier-
door ontstaat een constructie-element met een
grote moment- en dwarskrachtcapaciteit. De hoek
600
1300

van de drukboog mag niet te flauw zijn. We ge-

900

60° ven de poer daarom een dikte van circa de halve

300

paalafstand (minimum paalafstand 2,5 Dpaal). Een

en ander geldt voor zowel twee-, drie- als vier-
1400 paalspoeren, figuur 5.5-2 en figuur 5.5-3.

2 driepaalspoer:
In figuur 5.6 en 5.7 zien we een ontwerp van
kolom in zwaartepunt van de palen
een paalfundering voor gemetselde laagbouw.
We gebruiken meestal palen met een geringe
200 500 500 200
draagkracht. In dit voorbeeld is gekozen
voor een houten paal met betonopzetter
(∅ 280–300 mm). De breedte van de balk wordt
nu 400 mm (paalafwijkingen).
Een balkhoogte van 400 mm geeft in dit geval
1400

een voldoende sterkte en stijfheid. Tussen funde-

ringsbalk en vloer brengen we metselwerk aan,
waardoor we:
• een comfortabele hoogte voor de kruipruimte
krijgen;
• een mogelijkheid scheppen voor de doorvoer
van leidingen, door het sparen of boren van
gaten in het metselwerk.
dr
uk

600
uk

Willen we een mogelijkheid scheppen voor het

dr

trek
maken van kruipgaten, dan moet het funderings-
metselwerk een minimale hoogte krijgen van
400 mm.
500 500
De gevelspouw is voorzien van isolatie, terwijl
3 vierpaalspoer in het buitenspouwblad voldoende open stoot-
Figuur 5.5 Paalfundering met betonpoeren voegen (hart-op-hartafstand circa 1 m) aanwezig
zijn voor ventilatie van de spouw en voor afvoer
van zakkend vocht.

06950416_h05.indd 97 09-03-2005 13:03:25

 98

afgehakt op 20 mm boven de onderkant van de

balk.

In figuur 5.8 en 5.9 zien we het ontwerp van een

A B
Figuur 5.6 Dwarsdoorsnede woning
De begane-grondvloer bestaat uit een geïso-
leerde betonnen systeemvloer (isolatie
2
70 à 100 mm; Rc > 2,5 m K/W).
De paalwapening steekt 250 tot 300 mm in de
funderingsbalk. De betonopzetter zelf wordt
fundering op palen voor een loods waarbij de
bovenbouw bestaat uit een stalen halconstructie.
De vloer krijgt een hoge veranderlijke vloer-
belasting.
De vloer wordt rechtstreeks ondersteund door
prefab-betonpalen, die in de lengte- en breedte-
richting van het gebouw op gelijke hart-op-hart-
afstanden worden geplaatst (4 tot 5 m), afhan-
kelijk van de belasting. Ter plaatse van de palen
hebben we veelal een plaatselijke verdikking van
de vloer (kolomplaat) nodig om doorponsen van
de paal te voorkomen.
De randbalken en de vloer worden verbonden
door een haarspeldwapening. De ankerbouten
voor de staalconstructie verankeren we bij hoge

geïsoleerde
systeemvloer
+ afwerklaag
ventilatie
Peil Peil
100

250
400

oplegnokken
250
doorvoer van
kruipruimte leidingen

ventilatie

paalwapening
400

te vergroten naar
400 - 500 i.v.m.
eventuele kruipgaten
20
50

betonopzetters
Ø 280 - Ø 300

400 400

detail A detail B
Figuur 5.7 Paalfundering van een woonhuis

06950416_h05.indd 98 09-03-2005 13:03:26

 5 ONTWERP EN UITVOERING 99

A B

palen

schaal 1 : 200
Figuur 5.8 Dwarsdoorsnede van een bedrijfshal

stalen stalen kolom kolomplaat

wandplaat HE 180 A 500 t.b.v.
ponsweerstand

afwerkvloer

30
200
100

100
2 ankers M16
500

paalwapening

werkvloer
50

prefab betonpalen 250

400 250 250

4000

detail A detail B schaal 1 : 20

Figuur 5.9 Paalfundering van een bedrijfshal

kolombelastingen in de funderingsbalken. Bij 5.2.2 Prefab-funderingsbalken

kleine belastingen kunnen we volstaan met een Bij een fundering op palen voor woningbouw en
verankering in de vloer. utiliteitsbouw met serie-effecten, worden vaak
geprefabriceerde funderingsbalken toegepast.

06950416_h05.indd 99 09-03-2005 13:03:27

 100
sparing 100 x 200
aangieten met beton
prefabfunderingsbalk
ingelijmd stekeind in paalkop
krimpvrije gietmortel
prefabpaalmanchet (p.s.)
betonpaal
schaal 1 : 20
Figuur 5.10 Dwarsdoorsnede paalmanchet
De voordelen hiervan zijn:
• hoge betonkwaliteit;
• kortere bouwtijd;
• geringe afhankelijkheid van het weer.
De vele systemen die in de handel zijn (Prefunko,
Ringvaart, enzovoort), wijken slechts van elkaar
af door het type manchet dat over de paal-
koppen wordt geplaatst als verbindingselement
tussen paal en balk, figuur 5.10.
De paalmanchetten worden op de juiste hoogte
gesteld en gevuld met krimpvrije mortel. De
verbinding tussen paal en funderingsbalk bestaat
uit een in de paal te lijmen stekeind, dat in een
sparing in de balk valt. De manchetten zijn van
beton of van polystyreenschuim.
De werkwijze is als volgt:
1 heien van de benodigde palen;
2 paalkoppen ontgraven en eventueel snellen;
3 inlijmen van de stekeinden;
4 plaatsen van de paalmanchet en aangieten
met mortel;
5 aanbrengen prefab-balken over de stalen stek-
ken;
6 aangieten van de sparingen in de balken ter
plaatse van paalkoppen.
Er kunnen funderingen worden gemaakt met
een zeer gevarieerd legplan, figuur 5.11. De
ontmoetingen van elkaar kruisende balken
worden uitgevoerd als ’halve overkepingen’.
06950416_h05.indd 100
schaal 1 : 200
Figuur 5.11 Legplan prefab-fundering met
balkoverkepingen
5.3 Rekenvoorbeeld:
constructieberekening
Bouwconstructies dienen te voldoen aan de eisen
die zijn gesteld in de Technische Grondslagen
voor Bouwconstructies, de zogenaamde TGB’s.
De belastingen die moeten worden aangehou-
den kunnen worden ontleend aan de TGB-1990,
Belastingen en vervormingen (NEN 6702).
In hoofdstuk 1 hebben we een gedeeltelijke
gewichtsberekening gemaakt voor een beton-
gietbouw van vijf traveeën en drie bouwlagen,
figuur 1.19 en figuur 5.13. De berekening betrof
slechts de wand in stramien 5. We maken nu
echter de gehele gewichtsberekening (subpara-
graaf 5.3.1).
Op basis van deze gewichtsberekening ontwerpen
we voor de bewuste beton-gietbouw een funde-
ring op staal (subparagraaf 5.3.2) en vervolgens
een fundering op palen (subparagraaf 5.3.3).
5.3.1 Gewichtsberekening
De afmetingen van het ‘beton-gietgebouw’ zijn
te vinden in hoofdstuk 1, figuur 1.20 tot en met
1.22.
09-03-2005 13:03:28
 5 ONTWERP EN UITVOERING 101

150 150

sparing 100 x 200 A 200

500
100

paalmanchet

betonpaal

1 funderingsbalk t.p.v. bouwmuren schaal 1 : 50

hartmaat bouwmuren 300

sparing 100 x 200

aangieten met beton
500

500 funderingsbalk

300 300 ingelijmd draadeind

2 gevelbalken schaal 1 : 50
100 100

2 verende staven

paalmanchet
stelmoer + plaatje
betonpaal

3 doorsnede A schaal 1 : 20
Figuur 5.12 Prefab-funderingssysteem Prefunko

Overige gegevens zijn: Prefunko-funderingssysteem

• de vloeren en het dak zijn 180 mm dik;
• de galerijvloeren zijn 120 mm dik;
• de vloeren en galerijen hebben een afwerk-
laag van 30 mm zand-cementspecie;
• de dakvloer heeft een afschotlaag van gemid-
deld 60 mm zand-cementspecie;
• alle betonwanden zijn 200 mm dik.
Het Prefunko-funderingssysteem onderscheidt
zich van andere systemen door een paal-
manchet met inveermechanisme, figuur 5.12-3.
Door de vering komen tijdens de montage de
prefab-funderingsbalken nagenoeg spannings-
vrij op de paalmanchetten te liggen. Afwijkin-
gen in de peilhoogte van de manchetten en de
vlakheid van de prefab-balken, tot een totaal
van 5 mm per manchet, worden aldus gecor-
rigeerd. Na het plaatsen van de funderingsbal-
ken worden de paalmanchetten en de
balksparingen volgestort met beton.

Figuur 5.13 Bouwwerk in beton-gietbouw

06950416_h05.indd 101 09-03-2005 13:03:30

 102

De in rekening te brengen belastingen zijn:
• permanente belasting (G);
• veranderlijke verticale belasting (Q);
• veranderlijke windbelasting (Qw).
Deze belastingen dienen gecombineerd te wor-
den overeenkomstig de TGB-1990, Belastingen
en vervormingen (NEN 6702).
Vrij vertaald luiden de zogenaamde fundamen-
tele belastingscombinaties voor het toetsen of de
uiterste grenstoestanden (bezwijken) worden
overschreden als volgt:
Qe;w = som van de representatieve waarden van
de extreme windbelastingen
Uit de berekeningen in hoofdstuk 1 is gebleken
dat voor deze relatief zware beton-gietbouw de
tweede combinatie (1,35 G) maatgevend is voor
de toetsing van de fundering met betrekking tot
de uiterste grenstoestand. We gaan daarom voor
de gehele gewichtsberekening uit van de maat-
gevende combinatie II: 1,35 G.
Permanente belastingen

I 1,2 G + 1,5 Qm;p + 1,5 Qe;w Dak:

II 1,35 G beton 0,18 × 24 = 4,3 kN/m2
afschotlaag 0,06 × 20 = 1,2 kN/m2
waarin: dakbedekking 0,1 kN/m2
G = som van de representatieve waarden van
totaal dak 5,6 kN/m2
de permanente belastingen (eigen
gewicht)
Galerijvloeren:
Qm;p = som van de representatieve waarden van
beton 0,12 × 24 = 2,9 kN/m2
de momentane (veranderlijke)
afwerklaag 0,03 × 20 = 0,6 kN/m2
belastingen door personen, meubilair en
aankleding totaal galerijvloeren 3,5 kN/m2

Berekeningsblad

G = dak 12,0 × 2,4 × 5,6 = 161 kN

vloer 2e verdieping 9,6 × 2,4 × 5,4 = 124 kN
galerij 2e verdieping 2,4 × 2,4 × 3,5 = 20 kN
vloer 1e verdieping = 124 kN
galerij 1e verdieping = 20 kN
G beganegrondvloer = 124 kN
betonwand 3 × 2,52 × 9,6 × 0,2 × 24 = 348 kN
kopgevels 3 × 2,7 × 9,6 × 2,0 = 156 kN
(1/2) st. metselwerk)
langsgevels 2 × 3 × 2,4 × 5,0 = 72 kN
fundering (geschat) = 50 kN

9600 1354 kN

1199
q = = 125 kN/m
9,6
q = 125 kN/m1

Spreiding van de gevelbelasting over de volle wand-

breedte in verband met de stijfheid van de betonwand.

De aangegeven waarden zijn representatieve waarden.

Figuur 5.14 Permanente belasting op de fundering ter plaatse van de wanden in de stramienen 1 en 6

06950416_h05.indd 102 09-03-2005 13:03:30

 5 ONTWERP EN UITVOERING 103

Berekeningsblad

Belastingsschema fundering

G = dak 12,0 × 4,8 × 5,6 = 322 kN/m

vloer 2e verdieping 9,6 × 4,8 × 5,4 = 249 kN/m
galerij 2e verdieping 2,4 × 4,8 × 3,5 = 40 kN/m
G
vloer 1e verdieping = 249 kN/m
galerij 1e verdieping = 40 kN/m
betonwand
(3 × 2,52 × 9,6 – 2,2 × 8,4) × 0,2 × 24 = 260 kN/m
gevels 2 × 3 × 4,8 × 5,0 = 144 kN/m
fundering (geschat) = 50 kN/m
9600

1354 kN/m

F = 677 kN F = 677 kN
F = 0,5 G = 0,5 × 1354 = 677 kN/m

q = 30 kN/m1
q = beganegrondvloer 4,8 m 5,4 = 26 kN/m
fundering (geschat) 4 kN/m

30 kN/m

De aangegeven waarden zijn representatieve waarden.

Figuur 5.15 Permanente belasting op de fundering ter plaatse van de wanden in de stramienen 2 en 5

Overige vloeren: 5.3.2 Fundering op staal

beton 0,18 × 24 = 4,3 kN/m2 In figuur 5.18 zien we het ontwerp van een
afwerklaag 0,03 × 20 = 0,6 kN/m2 strokenfundering voor onze beton-gietbouw.
lichte scheidingswanden 0,5 kN/m2 Hierna is de berekening van par. 3.5.1 uitge-
werkt.
totaal overige vloeren 5,4 kN/m2
Uitgangspunten voor de belastingen zijn
Gevels per bouwlaag: (figuur 5.17):
1 m metselwerk 1/1 st. 4,0 kN/m • stramien 1 en 6: 169 kN/m;
glaspui 1,0 kN/m • stramien 2 en 5: 40 kN/m + twee puntlasten
van 914 kN;
totaal 5,0 kN/m • stramien 3 en 4: 256 kN/m (inclusief gewicht
wand in stramien B).
Figuur 5.14 tot en met 5.16 zijn berekenings-
bladen voor de bepaling van de representatieve Uitgangspunten voor de ondergrond zijn:
waarden van de permanente belastingen op • zand, schoon, matig vast (geen cohesie);
de fundering ter plaatse van de wanden in de • hoogste grondwaterstand is gelijk aan onder-
stramienen 1 tot en met 6. Figuur 5.17 is het kant fundering;
berekeningsblad waarop de maatgevende • maatgevende gronddekking: 0,25 m.
belastingscombinaties (1,35 G) voor het ontwerp
van de fundering met betrekking tot de uiterste
grenstoestand zijn vastgesteld.

06950416_h05.indd 103 09-03-2005 13:03:31

 104

Berekeningsblad

Belastingsschema fundering

G = dak 12,0 × 4,8 × 5,6 = 322 kN

vloer 2e verdieping 9,6 × 4,8 × 5,4 = 249 kN
galerij 2e verdieping 2,4 × 4,8 × 3,5 = 40 kN
vloer 1e verdieping = 249 kN
galerij 1e verdieping = 40 kN
G
beganegrondvloer = 249 kN
betonwand 3 × 2,52 × 9,6 × 0,2 × 24 = 348 kN
betonwand 3 × 2,52 × 2,3 × 2,0 × 24 = 84 kN
in stramien B
gevels 2 × 3 × 4,8 × 5,0 = 144 kN
fundering (geschat) = 100 kN

9600
1825 kN

1825
q = = 190 kN/m
9,6
q = 190 kN/m1

Spreiding van de gevelbelasting over de volle wand-

breedte in verband met de stijfheid van de betonwand.
Inclusief gewicht wand in stramien B.

De aangegeven waarden zijn representatieve waarden.

Figuur 5.16 Permanente belasting op de fundering ter plaatse van de wanden in de stramienen 3 en 4

Berekeningsblad

Wand in stramien 1 en 6
q = 169 kN/m1

qd = 1,35 × 125 = 169 kN/m1

F = 914 kN F = 914 kN
Wand in stramien 2 en 5
q = 40 kN/m1
qd = 1,35 × 30 = 40 kN/m1

Fd = 1,35 × 677 = 914 kN

q = 256 kN/m1

Wand in stramien 3 en 4

qd = 1,35 × 190 = 256 kN/m1

Figuur 5.17 Belastingscombinatie (1,35 G) voor het ontwerp van de fundering met betrekking tot de uiterste grenstoestand

06950416_h05.indd 104 09-03-2005 13:03:32

 5 ONTWERP EN UITVOERING 105

Berekeningsblad

1 2 3 4 5 6
4800 4800 4800 4800 4800

1300 2400 1600 1600 2400 1300

950

C
1450
500
4800

B
500
4800

1450

A
500

950

500 500
schaal 1 : 200

De rekenwaarden voor de grensdraagvermogens kunnen worden berekend met de formule:

Fr;v;d = B · L · (σv’ · Nq · Sq + 0,5 · γ’ · B · Nγ · Sγ)

waarin:
B = breedte van het funderingselement
L = lengte van het funderingselement
σv’ = korrelspanning door de maatgevende gronddekking
γ’ = gewicht van de grond onder het funderingselement
Nq en Nγ = draagkrachtfactoren
Sq en Sγ = vormfactoren

Strookbreedte = 0,50 m
qr;v;d = 0,50 · (0,25 × 16 × 15 × 1,0 + 0,5 × 8 × 0,5 × 15 × 1,0) = 45 kN/m1

Strookbreedte = 1,30 m
qr;v;d = 1,30 · (0,25 × 16 × 15 × 1,0 + 0,5 × 8 × 1,3 × 15 × 1,0) = 180 kN/m1

Strookbreedte = 1,60 m
qr;v;d = 1,60 · (0,25 × 16 × 15 × 1,0 + 0,5 × 8 × 1,6 × 15 × 1,0) = 250 kN/m1

Poer = 2,40 × 2,40 m2

Fr;v;d = 2,40 × 2,40 × (0,25 × 16 × 15 × 1,4 + 0,5 × 8 × 2,4 × 15 × 0,7) = 1064 kN

De hier berekende rekenwaarden voor de draagkracht zijn groter dan de rekenwaarden voor de belasting
(1,35 G); de fundering voldoet derhalve aan de eisen met betrekking tot het bezwijken van de grond.

Figuur 5.18 Strokenfundering

06950416_h05.indd 105 09-03-2005 13:03:33

 106
Representatieve waarden van de grondeigen-
schappen volgens tabel 1 van NEN 6740:
• gewicht grond boven water: 18 kN/m3;
• gewicht grond onder water: 20 – 10 =
10 kN/m3;
• hoek van inwendige wrijving: 31,5°.
Rekenwaarden van de grondeigenschappen met
betrekking tot de uiterste grenstoestand:
• gewicht grond boven water: 18/1,1 =
16 kN/m3;
• gewicht grond onder water: 20/1,1 – 10 =
8 kN/m3;
• hoek van inwendige wrijving: tan (31,5°)/1,15
geeft ϕ’ = 28°.
Opmerking
Feitelijk moeten we tan ϕ’ delen door 1,15 en
vervolgens weer terugrekenen naar de hoek. De
hier gevoerde rekenwijze geeft echter weinig
verschil.
De rekenwaarden worden verkregen door de
representatieve waarden te delen door de mate-
riaalfactoren volgens tabel 3 van NEN 6740.
1 2
afwerkvloer
Peil
kruipruimte
werkvloer
650 650
Figuur 5.19 Funderingsdetails, verticale dwarsdoorsneden
06950416_h05.indd 106
Draagkrachtfactoren volgens tabel 1 van NEN
6744:
• Nq = 15 en Nγ = 15 (zie ook hoofdstuk 3,
figuur 3.23)
Vormfactoren:
• stroken: Sq = 1,0 en Sγ = 1,0;
• poeren: Sq = 1,4 en Sγ = 0,7.
Verder moeten we de sterkte van de betonstro-
ken en de platen controleren. Er moet gerekend
worden op extra momenten en dwarskrachten
ten gevolge van verschillen in de grondspan-
ning. Grondspanningsverschillen over een kleine
tussenafstand zijn in verband met de starheid
van de fundering niet mogelijk; de zettingen en
dus de spanningen zullen zich vereffenen, wat
extra krachten op de fundering veroorzaakt.
In figuur 5.19 zien we een dwarsdoorsnede
over de stramienen 1 en 2. Het aanlegniveau is
op 0,800 m onder het maaiveld gekozen, om
opvriezen van de fundering te voorkomen. De
spouw is ter plaatse van stramien 1 doorgezet tot
op de funderingsplaat, hetgeen gevaar kan op-
leveren in verband met horizontale gronddruk-
170 30
500
bodem-
afsluiting
50 200 50
250 250
09-03-2005 13:03:34

ken. We vullen de spouw gedeeltelijk (eventueel
met een drukvast isolatiemateriaal ter voorko-
ming van een koudebrug). Het lijkt zinvol om
een bodemafsluiting toe te passen, onder andere
om de in rekening gebrachte gronddekking van
0,250 m in stand te houden.
5.3.3 Alternatieve oplossing voor een
fundering op staal
Een alternatieve oplossing voor het funderings-
ontwerp zien we in figuur 5.20 getekend. Hier
is een doorgaande plaat toegepast waarvoor
aanmerkelijk meer gewapend beton nodig is.
Door de eenvoud van de bekisting en van het
vlechtwerk kan deze fundering toch economisch
aantrekkelijk zijn. De gekozen oplossing levert
een mooie droge kruipruimte op.
De berekening van het grondspanningsverloop
is echter minder eenvoudig; het wordt bepaald
door de verhouding van de stijfheid van de
1 2
4800
A A
4800
B
4800
rekenwaarden (1,35 G)
F = 1620 kN F = 2220 kN
belastingschema volgens doorsnede A–A
(beddingsconstante ca 104 kN/m3)
Figuur 5.20 Plaatfundering
06950416_h05.indd 107
5 ONTWERP EN UITVOERING 107
ondergrond (beddingsconstante) en de stijfheid
van de funderingsplaat (EI).
In figuur 5.20 is tevens het belastingsschema van
de (elastisch ondersteunde) funderingsplaat in
langsrichting getekend.
Uitgangspunten voor de berekening zijn:
• alle dwarswanden zijn voldoende stijf en sterk
om de belastingen in dwarsrichting gelijkmatig
te verdelen;
• ook de funderingsbalken in de stramienen
2 en 5 verdelen de belastingen gelijkmatig; hier-
voor is een aanzienlijke balkwapening nodig;
• de beddingsconstante4 wordt3 in eerste instan-
tie gelijk gesteld aan 10 kN/m ; bij volgende
berekeningen dienen hogere en lagere waarden
voor de beddingsconstante te worden ingevoerd
om de invloed hiervan te kunnen bepalen.
3 4 5 6
4800 4800 4800 4800
F = 2460 kN F = 2460 kN F = 2220 kN F = 1620 kN
betonplaat, dik 0,2 m, breed 10,10 m
09-03-2005 13:03:34
 108
Het zwak of sterk gekromde verloop van de
grondspanningen hangt af van de doorbuiging
van de funderingsplaat; immers de spanningen
zijn evenredig met de zettingen (σ = k ∙ z).
De ongunstigste aanname van het spannings-
verloop voor de berekening van de wapening in
de funderingsplaat is een gelijkmatig verdeelde
grondspanning.
De ongunstigste aanname van het spannings-
verloop voor de grensdraagkracht en de bruik-
baarheidsdraagkracht is een sterk ongelijkmatig
verdeelde grondspanning.
Exacte waarden kunnen nooit worden verkregen.
We raden daarom aan om voor de verschillende
controles (wapeningsberekening of grond-
spanningsberekening) uit te gaan van het
ongunstigste grondspanningsverloop.
We kunnen de berekende grondspanningen
ook gebruiken om de dwarskrachten en de
momenten in de dwarsrichting te schatten; de
funderingsplaat kunnen we beschouwen als een
vierzijdig ondersteunde plaat waarop de grond-
spanning als uitwendige belasting in rekening
wordt gebracht (het zogenaamde ‘denkbeeldig
omkeren’ van de constructie).
Ten slotte maken we nog een schatting van de
zetting van de funderingstrook in stramien 1
(figuur 5.18). In verband met de spreiding van
de belasting in de ondergrond kunnen we voor
de zettingsberekening uitgaan van een laagdikte
die niet groter is dan tweemaal de breedte van
de funderingstrook.
Uitgangspunten:
• zand, matig, vast;
• grondwaterstand: onderkant fundering;
• gewicht van de grond: 18 kN/m3 en
10 kN/m3 (onder water);
• samendrukkingsconstante C = 600;
• laagdikte: 2 × 1,30 = 2,60 m (onder de fun-
dering);
• belastingspreiding in ondergrond 2 : 1;
• belastingsfactor: 1,0 (bruikbaarheidsgrens-
toestand);
• representatieve belasting: q = 125 kN/m
(permanent) + ca. 10 kN/m (momentaan);
• rekenwaarde van de belasting: 135 kN/m
(γf = 1,0).
06950416_h05.indd 108
De oorspronkelijke grondspanning, halverwege
de in rekening te brengen laag, bedraagt:
σ’v = 0,80 × 18 + 1,30 × 10 = 27,4 kN/m2
De spanningsverhoging halverwege de laag is:
135
Δσ’v = = 52 kN/m2
(2,6 × 1,0)
Terzaghi:
h σ’ + Δσ’v 2600 27,4 + 52
z= ∙ ln v = ∙ ln = 5 mm
C’ σ’v 600 27,4
De zetting vindt tijdens de bouw geleidelijk aan
plaats en zal niet worden opgemerkt. Grond-
spanningsverschillen (stel 40%) leiden tot kleine
zettingsverschillen (2 mm). Deze zijn zeer goed
op te nemen door de betonconstructie.
5.3.4 Fundering op palen
Voor het ontwerp van een fundering op palen
zijn de volgende gegevens nodig:
• de rekenwaarde van de maximale paal-
belasting Fs;d;
• de rekenwaarde van de negatieve kleef (Fs;nk;d);
• de rekenwaarde van de draagkracht van de
palen Fr;d.
We moeten voldoen aan de eis:
Fs;d + Fs;nk;d < Fr;d
De rekenwaarde voor de totale belasting per
wand zijn aangegeven in figuur 5.20,
doorsnede A–A:
• stramien 1 en 6: F = 1620 kN
(5 palen × 324 kN);
• stramien 2 en 5: F = 2220 kN
(7 palen × 317 kN);
• stramien 3 en 4: F = 2460 kN
(7,5 palen × 328 kN).
Het aangegeven aantal palen geeft redelijke
paalafstanden en paalbelastingen. De onderlinge
verschillen in belasting zijn klein. De ‘halve’ paal
in de stramienen 3 en 4 verkrijgen we door een
paal onder de betonwand in stramien B te plaat-
sen, figuur 5.21.
09-03-2005 13:03:35
 5 ONTWERP EN UITVOERING 109

1 2 3 4 5 6
4800 4800 4800 4800 4800

1000 1000

1600 1600
2400

900

900
4800

2400

1600
B

1600
S-1 S-2
2400
4800

1600 1600
900

900
2400

A
1000 1000

- te heien 39 st. prefab-betonpalen, afm. 250 x 250 mm, diepsondering

bruto lengte: 15 m
- rekenwaarde van de maximale paalbelasting (uiterste grenstoestand), noordpeil
inclusief negatieve kleef: 450 kN
Figuur 5.21 Palenplan

De maximale paalbelasting stellen we op 400 kN Palenplan

(uit het bouwwerk 350 kN en uit negatieve kleef
100 kN). (Kies een paal met een bezwijkdraag-
kracht van 500 kN).
Veelal kan een gladde betonpaal met een
schachtafmeting van 250 × 250 mm2 om hier-
voor voldoende draagkracht leveren.
De volgende punten zijn hierbij van belang:
• de draagkracht van de paal moet worden
vastgesteld overeenkomstig de eisen die worden
gesteld in de TGB’s-1990, Geotechniek
(NEN 6740 en 6743);
• de draagkracht van de paal wordt ook be-
paald door de materiaalsterkte van de paal zelf.
Raadpleeg hiervoor de opgave van de fabrikant.
Indien de rekenwaarde voor de draagkracht van
de paal kleiner blijkt te zijn dan de rekenwaarde
voor de paalbelasting, kunnen we de volgende
stappen nemen:
• verlaging van de paalbelasting door het toe-
passen van meer palen;
• vergroting van de doorsnede van de paal;
• plaatsing van de paalpunt in een diepere en
draagkrachtiger laag, eventueel in combinatie
met een vergroting van de doorsnede.
Op het palenplan moeten we vermelden:
• het aantal palen, paalsoort, paaldoorsnede,
paallengte;
• de rekenwaarde van de draagkracht van de
palen en de in rekening gebrachte negatieve
kleef;
• de plaats van de gemaakte sondering(en);
• een Noordpeil;
• nummering van alle palen in verband met het
heiregister;
• de ‘peilmaat’ van het bouwwerk ten opzichte
van NAP;
• het paalpuntniveau ten opzichte van NAP;
• afhakhoogte van de palen en de vereiste mini-
male steklengten;
• de merken en typenummers van de toe-
gestane heimachines;
• de omtrekken van de funderingselementen
(balken, poeren, platen, enzovoort).
Benodigd grondonderzoek
Indien de ligging van de draagkrachtige laag niet
al te veel in hoogte varieert kunnen we volstaan
met circa 1 sondering per 400 m2. Dat komt
overeen met hart-op-hartafstanden van 20 m.

06950416_h05.indd 109 09-03-2005 13:03:35

 110

Het verdient aanbeveling om altijd ten minste Funderingsdetails

één op de drie sonderingen te laten uitvoeren
met een plaatselijke kleefmeting. Met behulp van
de kleefgegevens kunnen we:
• de opbouw van het grondprofiel bepalen; het
wrijvingsgetal geeft een indicatie van de grond-
soort;
• een schatting maken van de positieve en
negatieve kleef.
Bij onzekerheden dient verder onderzoek te wor-
den verricht met behulp van boringen en labora-
toriumproeven.
Ten slotte nog een opmerking over de te ver-
wachten paalzettingen tijdens de bouw. Een
vuistregel luidt: 1 mm zetting per 100 kN, zie
par. 4.5.4.
Verschillen in paalbelastingen leiden tot zettings-
verschillen. De betonconstructie moet in staat
zijn om deze zettingsverschillen op te nemen.
In figuur 5.22 en 5.23 zien we een aantal details
van het funderingsontwerp. De afmetingen
van de betonbalken moeten voldoen aan de
volgende eisen:
• de onderkant van de gevelbalken dienen ten
minste 0,60 m onder het maaiveld te liggen ten-
einde opvriezen en/of vorming van rattennesten
onder de fundering te voorkomen;
• de hoogte van de balken wordt bepaald door
de gewenste hoogte van een eventuele kruip-
ruimte;
• in het werk te storten betonbalken hebben
voor de sterkte een hoogte nodig van circa
1/10 × L, waarin L de maximale hart-op-hart-
afstand van de palen is;
• uitgaande van een toegestane heiafwijking
van 50–75 mm dient de balkbreedte 100–150
mm groter te zijn dan de doorsnede van de paal;
• de balken moeten een zodanige afmeting
hebben, dat de dwarskrachtcapaciteit bij een
normale beugelafstand iets groter is dan de

1 2

spouw
afwerkvloer

peil
170 30
750

500

steklengte

werkvloer
50

250 x 250

300 200 200 200

detail t.p.v. stramien 1 detail t.p.v. stramien 2 schaal 1 : 20

Figuur 5.22 Verticale dwarsdoorsnede van een fundering

06950416_h05.indd 110 09-03-2005 13:03:36


2
250
250
200 x 600
650
200 200
schaal 1 : 20
Figuur 5.23 Bovenaanzicht fundering: paalgroep ter plaatse van de kolom C-2
helft van de maximale paalbelasting, exclusief
de negatieve kleef. Dit geeft een economische
wapening, waarbij alleen ter plaatse van een
ongelijkmatige belastingsafdracht extra dwars-
krachtwapening nodig zal zijn.
Indien we de voorgaande eisen toepassen op het
funderingsontwerp van onze beton-gietbouw,
dan resulteert dit in een balkafmeting van
400 × 500 mm2.
Figuur 5.23-1 en 5.23-2 tonen een boven-
aanzicht van de fundering ter plaatse van kolom
C-2. Het zwaartepunt van de kolom dient samen
te vallen met het zwaartepunt van de paalgroep
(verhouding eenderde/tweederde) om een
ongeveer gelijke paalbelasting van de afzonder-
lijke palen te verkrijgen.
De dwarskracht in de balk is ter plaatse van de
kolom zeer hoog, waardoor mogelijk een con-
structie zoals afgebeeld in figuur 5.23-2, nood-
zakelijk is.
06950416_h05.indd 111
5 ONTWERP EN UITVOERING 111
C
2
200 x 600
schaal 1 : 50
5.4 Bouwrijp maken van het
bouwterrein
De uitvoering van een bouwwerk start met het
bouwrijp maken van het terrein. In grote uitbrei-
dingsgebieden met een veenachtige ondergrond
bestaat dit meestal uit het opspuiten van het
gebied met zand. Dit moet in een zeer vroeg
stadium gebeuren in verband met het consolida-
tieproces (enkele jaren). Hierna worden openbare
voorzieningen, zoals wegen, gasleidingen, riole-
ring en elektriciteit, aangebracht. Het zandpakket
zorgt voor een verhoging van het maaiveld ten
opzichte van de grondwaterstand, het vergemak-
kelijkt het graven van sleuven ten behoeve van
leidingen en het dient als drukverdelende laag
voor de aan te leggen wegen. Voor een terrein
in de bebouwde omgeving bestaat het bouwrijp
maken uit het verwijderen van de humuslaag, het
uitgraven tot iets onder de onderkant van de fun-
dering en eventueel het aanbrengen van een laag
zand om de bouwplaats toegankelijk te maken
voor personen en materieel.
09-03-2005 13:03:37
 112

draadnagel
bouwplank

A merkstreep

maaiveld

funderingsbalk

heipaal

Figuur 5.24 Bouwplanken

Als het terrein bouwrijp is, worden rondom

het bouwwerk bouwplanken aangebracht met
merktekens voor de stramienlijnen. De bouw-
planken vervangen als het ware de maatlijnen
op de plattegrond van de fundering. Door het
spannen van draden tussen de tegenover elkaar
geplaatste bouwplanken of door het toepassen
van geavanceerde meettechnieken (laserstralen,
enzovoort) kunnen de funderingsonderdelen
(bijvoorbeeld de plaats van de heipalen of van de
funderingsstroken) worden uitgezet, figuur 5.24.

5.5 Fundering op staal: grondwerk

Het aanlegniveau van een fundering op staal

moet altijd door ten minste drie gangen worden
verdicht met een geschikte verdichtingsmachine.
De te gebruiken apparatuur dient vermeld te
staan in het funderingsadvies van een geo-
technisch adviesbureau en kan bestaan uit:
• explosiestampers, figuur 5.25: bij een slag-
kracht van 4 tot 6 kN kan een verdichting
worden verkregen tot een diepte van
0,300 à 0,400 m; Figuur 5.25 Explosiestamper

06950416_h05.indd 112 09-03-2005 13:03:38


Figuur 5.26 Trilplaat
Figuur 5.27 Trilwals
• trilplaten, figuur 5.26: afhankelijk van het ge-
wicht en de centrifugaalkracht kan een verdich-
ting worden verkregen tot een diepte van 0,300
tot 1,00 m;
• zware trilwalsen, figuur 5.27: trilwalsen met
een gewicht van 40 kN kunnen afhankelijk van
het te verdichten materiaal en het aantal
gangen een laag van circa 1,00 m verdichten.
Het is meestal wel noodzakelijk om de toplaag
met een trilplaat na te verdichten.
Als een grondvervanging onder de fundering
wordt toegepast, moet in het funderingsadvies
ook de aanlegbreedte van deze grondvervanging
worden vermeld. Er wordt hiervoor meestal uit-
gegaan van een spreidingshoek van de boven-
bouwbelasting van 45°. Uiteraard dienen slechte
plekken, zoals veen, klei, wortels, sloten en oude
funderingsresten, te worden verwijderd en aan-
gevuld met grof zand dat laagsgewijs dient te
worden aangebracht en verdicht.
06950416_h05.indd 113
5 ONTWERP EN UITVOERING 113
De aanwezigheid van niet-opgemerkte oude
waterlopen, zoals sloten, kunnen veel schade
veroorzaken.
Grondvervanging mag alleen worden uitgevoerd
met grof zand. Tijdens de oppervlakteverdichting
van een grondlaag dient de grondwaterstand
zich minimaal 0,500 m beneden de onderkant
van de betreffende grondlaag te bevinden.
Zonodig moet de grondwaterstand worden ver-
laagd.
Grondvervanging moet altijd worden gecon-
troleerd door middel van (hand)sonderingen of
andere onderzoeksmethoden.
5.6 Fundering op palen: heiwerk
Ten behoeve van het heien moet per dag het
opzichtersdagboek ingevuld worden. Daarin
moet worden vermeld:
• naam van de heiopzichter;
• de namen van alle personen die uit hoofde
van hun functie het werk bezoeken en contro-
leren/registreren;
• weersgesteldheid (drrog, regen, temperatuur,
enzovoort);
• datum en werktijd;
• het aantal geslagen palen;
• de heiroute;
• de gebruikte hoeveelheid beton bij in de
grond gevormde palen;
• alle bijzonderheden, zoals eventuele obstakels
in de grond, paalbreuk, maatafwijkingen;
• goedkeuringen/afkeuringen/correctieve maat-
regelen.
Van iedere geheide paal dienen de gegevens vol-
ledig te worden ingevuld op de heistaat, die een
onderdeel is van het opzichtersdagboek. Het hei-
register is een handzamer formulier (zakformaat).
De opzichter gebruikt dat onder de heistelling.
Deze zogenaamde kalenderformulieren staan
afgebeeld in figuur 5.28.
09-03-2005 13:03:40
 114

Hei-register Heistaat
Nummer op het heiplan Vermelden:

Paallengte in meters - Heiblok

schacht - Bloknummer
Paalafmeting
punt - Datum maken paal

Toelaatbare zakking - Paalnummer

in mm / slag - Sondering
o
1 tocht - Schachtafmetingen
Aantal kalenderslagen per

o
2 - Wapening / lengte
tocht van 25 cm zakking

o
3 - Datum heien paal
o
4 - Aantal kalenderslagen per tocht
o
5 van 25 cm zakking, waarbij voor
o
6 iedere tocht de diepte t.o.v. NAP
o
7 moet worden vermeld

Vereiste kalender

Hoogte van het bovenvlak

t.o.v. NAP na de inheiing

Paalpuntdiepte t.o.v. NAP

Toelichting Opmerkingen:

Figuur 5.28 Kalenderformulieren

conusweerstand qc [MN/m2]
5 10 15 20 25 30
0
vermelden:
- plaats
1 - opdrachtnr.
- paalnummer
2 - sonderingnr.
- m.v. t.o.v. NAP
3 - paalafmetingen
- paalpuntniveau

4 t.o.v. NAP
diepte t.o.v. NAP / m.v. [m]

- blokgewicht

8
10 20 30 40 50 60
aantal slagen per 25 cm zakking
Figuur 5.29 Sondering met ingetekend slagdiagram

06950416_h05.indd 114 09-03-2005 13:03:41


De toelaatbare draagkracht van een funderings-
paal wordt, zoals we hebben besproken, op basis
van sonderingen bepaald volgens rekenregels
die zijn ontwikkeld uit vergelijkingen tussen son-
deringen en proefbelastingen. Een sondering is
hierbij te beschouwen als een proefbelasting op
kleine schaal.
Daar de bodemopbouw in het algemeen niet-
homogeen is en afwijkingen zich op korte af-
stand kunnen voordoen, is een controle op de
weerstand van de te heien palen noodzakelijk.
Deze controle kan plaatsvinden door tijdens de
uitvoering van het heiwerk te kalenderen.
De eerste paal van het project moet ter plaatse
van een sondering worden geheid en over de
volle lengte per tocht van 0,250 m worden geka-
lenderd. Onder kalenderen verstaan we het tel-
len van het aantal slagen dat nodig is om de paal
0,250 m te laten zakken. De resultaten hiervan
tekenen we op de betreffende sonderingsgrafiek
in figuur 5.29.
Op grond van de vergelijking van het slag-
diagram en de sondeergrafiek leggen we een
waarde voor de vereiste kalender en de inhei-
diepte van de nabij te heien palen vast. Van deze
palen worden de laatste 2 m (8 tochten van
0,250 m) gekalenderd.
De inheidiepte dient steeds te worden aangepast,
waarbij het kalenderbeeld van de voorgaande
palen in beschouwing dient te worden geno-
men. Sterke afwijkingen in de kalenderwaarden
kunnen worden veroorzaakt door paalbreuk of
door obstakels. Een constante analyse van het
verloop van de draagkrachtige laag is nood-
zakelijk.
Wijzigingen in het kalendergedrag kunnen vele
oorzaken hebben. We noemen er een paar:
• mutsvulling niet in orde; natte of oude muts-
vullingen zijn minder veerkrachtig en geven de
slagenergie directer door aan de paal. Daardoor
wordt een lagere kalenderwaarde verkregen;
• een warm of vervuild blok geeft minder
energie af en kan dus de oorzaak zijn van een
hogere kalenderwaarde;
• verdichting van de pakking van het zand-
pakket bij kleine paalafstanden geeft een verho-
ging van de kalenderwaarde;
• wateroverspanning: tijdens het heien moet
de met water verzadigde grond worden ver-
06950416_h05.indd 115
5 ONTWERP EN UITVOERING 115
drongen. Indien het water niet snel genoeg kan
afstromen, ontstaat een ‘drijfzandeffect’ en dus
een lagere kalenderwaarde.
Bij twijfel over de draagkracht op basis van het
kalendergedrag, is het nodig om contact op te
nemen met de constructeur of de grondmecha-
nisch adviseur. Eventueel is dan een aanvullend
grondonderzoek en/of het plaatsen van een
extra paal noodzakelijk. Een mogelijke paalbreuk
bij betonpalen is eenvoudig te controleren door
middel van het akoestisch doormeten van de
paal.
5.6.1 Keuze van een heimachine
De in Nederland in gebruik zijnde heimachines
zijn naar type onder te verdelen in:
• valblokken;
• dieselblokken;
• persluchtblokken;
• hydraulische blokken.
Vroeger werden valblokken en dieselblokken het
meest gebruikt, figuur 5.30 en 5.31. Tegenwoor-
dig gebruiken we steeds vaker een hydraulisch
blok.
Het type en de massa van het heiblok moet
zodanig worden gekozen, dat de paal zonder
beschadiging op het gewenste inheiniveau kan
worden gebracht. De zwaarte van de paal en de
te verwachten heiweerstand spelen hierbij een
rol. Enige vuistregels voor de keuze van een hei-
blok zijn:
• de massa van het heiblok (zuigergewicht) is
ten minste gelijk aan de massa van de paal;
• de massa van het heiblok mag niet groter zijn
dan tweemaal de massa van de paal;
• de te verwachten eindkalenderwaarden moe-
ten tussen de 15 en 25 slagen per 0,250 m paal-
zakking bedragen.
Toezicht op heiwerk
Gezien het belang van een goede fundering
voor de uiteindelijke kwaliteit van het te bou-
wen object is een deskundig toezicht tijdens
het heiwerk een vereiste. Alle palen dienen te
worden gekalenderd. Het is verder van groot
belang alle bijzonderheden die zich tijdens
het heiwerk voordoen, op te nemen, vast te
leggen en te bewaren.
09-03-2005 13:03:41
 116

makelaar

optoppen
giek

aftoppen
giek

optrekken
cilinder

kat

giek heiblok

blokgeleider

heimuts

prefab-betonpaal
boomstop

schuiftafel

rups

Figuur 5.30 Heistelling met dieselblok

06950416_h05.indd 116 09-03-2005 13:03:42


1 2
1 slaggewicht wordt omhooggetrokken
2 vrije val van het slaggewicht/inspuiten
dieselolie/comprimeren van het olie-lucht-
mengsel
3 explosie van olie-luchtmengsel
Figuur 5.31 Werking Delmag-dieselblok
5.6.2 Paalafwijkingen
De plaats van de geheide palen wordt zo snel
mogelijk ingemeten. Paalafwijkingen die groter
zijn dan de in het bestek gestelde maximale
maat (50–75 mm), vermelden we op het palen-
plan; een pijltje geeft de richting aan van de
afwijking loodrecht op en/of in de balk-as.
De constructeur bepaalt op grond van deze
afwijkingen welke maatregelen er dienen te
06950416_h05.indd 117
5 ONTWERP EN UITVOERING 117
3 4 5
4 omhoog stoten van het slaggewicht/
ontsnappen van verbrandingsgas
5 aanzuigen van versie lucht/vrije val slag-
gewicht, enzovoort
worden genomen. De maatregelen kunnen
bestaan uit:
• het slaan van extra palen;
• het toepassen van wringwapening (beugels +
langswapening); paalafwijkingen loodrecht op
de balk-as veroorzaken een wringend moment in
de funderingsbalken;
• het aanbrengen van koppelbalken loodrecht
op de balk-as.
09-03-2005 13:03:43
 118
Paalafwijkingen loodrecht op de balk-as leiden
altijd tot het treffen van extra voorzieningen.
Paalafwijkingen in de balk-as hebben meestal
weinig invloed op het verloop van de buigende
momenten in de funderingsbalk. Hiervoor zijn
dan ook geen extra voorzieningen nodig.
5.7 Keuze en uitvoering van de
werkvloer
Alvorens we kunnen overgaan tot het bekisten,
het vlechten van de wapening en het storten
van het beton voor de verschillende constructie-
onderdelen, moeten we een zogenaamde werk-
vloer aanbrengen.
Traditioneel bestaat de werkvloer uit stampbeton
met een mengselverhouding in volumedelen van
1 cement : 3 zand : 5 grind.
Dit mengsel bevat ongeveer 225 kg cement per
m3 beton. De toegevoegde hoeveelheid water
bedraagt 60 tot 80 liter per m3 beton en is net
voldoende voor de binding en het vochtverlies
aan de omgeving. Het mengsel, dat aardvochtig
is, wordt met behulp van houten stampers ver-
werkt.
Plastic folie als werkvloer
Als werkvloer voor relatief smalle constructie-
onderdelen, zoals balken, worden tegenwoor-
dig zware plastic folies toegepast. De folie
wordt strakgetrokken en vastgezet aan de
bekisting. Voor grote oppervlakken, zoals
vloeren, is het straktrekken en vastzetten
nauwelijks mogelijk. Het is dan ook onver-
standig om hier een folie toe te passen.
De dikte van de werkvloer bedraagt ongeveer
5 cm voor een niet al te slappe ondergrond.
Voor een zeer slappe ondergrond en/of zeer
zware betonconstructies kan het echter nodig
zijn om in plaats van de traditionele werkvloer
andere typen toe te passen, bijvoorbeeld een
dikkere werkvloer van gewapend beton.
De laatste jaren worden naast de traditionele
stampbetonvloeren andere werkvloertypen toe-
gepast. Deze nieuwe vloertypen zijn enerzijds
ontstaan door productontwikkelingen en ander-
zijds door de behoefte om de op de ondergrond
06950416_h05.indd 118
rustende betonvloeren te isoleren (de thermo-
vloer als isolerende werkvloer).
We bespreken de belangrijkste materialen voor
deze werkvloeren, te weten:
• vloeibeton;
• schuimbeton;
• geëxpandeerde kleikorrels (Argex).
Het toepassen van een verloren bekisting van
spaanplaat of anderszins houtachtige werk-
vloeren komt steeds meer in zwang.
We verkrijgen hiermee een maatvaste opbouw
van de funderingskist.
5.7.1 Vloeibeton
Alhoewel vloeibeton in eerste instantie ontwik-
keld is voor het maken van gewapendbetoncon-
structies, kan het als toepassing voor werkvloeren
economisch voordelig zijn. Bij gebruik van een
zetmaat van 18 tot 20 cm vloeit het beton auto-
matisch uit. Het voordeel is dat er weinig man-
kracht nodig is voor de verwerking.
Nadelen zijn echter de hoge prijs en de
noodzaak tot een snelle verwerking van het
beton.
Zetmaat vloeibeton
Onder vloeibeton verstaan we beton met een
zetmaat groter dan 12 (consistentiegebied 4).
Deze grote zetmaat wordt bereikt door toe-
voeging van een vloeimiddel. Met goede
vloeimiddelen kan de zetmaat tot circa 20 cm
worden verhoogd. Omdat de verwerkings-
duur van het vloeimiddel beperkt is, krijgen
we naderhand weer het oorspronkelijke beton
met bijbehorende consistentie.
Afgezien van zijn tijdelijke vloeibaarheid, veran-
deren de eigenschappen van het verse beton
niet. De eigenschappen van verhard beton kun-
nen door de betere verwerkbaarheid (zelfver-
dichting) van het vloeibeton over het algemeen
zelfs beter worden.
Bij toepassing van vloeibeton voor de werkvloer
moet de ondergrond (zand) goed nat worden
gehouden om de vloeibaarheid van het beton
niet te verstoren. De vastheid van de ondergrond
kan eventueel worden verhoogd door het be-
sproeien van het zandpakket met cementwater.
09-03-2005 13:03:44

5.7.2 Schuimbeton
Het toepassen van schuimbeton onder een fun-
deringsplaat op staal heeft de volgende voor-
delen:
• warmte-isolatie van de betonnen begane-
grondvloer;
• het ontbreken van een kruipruimte (geen
vochtigheid);
• vermindering van de bovenbelasting op de
grond.
Massavolume schuimbeton
Schuimbeton is een cement-gebonden mate-
riaal met een laag massavolume. Schuim-
beton bestaat uit een matrix van cementsteen
en kunstmatig ingebrachte luchtbelletjes, al
of niet samen met fijn toeslagmateriaal. Dit
toeslagmateriaal kan bestaan uit fijn zand, ge-
expandeerde en gebakken kleikorrels (bijvoor-
beeld Argex) of uit gesinterd vliegas (bijvoor-
beeld Lytag), maar ook uit polystyreenkorrels.
Het massavolume schuimbeton kan variëren
van circa 400 tot 1600 kg per m3; een fors
verschil dus met grindbeton met zijn massa-
volume van circa 2350 tot 2400 kg per m3.
Bij de vervaardiging van schuimbeton wordt
altijd eerst een zogenaamde basisspecie aan-
gemaakt. Deze basisspecie bevat in ieder geval
cement en water en eventueel toeslagmateriaal.
Aan deze basisspecie wordt de berekende hoe-
veelheid schuim toegevoegd waardoor een dun
vloeibare specie ontstaat, die zich gemakkelijk
laat verwerken.
Doorgaans wordt de basisspecie betrokken van
een beton- of metselmortelcentrale. We kunnen
de basisspecie ook op de bouwplaats aan-
maken, waarbij we dan uitgaan van droge voor-
gemengde grondstoffen (silo-systemen).
Het zogenaamde schuimaggregaat, waarin het
schuim wordt geproduceerd, wordt doorgaans
samen met de meng- en pompapparatuur op
het bouwwerk opgesteld.
Schuimbeton is evenals grindbeton een cement-
gebonden materiaal en vereist om voortijdig
uitdrogen te voorkomen, een overeenkomstige
nabehandeling. Ook bij schuimbeton is de sterk-
teontwikkeling afhankelijk van de temperatuur.
06950416_h05.indd 119
5 ONTWERP EN UITVOERING 119
Een verdere overeenkomst is, dat het materiaal
ongevoelig is voor de inwerking van vocht,
schimmels en ongedierte. Uit praktijkwaarnemin-
gen en uit experimenteel onderzoek blijkt dat
schuimbeton bestand is tegen extreme weers-
invloeden; het is onder andere vorst- en hitte-
bestendig.
Bij toepassing van schuimbeton voor isolerende
werkvloeren worden als toeslagmateriaal vaak
polystyreenkorrels gebruikt.
Een hoge dagproductie is mogelijk, pomp-
afstanden van 200 m zijn realiseerbaar. De hoge
plasticiteit van het materiaal geeft een groot
‘zelfnivellerend vermogen’: eenvoudig navlakken
van het materiaal met behulp van een drijfrei is
voldoende om een vlakke en horizontale werk-
vloer te krijgen.
Een andere toepassing van schuimbeton vindt
plaats bij de zogenaamde evenwichtsfundering.
Het principe van dit type fundering is dat bij een
uitgraving het gewicht van de verwijderde grond
vervangen kan worden door een bovenbelasting
zonder dat extra zettingen optreden. Met andere
woorden: we kunnen dit gewicht benutten voor
bebouwing. In het geval van een schuimbeton-
fundering geldt het verschil in gewicht tussen
schuimbeton en de verwijderde grond.
cementdekvloer
grindbeton
100 30
250
700
550
vorstvrij
schuimbeton
randdoorsnede schaal 1 : 20
Figuur 5.32 Evenwichtsfundering
09-03-2005 13:03:44
 120
De evenwichtsfundering kan worden toegepast
voor laagbouw, zoals woningen, houtskelet-
bouw, agrarische of lichte industriële bouw.
In figuur 5.32 zien we een randdoorsnede van
een evenwichtsfundering voor een bungalow. De
rand van de schuimbetonnen fundering is ver-
diept ten behoeve van een randbalk. De vloer is
van gewapend beton.
5.7.3 Geëxpandeerde kleikorrels (Argex)
De voordelen van het toepassen van een werk-
vloer van geëxpandeerde kleikorrels komen over-
een met die van een schuimbetonnen werkvloer.
De geëxpandeerde gebakken kleikorrels zijn rond
van vorm, hebben een harde roodbruine micro-
poreuze schaal en een cellulaire kern. Door de
met lucht gevulde cellen is het materiaal licht
en heeft het een hoge isolatiewaarde. De
gesorteerde korrelgrootte bedraagt 0–4 mm,
4–10 mm en 10–16 mm. Afhankelijk van de
korrelgrootte bedraagt het volumegewicht
respectievelijk 650, 425 en 350 kg/m3.
Ook de thermische isolatie is afhankelijk van de
korrelgrootte en varieert voor droog materiaal
van 0,10 tot 0,20 W/mK.
Vervaardiging Argex
Argex is een geëxpandeerde korrel van speci-
ale klei.
De Rupeliaanse klei van Kruibeke in België,
ook bekend onder de naam ‘Boomse klei’,
werd ongeveer 35 miljoen jaren geleden af-
gezet.
Het vervaardigen van de geëxpandeerde klei-
korrels gebeurt in stadia:
1 baggeren van de klei;
2 het homogeen vermengen van de verschil-
lende kleilagen;
3 drogen, korrelvorming, expanderen en bak-
ken in een draaioven bij een temperatuur van
circa 1100 °C;
4 zeven, sorteren en opslaan in silo’s.
Het materiaal heeft de volgende eigenschappen:
• isolerend en nauwelijks hygroscopisch;
• bestand tegen elke vorm van aantasting, zoals
schimmels, chemicaliën, ongedierte;
• sterk en geen vervorming, ook bij langdurige
belasting;
06950416_h05.indd 120
• houdt blijvend holle ruimten, ook tussen de
korrels, en blijft dus goed drainerend;
• vorstbestendig;
• onbrandbaar, veroorzaakt ook geen rook of
schadelijke gassen;
• ongevaarlijk voor het milieu.
De korrels worden vervoerd met silo-auto’s, wor-
den vervolgens op de bouwplaats in het werk
geblazen en daarna op de gewenste laagdikte
afgewerkt. De verwerkingscapaciteit bij het
blazen bedraagt circa 25 m3 per uur.
Doeleinden Argex
De geëxpandeerde kleikorrels kunnen we voor
vele doeleinden gebruiken, zoals:
• lichte vulling achter verankerde dam-
wanden en keermuren;
• lichte grondaanvulling in de wegenbouw;
• lichte drainerende fundaties onder sport-
velden;
• lichte drainerende werkvloeren voor kabel-
sleuven;
• fundatie op staal voor lichte constructies;
• lichte ophoging van bestratingen;
• lichte aanvulling tegen fundaties ter ver-
mindering van de gronddruk en/of de nega-
tieve kleef;
• dempen van sloten;
• volblazen van niet meer in gebruik zijnde
olietanks;
• aanleg van daktuinen, bijvoorbeeld op
parkeergarages.
Bij toepassing van geëxpandeerde kleikorrels als
isolerende werkvloer wordt de toplaag gestabili-
seerd door besproeiing met zogenaamde cement-
melk (samenstelling 1 kg cement op 1 liter water).
2
We hebben 13 liter cementmelk per m vloer no-
dig. Deze geringe hoeveelheid cement is genoeg
om het oppervlak beloopbaar te maken. Voor
een fundering op staal moet, alvorens de vloer
te stabiliseren, de geëxpandeerde kleikorrellaag
worden getrild met een lichte trilslee.
In figuur 5.33 zien we een randdoorsnede van
een op staal gefundeerde bungalow. De gewa-
pendbetonnen randbalk en begane-grondvloer
zijn gestort op een isolerende werkvloer van
geëxpandeerde kleikorrels, waarvan de toplaag is
gestabiliseerd met cementwater.
09-03-2005 13:03:45
 5 ONTWERP EN UITVOERING 121

cementdekvloer
betonvloer
800

Argex

gestabiliseerde
Argex korrels

randdoorsnede schaal 1 : 20
Figuur 5.33 Isolerende thermovloer, randdoorsnede

5.8 Keuze en uitvoering van de waardoor de toelaatbare materiaalspanningen

betonbekisting weer moeten worden gereduceerd.

5.8.1 Eisen ten aanzien van een bekisting 2 Stijfheid

Funderingsbekistingen zijn meestal eenvoudig In het bouwbestek dienen de toelaatbare vervor-
van vorm. Ze bestaan hoofdzakelijk uit balkbekis- mingen te zijn vastgelegd voor de verschillende
tingen of in geval van plaatvormige constructie- bekistingsonderdelen. Alhoewel in de Beton-
delen, zoals poeren en stroken, uit randbekistin- voorschriften maximale maattoleranties worden
gen. gegeven, raden we aan om voor ieder bouwwerk
In figuur 5.34 zien we twee dwarsdoorsneden en voor ieder bekistingsonderdeel de maat-
van balkbekistingen. toleranties zelf te definiëren.
Alle bekistingen dienen te voldoen aan eisen ten
aanzien van: 3 Stabiliteit
1 sterkte; De stabiliteit van de bekisting, waaronder we
2 stijfheid; hier verstaan de weerstand tegen horizontale
3 stabiliteit; stootbelastingen, is voor een bekisting sterk
4 waterdichtheid; afhankelijk van de wijze van storten. Er dient al-
5 uiterlijk; tijd te worden gerekend op een horizontale be-
6 isolatie; lasting, bijvoorbeeld ter grootte van 1% van het
7 ontkisten. gewicht van de betonconstructie. Het is
echter nauwelijks mogelijk om een kist te
1 Sterkte ontwerpen die een onnodige ruwe stortwijze kan
Betonspeciedrukken zijn ‘korteduurbelastingen’, weerstaan.
waardoor het toegestaan is de toelaatbare
materiaalspanningen te verhogen. 4 Waterdichtheid
Voor de rekenbelastingen mag de belastings- De naden in de bekistingshuid moeten water-
factor worden verlaagd. dicht zijn om weglopen van de zogenaamde
Voor houtconstructies geldt dat rekening moet cementmelk te voorkomen. De reparatie van de
worden gehouden met de hoogste vochtklasse, grindnesten die aldus ontstaan, is erg duur.

06950416_h05.indd 121 09-03-2005 13:03:46

 122

22 x 70 h.o.h. 600 mm
22 x 70 h.o.h. 600 mm

22 x 70 mm 30 x 60 mm

polystyreen
stampbeton betonplex 22 mm
50 mm
22 x 70 mm

22 x 70 h.o.h. 600 mm badding bandstaal

2 dwarsdoorsnede schaal 1 : 20
piketten 30 x 30 h.o.h. 600 mm

1 dwarsdoorsnede

horizontale speciedruk 4 x H2

- hoogte H in meters
- beton: 24 kN/m3 H
- reacties in kN/m1
- speciedruk in kN/m2 8x H2

24 x H
3
Figuur 5.34 Bekisting funderingsbalk

Bovendien is een onzichtbare reparatie onmoge-
lijk. Kleine grindnesten moeten direct na het
ontkisten worden volgepoetst met zand-cement-
specie. De grote grindnesten dienen eerst te
worden uitgehakt alvorens reparatie kan plaats-
vinden. De te nemen maatregelen dienen in het
bouwbestek te zijn vermeld.
5 Uiterlijk
De keuze van het uiterlijk van de betonopper-
vlakken hangt af van de toe te passen bekistings-
huid. In het geval van een fundering is dit niet
van belang.
6 Isolatie
De thermische isolatie van een bekisting mag
niet te laag zijn in verband met het verhardings-
proces van het beton. Een combinatie van een
lage isolatiewaarde en een lage buitentempera-
tuur vereist aanvullende maatregelen, zoals het
afdekken en/of verwarmen van de bekisting. Het
toestaan van een langzame verharding is onjuist,
omdat er dan ten gevolge van de verdamping
van het niet-gebonden water, krimpscheuren
optreden. Een snelle verharding van het beton in
combinatie met een langzame verdamping voor-
komt krimpscheuren.
7 Ontkisten
Het ontwerp van een bekisting dient zodanig te
zijn dat er ontkist kan worden zonder schade te
veroorzaken aan de verse betonconstructie en
aan de bekisting. Beschadiging van het beton
leidt tot dure reparaties. Beschadiging van de
bekisting maakt hergebruik onmogelijk.
Het is raadzaam om speciale bekistingsnagels
als bevestigingsmiddel voor houtconstructies te
gebruiken. Door de dubbele kop kunnen ze met
behulp van een klauwhamer gemakkelijk wor-
den verwijderd. Bij stalen bekistingen verdienen
klemmen en wiggen de voorkeur boven bouten;
de fijne schroefdraad van een normale bout is
door de aanhechting van zand-cementspecie
sterk aan slijtage onderhevig.
In figuur 5.34-1 zien we een traditionele houten
bekisting.
Hiervoor kunnen we de volgende werkzaam-
heden onderscheiden:
• uitgraven en vlakken van de ondergrond op

06950416_h05.indd 122 09-03-2005 13:03:47


ongeveer 5 cm beneden de onderkant van de
balk;
• het slaan van piketten en het overdwars
koppelen van de piketten met houten delen,
waarvan de bovenkant exact op hoogte gesteld
wordt met de onderkant van de betonbalk;
• aanbrengen van de werkvloer van stampbeton
tussen en onder de dwarskoppelingen;
• het plaatsen van de wandschotten in com-
binatie met spatdelen aan de onder- en boven-
kant.
De horizontale dwarsstabiliteit van de bekisting
kunnen we verkrijgen door:
• koppeling aan in de grond geslagen perkoen-
palen met een hart-op-hartafstand van
1,800–2,400 m;
• horizontaal afschoren van de dwarsbalken op
de langsbalken met behulp van houten delen
over de bovenkant van de bekisting.
In figuur 5.34-2 zien we een moderne bekisting
van hard polystyreenschuim. Deze zogenaamde
PS-funderingsbekisting is een blijvende bekisting
en is geschikt voor funderingsbalken bij paal-
funderingen in woning- en utiliteitsbouw.
De bekisting heeft isolerende eigenschappen en
voorkomt koudebruggen in aansluiting met be-
gane-grondvloeren. Er is geen werkvloer nodig.
PS-funderingsbekisting bestaat uit standaard-
elementen (twee typen, zie figuur 5.35), lengte-
elementen, in de fabriek in verstek gezaagde
hoekelementen, kunststof hoekprofielen, pennen
en krammen.
De standaardelementen zijn 1200 mm lang. De
materiaaldikte van de bekistingsbodem is
70 mm. De wanden zijn geprofileerd, waardoor
Type I: bedoeld voor woningbouw
Inwendige afmetingen in mm (h × b): 400 × 300
450 × 300
500 × 300
Type II: bedoeld voor utiliteitsbouw
Inwendige afmetingen in mm (h × b): 550 × 400
Figuur 5.35 Standaardelemenenten PS-funderingsbekisting
06950416_h05.indd 123
5 ONTWERP EN UITVOERING 123
de wanddikte varieert. De grootste wanddikte
voor type I is 100 mm en voor type II 130 mm.
De krammen zijn van verzinkt staal en dienen
om de elementen te koppelen. De pennen zijn
voor de koppeling van de hoekelementen; de
kunststof hoekprofielen zijn voor de koppeling
en afdichting van de buitenhoeken.
5.8.2 Uitvoeren van PS-funderingsbekisting
Nadat de bouwplaats is uitgezet, de palen zijn
geheid en de paalkoppen zijn gesneld, moet de
bodem van de funderingssleuf worden geëgali-
seerd. De volgende werkfasen kunnen we hierbij
onderscheiden:
• het stellen van de onderkrans op een vlak
afgewerkt zandbed. De onderkrans bestaat uit
twee evenwijdige baddingen, gekoppeld met
bandstaal h.o.h. 600 mm;
• het zandbed rondom de paalkoppen met
zand-cementspecie afwerken; hierdoor wordt
een goede afdichting tussen de nog aan te
brengen funderingsbekisting en de paalkoppen
gewaarborgd;
• hoekelementen plaatsen en koppelen met
pennen en profielen;
• standaardelementen aanbrengen tussen de
geplaatste hoekelementen. De sparingen voor
de paalkoppen kunnen door de eerder aange-
brachte zand-cementspecie zonder bezwaar met
enige overmaat uit de bodem worden gesneden;
• passtukken zagen en aanbrengen; passtukken
kleiner dan 500 mm en elementen met grote
sparingen moeten extra worden gesteund;
• het vlechtwerk boven op de bekisting samen-
stellen en voorzichtig laten zakken. Afstand-
houders gebruiken met een groot, op poly-
styreen afgestemd, drukvlak;
• de bovenkrans aanbrengen; vooral letten op
de koppeling van de hoeken.
400 × 350 400 × 400
450 × 350 450 × 400
500 × 350 500 × 400
600 × 400
09-03-2005 13:03:47
 124

Ook hier geldt dat het storten en verdichten van

het beton met zorg moet gebeuren.
De elementen zijn in vorm en afmetingen aan-
gepast aan de gebruikelijke belasting bij gebruik
van kubel, betonpomp of trilnaald.

In figuur 5.34-3 zien we het belastingsschema

voor de wandspeciedruk. Bij grote beton-
constructies dienen hierbij ook de zetmaat, de
specietemperatuur, de stijgsnelheid en de
silo-werking van het beton in beschouwing te
worden genomen.
De kleine afmetingen van de hier getoonde bal-
ken leiden echter tot een zeer grote stijgsnelheid,
waardoor meteen kan worden uitgegaan van
een hydrostatische drukverdeling.

Geraadpleegde en aanbevolen
literatuur

1 Prefunko Funderingssysteem. Van Neerbos

Bouwmaterialen.
2 Publicaties over vloei- en schuimbeton, Vereni-
ging Nederlandse Cementindustrie, ‘s-Hertogen-
bosch.
3 Publicaties geëxpandeerde kleikorrels, Argex,
Gouda.
4 SBR rapport B2-20, Kruipruimten. Rotterdam,
1983.

Normen
NEN 1078 Eisen en bepalingsmethoden voor huis-
houdelijke gasleidinginstallaties
NEN 6702 Technische grondslagen voor bouwcon-
structies - TGB 1990 - Belastingen en vervormingen
NEN 6740 Geotechniek - TGB 1990 - Basiseisen en
belastingen
NEN 6743 Geotechniek - Berekeningsmethode voor
funderingen op palen - Drukpalen
NEN 6744 Geotechniek - Berekeningsmethode voor
funderingen op staal

06950416_h05.indd 124 09-03-2005 13:03:47

 Bouwputten en kelders
ing. G.J.M. Janssen, ir. H.L. Jansen, ir. J.J.M. Brouwer
6
Voor het onderkelderen van een gebouw dienen kostbare voor-
zieningen te worden getroffen voor het maken en droog houden van
de bouwput.
De bouwput kan onder talud worden ontgraven of, indien hiervoor
de ruimte ontbreekt, worden uitgevoerd met behulp van een grond-
kering.
Afhankelijk van de diepte van de bouwput kan de grondkering
bestaan uit eenvoudige houten schotten, uit stalen damwanden of uit
diepwanden van beton of cement-bentoniet. Voor de grondkerende
constructie zijn meestal stempelramen of grondankers nodig.
Ten slotte besteden we in dit hoofdstuk aandacht aan het ontwerp
van een kelder; een goede detaillering, van bijvoorbeeld de beno-
digde ventilatie en de waterdichtheid, zijn van zeer groot belang.

06950416_h06.indd 125 09-03-2005 13:10:48

 126

Inleiding

De bouwput wordt in het algemeen machinaal

ontgraven. Een gedeelte van de uitgegraven
grond, voornamelijk zand, wordt in depot op-
geslagen om later te worden gebruikt voor het
aanvullen van leidingsleuven en de bouwput.
Overtollige grond wordt afgevoerd.
Diepe bouwputten en bouwputten naast belen-
dingen en wegen kunnen niet onder het natuur-
lijk talud ontgraven worden. Allerlei steun-
constructies, zoals damwanden, moeten worden
aangebracht. Bouwputten die dieper worden
ontgraven dan het grondwaterpeil, moeten wor-
den bemalen.
Zodra de funderingen of kelder gereed is, wordt Figuur 6.2 Hydraulische dieplepel
de bouwput weer gevuld met uitgegraven grond
of, indien deze van slechte kwaliteit is (veen- vrachtauto’s vol die benodigd zijn voor het
houdend), met vulzand. afvoeren van de grond die niet in depot gaat.
Vooral in grotere bouwputten is, als we de put
Voor het ontgraven van bouwputten werd vroe- voorzien van een op- en afrit voor de vracht-
ger veelal de dragline toegepast, uitgerust met auto’s, de laadschop goed te gebruiken.
een sleepemmer of met een grijper, figuur 6.1. Om grond over niet al te grote afstand te ver-
De laatste jaren worden meer de hydraulische schuiven en om het terrein te egaliseren, gebrui-
graafmachine, doorgaans met dieplepel uitge- ken we de bulldozer, figuur 6.4. De bulldozer
rust, gebruikt, figuur 6.2. Ook als de grond met wordt ook veel gebruikt bij het ontruimen van
vrachtwagens wordt afgevoerd, gaat het laden het terrein, omdat de machine bijzonder krach-
met de dieplepel sneller dan met de dragline. tig is en dus geschikt voor verwijdering van
struiken, bomen, wortelstronken en funderings-
Een veel gebruikte graafmachine is de laadschop resten.
op luchtbanden, figuur 6.3. Deze zeer goed Het ontgraven van bouwputten moet zoveel
wendbare machine laadt ook bijzonder snel de mogelijk ‘in den droge’ gebeuren.

Figuur 6.1 Dragline Figuur 6.3 Laadschop op luchtbanden

06950416_h06.indd 126 09-03-2005 13:10:49


Figuur 6.4 Grader
6.1 Grondkering
In de bebouwde kom kan het vanwege de hoge
grondprijs nodig zijn om iedere vierkante
meter grond te benutten. We maken dan die-
pere kelders onder het gebouw voor parkeren,
rijwielberging, opslag, archiefruimten, kluizen en
dergelijke. Het komt vaak voor dat, door de aan-
wezigheid van belendingen of wegen, de ruimte
ontbreekt om de bouwput onder natuurlijk ta-
lud te ontgraven. We ontgraven dan verticaal,
waarbij gebruik wordt gemaakt van grondkerende
wanden van hout, staal of beton.
A in de grond bevindt even groot is als dat wat
2 à 2,5 m 2 à 2,5 m
doorsnede A
Figuur 6.5 Berliner wand
06950416_h06.indd 127
6 BOUWPUTTEN EN KELDERS 127
6.1.1 Berliner wand
Een niet-waterdichte grondkering, bestaande uit
stalen profielen en houten of betonnen planken,
is de zogenaamde Berliner wand.
Voor deze grondkering worden gaten in de
grond geboord tot de berekende diepte en wor-
den in deze gaten stalen profielen (HE-A of IPE)
geplaatst, die vervolgens worden aangestort.
Indien het mogelijk is, worden de profielen ook
wel door heien aangebracht. De afstand tussen
de profielen is afhankelijk van de toe te passen
planken. Deze worden gelijktijdig met het ont-
graven van de bouwput tussen de flenzen van de
profielen geplaatst, figuur 6.5.
De ingeheide profielen kunnen na het gereed-
komen van de kelder met behulp van trilappara-
tuur uit de grond getrokken worden en gaan dus
niet verloren.
6.1.2 Damwanden
Voor niet al te diepe bouwputten komt de
geheide houten damwand in aanmerking. Deze
stellen we samen uit houten delen (dam- of
schermplanken), 50 à 120 mm dik,
250 à 300 mm breed en van zodanige lengte,
dat bij niet te slechte grond het gedeelte dat zich
boven de bodem van de put uitsteekt.
We voorzien de planken van rechthoekige mes-
singen en groeven.
De planken worden aan één zijde afgesnoten.
Soms snuiten we de planken ook nog over de
dikte enige centimeters af, figuur 6.6. De dam-
planken moeten we inheien met de messing
vooruit, omdat de grond beter zijdelings kan uit-
wijken dan uit de groef. We moeten daarom de
genoemde zijdelingse afschuining aan de kant
van de messing maken, zodat de plank door de
grond die tegen de afschuining aandrukt, goed
tegen de reeds ingeslagen planken aanwerkt.
Voor diepere bouwputten met een hogere
waterdruk is de houten damwand meestal niet
geschikt. Dan komt een stalen damwand in aan-
merking. Deze wordt samengesteld uit stalen
damplanken die, volgens verschillend profiel ge-
walst, in de handel voorkomen, figuur 6.7.
09-03-2005 13:10:50
 128

Door de wand in de grond in te klemmen krijgt

deze weerstand tegen vooroverdrukken ten
gevolge van de achter de damwand aanwezige
grond. Meestal is inklemming niet voldoende en
moet bij diepere bouwputten aan de bovenkant
van de wand een gording worden aangebracht,
die op ruime afstand in het omringende ter-
rein wordt verankerd. Vaak ontbreekt echter de
ruimte voor het aanbrengen van de ankerstaven
gronddruk met ankerschotten. Dan moeten we de tegen-
over elkaar liggende wanden stutten door zware
stempelramen, figuur 6.8. Deze stempelramen
worden gemaakt van stalen profielbalken (HE-A
of IPE), stalen buizen of houten stempels.
h

Een bouwputstempeling is voor de uitvoering van

een kelder bijzonder lastig. De kelderwanden
moeten ter plaatse van dwars- en langsstempels
b' b' worden voorzien van sparingen. Deze moeten
b b naderhand meestal weer waterdicht worden
aangestort. Ook tijdens het uitgraven van de
bouwput moeten we de stempeling ontzien,
h=b
waardoor we zelfs gedeeltelijk met de hand
1 b' = 1/3 b à 1/2 b
moeten ontgraven.

2 dampaal

3 dampaal
Figuur 6.6 Aanzicht en doorsnede van een houten wand

06950416_h06.indd 128 09-03-2005 13:10:51

 6 BOUWPUTTEN EN KELDERS 129

18 grondankers h.o.h. 2,0 m

grondanker

18 grondankers h.o.h. 2,0 m

1 plattegrond bouwput

3 verticale doorsnede

Z - profiel

gordingen vastlassen
met kettinglas 4

UNP 260
90
200

U - profiel 2 x UNP 120

2 damwandprofielen
UNP 260
90
250

2 platen
250 x 280 x 6
las 4

binnenwand

buitenwand

4 detail A (ankerkop)
Figuur 6.7 Stalen damwand van een kantoorgebouw

Na afloop van de werkzaamheden in de bouw- 6.1.3 Grondankers

put worden de damwanden getrokken, zodat ze
meerdere malen kunnen worden gebruikt.
De damwanden moeten op voldoende afstand
van de te vervaardigen kelderwanden worden
geplaatst, om het aanbrengen en weer weg-
nemen van de wandbekisting mogelijk te maken.
Is er zeer weinig ruimte beschikbaar, dan kan de
damwand tevens dienst doen als buitenkist, maar
hij is dan natuurlijk wel ‘verloren’.
Om de eerder genoemde nadelen van de stem-
peling van een bouwput te vermijden, kunnen
we zogenaamde grond- of groutankers gebrui-
ken.
Een groutanker is een verankeringselement dat
zonder ontgraving in de bestaande grondslag
kan worden aangebracht. Het anker bestaat uit
een hoogwaardige stalen staaf die aan het einde
is ingebed in een cementspecie (grout), en wel
over een lengte van 3 tot 5 m. Het groutanker is

06950416_h06.indd 129 09-03-2005 13:10:51

 130

gording
A B D E

schoor

dwarsstempel
1 bouwput 5 bouwput

gording

houten gording kopplaat

3 detail A 6 detail D

houten gording gording

houten schoor kopplaat
dwarsstempel

4 detail B 7 detail E

kopplaten
schoor
kopplaat
gording

langsstempel
dwarsstempel

5 detail C 8 detail F
Figuur 6.8 Bouwputstempeling

cilindervormig en ontleent zijn trekkracht aan de den op de bouwplaats beginnen nadat de

schuifspanning tussen de mantel en de omrin-
gende grond.
De dimensionering van de ankers, zoals lengte,
helling, hoogte, doorsnede en corrosiebescher-
ming, vindt vooraf plaats aan de hand van gege-
vens uit het grondonderzoek en gegevens zoals
bovenbelasting, belendingen, leidingen, riolen en
andere te ontwijken obstakels. De werkzaamhe-
damwand geplaatst is en de bouwput tot even
beneden het insteekniveau van de ankers is ont-
graven, figuur 6.9-1. Door een gat in de dam-
wand wordt een buis onder de vooraf bepaalde
hoek in de grond gebracht door middel van
boren of slaan. Deze buis is voorzien van een
losse punt aan de onderzijde. Wanneer de buis
op de gewenste diepte is ingeslagen, wordt een

06950416_h06.indd 130 09-03-2005 13:10:52


stalen staaf (dywidag-staal) of een aantal strengen
voorspanstaal in de buis geschoven, figuur 6.9-2.
Vervolgens wordt grout (water-cementmeng-
sel) in de ruimte tussen staaf en buis geperst en
wordt tegelijkertijd de buis geleidelijk getrokken,
figuur 6.9-3. Door het onder druk houden van
het grout wordt de vrijkomende ruimte opgevuld.
Zodoende ontstaat aan het einde van de staaf een
lichaam van sterk verdicht cementgrout. Als het
eigenlijke verankeringslichaam is gevormd, wordt
de buis geheel getrokken. Het einde van de stalen
staaf steekt dan door de damwand heen.
Als het grout voldoende is verhard, wordt de
ankerstaaf afgespannen op de gording,
figuur 6.9-4; elk anker wordt daardoor op zijn
trekkracht gecontroleerd.
6.1.4 Diepwand
Een andere grondkering van een bouwput
kunnen we verkrijgen door het toepassen van
insteekniveau
α
damwand (staal, beton
of combinatie) eventueel
buis op diepte kelderwand
1 gedeeltelijk uitsparen bouwput en inslaan van de buis
injecteren
trekken buis
gte
len
groutlichaam
3 aanbrengen groutlichaam + trekken buis
Figuur 6.9 Grondanker
06950416_h06.indd 131
6 BOUWPUTTEN EN KELDERS 131
beton, figuur 6.10. Het voordeel hiervan is dat
we meteen de definitieve kelderwand maken. We
hoeven dus geen damplanken meer te heien en
te trekken. Vooral in de bebouwde kom is deze
methode gunstig, omdat we geluidhinder en
mogelijke schade door trillingen voorkomen. Een
diepwand is een in de grond gevormde beton-
nen damwand die geschikt is om als dragend
en als grond- en waterkerend deel van de
constructie te worden toegepast. De wand wordt
met grijpers of boormachines gemaakt.
We graven of boren een sleuf voor een paneel
van ongeveer 2,5 m lengte. Het gat blijft ge-
durende het graafwerk steeds gevuld met een
steunvloeistof, in hoofdzaak bestaande uit een
suspensie van bentoniet in water. Hierdoor blijven
de wanden van de sleuf gehandhaafd en ont-
staat er geen instortingsgevaar.
De steunvloeistof, ook wel dikspoeling genoemd,
ankerstaaf
vijzel
2 inbrengen ankerstaaf
gording
5m
3-
4 aanbrengen gording + afspannen groutanker
09-03-2005 13:11:03
 132
pvc-pijp voor
evt. injectie bekistingsbuis
gegraven sleuf
1e deel diepwand gestort
wapening
beton
2e deel diepwand gestort
1 volgorde van werken schaal 1 : 100
Figuur 6.10 Aanbrengen diepwand
bestaat uit circa 50 kg bentoniet (gemalen klei-
poeder) op 1000 liter water. Het volumiek ge-
wicht bedraagt ongeveer 10,5 kN/m3 en kan na
vervuiling met grond oplopen tot 12,5 kN/m3.
Door een lange vultrechter wordt onder in de
sleuf beton gepompt.
Het zwaardere beton verdrijft nu de dikspoeling,
die aan de bovenzijde wordt afgezogen en even-
tueel wordt gezuiverd (regenereren) en opnieuw
gebruikt.
In het uitgegraven paneel wordt, indien nodig,
in de dikspoeling een gelast wapeningsnet ge-
hangen. Indien de wand met een vloer moet
worden verbonden, kan de wapening ter hoogte
van de vloer van stekeinden worden voorzien.
Deze zijn aan het wapeningsnet gelast en zo
omgebogen, dat ze na ontgraven van de wand
teruggebogen kunnen worden in de daarna te
storten vloer.
Het maken van de sleuf geschiedt door graven
of boren, afhankelijk van de grondgesteldheid.
Het graven van sleuven kan bij iedere grondsoort
worden toegepast; een nadeel van graven is dat
het proces discontinu is, waardoor het minder
nauwkeurig is.
Het boren van sleuven en het afzuigen van de
grond (zuigboren) is een continu proces en dus
06950416_h06.indd 132
1000 +
500 – g.w.s. = NAP
ontgraving
geïnjecteerd
grondanker
7000 –
diepwand
12000 –
2 doorsnede diepwand schaal 1 : 200
nauwkeuriger. Zuigboren is echter moeilijker toe
te passen in klei- en veengronden; in kleigronden
is het op te zuigen mengsel van grond en steun-
vloeistof moeilijk te regenereren. Veengronden
tasten de stabiliteit van de steunvloeistof aan.
Voor beide methoden is het vooraf maken van
betonnen geleidewanden (afmeting circa 0,200 ×
1,000 m) noodzakelijk om een goede maatvoe-
ring te verkrijgen en om instorten van de boven-
kant van de sleuf te voorkomen.
In figuur 6.11 zien we een afbeelding van een
zuigboorinstallatie. Aan een op rails verrijdbaar
frame is een boormachine met vijf boren op-
gehangen. De opgeboorde grond wordt als een
mengsel van grond en steunvloeistof via een
slang naar boven gepompt en naar een zeef- en
ontzandingsinstallatie vervoerd (regenereren).
Met deze machine kunnen wanden tot 50 m
diepte worden gemaakt met een dikte van
400–800 mm.
Het beton wordt gestort via een vultrechter met
een stortkoker die tot op de bodem van de sleuf
wordt afgehangen. De betonspecie, die een
belangrijk groter volumiek gewicht heeft dan de
steunvloeistof, verdringt de steunvloeistof naar
boven. Uit proeven is gebleken dat de dik-
spoeling de aanhechting tussen beton en
wapenstaal nauwelijks beïnvloedt.
09-03-2005 13:11:06

1 zijaanzicht
Figuur 6.11 Zuigboorinstallatie
In figuur 6.10-1 zien we, in bovenaanzicht, de
volgorde van werken. De eerste sleuf wordt
gegraven, voorzien van een stalen bekistings-
buis en volgestort met beton. Nadat het beton
is opgestijfd wordt de bekistingsbuis getrokken
en de volgende sleuf gegraven. Door de ronde
vorm van de buis wordt een goede aansluitvoeg
verkregen tussen de opeenvolgende wanddelen.
De waterdichtheid kan nog worden verbeterd
door het injecteren van de voeg met een mortel;
hiertoe wordt een injectiepijp meegestort in het
beton.
Prefab-diepwanden worden ook wel gebruikt.
De gegraven sleuf wordt dan niet met plastisch
beton gevuld, maar met een complete geprefa-
briceerde wandsectie. Duidelijke voordelen hier-
van zijn: een betere betonkwaliteit, geringere
toleranties in afmeting en een veel regelmatiger
uiterlijk.
We moeten bijzondere aandacht besteden aan
de voegoplossing (waterdichtheid). Alvorens het
06950416_h06.indd 133
6 BOUWPUTTEN EN KELDERS 133
2 vooraanzicht
element in te hangen, vullen we de sleuf met
zogenoemde gestabiliseerde bentoniet. Dit is een
dikspoeling, bestaande uit een mengsel van
ongeveer 50 kg bentoniet (kleipoeder) en
350 kg cement, per m3 spoeling. De gestabili-
seerde bentoniet blijft in de sleuf rondom het pre-
fab-wandelement aanwezig. Dit materiaal wordt
heel langzaam hard, zodat er voldoende tijd is om
de naastgelegen wandsectie te ontgraven en aan
te sluiten. Na verharding vormt de gestabiliseerde
bentoniet als het ware een stevige pleisterlaag
met goede dichtingseigenschappen. Willen we
na het ontgraven van de diepwand het geprefa-
briceerde oppervlak in het zicht hebben, dan kan
deze pleisterlaag eenvoudig worden verwijderd.
De diepwand is, in vele gevallen, economisch
voordelig voor bouwwerken die geheel of ge-
deeltelijk onder het maaiveld zijn gelegen, zoals
tunnels en diepe kelders. Hulpdamwanden, tot
nu toe vereist tijdens de bouwfase, zijn door
de toepassing van de diepwand overbodig,
omdat de betonnen wanden als grond- en
09-03-2005 13:11:08
 134
waterkerende constructie dienstdoen. De diep-
wand wordt evenwel niet afgebroken, maar als
permanente wandconstructie in het bouwwerk
opgenomen. De bouwput kan hierdoor dezelfde
afmeting krijgen als het onder het maaiveld
gelegen gedeelte van het bouwwerk, zodat het
grondwerk tot een minimum beperkt blijft.
De diepwand wordt ook als dragend constructie-
element gebruikt. Indien de wand reikt tot in de
draagkrachtige lagen, kunnen grote belastingen
worden overgebracht.
Diepwanden kunnen direct naast belendingen
worden aangebracht.
De wanden worden door vloeren gesteund of
voorzien van grondankers, figuur 6.10-2.
6.1.5 Grondkering door injectie en
jetgrouten
Als laatste grondkering of bouwputomgrenzing
noemen we de methode van het verstenen van
de omringende grond door injecteren en jet-
grouten. Deze technieken zijn beschreven in par.
3.4.2 en 3.4.3. Met deze methoden ontstaat een
zandsteenstructuur en -sterkte. De nu verkregen
‘grondsoort’ is zonder problemen verticaal in
te graven. De methoden kunnen zelfs onder de
bestaande bebouwing worden toegepast, zodat
geen ruimte verloren gaat aan de dikte van een
normaal toe te passen damwand.
We moeten er echter op wijzen dat bij deze me-
thode de kosten voor toepassing in verhouding
met de eerder genoemde methoden, zeer hoog
zijn.
zuigslang
met
zuigkorf
drain
zand
klei
1 doorsnede bouwput
klokpomp
2 alternatief, klokpomp 3 doorsnede over drain
in putje, geen drain (2 varianten)
Figuur 6.12 Schematische weergave open bemaling
06950416_h06.indd 134
6.2 Drooghouden van de bouwput
Voor gebouwen die worden onderkelderd, zijn
in ons land in het algemeen diepe bouwputten
tot ver onder de grondwaterstand nodig. Om
het graven ‘in den droge’ mogelijk te maken,
moeten we de put voortdurend drooghouden.
Na voltooiing van de bouwput moet deze zolang
worden drooggehouden, totdat alle funde-
ringswerken gereed en voldoende verhard zijn.
Bovendien moet het gebouw zo hoog zijn op-
getrokken, dat het gewicht hiervan in evenwicht
is met de opwaartse waterdruk; anders zou het
gebouw kunnen opdrijven. Bouwputten kunnen
door een open bemaling of door een bron-
bemaling worden drooggehouden. We kunnen
ook door injectie de grond, tijdelijk of perma-
nent, waterdicht maken.
6.2.1 Open bemaling
Bij de open bemaling wordt het in de put vloei-
ende grondwater en het regenwater tot even
onder de bodem van de put verwijderd. We kun-
nen dus geen hoge eisen stellen aan de ontwate-
ringsdiepte. Het water wordt met behulp van op
afschot gegraven greppels of ondiepe drains op-
gevangen en naar verzamelputten geleid. Hieruit
wordt het met pompen afgevoerd, figuur 6.12.
Hiervoor gebruiken we een zelfaanzuigende
vuilwaterpomp. Dit type pomp wordt op grote
schaal in het bouwbedrijf toegepast. Het voor-
deel van deze pomp is, dat hij eenvoudig te
verplaatsen en in werking te stellen is. Aan de
onderzijde van de zuigleiding is een zuigkorf
aangebracht om te verhinderen dat stukjes hout
en dergelijke in de leiding komen. De zuigbuis
hangen we in een pompput of pompgat.
Ook wordt de klokpomp veel gebruikt; dit is een
centrifugaalpomp met verticale as, die elektrisch
wordt aangedreven. De pomp wordt met de
onderkant in het water gezet of gehangen. De
bodem van de pomp is van gaatjes voorzien;
deze werken als een zeef. Direct boven de zeef
bevindt zich de waaier, die om een verticale as
draait en het water naar boven in de afvoerslang
perst.
09-03-2005 13:11:09

6.2.2 Horizontale bemaling
Horizontale bemaling of drainage passen we toe
in sterk gelaagde bodems of bij langgerekte
bouwputten zoals leidingsleuven. De drains
(∅ 80–125 mm) worden met behulp van graaf-
machines of speciale draineermachines in
sleuven onder de bouwputbodem aangebracht.
Voordeel van horizontale bemaling is dat de
grondwaterstand in de omgeving van de drains
sneller wordt verlaagd dan met een verticaal
filter en dat we aan het maaiveld geen last heb-
ben van allerlei leidingwerk. Omdat de drains
niet veel dieper worden aangelegd dan de be-
nodigde verlaging, wordt de hoeveelheid water
die we moeten afvoeren sterk (circa 30%) be-
perkt ten opzichte van een verticale bemaling.
Hierdoor zijn de effecten op de omgeving ook
geringer.
In een gelaagd profiel kunnen stabiliteits-
problemen van taluds optreden. Dit kunnen we
voorkomen door de bodemlagen te doorsnijden
met een drainsleuf, figuur 6.13. Indien de te
bouwen constructie op staal wordt gefundeerd,
moet de drainsleuf (opnieuw) voldoende worden
verdicht om verzakking te voorkomen.
pomp
sleuf
blinde buis
drain
dwarsdoorsnede langsdoorsnede
1 sleufbemaling met drain
talud-
bouwput
2 doorsnede bouwput 3 drain in drainsleuf
Figuur 6.13 Schematische weergave horizontale bemaling
06950416_h06.indd 135
6 BOUWPUTTEN EN KELDERS 135
6.2.3 Verticale bemaling
Verticale bemaling wordt toegepast indien de
bodem van de bouwput beneden de grond-
waterspiegel ligt. Vooral bij korrelachtige, dus
doorlatende grondsoorten is de toestroming van
water uit de bodem en de taluds zo groot, dat
de open bemaling de hoeveelheid water niet kan
verwerken. We verlagen de grondwaterstand
door in de verschillende watervoerende lagen
bronnen te slaan en deze te bemalen. Een bij-
komend voordeel bij het toepassen van een
bronbemaling is de mogelijkheid om de taluds
van de bouwput steiler op te zetten.
Er zijn drie hoofdsystemen:
1 zwaartekrachtbemaling;
2 vacuümbemaling;
3 bemaling van putten met onderwaterpompen
(diepwel of deep well).
1 Zwaartekrachtbemaling
We passen een zwaartekrachtbemaling toe wan-
neer de ondergrond bestaat uit een doorlatend,
maar gelaagd profiel. Door filters met omstorting
aan te brengen, worden de storende lagen door-
broken. De filters (∅ 25–100 mm) worden vaak
over de gehele lengte geperforeerd en voorzien
van een haalbuis (∅ 25 mm) die diep in het filter
wordt gehangen opdat we geen lucht aan-
zuigen. De onderzijde van de haalbuis wordt
schuin afgezaagd, zodat deze zich niet aan de
putbodem kan vastzuigen, figuur 6.14.
drain
zuigleiding
kleistop
haalbuis 1"
drainage
filterbuis 2"
verhanglijn
filteromstorting (eventueel)
zandvang
boordiameter > 2"
Figuur 6.14 Doorsnede zwaartekrachtfilter
09-03-2005 13:11:11
 136
2 Vacuümbemaling
Wanneer de doorlatendheid van de bodem
beperkt is, gebruiken we een vacuüm-
bemaling. Met behulp van een vacuümpomp
wordt rondom het filter (∅ 25 mm) een onder-
druk (vacuüm) gecreëerd. Hierdoor bereiken
we een extra grote afname van de grondwater-
druk (verhang) en zal het water naar het filter
toe stromen. Vacuümbemalingen hebben een
positief effect op de stabiliteit van fijnkorrelige
bodempakketten en dragen dus ook bij aan de
stabiliteit van taluds, figuur 6.15.
De maximale verlaging die met zuigsystemen
kan worden bereikt is 4 à 5 meter als gevolg van
de atmosferische druk en verliezen in leidingen
en pompen.
Wanneer we grote verlagingen (> 4 à 5 m) wil-
len bereiken of veel water moeten verpompen,
kunnen we zwaartekracht- of vacuümbemaling
in meerdere ‘trappen’ aanbrengen. Hierbij wordt
de volgende ring bemalingsfilters geplaatst als
bovenleiding
kleistop
3-8m
filter Ø 1"- 2''
1-2m
Figuur 6.15 Doorsnede vacuümfilter
persleiding
pomp
zuigleiding
filter
verhanglijn per bemalingstrap
gezamenlijke verhanglijn
Figuur 6.16 Doorsnede meertrapsbemaling
06950416_h06.indd 136
door de al aangebrachte bemaling voldoende
verlaging is bereikt. Dit is erg bewerkelijk en kost
bovendien erg veel ruimte, figuur 6.16.
3 Onderwaterpompen
Alternatief voor een meertrapsbemaling is een
bemaling van putten met onderwaterpompen
(diepwel of deep well). De onderwaterpompen
worden ruim beneden het grondwater aange-
bracht in filters van ∅ 150–500 mm die zijn
geplaatst in boorgaten van ∅ 250–1000 mm. De
grond waarin de putten worden geplaatst, dient
voldoende doorlatend te zijn, omdat sprake is
van toestroming onder invloed van de zwaarte-
kracht, figuur 6.17.
bovenleiding
kleistop
persbuis
filteromstorting
o.w. pomp
perforatie
zandvang
Figuur 6.17 Doorsnede put met onderwaterpomp
Een voordeel van onderwaterpompen is dat deze
pompen persen. Hiermee vervallen de kwetsbare
zuigleidingen. De pershoogte is vrijwel on-
beperkt. Daarnaast is het werken met filters voor-
zien van onderwaterpompen erg bedrijfszeker en
gemakkelijk te voorzien van een alarminstallatie.
Diepwellen worden daarom vaak gebruikt voor
spanningsbemalingen waarbij bij uitvallen van de
installatie grote schade kan ontstaan als dit niet
snel wordt ontdekt.
Plaatsing van bronnen
De bronnen worden als volgt geplaatst. We
hebben ons reeds vóór het ontwerpen van
de bronbemaling georiënteerd omtrent de
bodemgesteldheid. Bekend is dus tot welke
diepte we moeten boren om bron en filter
te kunnen plaatsen. We pulsen een gat door
middel van boorbuizen tot op de gewenste
diepte. Op diepte gekomen, wordt op de
09-03-2005 13:11:13

bodem van het boorgat filtergrind gestort
ter dikte van 1 à 2 m. Dan plaatsen we het
filter met daarop bevestigd de bronbuis. De
diameter van het boorgat is, naar gelang
de diepte en de te gebruiken pomp, 300 à
450 mm. Het filter, met een middellijn van
150 à 250 mm, kan worden gemaakt van
geperforeerde buis met een omwikkeling van
tressengaas. Na het plaatsen van het filter
met de bronbuis wordt de boorbuis getrok-
ken en wordt gelijktijdig de ruimte tussen
filter en boorbuis met grind aangevuld. We
storten grind tot ongeveer 1 à 2 m boven de
bovenkant van het filter. Daarboven vullen
we aan met uitgegraven grond. Vaak laten
we het filter tot het maaiveld doorlopen; dan
wordt het grind ook tot bovenaan aangevuld.
In de bronbuis wordt nu de stijg- of haalbuis
gehangen, die op een ringleiding aansluit met
daartussen een afsluiter. Als we een onderwa-
terpomp willen gebruiken, moet onderaan
de persbuis tot even boven de zogenaamde
zandvang een elektrische pomp worden aan-
gebracht.
6.2.4 Gevolgen van verlagingen
We moeten er bij de toepassing van een bron-
bemaling uitdrukkelijk op letten dat er geen
schadelijke gevolgen kunnen optreden voor
de omgeving. Door een bronbemaling wordt
namelijk de grondwaterstand tot in de wijde
omtrek verlaagd. Het is dan mogelijk dat water-
bronnen, bomen, beplantingen en gewassen
verdrogen. Schade aan bestaande bebouwing
kan optreden door zakkingen ten gevolge van de
vergroting van de korrelspanning bij verlaging
van de grondwaterstand; grond boven water
weegt meer dan onder water! Hierdoor kunnen
zettingen van samendrukbare lagen optreden.
Ook kan door zetting van deze grond nega-
tieve kleef op funderingspalen van belendingen
worden veroorzaakt. Bij overschrijding van de
draagkracht van deze palen kan dat zakking van
het gebouw veroorzaken. Indien deze zakking
gelijkmatig is, hoeft dit nog geen catastrofale
gevolgen te hebben. Maar vaak is deze zetting
door ongelijkmatige dikte van de samendrukbare
lagen wel verschillend.
06950416_h06.indd 137
6 BOUWPUTTEN EN KELDERS 137
Andere nadelige gevolgen van bronbemaling
kunnen zijn: verzilting van het oppervlakte-
water waarop het uitgepompte, vaak zoute
water, wordt geloosd. Ook kunnen de paalkop-
pen van bestaande houten paalfunderingen
boven de grondwaterspiegel komen, waardoor
rotting kan optreden.
Genoemde schadelijke gevolgen hebben geleid
tot het invoeren van een vergunningenstelsel bij
het toepassen van een bronbemaling. Een ver-
gunning wordt kan worden geweigerd of er wor-
den strenge beperkingen opgelegd.
6.2.5 Retourbemaling
Een retourbemaling wordt gebruikt om het ont-
trokken water weer terug de bodem in te pom-
pen.
Dit doen we om de verlagingen te compenseren
bij schadegevoelige bebouwing zoals in de vo-
rige paragraaf beschreven, of wanneer het zout-
gehalte van het water te hoog is om op open
water te mogen lozen, of wanneer er helemaal
geen gelegenheid is om het water kwijt te raken.
Als de hoeveelheid water erg groot is kan de
Provincie eisen dat het water geretourneerd
wordt op grond van de Grondwaterwet.
Door de retourbemaling moet, doordat bema-
lingswater terugstroomt naar de bouwput,
(‘terugslag’ of ‘rondpompen’), meer water wor-
den onttrokken ter plaatse van de bouwput. Als
de retourbemaling te dicht bij de bouwput staat,
geeft dat vaak problemen, figuur 6.18.
max.
1,5 - 2,0 m
compensatie
(verhoging)
bouwput
verlaging
(verhanglijn)
positieve bron retourbron
zand
waterremmende laag
variabel
Figuur 6.18 Doorsnede principe retourbemaling
09-03-2005 13:11:13
 138
Om verdroging van bomen, beplanting en ge-
wassen te voorkomen, kunnen we bevloeien, be-
regenen of met ondiepe drains water aanvoeren.
6.2.6 Afdichting door injectie van de grond
Om verlagingen in de omgeving te voorkomen
kunnen we, behalve een waterkerende wand
plaatsen, ook de onderkant van de bouwput
waterkerend maken door bijvoorbeeld injecteren.
Dit doen we als er geen natuurlijke afsluitende
lagen zijn zoals klei en veen, of als deze niet
mooi aaneengesloten in de bodem voorkomen.
De methode van injectie van de grond wordt
bepaald door de doorlatendheid van de grond
en is alleen geschikt voor zand en grindhoudend
zand.
Door injecteren worden de oorspronkelijke
eigenschappen van de grond gewijzigd. Het
procédé is aan te passen aan de te stellen eisen.
De zandkorrels kunnen aan elkaar worden gekit,
zodat een eindproduct ontstaat dat op zand-
steen lijkt. Ook kan in de poriën van het zand-
pakket een gelei worden aangebracht, die de
waterdoorlatendheid sterk vermindert, maar het
zandpakket niet versteent.
Een gelei in de poriën van een zandpakket wordt
bijvoorbeeld toegepast bij de aanleg van tunnels
en kelders die onder de grondwaterstand komen
te liggen. Tussen twee diepwanden of stalen
damwanden brengen we een laag aan die
praktisch geen water meer doorlaat. Hierdoor
meng- en
pompunit
g.w.s
grondkerende
wand
injectiebuizen
injectielaag
Figuur 6.19 Afsluiten van de onderzijde van een bouwput
door injectie
06950416_h06.indd 138
ontstaat een kuip die aan de onderzijde min of
meer afgesloten is, figuur 6.19.
Ook met de jetgrouttechniek (zie par. 3.4.3) is een
dergelijke ondoorlatende laag aan te brengen.
De diepte waarop de waterafsluitende laag ligt,
volgt uit de volgende eis: het gewicht van de
grond vermeerderd met het gewicht van het
water dat zich boven de laag bevindt, moet ten
minste even groot zijn als de opwaartse druk
daaronder.
De gesloten bouwkuip met waterafsluitende laag
wordt soms voor kelders ook als permanente
constructie toegepast. Het voordeel hierbij is, dat
de keldervloer niet wordt belast door een grote
opwaartse waterdruk. De geringe hoeveelheid
water die aan de onderzijde toestroomt, moet
worden weggepompt (de poldermethode). Het
nadeel hiervan is dat tot in lengte van jaren een
dergelijk systeem moet blijven werken, omdat
anders de boel onder water loopt.
6.3 Kelders
Van oudsher werden in ons land kelders gemaakt
van metselwerk. Staat een kelder in het grond-
water, dan wil de bodem door de opwaartse
waterdruk opbuigen. Ook de wanden ondervin-
den, naar gelang de waterhoogte, een kleiner
1 à 1 12- steen
1 à 2 klamplagen,
soms een klamplaag
aan de buitenkant
kim
Figuur 6.20 Gemetselde kelder
09-03-2005 13:11:16
 6 BOUWPUTTEN EN KELDERS 139

of groter buigend moment. Het metselwerk
kan een trekspanning van enige betekenis niet
opnemen. Het gewicht van de vloer zelf moet
voldoende zijn om de door opbuiging ontstane
trekspanning teniet te doen. Bij niet te diepe
kelders was aan deze eis te voldoen, maar bij een
enigszins
belangrijke waterdruk zou de gemetselde kelder-
vloer al gauw te dik worden. In figuur 6.20 zien
we een verticale dwarsdoorsnede over de aan-
sluiting van een gemetselde keldervloer op een
dito kelderwand, voor een fundering op staal.
de waterdichtheid van de naad tussen vloer en
wand en geeft extra steun voor het opnemen
van de horizontale gronddruk tegen de kelder-
wand.
Kelders moeten altijd goed geventileerd worden,
figuur 6.23. Ook bij waterdichte kelders treedt
een vochttransport op van buiten naar binnen.
Een goede waterdichtheid vertraagt het vocht-
transport, maar kan het nooit volledig stoppen.
Door een goede ventilatie lijkt de kelder vol-
komen waterdicht!

Het spreekt vanzelf dat gewapend beton het

metselwerk heeft verdrongen in gevallen waarbij
sprake is van een enigszins belangrijke water- spouw, gevuld met beton
druk, zowel voor de keldervloer als voor de
kelderwanden. Maar ook bij geringe waterdruk
prefereren we gewapend beton; door de relatief kunststof strook

kleine dikte van vloeren en wanden krijgen we

een kleinere ontgraving en een betere water- kim (2 lagen)
dichtheid, figuur 6.21.

werkvloer
Figuur 6.22 Gemetselde wand en betonvloer

stekeinden

stortnaad

ventilatie

werkvloer
prefab.vloer
Figuur 6.21 Kelder van gewapend beton

Indien we een kelder aanleggen boven het

niveau van de hoogste grondwaterstand, is een
combinatie van een betonvloer en gemetselde zakwater
wanden mogelijk. We maken de wanden ten
minste anderhalfsteens of tweemaal een halve
steen met een spouw die we vullen met beton
(eventueel voorzien van een enkel wapenings-
net), figuur 6.22.

Het aanbrengen van een kim, die gelijktijdig

met de vloer dient te worden gestort, verhoogt Figuur 6.23 Aansluiting kelder op bovenbouw

06950416_h06.indd 139 09-03-2005 13:11:18

 140
Wanneer de kelder wordt gebruikt, kan dat een
hoge vochtigheidsgraad met zich meebrengen,
wat bij een lagere buiten- dan binnentempera-
tuur, condensatie tegen de koude kelderwand en
-vloer kan veroorzaken.
natuursteen of
metselwerk
lood
waterafvoer
Figuur 6.24 Koekoek
Een combinatie van ventilatie en toetreding van
daglicht verkrijgen we door het toepassen van
een zogenaamde koekoek, figuur 6.24. De boven-
kant van een koekoek wordt afgedekt met een
stalen roosterwerk. De bodem van de koekoek
wordt voorzien van een waterafvoer.
6.3.1 Grond- en waterdruk
In figuur 6.25 zijn de belastingen aangegeven die
op kelderwanden en keldervloer kunnen op-
treden, te weten:
• een bovenbelasting (bijvoorbeeld verkeers-
belasting); deze veroorzaakt een horizontale druk
op de wand, groot circa 0,5 × de verticale belas-
ting per eenheid oppervlak (1);
• de grond; deze veroorzaakt een horizontale
06950416_h06.indd 140
druk op de wand ter grootte van ongeveer
0,5 × het verticale grondgewicht. Ter plaatse van
de grondwaterstand neemt de horizontale druk
minder snel toe, omdat grond onder water
lichter is (2);
• de waterdruk; deze is alzijdig, zodat we op
een horizontale druk op de wand moeten reke-
nen, groot 1,0 × het verticale watergewicht per
eenheid van oppervlakte (3).
De waterdruk aan de onderkant van de wand
is gelijk aan de opwaartse druk van het water
tegen de onderzijde van de vloer (5). De kelder-
vloer moeten we berekenen op de opwaartse
waterdruk (5), verminderd met het eigen
gewicht van de vloer (4).
De totale neerwaartse belasting van het gebouw
moet uiteraard groter zijn dan de totale
opwaartse waterdruk.
Dit houdt in dat, na het gereed komen van de
kelder, de eventueel aanwezige bronbemaling
nog niet kan worden verwijderd; het totale
neerwaartse gewicht is nog niet voldoende. Een
evenwichtstoestand is meestal pas bereikt wan-
neer de tweede verdiepingvloer gereed is.
De belasting van de kelder kan worden vergroot
door deze gedeeltelijk te vullen met water (dit
belastingsgeval moet dan ook berekend zijn!).
Na het bereiken van de evenwichtstoestand kan
het water worden verwijderd.
6.3.2 Kelders van gewapend beton
Zoals we reeds hebben opgemerkt, zal een
geheel betonnen kelderconstructie de oplossing
zijn, zodra de waterdruk enige betekenis
heeft. De kelderwanden geven we vaak de
dikte van het bovenliggende metselwerk,
hoewel dit niet altijd noodzakelijk is. Hoe dik
we de wanden moeten maken is van vele
factoren afhankelijk, onder andere van de hoog-
ste grondwaterstand, van de gronddruk en de
vrije hoogte van de wand. Door toename van
een van deze factoren wordt ook de horizontale
druk en het in de wand optredende buigende
moment groter, waardoor weer meer kans op
lekkage ontstaat.
Zowel de sterkte als de waterdichtheid beïn-
vloedt de dikte van de wanden. De storthoogte
speelt hierbij een belangrijke rol. Een hoge
09-03-2005 13:11:18
 6 BOUWPUTTEN EN KELDERS 141

bovenbelasting
bovenbelasting
peil = 0 peil = 0
peil = 0 peil = 0

maaiveld beganegrondvloer
maaiveld beganegrondvloer
grondwaterspiegel 1500 - 1500 -
grondwaterspiegel 1500 - 1500 -

kelderwand
kelderwand
keldervloer 3 2 1
keldervloer 3 2 1
3500 -
3500 -
4
3500 -
4
3500 -

q waterdruk
q waterdruk

q waterdruk
q waterdruk 5
5

1 = horizontale belasting tegen wand ten

1 doorsnede
1 doorsnede
Figuur 6.25 Grond- en waterdruk
dunne betonwand kan moeilijk, zo niet onmoge-
lijk, waterdicht worden uitgevoerd.
De keldervloer en -wanden kunnen niet gelijk-
tijdig als één geheel worden gestort. Niet alleen
zou dit grote moeilijkheden bij de bekisting ge-
ven, maar na het storten zou door het nazakken
van het beton toch een naad ter plaatse van de
onderlinge aansluiting ontstaan die lekkage ver-
oorzaakt, figuur 6.26.
Kimconstructie
De kim wordt in beton als volgt uitgevoerd. In
de keldervloer worden ter plaatse van de kelder-
wanden wandstekken met voldoende laslengte
aangebracht. Op de vloer wordt tevens een ver-
hoogde rand gestort ter breedte van de wand en
ter hoogte van een badding. Binnen- en buiten-
kist kunnen hierdoor op de juiste plaats worden
vastgeklemd, figuur 6.26-3.
De stortvoeg tussen de reeds verharde vloerrand
en de te maken wanden eist een zorgvuldige
uitvoering. Deze plaats is door de aanwezigheid
van de wandstekken moeilijk schoon te maken,
wat na aanbrenging van de bekisting en de
wapening van de wand bijzonder belangrijk is.
Er komt onderin de kist veel vuil, zand, zaagsel,
binddraad en dergelijke te liggen, dat vooral bij
hoge wanden moeilijk is te verwijderen. Hierdoor
wordt een goede verbinding van het nog te stor-
ten beton en het bestaande beton onmogelijk en
ontstaan lekken. Daarom worden wel spoelluiken
1 gevolge
= horizontale belastingbovenbelasting
van verticale tegen wand ten
gevolgeten
2 = belasting vangevolge
verticale
vanbovenbelasting
actieve groddruk
3=2 belasting
= belasting ten
ten gevolge
gevolge vanvan actieve groddruk
waterdruk
4=3 eigen
= belasting tenkeldervloer
gewicht gevolge van waterdruk
5=4 opwaartse
= eigen gewicht keldervloer
waterdruk tegen keldervloer
5 = opwaartse waterdruk tegen keldervloer
n.b. de maximale grootte van 3 is gelijk aan 5
n.b. de maximale grootte van 3 is gelijk aan 5
2 belastingschema
2 belastingschema
aangebracht, maar ook dan blijft een goede con-
trole moeilijk. Om de aanhechting te verbeteren
wordt het bestaande beton aangebrand.
Aanbranden beton
Het aanbranden bestaat uit het in de kist
brengen van een hoeveelheid cementbrij
bestaande uit cement, zand en water. Deze
brij wordt voor het te storten beton uit-
gedreven, zodat de stortvoeg en de zich daar
bevindende wapening door een cementhuidje
worden omgeven, waardoor een goede ver-
binding ontstaat. We moeten erop bedacht
zijn niet te veel van deze brij in de kist te
brengen, omdat hij anders door de beton-
specie wordt overspoeld en dan een zwakke
plek in de betonwand veroorzaakt; de brij
heeft door het ontbreken van het grind
namelijk een veel grotere krimp dan de
normale specie.
Storten van de kelderwand
Behalve de moeilijkheden die kunnen ontstaan
bij de kim, wachten ons ook nog moeilijkheden
bij het storten van het beton in de kist. Het is
noodzakelijk door trilnaden het beton goed te

06950416_h06.indd 141 19-12-2005 11:20:03

 142

stortvoeg

kim

3 kim

2 koekoek

1 kelder

= 1200 mm

methode a methode b

4 aansluiting nieuw op oud

6 doorvoer schaal 1 : 50

g.w.s.
dilatatievoeg

stootplaat

hemelwaterafvoer

7 afrit schaal 1 : 100

Figuur 6.26 Geheel betonnen kelders

06950416_h06.indd 142 09-03-2005 13:11:21


verdichten. Daarvoor moet voldoende ruimte
tussen de dubbele wapening aanwezig zijn.
Bij hoge wanden krijgen we een lange stortnaad,
omdat het beton onder een hoek van ongeveer
30° blijft staan. Het is dan noodzakelijk het beton
eerst over een hoogte van bijvoorbeeld een
meter rondom aan te brengen. Indien de ontwik-
kelde lengte van de kelderwand groot is, moet
er, om het beton niet te lang te laten staan, op
verschillende stortplaatsen tegelijk worden ge-
werkt. Het te lang wachten met de aansluiting
van het verse beton veroorzaakt meestal op deze
naden ontmenging en/ of grindnesten. Deze
zijn bijna altijd de oorzaak van lekkage. Deze
lekkages kunnen in betonwanden en -vloeren
alleen met de grootste moeite worden gedicht.
De slechte plekken moeten worden uitgehakt en
dichtgezet, waarbij krimp van de nieuw aan-
gebrachte specie weer een rol speelt. Tegen-
woordig zijn er middelen in de handel die deze
krimp opheffen, maar deze zijn vrij duur.
Een andere oorzaak van lekkages kan het beton
zelf zijn. Een van de nadelen die aan het mate-
riaal zijn verbonden, is het optreden van verhar-
dingskrimp. Voor het verwerken van het beton is
meer water nodig dan voor de chemische reactie
noodzakelijk is. Deze extra hoeveelheid water
moet uit het beton treden, waardoor dit poreus
wordt en ook krimpt. Het is dus zaak de hoeveel-
heid water tot een minimum te beperken om
krimpscheuren te voorkomen.
Door gebruik te maken van (super)plastificeerders
is het mogelijk om bij toepassing van een kleine
hoeveelheid water toch een grote vloeibaarheid
van het beton te bereiken. De verwerkingsduur
is beperkt. Na het verstrijken ervan stelt zich het
oorspronkelijke beton met bijbehorende consi-
stentie weer in. Afgezien van zijn tijdelijke vloei-
baarheid, veranderen de eigenschappen van het
verse beton niet. Voor het verharde beton geldt
dat de eigenschappen door de betere verwerk-
baarheid (zelfverdichting) van het beton zelfs
beter kunnen worden.
Indien we geen (super)plastificeerder gebruiken,
moeten we beton met een lage zetmaat gebrui-
ken. De binding van het beton verloopt dan zo
snel, dat een goede verwerking niet meer moge-
06950416_h06.indd 143
6 BOUWPUTTEN EN KELDERS 143
lijk is. Voor de uitvoering van een waterdichte
betonwand is het om de eerder genoemde
redenen raadzaam, de betonwand minimaal
160 mm dik te maken. Is de waterdruk groot,
bijvoorbeeld 2 m, dan is een wand dunner dan
200 mm af te raden.
Om de waterdichtheid van de kelder te contro-
leren wachten we nog een tijdje met de grond-
aanvulling en laten de grondwaterstand langzaam
opkomen. Dit kan geschieden door een aantal
pompen van de bronbemaling af te zetten. Zo
kunnen we de kelder controleren en eventuele
lekken aan de buitenzijde van de kelderwand re-
pareren. Dit laten opkomen van het grondwater is
natuurlijk alleen mogelijk als het gewicht van het
gebouw of een gedeelte daarvan voldoende is om
de opwaartse druk tegen te gaan.
Diverse voorzieningen
De aansluiting van een kelder op de bovenbouw,
bijvoorbeeld een spouwmuur, is afgebeeld in
figuur 6.26-1, en in figuur 6.26-2 zien we de
reeds besproken koekoek. Het liefst brengen we
deze koekoeken boven grondwaterspiegel aan,
omdat zij weer aanleiding geven tot een aantal
stortvoegen.
In de vloer van een kelder kunnen nog een aantal
constructies voorkomen die enige verduidelijking
vergen. In figuur 6.26-4 zien we de aansluiting
van een bestaande kelder (links) met een nieuw te
bouwen kelder. Bij de bouw van de eerste is met
een eventuele uitbreiding rekeninggehouden. Bij
de bouw van de eerste kelder is een dilatatievoe-
genband aangebracht die is uitgevoerd zoals in de
figuur is aangegeven. Deze band, die hoofdzake-
lijk uit rubber bestaat, is voor de helft in het reeds
bestaande bouwwerk gebetonneerd en voor de
andere helft moet hij in de nieuwe vloer worden
opgenomen. Deze voegenbanden zijn in verschil-
lende vormen in de handel.
In figuur 6.26-5 zien we de verdieping in een
keldervloer, die noodzakelijk is voor de uitloop
van een lift. Voor de aansluiting van de put aan
de vloer zijn twee oplossingen gegeven.
Bij methode a wordt weinig beton verbruikt,
maar deze winst wordt weer tenietgedaan door
de dure bekisting van de wanden, die desnoods
als verloren kist kan worden uitgevoerd.
09-03-2005 13:11:21
 144
Methode b wordt toegepast als de grond onder
een vrij steile helling kan blijven staan; desnoods
kunnen we de aanvulling gedeeltelijk in stamp-
beton uitvoeren. Ook hier moeten we ervoor
zorgen dat de stortvoegen goed worden uitge-
voerd, omdat de waterdruk, doordat de put nog
dieper ligt dan de keldervloer, groot is.
Het komt voor dat er in de vloer of wanden
van een gewapendbetonkelder doorvoeringen
moeten worden aangebracht, bijvoorbeeld de
doorvoer van een cilinder ten behoeve van een
hydraulische lift. In figuur 6.26-6 is een moge-
lijke toepassing voor een dergelijke stalen buis-
doorvoer te zien. De manchetten zijn vooraf aan
de buis gelast. Hierdoor wordt de door eventueel
lekwater af te leggen afstand sterk vergroot, wat
de kans op lekkages aanzienlijk vermindert.
In figuur 6.26-7 is de doorsnede van een afrit
naar de kelder getekend. We moeten eraan
denken dat het hemelwater dat via de afrit naar
beneden stroomt, goed wordt afgevoerd. De
afmetingen van de afvoer mogen dan ook niet te
klein zijn. Een ander probleem waar we hier mee
te maken hebben is de mogelijkheid van opdrij-
ven van de lichte afrit. Er staan ons verschillende
oplossingen ten dienste. We kunnen de vloer van
de afrit zo zwaar maken, dat de opwaartse druk
geheel wordt opgenomen. We kunnen trekpalen
toepassen, waarbij voor de vloer een aantal spe-
ciale aansluitingen ter plaatse van de palen zijn
vereist. Ook bestaat er de mogelijkheid van het
toepassen van groutankers.
6.3.3 Kelders op staal
Bij een kelder op staal wordt de bovenbelasting
direct op de draagkrachtige laag overgebracht.
Dit kan geschieden door de gehele keldervloer
mee te laten dragen, figuur 6.27, of door het
aanbrengen van verzwaarde stroken, figuur 6.28.
Indien we de gehele keldervloer laten meedra-
gen, dan moeten we deze ook op een dergelijke
belasting berekenen. Hiertoe dienen we het
grondspanningsverloop onder de vloer te kennen.
Dit spanningsverloop is onder andere afhankelijk
van de zetting van de kelder en de vervorming
van de vloer, figuur 6.27-1.
Indien de spanning evenredig is met de indruk-
king van de grond, dan komt het spanningsver-
06950416_h06.indd 144
loop min of meer overeen, zoals weergegeven in
figuur 6.27-2 of figuur 6.27-3.
De evenredigheid van grondspanning en
-zetting kunnen we als volgt vastleggen in
formulevorm:
σg = k · z
waarin:
σg = grondspanning [kN/m2]
k = beddingsconstante [kN/m3]
z = zetting [m]
We houden een grondspanningsverloop volgens
figuur 6.27-2 aan, indien de vervorming van de
betonvloer relatief klein is ten opzichte van de
maximale zetting van de grond.
Beschouwen we de vloer als een ligger op twee
steunpunten, dan geeft deze situatie het groot-
ste buigend moment in de vloer:
M = 18 ∙ σg ∙ ℓ2 = 14 ∙ F . ℓ
We houden een grondspanningsverloop volgens
figuur 6.27-3 aan, indien de vervorming van de
betonvloer relatief groot is ten opzichte van de
maximale zetting van de grond.
Deze situatie geeft de grootste grondspanning
4F
(σg = )
ℓ
en een kleiner moment M = 61 ∙ F ∙ ℓ .
Indien we twijfelen over het verloop van de
grondspanning, dan wapenen we de vloer op
het grootste moment, overeenkomstig figuur
6.27-2, en controleren we de grondspanning
met betrekking van de grootste waarde volgens
figuur 6.27-3.
Een concentratie van de neerkomende belas-
tingen in verzwaarde stroken, figuur 6.28, kan
tot een kleinere hoeveelheid wapening in de
keldervloer leiden. Deze vloer is dan goedkoper.
Dit kan alleen als de belastingen niet te hoog zijn
(toelaatbare grondspanning) én als de vrije over-
spanning van de vloer niet te groot is. We
storten de keldervloer op een verende onder-
grond (bijvoorbeeld kunststof schuim), waardoor
we de grondspanning, ter plaatse, beperken.
19-12-2005 11:20:04
 6 BOUWPUTTEN EN KELDERS 145

F [kN/m1] F [kN/m1]

schaal 1 : 100

zetting kelder /
1 z
vervorming keldervloer

2 σg = 2 F [kN/m2]

3 σg = 4 F [kN/m2]

Figuur 6.27 Kelder op staal

Bij een gedeeltelijke onderkeldering van een
bouwwerk krijgen we te maken met een on-
gelijk aanlegniveau van de kelder en het overige
bouwwerk, figuur 6.29. We moeten nu rekening
houden met ongelijke zettingen. Deze ongelijke
zettingen worden enerzijds veroorzaakt door de
ongeroerde grond naast de kelder ten gevolge
van de ontgraving, anderzijds door het verschil
in de beddingsconstante ter plaatse van kelder
en de hoger gelegen fundering. Over het al-
gemeen is de grond onder de kelder stijver,
waardoor deze minder zal zetten. Er zijn nu twee
mogelijkheden: óf we houden het bouwdeel
ter plaatse van de kelder vrij van de rest van het
bouwwerk (dilateren), óf we verbinden de hoog-
gelegen fundering buigvast aan de kelder, figuur
6.29, detail A. In het laatste geval dienen we
uiteraard de funderingssloof te berekenen op het
zettingsverschil, hetgeen leidt tot het toepassen
van een onder- en bovenwapening.
De overige betonsloven van de hooggelegen
fundering krijgen alleen een onderwapening,
figuur 6.29, doorsnede B.
6.3.4 Kelders op palen
De palen plaatsen we onder het hart van de kel-
derwanden, bij kleine paalafstanden direct onder
de keldervloer. Bij grote paalafstanden brengen
we onder de keldervloer een verzwaarde rand
aan, die berekend dient te worden op het stort-
gewicht van de kelderwand. Na verharding gaat
de kelderwand als draagconstructie werken en
brengt de kelderwand de bovenbelasting over
naar de palen. Passen we een balkloze vloer toe,

06950416_h06.indd 145 09-03-2005 13:11:23

 146
F [kN/m1]
zachte kunststof platen
b b
Figuur 6.28 Concentratie van de belastingen
dan zijn ook ter plaatse van de middenkolom-
men verzwaringen (poeren) nodig om ponsen
van de kolommen door de vloer te voorkomen,
figuur 6.30.
Bij grote overspanningen brengen we, om de
vloer niet al te dik te maken, een balkenrooster
aan, figuur 6.31.
Indien we te maken hebben met een hoge
grondwaterstand in combinatie met een relatief
lichte bovenbouw, dan kan het economisch
voordeliger zijn om een balkloze keldervloer te
maken met een dikte van 0,60 à 0,80 m. Het
alternatief zou zijn, groutankers of trekpalen toe
te passen, maar dat is vaak duurder.
Bij het ontwerp van een palenplan moeten we
de palen onder de kelderwand zo plaatsen, dat
de resultante van de bovenbelasting (G) zoveel
mogelijk samenvalt met het zwaartepunt van
de paalgroep (R). Indien G en R samenvallen,
dan krijgen alle palen een gelijke belasting,
figuur 6.32.
06950416_h06.indd 146
F [kN/m1]
schaal 1 : 100
σg = F [kN/m2]
b
6.4 Meervoudig ruimtegebruik
In de voorgaande paragrafen is vooral ingegaan
op de technische aspecten van ondergronds
bouwen. Ondergronds bouwen is echter meer
dan alleen techniek: de interactie tussen tech-
nische en niet-technische aspecten neemt een
belangrijke plaats in.
We gebruiken de ondergrond in toenemende
mate voor uiteenlopende functies, zoals trans-
port, opslag, wonen, werken en vrijetijdsbeste-
ding. De ontwikkelingen hierin gaan erg snel.
Tot nu toe in de meeste gevallen succesvol, maar
we lopen ook in toenemende mate tegen allerlei
‘probleempjes’ aan. Zoals de beperkingen van
de techniek, bodemomstandigheden, financiële
middelen, veiligheid en onze eigen beleving van
‘onder de grond leven’. In deze paragraaf gaan
we dus de techniek even verlaten en storten we
ons op het multidisciplinaire karakter van onder-
gronds bouwen en ondergronds ruimtegebruik.
Een voorbeeld van ondergronds ruimtegebruik is
gegeven in figuur 6.33.
09-03-2005 13:11:23
 6 BOUWPUTTEN EN KELDERS 147

metselwerk
B
peil A systeemvloer

grondveren
kelder 45°

geroerde grond
grondveren ongelijke
beddingsconstanten schaal 1 : 100

systeemvloer

metselwerk

wandstekken

beugels

werkvloer onder- + bovenwapening

detail A t.p.v. geroerde grond schaal 1 : 20

200
200
50

doorsnede B schaal 1 : 20
Figuur 6.29 Ongelijk aanlegniveau

06950416_h06.indd 147 09-03-2005 13:11:24

 148
1 doorsnede
2 bovenaanzicht
Figuur 6.30 Balkloze vloer
6.4.1 Redenen om ondergronds te gaan
We hebben Nederland aardig ‘vol’ gebouwd.
Zelfs wat wij ‘landelijk gebied’ noemen heeft een
wegendichtheid die tot de grootste in de wereld
behoort. Daar nog wat bijbouwen geeft in toe-
nemende mate ‘problemen’ op het gebied van
ruimtelijke ordening. Dit leidt onherroepelijk tot
de vraag of gebruik van de ondergrond struc-
tureel kan bijdragen aan de (her)inrichting van
Nederland.
Ondergronds bouwen is daarom de laatste jaren
sterk in de belangstelling gekomen. Technieken
die in het buitenland technisch en economisch
haalbaar bleken, zijn in Nederland geïntrodu-
ceerd. De schaarse ruimte, toenemende verkeers-
drukte en de groeiende economie in de jaren
negentig zorgden voor een gunstig ‘klimaat’ om
dit te doen.
Daarnaast biedt ondergronds bouwen voordelen
vanuit maatschappelijk opzicht. We worden ons
steeds meer bewust van de waarde van milieu,
natuur en landschap en willen steeds meer aan-
06950416_h06.indd 148
schaal 1 : 50
schaal 1 : 50
dacht voor leefbaarheid, efficiënt ruimtegebruik,
stedenbouwkunde en architectuur. In verband
met deze groeiende behoefte aan kwaliteit kan
ondergronds bouwen een belangrijke rol gaan
spelen.
6.4.2 Wat kunnen we ondergronds?
Als we willen bepalen welke rol ondergronds
bouwen kan spelen, kunnen we het beste on-
derscheid maken in functies van ruimten die ver-
band houden met onze menselijke activiteiten:
1 transport;
2 opslag;
3 wonen, werken en recreëren.
1 Transport
Binnen deze categorie maken we onderscheid
in ‘grote’ en ‘kleine’ infrastructuur. Onder de
grote verstaan we tunnels voor verkeer en ver-
voer, eventueel weer onder te verdelen naar
diepteligging of bouwmethode. Onder de
kleine verstaan we kabels, buizen en leidingen,
zoals post- en goederendistributie (bijvoorbeeld
09-03-2005 13:11:25
 6 BOUWPUTTEN EN KELDERS 149

kolom kolom
peil

kelder

1 verticale doorsnede

2 bovenaanzicht keldervloer schaal 1 : 50

Figuur 6.31 Balkenrooster

06950416_h06.indd 149 09-03-2005 13:11:25

 150
bovenbelasting
G
aanzicht kelderwand
palen
R paar bijzondere aandachtspunten met zich mee:
Figuur 6.32 Verdelen van de paalbelasting
het Ondergronds Logistiek Systeem (OLS) van
Aalsmeer-Schiphol-Hoofddorp), transport van
huishoudelijk en industrieel afval (Pneumatisch
Afval Transport (PAT)) en transport van olie, gas
en water.
2 Opslag
Een belangrijke reden voor ondergrondse opslag
van goederen kan zijn dat we deze goederen
van de omgeving willen isoleren: soms om de
omgeving te beschermen, zoals bij industrieel
Figuur 6.33 Voorbeeld ondergronds ruimtegebruik
06950416_h06.indd 150
of radioactief afval of opslag van olie en gas,
maar ook om de goederen te beschermen, zoals
bijvoorbeeld levensmiddelen. We kunnen dan
in de grond extra voorzieningen treffen om bij-
voorbeeld te voorkomen dat opgeslagen afval
‘weglekt’.
3 Wonen, werken en recreëren
Deze categorie zal het meest herkenbaar zijn:
hierbinnen vallen bijvoorbeeld ondergrondse
parkeergarages, stations, winkelcentra, archief-
ruimten, militaire bunkers, concertzalen, geluids-
walwoningen en de chip-industrie, maar er zijn
ook ondergrondse discotheken waardoor een
‘beetje meer volume’ niet tot geluidsoverlast
leidt!
Bouwen ‘onder de grond’ brengt voor het ont-
werp, de architectuur en bouwkundig wel een
• boven de grond zijn er meestal meerdere in-
en uitgangen. Onder de grond is er vaak maar
één weg naar boven of naar een aangrenzende
ruimte waarheen we in noodsituaties kunnen
vluchten;
• boven de grond is de toevoer van verse lucht
eenvoudig; onder de grond moet luchtverver-
sing en de beheersing van de vochtigheid kunst-
matig worden geregeld;
• mensen hebben liever daglicht dan kunstlicht.
Steeds vaker zie je dan ook slimme oplossingen
waardoor toch daglichttoetreding plaatsvindt
(periscoopachtige ramen, hoge binnenruimten
die tot boven maaiveld reiken met glaswerk),
09-03-2005 13:11:27

waardoor we minder het idee hebben ‘begraven’
te zijn;
• grond is een goede isolator voor geluid. Dit is
prettig voor geluid waarvan je niet wilt dat het
de ruimte inkomt of uitgaat, maar ondergronds
ruimten zijn vaak ook ‘echogevoelig’. Dat is ver-
velend, maar kan door een slim ontwerp worden
voorkomen. Daarnaast worden in de grond laag-
frequente trillingen, bijvoorbeeld van treinen,
juist weer erg goed gevoeld en hiermee moeten
we dus bij het ontwerp rekening houden;
• grond is ook een goede isolator voor tempe-
ratuur. Grond en grondwater zijn in Nederland
10 à 12 °C en de laatste jaren is Koude Warmte
Opslag (KWO) als duurzame energie maatregel
erg in zwang. Dit betekent dus ook dat als je met
veel mensen in een ondergrondse ruimte zit, je
de geproduceerde warmte (mensen, verlichting,
installaties) ook moet afvoeren (want die gaat
niet vanzelf of slechts heel langzaam weg);
• ten slotte zijn er extra veiligheidsaspecten.
Door recente ongelukken in tunnels in het bui-
tenland is brandveiligheid een actueel thema
maar ook de ‘beleving’ van de ondergrondse
ruimte speelt een aparte rol. Een ondergrondse
ruimte is al snel ‘enger’ dan een bovengrondse
ruimte. Dat ligt niet altijd aan de ruimte zelf
maar vaak aan de omgeving waarin die ruimte
ligt.
6.4.3 Kenmerken van ondergronds bouwen
in Nederland
In Nederland is er vaak sprake van slappe bodem-
lagen. Als we de grond in willen, moeten we er
dus rekening mee houden dat de zijwanden van
een ontgraving niet zonder hulpmiddelen stabiel
zijn. We moeten dan dus bijvoorbeeld damwan-
den, boorpalenwanden of diepwanden maken.
Daarnaast betekent in Nederland ‘bouwen onder
de grond’ ook bijna altijd ‘bouwen onder het
grondwater’ en moeten we grondwaterstanden
tot diepe niveaus verlagen of de spanning van
diep grondwater onder afsluitende lagen verla-
gen om opbarsten van de bouwput te voorko-
men.
Als we gaan graven komen we vaak ‘obstakels’
tegen zoals fossiele bomen, archeologische
objecten, oude funderingen en bijvoorbeeld ook
bommen en verontreinigingen. Deze vergen veel
06950416_h06.indd 151
6 BOUWPUTTEN EN KELDERS 151
extra onderzoek en brengen vaak vertraging in
bouw en kosten met zich mee om deze te conser-
veren, onschadelijk te maken of te verwijderen.
In de meeste gevallen wordt een bouwput ge-
woon vanaf maaiveld ontgraven. Bij kruisingen
met water heeft Nederland internationaal veel
aanzien verworven door het ‘afzinken’ van in
bouwdokken geprefabriceerde tunnelelementen
en deze methode is ook ‘op land’ toepasbaar.
Daarnaast zijn er ook methoden waarbij vanaf
maaiveld wordt begonnen met de bouw en dan
laag voor laag de diepte in wordt gewerkt (‘top-
down’- of ‘wanden-dak’-methode)
Technisch gezien zijn er eigenlijk geen belem-
meringen voor het bouwen van constructies
onder het maaiveld; er is bijna altijd wel een
technische oplossing te bedenken. De eerder
genoemde ongunstige bodemomstandigheden
hebben wel grote invloed op de betaalbaarheid
van ondergronds bouwen. Dit betekent dat de
‘haalbaarheid’ vaak bepaald wordt door de
‘betaalbaarheid’.
6.4.4 Toekomst van ondergronds bouwen
in Nederland
Ondergronds bouwen schept nieuwe mogelijk-
heden voor het oplossen van ons ruimteprobleem.
Of dit ook werkelijk gebeurt, hangt af van allerlei
belangenafwegingen die niet alleen van techni-
sche, maar ook van politieke aard zijn.
Hierbij worden de voorstanders vaak door de
tegenstanders geconfronteerd met de volgende
(schijnbare?) bezwaren:
• ondergronds bouwen is duurder dan boven-
gronds bouwen. Dit is op zich juist, maar aan
de andere kant is het heel moeilijk in geld uit te
drukken wat het oplevert als je dezelfde vierkante
meter twee keer gebruikt (boven en onder de
grond), geen verkeersproblemen meer hebt, het
milieu minder belast en bovengronds een pret-
tigere leefomgeving in stand kunt houden;
• ondergrondse bouwprojecten zijn vaak
grootschalig en gaan gepaard met veel over-
last (geluid, trillingen, verlagingen, zettingen,
verkeershinder door afzettingen). Veel van deze
hinder kan worden beperkt door slimmer te bou-
wen en veel van de hinder is weer verdwenen als
het project ‘klaar’ is. Dit wordt niet altijd door
het publiek beseft en we worden dan ook vaak
09-03-2005 13:11:27
 152

geconfronteerd met tijdrovende vergunnings- en Geraadpleegde en aanbevolen

bezwaarprocedures; literatuur
• de Nederlandse bodem is grillig. Grondonder-
zoek geeft nooit een volledig betrouwbaar beeld. 1 Bemaling van bouwputten. Stichting Bouw-
Dit kan ondervangen worden door het onder- research (SBR), Rotterdam, 2003.
zoek tactisch uit te laten voeren en vooraf te 2 Inleiding Ondergronds Bouwen. Centrum
bedenken wat je moet doen als het in de praktijk Ondergronds Bouwen, COB, Gouda, 2002.
anders blijkt te zijn (‘what-if’-scenario’s); 3 Veen, C. van der, E. Horvat en C. H. van
• ondergrondse bouwwerken zijn veel ‘defini- Kooperen, Grondmechanica. Waltman, Delft,
tiever’ dan bovengrondse. Bovengronds kun je 1981.
gemakkelijk iets slopen of juist uitbreiden (stukje 4 Weele, A. F. van, Moderne funderingstechnieken.
aanbouwen), ondergronds is dat niet zo eenvou- Waltman, Delft, 1981.
dig. Dat betekent dat we een langere periode
moeten overzien dan we tot nu toe gewend
zijn. Bovengronds hebben we alles vastgelegd in
bestemmingsplannen, ondergronds is er maar
weinig geregeld. Misschien moet er ook wel een
ondergronds bestemmingsplan komen, of iets
dat boven- en ondergronds combineert? Onder-
gronds kom je ondertussen ook al veel infrastruc-
tuur tegen, dus helemaal ‘leeg’ is het onder-
gronds ook niet, net zo min als het bovengronds
helemaal ‘vol’ is, want Nederland is ‘maar’ voor
circa 13% ‘bebouwd’;
• al eerder genoemd zijn de negatieve gevoe-
lens die door het begrip ‘ondergrond’ worden
opgeroepen. De ondergrond mist een aantal
dingen die we zo prettig blijken te vinden: zon-
licht, uitzicht, een horizon, flora en fauna, tem-
peratuurwisselingen en zelfs neerslag. Dit zou
ertoe leiden dat we ondergrondse ruimten ver-
mijden. Een extra uitdaging voor de architecten
dus om aan deze bezwaren tegemoet te komen
en daar passende oplossingen voor te bedenken
en vooral om er ‘iets moois’ van te maken.

In een strategische studie door de TU Delft, het

Centrum Ondergronds Bouwen COB, Adviesbu-
reau DHV en de Rijks Planologische Dienst wordt
geconcludeerd dat goederenvervoer, transport
zonder voertuigen en opslag van olie, gas, wa-
ter, gevaarlijk afval (industrieel, radioactief en
chemisch) het meest geschikt lijken om ‘onder-
gronds’ te doen. Onder de grond wonen wordt
het minst geschikt geacht.

Door het COB is een speciaal op ondergronds

bouwen gericht leerboek uitgebracht waarin alle
mogelijkheden en onmogelijkheden tot in detail
worden uitgesponnen, zie de literatuuropgave.

06950416_h06.indd 152 09-03-2005 13:11:28

 Bodemverontreiniging en bodemsanering
drs. M. Muskens
7
Wij Nederlanders beschouwen de bodem als een waardevol goed,
met verscheidene gebruiksfuncties die in het heden en voor de
toekomst dienen te worden behouden en beschermd.
Ons streven is om mensen, planten, dieren en goederen te
beschermen tegen verontreinigingen, nu en in de toekomst en de
gebruiksfuncties van de bodem duurzaam te behouden.

06950416_h07.indd 153 09-03-2005 13:15:29

 154
Inleiding
De bodem heeft verschillende gebruiksfuncties:
• ecologische functie: planten en bodemleven
voeden zich met stoffen uit de bodem, de che-
mische samenstelling van de bodem bepaalt
mede de typen en diversiteit van de daarin en
daarop voorkomende ecosystemen;
• esthetische functie: de bodem, en dan met
name de vorm (geomorfologie) van de grond
bepaalt mede de beleving van het landschap en
de recreatie mogelijkheden;
• draagfunctie: de bodem steunt gebouwen en
infrastructuur, zowel op als in de grond;
• landbouwfunctie: de bodem wordt gebruikt
voor het telen van gewassen voor menselijke en
dierlijke consumptie;
• wetenschappelijke functie: de bodem bevat
een historisch archief. Dit kan zowel een archeo-
logisch als een geologisch archief zijn.
Menselijke activiteiten op en in de bodem tas-
ten de gebruiksfuncties aan. Door middel van
bodemsanering worden verontreinigingen uit
het verleden opgeheven, terwijl actieve bodem-
bescherming de gebruikswaarde in de toekomst
dient te verzekeren.
7.1 Wat is bodemverontreiniging?
De bodem kan stoffen bevatten die schadelijk
zijn voor mensen. Mensen kunnen deze stof-
fen door inademen, contact met de huid, door
consumptie van gewassen of direct (bijvoorbeeld
door te spelen met de grond) binnenkrijgen.
7.1.1 Verontreinigende stoffen
Verontreinigende stoffen vallen uiteen in een
aantal categorieën, ingedeeld naar stofgedrag en
herkomst:
• zware metalen, zoals kwik, koper, lood en
zink. Deze stoffen komen van nature in de
bodem voor en worden pas schadelijk boven een
bepaalde concentratie;
• vluchtige organische stoffen, zoals vluchtige
aromaten (in benzine) en oplosmiddelen
(thinner). Deze voornamelijk synthetische stof-
fen komen zelden van nature in de bodem voor.
Deze stoffen kunnen zeer giftig zijn;
06950416_h07.indd 154
• minder tot niet-vluchtige organische stoffen,
zoals teer en olieproducten. Deze stoffen zijn
vaak minder schadelijk dan de vluchtige organi-
sche verbindingen, maar komen meer voor;
• zeer giftige stoffen als bestrijdingsmiddelen en
dioxinen;
• asbest.
Sommige stoffen kunnen van nature in een der-
mate hoog gehalte in de bodem voorkomen, dat
deze bodem minder geschikt is voor gebruik als
woonomgeving of voor de landbouw. Dit geldt
bijvoorbeeld voor enkele plekken in de kust-
provincies waar arseenhoudend grondwater om-
hoog komt en giftige arseenafzettingen vormt
in de grond. Andere voorbeelden zijn ertsen en
teerzanden.
Naast deze kernstoffen kunnen vele andere stof-
fen de kwaliteit van de bodem beïnvloeden, of
het ecosysteem verstoren, zoals chloride en sul-
faat, en voedingsstoffen zoals nitraat en fosfaat,
zonder dat ze direct schadelijk zijn voor mensen.
Asbest
Asbest is een mineraal dat van nature voor-
komt in metamorfe en vulkanische gesteentes.
Het bezit eigenschappen waardoor het in het
verleden veelvuldig is toegepast in onder
andere isolatie, dakbedekking, afvoerleidingen
en vloerbedekking.
Onderzoek naar longkanker heeft aangetoond
dat het inademen van zeer kleine asbestvezels
kankerverwekkend kan zijn. Na deze ontdek-
king is het gebruik van asbest in 1993 in Ne-
derland verboden. Omdat asbest nog wel veel
voorkomt in woningen, gebouwen en indus-
triële installaties, zijn voor sloop en onder-
houd hiervan strenge regels opgesteld. Indien
sloop onzorgvuldig gebeurt, kan asbest in de
bodem terechtkomen. Zolang de grond voch-
tig is, is de kans op verstuiving en inademing
van asbest gering. Pas wanneer de bodem
zeer droog is, of wanneer de grond wordt be-
werkt, bestaat er een kans op verstuiving van
de vezels. Asbest in de bodem, en dan met
name als het voorkomt als losse vezels op het
maaiveld, wordt tegenwoordig ook als een
verontreiniging beschouwd.
09-03-2005 13:15:29

7.1.2 Schaal
Bij de beschrijving van bodemverontreiniging
wordt onderscheid gemaakt tussen diffuse ver-
ontreinigingen en puntbronnen, waarmee de
schaal wordt aangegeven waarop de verontreini-
ging voorkomt.
7.1.2.a Diffuse verontreinigingen
Diffuse verontreinigingen zijn min of meer ge-
lijkmatig verdeeld over grote oppervlakken, en
kunnen bijvoorbeeld veroorzaakt zijn door het
uitbaggeren en verspreiden van verontreinigd
slib van waterbodems.
De ligging van Nederland aan de monding van
enkele grote rivieren maken van Nederland het
afvoerputje van Europa. Vroeger voerden deze
rivieren grind, zand en klei mee, maar tegen-
woordig worden ook schadelijke stoffen meege-
voerd van de grootschalige industrieën aan de
oevers van deze rivieren.
Andere bekende diffuse verontreinigingen zijn de
atmosferische depositie van metalen, gebruik van
bestrijdingsmiddelen en historische ‘toemaak-
dekken’ (een mengsel van dierlijke mest en stads-
vuil dat vroeger als bemesting gebruikt werd in
voedingsarme gebieden rond grote steden).
7.1.2.b Puntbronnen
Lekkage van olie en chemicaliën, metaalbewer-
king, gebruik van oplosmiddelen en het gebruik
gasfase
grondwater-
spiegel
puur product
zwaarder dan product
water in oplossing
grondwater-
stroming
zaklaag
Figuur 7.1 Vorming van drijflaag (rechts) en zaklaag (links) van mobiele verontreinigingen in de bodem
06950416_h07.indd 155
7 BODEMVERONTREINIGING EN BODEMSANERING 155
van verontreinigd bouwmateriaal zijn potentiële
puntbronnen van bodemverontreiniging.
7.1.3 Stofgedrag
Bij de beschrijving van het stofgedrag van een
verontreiniging wordt onderscheid gemaakt
tussen:
1 mobiele verontreinigingen;
2 immobiele verontreinigingen.
1 Mobiele verontreinigingen
Sommige mobiele verontreinigingen kunnen
zich via het grondwater verspreiden.
Een voorbeeld van zo’n mobiele stof is minerale
olie. Olie is lichter dan water en drijft als het ware
op de grondwaterspiegel. De verontreiniging
kan zich met het grondwater door de bodem
verspreiden. In een goed doorlatende grindlaag
verspreidt een olieverontreiniging zich daarom
snel over een groot oppervlak, terwijl een olie-
verontreiniging in een kleiige bodem met een
zeer lage grondwaterstroomsnelheid geconcen-
treerd blijft rondom de plek waar de morsing
plaatsvond. Het ‘puur product’ dat op de grond-
waterspiegel drijft wordt een drijflaag genoemd,
figuur 7.1.
Er bestaan ook verontreinigingen die zwaarder
zijn dan water zolang ze niet zijn opgelost. Deze
verontreinigingen verplaatsen zich verticaal
maaiveld
lekkende tank
zand of grind
drijflaag
klei of veen
09-03-2005 13:15:30
 156

door de bodem, waarbij ze stagneren op slecht
doorlatende (klei- of veen-) lagen en zaklagen
vormen, figuur 7.1. Vandaar uit lossen ze lang-
zaam op en verspreiden zich horizontaal op
grote diepte met de grondwaterstroming. Een
voorbeeld van dergelijke verontreinigingen zijn
gechloreerde oplosmiddelen die in chemische was-
serijen werden gebruikt. Deze verontreinigingen
in de diepe ondergrond vormen geen direct con-
tactgevaar, maar kunnen bijvoorbeeld een pro-
bleem gaan vormen bij drinkwatervoorziening
uit grondwater en bedreigen de kwaliteit van de
bodem voor toekomstige generaties. Daarnaast
dampen ze langzaam uit en kunnen de lucht in
kruipruimtes vergiftigen.
2 Immobiele verontreinigingen
Andere verontreinigingen zijn minder oplosbaar
of worden aan de klei- en humusdeeltjes in de
grond gebonden, waardoor ze minder mobiel
zijn. Met name metalen hechten zich aan klei-
en humusdeeltjes. Hoe meer klei en humus de
grond bevat, hoe beter de grond verontreinigin-
gen met metalen kan binden.
7.1.4 Risicobeoordeling
Een geval van bodemverontreiniging wordt be-
oordeeld op het risico dat deze verontreiniging
vormt voor de mens en het ecosysteem. Dit
risico wordt bepaald door een bron-pad-object-
benadering, figuur 7.2:
• in de bron wordt de hoeveelheid, de concen-
tratie en de aard en giftigheid van de verontrei-
nigende stof beoordeeld;
• vervolgens wordt gekeken welke onderdelen
van het ecosysteem en/of de mens (object) kun-
nen worden blootgesteld aan deze stof, en wat
de gevolgen zijn;
• deze blootstelling kan alleen plaatsvinden
indien er de mogelijkheid is van directe blootstel-
ling, of een pad aanwezig is. Het pad is over het
algemeen verspreiding door verdamping, via het
grondwater of de voedselketen.

lokale bron diffuse bron

bron

verontreiniging

fysiek contact grondwater lucht

opname door kruipruimtes

drinkwater
planten

pad

binnenatmosfeer

consumptie consumptie inademing

object gezondheid

Figuur 7.2 Risicoanalyse volgens een bron-pad-object redenering

06950416_h07.indd 156 09-03-2005 13:15:31


Verontreinigingen kunnen direct met de mond
worden ingenomen, met name door spelende
kinderen. Andere stoffen kunnen door de huid
heendringen. In lucht in kruipruimtes onder
woningen kan ophoping ontstaan van vluchtige
verontreinigingen afkomstig uit de bodem. Door
het eten van gewassen afkomstig van veront-
reinigde grond kunnen verontreinigingen in de
voedselketen komen. Verder kunnen verontrei-
nigingen door grondwateronttrekkingen op het
land of in de drinkwatervoorziening terecht-
komen.
Gevolgen van blootstelling
Mensen kunnen ziek worden door inname van
schadelijke stoffen. Na enkele gifschandalen
bleken genetische afwijkingen bij ongeboren
kinderen, kanker en aantasting van het zenuw-
stelsel tot de effecten te behoren. De relatie tus-
sen de concentratie en de mate waarin een stof
schadelijk is wordt de dosis-effectrelatie genoemd.
7.2 Milieukundig onderzoek
Eventuele bodemverontreiniging tast de ge-
bruiksmogelijkheden van een terrein aan, dus
ook de waarde van het onroerend goed. Aan-
koop en verkoop van terreinen gaat over het
algemeen gepaard met een bodemonderzoek, net
als bij een bestemmingswijziging. Bij woning-
bouw is bodemonderzoek verplicht. Daarnaast is
bij oprichting, wijziging en beëindiging van een
vergunning voor potentieel bodembedreigende
installaties, zoals bij brandstofverkoop en indu-
striële bedrijven, een bodemonderzoek vereist.
Een bodemonderzoek kan uit de volgende stadia
bestaan, figuur 7.3:
1 vooronderzoek (inventarisatie van gegevens);
2 verkennend onderzoek;
3 nader onderzoek;
4 saneringsonderzoek;
5 bestek en uitvoering;
6 controle en nazorg.
1 Vooronderzoek
Verontreinigingen worden onderzocht door
monsters te nemen van de grond en het grond-
water en deze te analyseren op verontreinigende
06950416_h07.indd 157
7 BODEMVERONTREINIGING EN BODEMSANERING 157
stoffen. Omdat er zo veel stoffen potentieel de
bodem verontreinigd kunnen hebben, is het
belangrijk om informatie over de historie van
de locatie te achterhalen. Dit wordt het voor-
onderzoek genoemd.
De meeste verontreinigingen zijn door de mens
tijdens de afgelopen eeuw veroorzaakt en veel
van deze (bedrijfsmatige) activiteiten zijn gear-
chiveerd bij de gemeente en soms de provincie.
Daarnaast kunnen de gebruiker van de locatie
en omwonenden informatie geven over cala-
miteiten, zoals bijvoorbeeld brand, en om de
gegevens uit de archieven verifiëren. Luchtfoto’s
geven informatie over sloop van gebouwen en
ophoging van terreinen.
Op basis van de resultaten van het voor-
onderzoek wordt een hypothese opgesteld voor
de locatie. Hierbij worden verdachte deellocaties
aangegeven, de activiteiten die op de locatie
hebben plaatsgevonden en met welke stoffen er
op de locatie gewerkt is.
2 Verkennend onderzoek
Aan de hand van de in het vooronderzoek op-
gestelde hypothese wordt een boorplan opge-
steld, waarbij verdachte terreindelen intensiever
worden bemonsterd dan de onverdachte ter-
reindelen. De grond kan worden bemonsterd
met een simpele handboor of guts of met een
mechanische boor zoals een avegaar of pulsboor.
Als het nodig is om ongeroerde grondmonsters
te nemen, wordt de grond bemonsterd met
een steekbus of een sonische boor. Tijdens de
boringen mag uiteraard geen olie of vet worden
gebruikt en wordt bij voorkeur geen werkwater
gebruikt. De grondopbouw wordt beschreven
en verdachte kleuren en bijmengingen worden
genoteerd. Grondwater wordt bemonsterd
door het plaatsen van peilbuizen met een ge-
perforeerd filter onder de grondwaterspiegel,
figuur 7.4.
De grond- en grondwatermonsters worden in
het laboratorium geanalyseerd op ‘verdachte
stoffen’, ondergebracht in standaardpakketten,
met daarin de meest voorkomende verontrei-
nigende stoffen en parameters indicatief voor
bodemverontreiniging. Deze standaardpakketten
kunnen worden uitgebreid al naar gelang de be-
vindingen van het vooronderzoek.
09-03-2005 13:15:32
 158

Onderdelen Fase Resultaat

• kaarten
• archieven
hypothese voor
• interviews vooronderzoek
verkennend
• inspecties (par. 7.2.1.)
onderzoek

• veldmetingen
• monstername verkennend
• laboratoriumonderzoek onderzoek
(par. 7.2.2.)

indicatie
voor
geen
nee
verontreiniging ? milieubezwaar

ja
• veldmetingen
• monstername aard, omvang
nader onderzoek
• laboratoriumonderzoek en
(par. 7.2.3.)
milieurisico's

risico's geen
ja
acceptabel ? milieubezwaar

nee

methode van
saneringsonderzoek
saneren en
(par. 7.2.4.)
kosten

bestek en uitvoering
(par. 7.2.5.)

controle

probleem geen
ja
opgelost ? milieubezwaar

nazorg nee

Figuur 7.3 Stadia in milieukundig bodemonderzoek

06950416_h07.indd 158 09-03-2005 13:15:33


straatpot
stijgbuis
watervoerende
laag
waterremmende
laag
filters
Figuur 7.4 Filters voor bemonstering van grondwater
Om de laboratoriummetingen te kunnen inter-
preteren, wordt van de grond het percentage
klei en organisch stof bepaald. De referentie-
waarden van bepaalde stoffen in de bodem
worden berekend via deze klei- en organisch-
stofpercentages en zogenaamde bodemtype-
correctiefactoren. Deze bodemtypecorrectie-
factoren geven voor een bepaalde stof de mate
aan waarin deze stof zich aan organisch stof
of aan klei bindt.
Als uit het verkennend onderzoek blijkt dat er
sterke verontreinigingen op de locatie aanwezig
zijn, moet een nader onderzoek worden uit-
gevoerd om de ernst en de omvang van de
verontreiniging te bepalen.
3 Nader onderzoek
In het nader onderzoek wordt de grond en/of
het grondwater in een raster rondom de aange-
troffen verontreiniging bemonsterd, net zolang
tot de contouren van de verontreiniging in de
grond en/of het grondwater bekend zijn. Indien
de verontreiniging deel uitmaakt van een diffuse
verontreiniging moet in overleg met het be-
voegd gezag worden bepaald in hoeverre nader
onderzoek noodzakelijk is. Gevallen van ernstige
verontreiniging, zie de leestekst, moeten door de
eigenaar worden gemeld bij de overheid.
06950416_h07.indd 159
7 BODEMVERONTREINIGING EN BODEMSANERING 159
Omvang, ernst en urgentie van
bodemverontreiniging
Als er verontreinigingen zijn aangetroffen op
een perceel, moet worden bepaald of deze
verontreinigingen gesaneerd moeten worden.
Op basis van de omvang en de ernst van de
verontreiniging wordt de urgentie van de ver-
ontreiniging bepaald.
Omvang
Als een verontreiniging kleiner is dan 25 m3
in grond of 100 m3 in grondwater, hoeft deze
verontreiniging niet te worden gesaneerd.
Ernst
De ernst van een verontreiniging heeft te
maken met de concentratie van de verontrei-
nigende stoffen in relatie tot hun giftigheid.
Hiervoor zijn door de overheid normen opge-
steld: de streef- en interventiewaarden.
Een geval van ernstige verontreiniging wil zeg-
gen dat de verontreiniging met stoffen boven
de interventiewaarden groter is dan 25 m3 in
grond en/of 100 m3 in grondwater. Een geval
van ernstige verontreiniging moet in principe
altijd worden gesaneerd. NB: Voor verontrei-
nigingen die zijn ontstaan ná 1987 geldt dat
deze ook moeten worden gesaneerd als ze
niet ernstig zijn.
Urgentie
De urgentie bepaalt wanneer de verontreini-
ging moet worden gesaneerd. De urgentie
hangt af van een groot aantal factoren, zoals
economische belangen (ontwikkeling van so-
ciale woningbouw, eventuele bedrijfssluiting,
enzovoort) en gebruik van een locatie (een
verontreiniging in een tuin is urgenter dan
wanneer deze op een industrieterrein ligt).
Hiervoor is door de overheid een systematiek
ontwikkeld, die veel ruimte laat voor politieke
besluitvorming.
4 Saneringsonderzoek
Tijdens het saneringsonderzoek wordt de sane-
ringsmethode gekozen en beschreven in het
saneringsplan. In het saneringsplan komen mini-
maal de volgende punten aan de orde:
• de wijze waarop de sanering zal worden uit-
gevoerd;
11-03-2005 11:59:59
 160
• de kwaliteit van de bodem na de sanering;
• (indien na de sanering verontreiniging in de
bodem aanwezig blijft) nazorg op het terrein bij
isolatie en te treffen maatregelen in verband met
gebruiksbeperkingen;
• een begroting van de kosten van de sanering;
• (indien de verontreinigde grond zal worden
afgegraven of het verontreinigde grondwater
zal worden onttrokken) de bestemming van
de verontreinigde grond of dat verontreinigde
grondwater;
• een beschrijving van de uit te voeren controle-
werkzaamheden.
Dit saneringsplan wordt ter goedkeuring voor-
gelegd aan het bevoegd gezag, dat binnen 13
weken een beschikking op het plan geeft. In de
beschikking wordt aangegeven op welke termijn
de sanering moet worden uitgevoerd. Dit wordt
kadastraal geregistreerd.
5 Bestek en uitvoering
Nadat de beschikking is afgegeven, kan het
bestek worden opgesteld en de sanering worden
uitgevoerd tot op de uiterste termijndatum van
de beschikking. De sanering wordt gecontroleerd
door een onafhankelijke milieukundige begelei-
der. Na beëindiging van de sanering worden het
resultaat van de sanering, en eventuele gebruiks-
beperkingen die een waardevermindering van de
grond aangeven, bij het Kadaster geregistreerd
en een saneringsevaluatie bij het bevoegd gezag
ingediend.
6 Controle en nazorg
Soms is het nodig om een restverontreiniging te
blijven monitoren, waarbij periodieke evaluaties
moeten worden opgesteld, zie het sanerings-
plan.
7.3 Aanpak van
bodemverontreinigingen
7.3.1 Wettelijke regelingen bodemveront-
reiniging
De aanpak van bodemverontreiniging is wet-
telijk geregeld in vele documenten, zoals de
Wet bodembescherming, Wet verontreiniging
oppervlaktewateren (Bouwstoffenbesluit), Wet
06950416_h07.indd 160
op de Ruimtelijke Ordening, Woningwet, Monu-
mentenwet en, in Europees verband, in het Ver-
drag van Malta, de Kaderrichtlijn Water en waar-
schijnlijk binnenkort de Kaderrichtlijn Grond.
Het bevoegd gezag zijn de gemeenten, en in
sommige gevallen rijkswaterstaat of de provincie.
Gemeentes en provincies stellen naast de be-
staande landelijke regels ook vaak nog eens hun
eigen beleidsregels op. Momenteel wordt door
ambtenaren van diverse ministeries geprobeerd
om eenvoudigere overkoepelende wetgeving op
te stellen.
Een grondeigenaar is tevens de eigenaar van
eventuele verontreinigingen in de grond,
ondanks dat deze verontreiniging al zeer oud
kan zijn en niet veroorzaakt is door de huidige
eigenaar. De eigenaar kan de veroorzaker van
de verontreiniging aansprakelijk stellen. Dat kan
bijvoorbeeld een buur zijn, of een bedrijf dat
ondertussen is verhuisd naar een andere locatie.
Het Kadaster registreert gevallen van ernstige
bodemverontreiniging op percelen.
Vroeger waren mensen zich nog niet zo bewust
van de gevaren van milieuverontreiniging en
was de overheid ook nog niet zo bezig met het
beperken van het gebruik van milieugevaarlijke
stoffen. In de loop van de jaren groeide dit be-
sef. Juridisch is vastgelegd dat verontreinigingen
die na 1987 zijn ontstaan, verwijtbaar zijn. Deze
verontreinigingen dienen onmiddellijk te worden
gesaneerd, waarbij de bodem zijn multifunctio-
nele eigenschappen moet terugkrijgen, ook als
de verontreinigingen niet worden aangemerkt
als een ernstig geval.
Van gevallen van ernstige verontreiniging die
voor 1987 zijn ontstaan wordt de sanerings-
urgentie systematisch bepaald, waarbij er naar
gestreefd wordt alle verontreinigingen voor
2030 te saneren of beheersen. De grond mag
hierbij functioneel worden gesaneerd, waarbij
het beoogde gebruik van de locatie bepaalt hoe
schoon de bodem moet zijn.
7.3.2 Saneringsmethoden
Bij een keuze van de methode van saneren wordt
per geval een afweging gemaakt tussen de kosten
en het resultaat, ofwel de doelmatigheid.
09-03-2005 13:15:35

7.3.2.a Volledige verwijdering
Het volledig verwijderen van de verontreiniging
door het ontgraven van de grond en/of het af-
pompen van verontreinigd grondwater verdient
de voorkeur. De ontgraven grond wordt indien
mogelijk gereinigd, bijvoorbeeld door natte
reiniging, verhitting (thermische reiniging),
naverbrander
transportbanden
verontreinigde grond
gloeitrommel
koeltrommel
In figuur 7.5 is een installatie voor het reini-
gen van grond door verbranding afgebeeld.
Bij dit type oven is er direct contact tussen
de verontreinigde grond en de rookgassen,
die nog een aanzienlijk deel lucht bevatten.
Hierdoor worden de bodemverontreinigingen
afgestoten, verdampt en met de rookgassen
afgevoerd naar de naverbrander. De droog-
trommel en de gloeitrommel zijn geplaatst
onder een lichte helling (circa 4°) en draaien
langzaam om de lengte-as. De trommels zijn
voorzien van schoepen die een tegenstroom
van de grond bewerkstelligen, waardoor een
beter resultaat wordt bereikt. Door de rond-
draaiende beweging en de lichte helling
wordt de grond door de trommel getranspor-
Figuur 7.5 Processchema thermische grondreiniging
06950416_h07.indd 161
7 BODEMVERONTREINIGING EN BODEMSANERING 161
figuur 7.5, een chemische behandeling (chemi-
sche reiniging) of biologische reiniging (landfar-
ming) figuur 7.6.
Als de grond niet gereinigd kan worden, wordt
deze gestort op een speciale stortplaats voor
grond. Het afgepompte verontreinigde grond-
brandstof schoorsteen
doekenfilter
rookgasventilator
gereinigde grond
teerd. De temperatuur in de oven bedraagt circa
700 °C. De trommels zijn dan ook
bekleed met vuurvaste steen.
Deze techniek is geschikt voor zandgrond, klei-
houdend zand en veenhoudend zand, veront-
reinigd met organische stoffen zoals benzine en
olie.
Bij te hoge temperaturen in de gloeitrommel
(> 650 °C) treedt sintering en verglazing van
de grond op, terwijl alle levende organismen
worden gedood. De grond verliest dan zijn
ecologische waarde. Bij temperaturen lager dan
650 °C blijven de vegetatieve eigenschappen
behouden en kan de grond, na bevochtiging,
weer worden gebruikt.
09-03-2005 13:15:37
 162
watersproeiers
verontreinigde grond
met micro-organismen
drain t.b.v. afvoer injectie van lucht
perkolaatwater via leiding
zand
In figuur 7.6 zien we de inrichting van een
zogenaamde landfarm. Landfarming is een
bodemsaneringstechniek, waarbij de afbraak
van verontreinigingen door micro-organismen
in de bodem wordt gestimuleerd door regel-
matig beluchten en keren van de grond met
behulp van landbouwwerktuigen (ploegen).
Hiertoe wordt de verontreinigde grond afge-
graven en op een speciaal ingericht terrein
bewerkt. De afbraak wordt versneld door het
toevoegen van extra zuurstof in de vorm van
nitraten (kunstmest). Besproeien, zuiveren van
Figuur 7.6 Landfarming
water wordt gezuiverd, figuur 7.7, en het residu
verbrand of gestort.
7.3.2.b Gedeeltelijke verwijdering
Indien het niet mogelijk is om de verontreiniging
geheel te verwijderen, of als dit niet doelmatig is,
wordt de verontreiniging gedeeltelijk verwijderd.
Hierbij wordt de kern van de verontreiniging
verwijderd en blijft er een ‘stabiele’ restverontrei-
niging achter. Stabiel houdt in dat de verontrei-
niging zich niet zal verplaatsen. Door natuurlijke
processen in de bodem worden de meeste
verontreinigingen langzaam afgebroken. Dit
natuurlijke vermogen van de grond om te her-
stellen kan op allerlei manieren worden vergroot,
bijvoorbeeld door extra zuurstof en organisch
materiaal in de grond te brengen zodat er meer
06950416_h07.indd 162
overkoepeling (broeikas)
recirculatie (optioneel)
kunststoffolie
lozingsriool evt.
via W.Z.I.
het percolatiewater en het overkappen van het
terrein met tuinbouwkassen bespoedigen het
proces. Door het plaatsen van een tuinbouwkas
wordt de temperatuur verhoogd, waardoor
de afbraak door micro-organismen sneller
verloopt.
Ook deze techniek is geschikt voor het ver-
wijderen van organische stoffen zoals benzine
en olie.
Een nadeel van deze techniek is dat vaak
1 à 2 jaar nodig is om het gewenste resultaat
te bereiken.
micro-organismen komen. Dit wordt ‘in-situ’
saneren genoemd.
7.3.2.c Leeflaag
Een leeflaag kan een oplossing zijn voor de
sanering van immobiele verontreinigingen,
waarbij de grond geschikt wordt gemaakt voor
het beoogde gebruik door het aanbrengen van
een leeflaag van schone grond. Een leeflaag is
standaard een halve meter tot één meter dik, en
wordt gescheiden van de verontreiniging door
een signaleringsfolie. Indien grondwerk wordt
uitgevoerd op een locatie met een leeflaag kan
het dus nodig zijn een (aanvullende) sanering
uit te voeren voordat het werk kan worden uit-
gevoerd. In figuur 7.8 is het leeflaagprincipe
weergegeven.
09-03-2005 13:15:38
 7 BODEMVERONTREINIGING EN BODEMSANERING 163

lucht naar
luchtzuivering

verontreinigd water
sproeiers

contactlichaam

pomp

schoon water lucht in

striptoren onttrekkingsbron

grondwater
injectiebron
grondwater

verontreinigd

In figuur 7.7 is een mobiele installatie afge-
beeld die de bodem zuivert door het spoelen
met water. Door het relatief grote specifieke
oppervlak van fijne gronddeeltjes is een belang-
rijk deel van de verontreiniging gebonden aan
deze deeltjes. Juist deze kleine deeltjes
worden bij het spoelen opgezogen, waar-
door een groot deel van de verontreiniging
verdwijnt. Uiteraard wordt ook bij de grotere
gronddeeltjes een deel van de verontreiniging
door spoeling weggehaald. Deze techniek is al-
leen toepasbaar bij zandgrond met een hoge
horizontale doorlaatbaarheid.

Figuur 7.7 Waterzuivering met behulp van een striptoren

kruipruimte met huisaansluiting

signaleringsfolie
bodem afsluiting groenstrook drain afvoer
drain riool

schone grond
niet verontreinigd
verontreinigde
grond

veen

isolatiescherm

Nota bene: paalfundering is niet getekend

Figuur 7.8 Toepassing van een leeflaag

06950416_h07.indd 163 09-03-2005 13:15:44

 164
7.3.2.d Isolatie
Als alle hiervóór genoemde saneringsvarianten
niet doelmatig zijn, is de laatste optie om de ver-
ontreiniging te isoleren, zodat deze zich niet kan
verspreiden en er geen contactmogelijkheden
zijn.
Isolatietechnieken zijn bedoeld om het effect
van een verontreiniging op de omgeving tegen
te gaan. Het effect op de omgeving kan bijvoor-
beeld bestaan uit verspreiding via het grond-
water. Een ander mogelijk effect is het fysiek
contact met de verontreinigde bodem. Isolatie-
technieken zijn bedoeld om dergelijke effecten
tegen te gaan zonder de daadwerkelijke bron
van verontreiniging te verwijderen.
De volgende technieken kunnen worden toege-
past, zie figuur 7.9:
1 afdekken;
2 verticale afscherming;
3 horizontale afscherming onder de verontreini-
ging;
4 hydrologische isolatie.
1 Afdekken
Met het afdekken van de verontreiniging worden
twee positieve effecten bewerkstelligd. Ten eerste
regen
afvoer
verontreinigde grond
grondwaterstand
verticale scheidingswand
(verticale afscherming)
afsluitende laag
(horizontale afscherming)
Figuur 7.9 Verschillende vormen van isolatie
06950416_h07.indd 164
wordt de kans op fysiek contact verkleind. Ten
tweede zorgt de afdekking ervoor dat er geen
percolatie van regenwater plaatsvindt en dat dus
de kans op uitspoelen en dus verdere versprei-
ding van verontreinigingen wordt verkleind.
Verschillende materialen kunnen als afdekmiddel
worden toegepast, bijvoorbeeld beton, asfalt,
folie of natuurlijk materiaal zoals een ondoor-
laatbare kleilaag. De materialen moeten voldoen
aan eisen voor waterdichtheid, stofdichtheid en
chemische resistentie. Er moet veel aandacht
worden besteed aan de waterhuishouding onder
en boven de isolatielaag. Er bestaat met name
risico voor openbarsten.
2 Verticale afscherming
Als een verontreiniging zich in het grondwater
bevindt, kunnen we de verspreiding via grond-
waterstroming tegengaan door het aanbrengen
van isolerende schermen, bijvoorbeeld dam-
wanden. Aangezien een absolute water- en
stofdichtheid wordt vereist, voldoen traditionele
damwanden vaak niet vanwege de lekkage door
de sloten. Er zijn verscheidene alternatieven zoals
verticale folies en bentonietschermen.
afdekking
d.m.v. folie
hydrologische
isolatie
09-03-2005 13:15:47

3 Horizontale afscherming onder de verontreiniging
Indien een verspreiding van verontreiniging in
verticale zin optreedt, dan is het noodzakelijk om
onder de verontreiniging een isolerende voorzie-
ning aan te brengen. Feitelijk is hiervoor slechts
één techniek beschikbaar, namelijk injectie van
de ondergrond met een waterremmend middel.
Deze techniek is erg duur en tevens is de effecti-
viteit moeilijk te garanderen. Indien er een risico
voor verticale verspreiding is, wordt als isolatie-
maatregel ook eerder gekozen voor hydrologi-
sche isolatie.
4 Hydrologische isolatie
Hierbij wordt de grondwaterstand ter plaatse van
de verontreiniging verlaagd, zodat alle grond-
waterstroming naar de verontreiniging toe
gericht is. Er kan dus geen verdere verspreiding
via het grondwater plaatsvinden.
drainagesysteem
stromingsrichting grondwater
Figuur 7.10 Voorbeelden van bodembeschermende maatregelen
06950416_h07.indd 165
7 BODEMVERONTREINIGING EN BODEMSANERING 165
Bij deze oplossing dient continu grondwater ont-
trokken en gezuiverd te worden.
7.4 Bodembescherming
Tegenwoordig is iedereen zich bewust van de
gevaren die het gebruik van milieugevaarlijke
stoffen met zich meebrengt. De bodembescher-
mende maatregelen die moeten worden geno-
men om verontreiniging te voorkomen zijn vast-
gelegd in de Wet bodembescherming (Wbb) en
de Wet verontreiniging oppervlaktewateren (WVO).
7.4.1 Bodembeschermende voorzieningen
(Wbb)
In milieuvergunningen van bedrijven worden
afspraken opgenomen over de opslag en het ge-
bruik van milieugevaarlijke stoffen. Het gebruik
van milieugevaarlijke stoffen wordt beperkt,
bodemafsluiting
waarnemingsfilters
09-03-2005 13:15:48
 166
bodembeschermende voorzieningen moe-
ten worden aangebracht en de kwaliteit van
de bodem moet bekend zijn voordat er met
milieugevaarlijke stoffen op een locatie mag
worden gewerkt. Typische bodembescher-
mende maatregelen zijn het aanbrengen van
vloeistofdichte vloeren in werkplaatsen, opslag
van milieugevaarlijke stoffen boven lekbakken
of in dubbelwandige tanks, het scheiden van
industrieel afvalwater en het plaatsen van allerlei
typen zuiveringsinstallaties, zoals scheidingsbak-
ken voor olie. Enkele voorbeelden van bodem-
beschermende maatregelen zijn in figuur 7.10
weergegeven.
7.4.2 Bouwstoffenbesluit (WVO)
In de Wet verontreiniging oppervlaktewateren
is het gebruik van bouwstoffen in de bodem of
het oppervlaktewater geregeld in het Bouwstof-
fenbesluit. Alle bouwmaterialen die voor meer
dan 10% bestaan uit silicium, calcium en/of
aluminium en die buiten worden toegepast
vallen onder het Bouwstoffenbesluit. Het gaat
hierbij dus onder andere om bakstenen, stoep-
Categorie grond Herbruikbaarheid
Schone grond Vrij toepasbaar op of in
de bodem
Categorie 1 Ongeïsoleerd toepasbaar
onder voorwaarden
Categorie 2 Geïsoleerd toepasbaar
onder voorwaarden
Niet toepasbaar Niet toepasbaar
Figuur 7.11 Overzicht regelgeving hergebruik van grond
06950416_h07.indd 166
tegels, dakpannen, puin- en metselgranulaat,
AVI-bodemassen, asfalt en beton, maar ook
grond valt onder het Bouwstoffenbesluit.
De kwaliteit van de bouwstoffen moet voldoen
aan eisen met betrekking tot het vrijkomen
van verontreinigingen uit de gebruikte bouw-
materialen door contact met regen- of grondwa-
ter (‘uitlogen’).
De kwaliteit van de meeste in Nederland ge-
bruikte vormgegeven bouwmaterialen, zoals
bakstenen en tegels, die in contact komen met
bodem en/of water wordt door de fabrikant ge-
certificeerd. Voor aanbieders van niet-vormgege-
ven bouwstoffen zoals steenslag, granulaat, beton
en asfalt is het soms lastig om hun bouwmateri-
alen te laten certificeren en voor aanbieders van
grond geldt hetzelfde vanwege de natuurlijke va-
riatie en de mogelijkheid van verontreinigingen in
partijen bouwstoffen. Dergelijke bouwstoffen wor-
den in dat geval gekeurd, waarbij de kwaliteit van
de bouwstof wordt aangegeven in categorieën.
Categorie 1 bouwstoffen vormen slechts een mar-
ginale belasting voor de ontvangende bodem en
Voorwaarden
• Desgevraagd gegevens binnen 1 jaar naar
bevoegd gezag
• Hergebruik melden bij bevoeg gezag
• 2 werkdagen van tevoren gegevens naar bevoegd
gezag
• Ten minste 50 m3 tegelijk toepassen
• Regels voor de verwerking, terugnemen en
verwijderen
• 1 maand van tevoren gegevens naar bevoegd
gezag
• Ten minste 0,5 m boven gemiddeld hoogste
grondwaterpeil toepassen
• Bovenzijde afdichten en controle onderhoud
• Ten minste 1.000, respectievelijk 10.000 ton
tegelijk toepassen
• Regels voor verwerking, terugnemen en
verwijderen
• Reinigen of storten
09-03-2005 13:15:48

Categorie bouwstoffen Herbruikbaarheid
Schone grond Ongeïsoleerd toepasbaar
onder voorwaarden
Categorie 1 Geïsoleerd toepasbaar
onder voorwaarden
Niet toepasbaar Niet toepasbaar
Figuur 7.12 Overzicht regelgeving hergebruik van bouwstoffen
mogen ongeïsoleerd worden toegepast. Catego-
rie 2 bouwstoffen voldoen voor één of meerdere
stoffen niet aan de uitloogeisen van het Bouwstof-
fenbesluit en mogen dus alleen geïsoleerd worden
toegepast. Voor categorie 2 bouwstoffen en voor
categorie 1 grond geldt een meldingsplicht wan-
neer deze worden toegepast in een werk. Voor
grond bestaat er een derde categorie, namelijk
“schone grond”. Voor alle bouwstoffen, met uit-
zondering van “schone grond”, geldt een terug-
name plicht bij sloop.
Rol van de projectontwikkelaar/
bouwkundig architect
De plan- of projectontwikkelaar moet met
milieuwetgeving rekening houden:
• bij aankoop van terreinen: het is dan ge-
bruikelijk een milieukundig bodemonderzoek
te verlangen van de verkopende partij;
• voordat een bouwvergunning wordt afge-
geven door de gemeente: de projectontwikke-
laar moet eerst aanwezige verontreinigingen
saneren, zie par. 7.3 voor typen saneringen.
Informatie over ernstige gevallen van veront-
reiniging is openbaar en beschikbaar bij het
Kadaster en de gemeente. Mogelijk kan een
sanering gefaseerd worden uitgevoerd in
samenhang met bouw- of inrichtingsplannen;
06950416_h07.indd 167
7 BODEMVERONTREINIGING EN BODEMSANERING 167
Voorwaarden
• Desgevraagd gegevens aan het bevoegd gezag
tot 5 jaar na verwerken
• Regels voor verwerking, terugnemen en
verwijderen
• 1 maand van tevoren gegevens naar bevoegd
gezag
• Ten minste 0,5 m boven gemiddeld hoogste
grondwaterpeil toepassen
• Isolerende bovenzijde en controle onderhoud
• Ten minste 1.000, respectievelijk 10.000 ton
tegelijk toepassen
• Regels voor de verwerking, terugnemen en
verwijderen
• Reinigen of storten
• als op een locatie een (gedeeltelijke)
gebruiksbeperking en/of nazorgmaatregelen
rusten. Dan moet de projectontwikkelaar in-
ventief zijn voor wat betreft de inrichting en
het gebruik van deze locatie;
• bij het bouwen op verontreinigingen. De
projectontwikkelaar is verantwoordelijk voor
de naleving van veiligheidseisen. Voor het
werken met verontreinigde grond zijn Arbo-
richtlijnen opgesteld;
• bij de inrichting van bedrijven. In de milieu-
vergunning van bedrijven kunnen eisen aan
de inrichting worden gesteld, zoals het aan-
brengen van vloeistofdichte vloeren, bezink-
putten, ventilatie, isolatie, enzovoort. Derge-
lijke milieuvoorschriften zijn generiek bepaald
voor bepaalde bedrijfsactiviteiten. Alleen voor
zeer grote industriecomplexen geldt dat zij
momenteel een grote mate van eigen inbreng
krijgen in het ontwerp van hun milieubescher-
mingsmaatregelen, zie par. 7.4.1);
• bij naleving van het Bouwstoffenbesluit,
bijvoorbeeld de eis van terugneembaarheid
van bouwstoffen, zie par. 7.4.2.
09-03-2005 13:15:48
 168

Aanbeveling aan planontwikkelaar 6 Janssen, C.A., Teksten Bodemregelgeving. Sdu

Niet alleen economische factoren, maar ook
de toestand van de bodem en het water die-
nen systematisch te worden meegewogen bij
de aard en intensiteit van het bodemgebruik.
Bij keuze van een planlocatie kan een (histo-
risch) vooronderzoek inzicht geven in mogelijk
aanwezige milieukundige gebruiksbeperkingen.
Dergelijk vooronderzoek zou ook geotech-
nische, geohydrologische en archeologische
inventarisaties moeten omvatten, waarbij
bodemopbouw, waterpeil, archeologische
vindplaatsen en historische milieubelasting
aan bod komen.
Voor grotere plangebieden zoals in structuur-
en streekplannen is dergelijk vooronderzoek
en vooroverleg geformaliseerd in de water-
toets en in de toekomst ook in de bodem-
toets. Voor de (her)inrichting van gebieden
moet de initiatiefnemer zich informeren over
het effect van het plan op de waterhuishou-
ding en het functioneren van de bodem. Hier-
bij moet het beoogde gebruik het functione-
ren van de bodem en de waterhuishouding
optimaal in stand houden.
Uitgevers, Den Haag, 2002.
7 Koning, W. de, A. de Groof, K. van Muiswin-
kel en R. Hakstege, Handleiding afwegingsproces
saneringsdoelstelling. Ervaringen en aandachts-
punten uit de saneringspraktijk voor de toepassing
van ’Van trechter naar zeef‘, Sdu Uitgevers, Den
Haag, 2000.
8 Koolenbrander, J.G.M, Urgentie van bodem-
sanering. De Handleiding. Sdu Uitgevers, Den
Haag, 1995.
9 Lamé, F.P.J. en R. Bosman, Protocol voor het
nader onderzoek deel 1. Sdu Uitgevers, Den
Haag, 1993.
10 Langenhuijsen, M. en M. Veul, Index bodem-
bescherming. Sdu Uitgevers, Den Haag, 2003.
Normen
NEN 5740: 1999, Bodem – Onderzoeksstrategie
bij verkennend onderzoek – Onderzoek naar de
milieuhygiënische kwaliteit van bodem en grond.
NVN 5725: 1999, Bodem – Leidraad voor het uit-
voeren van vooronderzoek bij verkennend, oriënte-
rend en nader onderzoek.

Geraadpleegde en aanbevolen
literatuur

1 Aan het werk met het Bouwstoffenbesluit. Een

handreiking voor het werken met het Bouwstoffen-
besluit. CUR i.s.m. Rijkswaterstaat en CROW, Sdu
Uitgevers, Den Haag, 2001.
2 Copius Peereboom, J.W. en en L. Reijnders,
Hoe gevaarlijk zijn milieugevaarlijke stoffen? Boom,
Meppel/Amsterdam, 1989.
3 Copius Peereboom, J.W. en L. Reijnders, Hoe
gevaarlijk zijn milieugevaarlijke stoffen? 2. Boom,
Meppel/Amsterdam, 1991.
4 Gaast, N.G. van der, A.L. van der Priem, M. in
’t Veld en J.M. Wezenbeek, Richtlijn nader onder-
zoek deel 1 voor specifieke categorieën van gevallen
van bodemverontreiniging. Sdu Uitgevers, Den
Haag, 1995.
5 In ’t Veld, M., N.G. van der Gaast en J.M.
Wezenbeek, Nadere onderzoeksrichtlijn Ernst,
Urgentie en Tijdstipbepaling. Sdu Uitgevers, Den
Haag, 1997.

06950416_h07.indd 168 19-12-2005 11:27:04


7 BODEMVERONTREINIGING EN BODEMSANERING
Register belastingsgevallen 3
belastingspreiding 62
belendende gebouwen 7
A belendingen 42
aanlegbreedten 47 belending op palen 9
Ackermann-steekaparaat 32 bemaling 51
afdekken bemaling, horizontale 135
bodemverontreiniging 164 bemaling, open 134
afdichting van grond door bemaling, verticale 135
injectie 138 bentoniet 131
afscherming, horizontale 165 bentoniet, gestabiliseerde 133
afzetting, eolische 18 bereikbaarheid bouwterrein 7
afzetting, fluviatiele 18, 22 berggrind 22, 23, 24, 27, 28,
afzetting, glaciale 18, 22 34
afzetting, mariene 22 bergzand 21, 22, 23, 24, 27,
afzetting , mariene 18 28, 34
Amsterdamse methode 69 Berliner wand 127
ankerstaaf, centrale 77 bestek en uitvoering bij
anorganische grondsoorten, milieukundig
niet-samenhangende 21 bodemonderzoek 160
anorganische grondsoorten, betonbekisting, keuze en
samenhangende 22 uitvoering van de 121
Argex 120 betondekking 45
asbest 154 betonmortelpomp 77
avegaar 67 betonopzetter 70
avegaar, schroefpaal type 77 betonpalen, in de grond
gevormde 75
betonplaat, doorgaande
B gewapend- 47
balkbekistingen 121 betonsteen 44
balken over palen 96 Betonvoorschriften 45
beddingsconstante 37 bevriezing, tijdelijke
begane-grondvloer 93 grondverbetering door 60
Begemann-boring 32 bezwijkdraagkracht 60, 61,
Begemann-steekapparaat 31 67, 84
bekisting, funderings- 121 bezwijkdraagkracht,
bekisting, houten 122 strokenfundering 61
belastingen 3 bi-jetsysteem 59
belastingen, permanente 3 biologische
belastingen, rekenwaarden 60, bodemreiniging 161
84 bodem, gebruiksfuncties van
belastingen, veranderlijke de 154
wind- 3 bodemafsluiting,
Belastingen en vervormingen stampbetonnen 94
(NEN 6702) 10 bodemafsluiting
belastingen op keldervloer 140 kruipruimte 94
belastingen op bodembeschermende
kelderwanden 140 voorzieningen 165
belastingsafdracht 4 bodembescherming 165
belastingsfactor 12 bodemonderzoek 157
06950416_h07.indd 169
REGISTER
bodemreiniging,
biologische 161
bodemreiniging,
thermische 161
bodemsanering 153
bodemsaneringsmethoden 160
bodemtoets 168
bodemtypecorrectiefactoren
159
bodemverontreiniging 153,
154
bodemverontreiniging,
gedeeltelijke verwijdering
van 162
bodemverontreiniging,
risicobeoordeling 156
bodemverontreiniging,
urgentie 159
bodemverontreiniging,
volledige verwijdering 161
bodemverontreinigingen,
aanpak van 160
bodemverontreinigingen,
onderzoek op 6
boorplan 157
boren 67
boring, Begemann- 32
boring, puls- 31
boring, spoel- 31
boringen, typen grond- 31
bouwmassa, heterogene 4
bouwplanken 112
bouwputstempeling 128
bouwput drooghouden 134
bouwrijp maken 92
bouwrijp maken van het
bouwterrein 111
Bouwstoffenbesluit 166
bouwterrein, bereikbaarheid 7
bron 156
bron-pad-
objectbenadering 156
bronbemaling 135
bronbemaling, vergunning
bij 137
bronnering 51
bruikbaarheids-
grenstoestand 11, 60, 62
buitenkist 129
bulldozer 126
19-12-2005 11:27:05
 C drijflaag 155
capillair water 24
cementgrout 83
cementraam 95
centrale ankerstaaf 77
cohesie 35
consolidatie 34
consolidatieperiode 39
constructieberekening
rekenvoorbeeld 100
constructiebeton 45
constructieve
grenstoestand 60, 84
controle en nazorg bij
milieukundig
bodemonderzoek 160
conusweerstanden 5, 26
D freatisch water 24
dampdichtheid van vloeren 94
damplanken 127
damwand, stalen 127
deep well 136
diepe zand 18
dieplepel 126
diepteverdichting,
grondverbetering door 55
diepwand 131
diepwel 136
dieselblok 115
diffuse verontreinigingen 155
dikspoeling 131
dilatatievoegenband 143
dimensionering van de
fundering 96
doorgaande
gewapendbetonplaat 47
doorvoeringen 144
dosis-effectrelatie 157
draagkracht, berekening van
de 60
draagkracht,
vormveranderings- 60, 62
draagkrachtfactoren 62
draagkrachtige lagen 5
draagkracht fundering 5
dragline 126
drainage 135
drainsleuf 135
06950416_h07.indd 170
drooghouden bouwput 134
drukboog met trekband 97
duinzand 21
dwarsstabiliteit 12
dywidag-staal 131
E fundering op
eenzijdige fundering 48
eolische afzetting 18
ernst bodem-
verontreiniging 159
evenwichtsfundering 119
explosiestampers 54
F oplossing 107
fluviatiele afzetting 18, 22
fundamentele
belastingcombinaties 102
fundering, draagkracht 5
fundering, eenzijdige 48
fundering, randvoorwaarden
voor een 92
fundering, uitvoering van
een 91
funderingen 1
funderingen, typen 6
funderingen op staal,
bestaande 55
funderingontwerp 91
funderingsbalken, prefab - 99
funderingsbekisting,
isolatie 122
funderingsbekisting,
uiterlijk 122
funderingsbekisting,
houten 122
funderingsbekisting,
PS- 96, 123
funderingsbekisting,
stabiliteit 121
funderingsbekisting,
sterkte 121
funderingsbekisting,
stijfheid 121
funderingsbekisting,
waterdichtheid 121
funderingsblok 5
funderingsconstructies op
staal 43
funderingsdetails 96, 110
funderingsdimensionering 96
funderingsontwerp 92
funderingstypen 43
funderingsuitvoering 92
grondvervanging 53
fundering op kunstmatig
staal 7
fundering op palen 6, 65, 108
fundering op poeren 50
fundering op staal 6, 41, 103
grondwerk 112, 113
fundering op staal, alternatieve
fundering op staal van
gewapend beton 45
fundering op staal van
metselwerk 43
fundering op zandstorting 53
funiculair water 24
G
gebouwen, belendende 7
gebruiksfuncties van de
bodem 154
gechloreerde
oplosmiddelen 156
gedeeltelijke verwijdering van
bodemverontreiniging 162
geëxpandeerde kleikorrels
(Argex) 120
geleidewanden 132
gellaag 58
gemetselde kelder 138
geologie 18
geotechnische kaart 20
geotechnisch
grondonderzoek 23
geschroefde stalen
buispalen 82
gevelspouw 95
gewapendbetonoplanger 70
gewapendbetonopzetter 70
gewapendbetonplaat, door-
gaande 47
19-12-2005 11:27:06

gewapendbetonpoer 51
gewapend beton 45
gewapend beton, kelders
van 140
gewichtsberekening 9
gewichtsberekening
beton-gietbouw 100
glaciale afzetting 18, 22
glijvlak 9
grensspanning 39
grensstuitkracht 87
grenstoestand,
constructieve 60, 84
grenstoestand,
grondmechanische 60, 84
grenstoestand, uiterste 10,
60, 62
grind 21
grindnesten 143
grondankers 129
grondboringen 31
gronddruk 55, 73, 140
gronddruk, horizontale 36
gronddrukcoëfficiënt,
horizontale 36
gronddrukspanning 48
grondkerende wanden 127
grondkering 127
grondkering door injectie 134
grondkering door
jetgrouten 134
grondmechanica 34
grondmechanische
grenstoestand 60, 84
grondonderzoek 5
grondonderzoek,
geotechnisch 23
grondonderzoek,
milieukundig 23
grondprofiel 20
grondsamenstelling 5
grondsoorten 20
grondsoorten, niet-samen-
hangende, anorganische 21
grondsoorten, samen-
hangende, organische 22
grondspanning, verticale 34
grondspannings-
berekening 108
06950416_h07.indd 171
grondspanningsverloop 144
grondverbetering door
bevriezing, tijdelijke 60
grondverbetering door
diepteverdichting 55
grondverbetering door
injectie 57
grondverbetering door
jetgrouting 58
grondverdringende palen 81
grondvervanging
spaarmethode 53
grondvervanging, fundering
op 53
grondwaterstand 5, 23, 42
grondwerk, fundering op
staal 112, 113
groutanker 129
H isolerende werkvloer 47
haakweerstand 35
handsonderingen 27
HDI 58
heiblok 115
heidezand 21
heimachines 115
heiregister 113
heistaat 113
hellingfactoren 62
holoceen 18
hoofdwapening 45
hoogveen 22
horizontale afscherming 165
horizontale bemaling 135
horizontale gronddruk 36
houten
funderingsbekisting 122
houten palen met
betonopzetter 70
houten palen met gemetselde
fundering 69
humus 22
hydraulische
graafmachine 126
hydraulisch blok 76, 115
hydrologische isolatie 165
REGISTER
I
in-situ saneren 162
infrastructuur, grote 148
infrastructuur, kleine 148
inheidiepte 115
injecteren 56
injectie, afdichting van grond
door 138
injectie, grondkering door 134
injectie, grondverbetering
door 57
injectiepaal, gekoppelde 83
injectiepaal, schroef- 83
inkassingen 80
inklinking 54
inwendige wrijving 35
isolatie
bodemverontreiniging 164
isolatie
funderingsbekisting 122
J
jetgrouten 56
jetgrouten, grondkering
door 134
jetgrouting, grondverbetering
door 58
K
kaart, geotechnische 20
kalenderen 115
kalenderformulieren 113
kalkzandsteenklinker 44
kantelzekerheid 12
keileem 22, 23, 27, 28, 34
kelder, gemetselde 138
kelders, ventilatie van 139
kelders op palen 145
kelders op staal 144
kelders van gewapend
beton 140
keldervloer, belastingen op
de 140
kelderwand, storten van
de 141
kelderwanden, belastingen op
de 140
19-12-2005 11:27:07
 kiezelzuurverbinding 58
kim 139
Kimconstructie 141
kleef 67
kleef, negatieve 68, 85
kleef, positieve 68, 85
kleefmantelconus 26
kleefmeting 110
klei 22
kleikorrels (Argex),
geëxpandeerde 120
klokpomp 134
koekoek 140, 143
koppelbalken 48, 117
koppensnellen 71
korrelspanning, verticale 34,
36
koudebruggen 95, 96
Koude Warmte Opslag
(KWO) 151
kruipgaten 93
kruipluiken 93
kruipruimte 92
kruisnet 48
kurketrekker-regel 51
kwartair 18
L opdrijven 62, 144
löss 22, 24
laadschop op
luchtbanden 126
laagdikte-effect 34
laagveen 22
laboratoriumonderzoek 33
landfarming 161, 162
langsstabiliteit 12
leeflaag 162
leem 22
lijnlasten 4
M NEN 6744 42, 60
mantelvibrator 75
mariene afzetting 18, 22
meervoudig
ruimtegebruik 146
metalen 156
meting van elektrische
geleidbaarheid 27
06950416_h07.indd 172
middelzware sonderingen 28 O
milieukundig object 156
bodemonderzoek, bestek en obstakels in de bodem 7
uitvoering 160 olie, minerale 155
milieukundig omvang
bodemonderzoek, controle bodemverontreiniging 159
en nazorg 160 onderblokken 57
milieukundig ondergrond 17
bodemonderzoek, nader ondergronds bouwen,
onderzoek 159 aandachtspunten 150
milieukundig ondergronds bouwen,
bodemonderzoek, mogelijkheden bij 148
saneringsonderzoek 159 ondergronds bouwen, redenen
milieukundig voor 148
bodemonderzoek, ondergronds bouwen in
verkennend onderzoek 157 Nederland, kenmerken
milieukundig van 151
bodemonderzoek, ondergronds bouwen in
vooronderzoek 157 Nederland, toekomst
milieukundig onderzoek 157 van 151
minder vluchtige organische onderkeldering 145
stoffen 154 ondermetselen 56
minerale olie 155 onderstromen 56
moment, neerbuigend 47 onderwaterpompen 136
moment, opbuigend 47 onderzoek, milieukundig 157
mono-jetsysteem 59 ongelijke zettingen 3, 145
morenen 18 ontkisten 122
mutsvulling 115 opbuigend moment 47
open bemaling 134
N oplosmiddelen,
neerbuigend moment 47 gechloreerde 156
negatieve kleef 68, 85 oppervlakteverdichting 54
NEN 1078 93 opslag 150
NEN 3680 25 optrekkend vocht 95
NEN 5119 31 organische grondsoorten,
NEN 5140 25 samenhangende 22
NEN 6700 60 organische stoffen, minder
NEN 6702 3, 10, 60, 84, 100, vluchtige 154
102 organische stoffen,
NEN 6740 42, 60, 87 niet-vluchtige 154
NEN 6743 89 organische stoffen,
vluchtige 154
niet-vluchtige organische overkraging 49
stoffen 154
normaalspanning 35
P
paalafwijkingen 117
paalband 72
paallengte 73
19-12-2005 11:27:07

paalmanchetten 100
paalpunt, verzwaarde 73
paalstekken 66
paalsysteem, trillingsarm 80
paalsystemen, speciale 79
paalsystemen, trillingsvrije 77
pad 156
pakking 54
pakkingsdichtheid 54
palen, grondverdringende 81
palen, in de grond
gevormde 75
palenplan 109
palen met betonopzetter,
houten 70
palen met gemetselde
fundering, houten 69
peilbuis 23
pendulair water 24
permanente belasting 10
plastificeerders 143
platen 96
pleistoceen 18
poer, gewapendbeton- 51
poeren 5, 50, 97
poeren, fundering op 50
poldermethode 138
ponsen 48
positieve kleef 68, 85
potklei 22
Prandtl, schuifvlakken
volgens 61
prefab-betonpalen 73
prefab-diepwanden 133
prefab-funderingsbalken 99
Prefunko-
funderingssysteem 101
pruikheien 71
PS-funderingsbekisting 96,
123
pulsboring 31
puntbronnen 155
puntlasten 4, 21, 22, 23, 24,
27, 28, 34, 50
puntweerstand 86
puntweerstand van de
grond 24
06950416_h07.indd 173
R sondering 5, 24, 115
randbekisting 121
randvoorwaarden voor een
fundering 92
rekenvoorbeeld
constructieberekening 100
rekenwaarden van de
belastingen 60
renovatiepalen 79
retourbemaling 137
risicobeoordeling
bodemverontreiniging 156
riviergrind 22
rivierklei 22
Rotterdamse methode 69
ruimtegebruik,
meervoudig 146
S stalen buispalen,
samendrukkingsconstante 34,
39
samendrukking van de
grond 37
saneren, in situ 162
saneringsmethoden van de
bodem 160
saneringsonderzoek bij
milieukundig bodem-
onderzoek 159
saneringsplan 159
schachtafmeting 73
schachtweerstand 85
schermplanken 127
schroefboren 67
schroefinjectiepaal 83
schroefpaal type avegaar 77
schuifhout 70
schuifvlakken 61
schuifweerstand 35
schuimaggregaat (voor
schuimbeton) 119
schuimbeton 119
segmentpalen 80
skelet- of spantbouw 5
slagdiagram 115
sleuven, boren van 132
sleuven, graven van 132
slipmethode 85
sondeerprofiel 20
REGISTER
sondering, elektrische 25
sondering, mechanische/
discontinue 25
sonderingen, diep- 28
sonderingen, hand- 27
sonderingen, middelzware 28
sonderingen, typen 26
sonderingsgrafiek 115
spaarmethode 54
spanningstrajectoriën 64
spanningswater 24
spantconstructies 5
spatkrachten 5
spoelboring 31
staalskeletbouw 8
stabiliteit
funderingsbekisting 121
stalen buispalen, geheide 81
geschroefde 82
stampbeton 118
stampbetonnen
bodemafsluiting 94
steekapparaat, Ackermann- 32
steekapparaat, Begemann 31
stempelramen 128
stiepen 50
stijfheid
funderingsbekisting 121
stofgedrag van een
verontreiniging 155
storten van de
kelderwand 141
stramienlijnen 112
strokenfundering 45, 103
strokenfundering,
bezwijkdraagkracht 61
strook, versterkte 47
strookbreedte 46
strookdikte 45
stroomlaag 56
stuit 67
stuitpalen 67
T
Technische Grondslagen voor
Bouwconstructies (TGBís)í 9
teelaarde 22
19-12-2005 11:27:08
 temperatuurmeting 27
Terzaghi, wet van 39
TGB-1990 60, 84, 100
TGB‘s 9
thermische
bodemreiniging 161
toemaakdekken 155
transport 148
transportwapening 73
trasraam 95
trekgolf 73
trekspanningen 46
tri-jetsysteem 59
triaxiaalproef 33
trillen 7
trillingsarm paalsysteem 80
trillingsvrije paalsystemen 77
trilmachines 54
trilplaten 113
trilwalsen 54, 113
Tubex-paal 82
Tubex-paal met
groutinjectie 82
U verstijvingsrib 46
uiterlijk funderings-
bekisting 122
uiterste grenstoestand 10, 60,
62
uitlogen 166
uitvlakken 43
uitvloeiingsgesteenten 18
uitzetten van een
bouwwerk 92
urgentie
bodemverontreiniging 159
V vooronderzoek bij milieu-
valblokken 115
veldonderzoek 5, 23
ventilatiekokers, kunststof 94
ventilatie van de
kruipruimte 93
ventilatie van kelders 139
veranderlijke verticale
belasting 10
veranderlijke windbelasting 10
verdeelwapening 45
06950416_h07.indd 174
verdichten 44
verdichters 54
verdichtingsmachine 112
verdichtingsmethoden 54
verdichting door injecteren 7
verdichting door trillen 7
vergunning bij
bronbemaling 137
verhardingskrimp 143
verkennend onderzoek bij
milieukundig bodem-
onderzoek 157
verlagingen, gevolgen van 137
verontreinigende stoffen,
categorieën 154
verontreiniging, stofgedrag
van een 155
verontreinigingen, diffuse 155
verontreinigingen,
immobiele 156
verontreinigingen,
mobiele 155
verontreinigingsschaal 155
versnijding 43
versterkte strook 47
verticale bemaling 135
verticale zakking 87
verzwaarde paalpunt 73
VHP-grouting 58
Vibro-buis 76
vlijlaag 43
vloeibeton 46, 118
vluchtige organische
stoffen 154
voegoplossing 133
volledige verwijdering van
bodemverontreiniging 161
volumiek gewicht 62
kundig bodemonderzoek 157
voorspanstaal 73
voorzieningen,
bodembeschermende 165
vormfactoren 62
vormveranderingsdraag-
kracht 60, 62, 67
vorstrand 47
vuilwaterpomp,
zelfaanzuigende 134
W
wanden van kruipruimten 95
wandwrijving 36
wapeningsberekening 108
warmteweerstand 93
water, capillair 24
water, freatisch 24
water, funiculair 24
water, pendulair 24
waterdichtheid
funderingsbekisting 121
waterdoorlatendheid 39
waterdruk 140
wateroverspanning 115
waterspanning, verticale 34
waterspanningsmeting 27
watertoets 168
werkruimte 7
werkvloer 43
werkvloer, isolerende 47
werkvloer, keuze en uitvoering
van de 118
Wet bodembescherming 165
wet van Terzaghi 39
Wet verontreiniging
oppervlaktewateren 165,
166
windbelastingen,
veranderlijke 3
wonen, werken en
recreëren 150
wrijving, inwendige 35
wrijvingsgetal 26
wrijvingshoek 35
wrijvingsweerstanden 5
wrijvingsweerstand van de
grond 24
wringwapening 117
Z
zakking, verticale 87
zand 21
zand, diepe 18
zandkoffer 53
zandstorting, fundering op 53
zeeklei 22
zeer giftige stoffen 154
zettingen 2
zettingen, ongelijke 3, 145
19-12-2005 11:27:09
 REGISTER

zettingsverschillen 2
zetting van een
funderingsstrook 108
zuigboren 132
zwaartekrachtbemaling 135
zware metalen 154

06950416_h07.indd 175 19-12-2005 11:27:10

 176

06950416_h07.indd 176 19-12-2005 11:27:10