TABELLEN EN

FORMULES

Herzien door:
L.C. van den Boom
H. Hebels
J.H. Jonkeren
R.F.A. Sars

Redactie:
H. Hebels
R.F.A. Sars

5811_omslag.indd 3 11-12-2012 13:35:27

 III

Inhoudsopgave
1 Algemeen

1.1 Wiskunde
1.1.1 Meetkunde
1.1.2 Goniometrische verhoudingen
1.1.3 Algebra
1.2 Gelijkstroom

2 Vaktekenen

2.1 Algemene informatie

2.2 Tekenen doorsneden
2.3 Lasverbindingen
2.4 Bout- en klinknagelverbindingen
2.5 Ruwheid
2.6 ISO-passingstelsel

3 Mechanica en sterkteleer

3.1 Mechanica
3.1.1 Beweging
3.1.2 Kracht
3.1.3 Arbeid, vermogen en moment
3.2 Krachtenleer
3.2.1 Samenstellen en ontbinden van krachten
3.2.2 Bepalen reactiekrachten
3.2.3 Momentenstelling
3.2.4 Dwarskrachten en momentenlijn
3.3 Sterkteleer
3.3.1 Soorten belastingen
3.3.2 Berekening van spanningen
3.3.3 Toelaatbare spanningen

BOEK-21148.indb 3 13-12-12 19:42

 IV Tabellen en formules

3.3.4 Wet van Hooke

3.3.5 Traagheidsmoment en verschuivingstelling
3.3.6 Berekening op doorbuiging
3.3.7 Gecombineerde belastingen
3.3.8 Knik van centrisch belaste staven

4 Materialen

4.1 Materiaaleigenschappen
4.2 Aanduiding staalsoorten
4.3 Mechanische eigenschappen en toepassingen van ferro-metalen
4.4 Aanduiding en eigenschappen van corrosievast staal
4.5 Aanduiding en eigenschappen van aluminium kneedlegeringen
4.6 Aanduiding van aluminium gietlegeringen
4.7 Mechanische eigenschappen en toepassingen van non-ferrometalen
4.8 Lager- en afdichtingsmaterialen
4.9 Veren en verenstaal
4.10 Kunststoffen

5 Boutverbindingen

5.1 Schroefdraad
5.2 Bouten, schroeven en sluitringen
5.3 Bepaling boutmiddellijn en aandraaimoment
5.4 Constructie van een boutverbinding
5.5 Sterkte van een boutverbinding

6 Lasverbindingen

6.1 Lasnaden en lasprocessen

6.2 Gezondheidsrisico’s bij lassen
6.3 Laskosten
6.4 Lasafmetingen
6.5 Lasberekening
6.6 Basisgevallen voor de berekening van een dubbele hoeklas

BOEK-21148.indb 4 13-12-12 19:42

  Inhoudsopgave V

7 Staalbouwkunde

7.1 Staalprofielen
7.1.1 Balkstaal
7.1.2 Stafstaal
7.1.3 Stripstaal en plaat
7.1.4 Buisprofielen
7.2 Belastingen in de staalbouw
7.2.1 Ontwerplevensduur
7.2.2 Blijvende belasting
7.2.3 Veranderlijke belasting op vloeren, trappen en balkons
7.2.4 Sneeuwbelasting
7.2.5 Windbelasting
7.3 Belastingcombinaties en toetsing van de constructie
7.3.1 Belastingcombinaties in de uiterste grenstoestand
7.3.2 Belastingcombinaties in de bruikbaarheidsgrenstoestand
7.3.3 Doorsnedeklassen
7.3.4 Toetsing van de constructie in de uiterste grenstoestand
7.3.5 Toetsing van de constructie in de bruikbaarheids-
grenstoestand
7.3.6 Tabellen krachtverdeling, oplegreacties en doorbuiging
7.4 Conservering van staalconstructies
7.4.1 Klimaatklassen
7.4.2 Reiniging van staalconstructies
7.4.3 Onderhoudscyclus
7.4.4 Ontwerp en uitvoering
7.5 Brandveiligheid
7.5.1 Brandwerendheidseisen hoofddraagconstructie
7.5.2 Profielfactor balkstaal en buisprofielen
7.5.3 Staaltemperatuur onbeschermd profiel
7.5.4 Brandwerendheid liggers en kolommen

8 Assen en ondersteuningen

8.1 Glijlagers met astappen

8.1.1 Glijlagers
8.1.2 Astappen
8.2 Wentellagers
8.3 As-naafverbindingen
8.3.1 Spansets
8.3.2 Klemringen

BOEK-21148.indb 5 13-12-12 19:42

 VI Tabellen en formules

8.3.3 Vlakke inlegspie

8.3.4 Krimpverbindingen
8.3.5 Persverbindingen
8.4 Askoppelingen

9 Aandrijvingen

9.1 Algemeen
9.2 Riemkrachten
9.3 V-riemaandrijving
9.4 Tandriemaandrijving
9.5 Kettingaandrijving
9.6 Tandwieloverbrengingen
9.6.1 Cilindrische tandwielen met rechte tanden
9.6.2 Cilindrische tandwielen met schuine tanden
9.7 Tandwielkasten

10 Hijs en transportmiddelen

10.1 Algemeen
10.2 Takels
10.3 Lieren

11 Elektrotechniek

11.1 Installatietekenen
11.2 Draaistroommotor
11.2.1 Eénfase vermogen
11.2.2 Driefasen vermogen
11.2.3 Toerental

12 Thermische techniek

12.1 Warmteoverdracht
12.1.1 Warmtewisselaar
12.1.2 Spouwmuur
12.2 Luchtbehandeling
12.3 Verbranding

BOEK-21148.indb 6 13-12-12 19:42

  Inhoudsopgave VII

13 Pompen en verbrandingsmotoren

13.1 Verdringerpompen
13.1.1 Opbrengst
13.1.2 Zuig- en pershoogte
13.1.3 Opvoerdrukken
13.1.4 Vermogen
13.2 Centrifugaalpompen
13.2.1 Opvoerhoogte
13.2.2 Netto zuigoverduk NPSH
13.2.3 Opbrengst
13.2.4 Pompkarakteristiek
13.3 Leidingen
13.3.1 Algemene formules
13.3.2 Drukverliesberekening
13.3.3 Drukvaten en leidingen
13.4 Verbrandingsmotoren

14 Besturingstechniek

14.1 Pneumatiek
14.1.1 Persluchtinstallatie
14.1.2 Pneumatische componenten
14.1.3 Elektrische componenten
14.2 Sensoren
14.3 PLC-besturingen
14.4 Hydrauliek
14.4.1 Hydraulische installaties
14.4.2 Hydraulische berekeningen

15 Plaat en constructiewerken

15.1 Knipplan
15.2 Gaskeuze bij plasmasnijden
15.3 Buigen
15.4 Dieptrekken
15.5 Puntlassen
15.6 Klinken

BOEK-21148.indb 7 13-12-12 19:42

 VIII Tabellen en formules

16 Verspanen

16.1 Algemeen
16.2 Draaien
16.3 Frezen
16.4 Boren

BOEK-21148.indb 8 13-12-12 19:42

 Materialen 4

BOEK-21148.indb 1 13-12-12 19:42

 2 Tabellen en formules

4.1 Materiaaleigenschappen

spanning sterker

Rm treksterkte

zwakker
breekpunt

stugger brosser taaier

Re
of R p 0,2
0,2 rekgrens of vloeigrens
treksterkte

weker

σ
rekgrens

stijver slapper

0 ε rek
elastische
rek blijvende (plastische) rek

Figuur 4.1  De trekkromme en materiaaleigenschappen

Met:
Rm = treksterkte in N/mm2;
Re = rekgrens of vloeigrens in N/mm2;
Rp0,2 = 0,2 % rekgrens in N/mm2;
ε = specifieke rek (dimensieloos).

BOEK-21148.indb 2 13-12-12 19:42

 4 Materialen 3

Tabel 4.1  Enkele mechanische eigenschappen van veelgebruikte staal- en gietijzersoorten

materiaal rekgrens trek­sterkte rek elasticiteits­ Brinell-

dp5 modulus hardheid

Re of R p0,2 Rm A E HB
(N/mm2) (N/mm2) (%) (N/mm2 · 103)

constructiestaal 0,1 % C 180 – 220 350 – 400 35 210 105

machinestaal 0,45 % C 270 – 300 600 – 700 17 210 180
idem, veredeld 450 700 – 800 > 13 270
gereedschapsstaal 0,9 % C 420 – 450 850 – 900 10 – 12 210 240
idem, gehard – > 2000 <1 210 650 – 700
chroom-nikkelstaal
(0,35 % C-4,50 % Ni-3 % Cr) 550 850 14 210 240
idem, veredeld 880 1000 10 210 330

grijs gietijzer (lamellair) – 140 – 400 – 70 – 170 160 – 210

wit gietijzer – 400 – 450 – 140 – 150 ca. 400
smeedbaar gietijzer ­(getemperd) 190 – 220 340 – 360 10 – 15 ± 170 110 – 135
smeedbaar gietijzer (gegloeifrist) 250 – 300 440 – 470 16 – 22 ± 200 125 – 190
nodulair gietijzer (ferritisch) 300 – 400 400 – 500 10 – 25 165 150 – 190
nodulair gietijzer (perlitisch) 450 – 650 600 – 800   3–7 175 230 – 280

E = ​ __
σ ​ 
ε

Met:
– σ = spanning in N/mm2;
– E = elasticiteitsmodulus in N/mm2;
– ε = bijbehorende specifieke rek (dimensieloos).

Tabel 4.2  Elasticiteitsmodulus E van diverse materialen

Materiaal E (N/mm2 )

staal 206000 – 210000

koper 128000

titanium 108000

gietijzer 70000 – 170000

aluminiumlegeringen 70000

magnesiumlegeringen 46000

rubber 10 – 400

polyetheen 15 – 1500

BOEK-21148.indb 3 13-12-12 19:42

 4 Tabellen en formules

900
in olie gehard staal
N mm 2 A
800

700 veredeld staal

600

500 B

S295 (Fe 490)

σ 400

300 lamellair gietijzer

gietbrons S235 (Fe 360)
200 zacht gegloeid koper

100
zacht gegloeid aluminium

0 5 10 15 20 25 %
ε

Figuur 4.2  Spanningsrekdiagram voor verschillende metalen

BOEK-21148.indb 4 13-12-12 19:42

 4 Materialen 5

4.2 Aanduiding staalsoorten

Tabel 4.3  Constructiestaal (NPR-CR-10260)

BOEK-21148.indb 5 13-12-12 19:42

 6 Tabellen en formules

Tabel 4.4  Aanduiding voor constructiestaal

aanduiding volgens aanduiding volgens

NEN-EN 10027-1 en NPR-CR 10260 NEN-EU 27

S185 Fe 310-0

S355JR Fe 510B

S355JO Fe 510C

S355J2G3 Fe 510D1

S355J2G4 Fe 510D2

S355K2G3 Fe 510DD1

S355K2G4C Fe 510DD2KQ

S355N Fe E 355 KGN

S355NL Fe E 355 KTN

S355 MC Fe E 355-TM

S355 NC Fe E 355-TD

S460Q Fe E 460 V

S235JOW Fe 360 C Kl

S235J2W Fe 360 D Kl

S355 JOWP Fe 510 C1 Kl

S355 J2WP Fe 510 D1 Kl

S355 JOW Fe 510 C2 Kl

S355 J2G1W Fe 510 D2 Kl

S355 K2G2W Fe 510 DD2 Kl

S350 GD Fe E 350 G

S350 GD+Z100 Fe E 350 G Z 100

Voorbeeld

S335JR: constructiestaal met een minimale rekgrens Re van 355 N/mm2.

De kerfslagenergie bedraagt minimaal 27 J beproeft bij 20 ºC.
S460Q: constructiestaal met een minimale rekgrens Re van 460 N/mm2
door veredelen verkregen.

BOEK-21148.indb 6 13-12-12 19:42

 4 Materialen 7

Tabel 4.5  Gelegeerde staalsoorten

Nb. Bij zwakgelegeerd staal vervalt X in de aanduiding en geldt voor de legeringselementen een vermenig­
vuldigingsfactor.

BOEK-21148.indb 7 13-12-12 19:42

 8 Tabellen en formules

Tabel 4.6  Vermenigvuldigingsfactoren legeringselementen voor zwakgelegeerd staal

symbool chemisch element vermenigvuldigingsfactor

Co kobalt
Cr chroom
Mn mangaan
4
Ni nikkel
Si silicium
W wolfraam

Al aluminium
Be beryllium
Cu koper
Mo molybdeen
Nb niobium 10
Pb lood
Ta tantalium
Ti titanium
V vanadium

N stikstof
P fosfor 100
S zwavel

B borium 1000

Voorbeeld

18 NiCr 16: Zwakgelegeerd staal met 0,18 % koolstof en 16/4 = 4 % nikkel

(Ni) en een niet aangegeven gehalte chroom (Cr).
X5 CrNi 18-10: Sterkgelegeerd staal met 0,05 % koolstof, 18 % chroom en
10 % nikkel.

BOEK-21148.indb 8 13-12-12 19:42

 4 Materialen 9

4.3 Mechanische eigenschappen en toepassingen

van ferro-metalen

Tabel 4.7  Constructiestaal

Tabel 4.8  Veredeld staal (mechanische eigenschappen in veredelde toestand)

BOEK-21148.indb 9 13-12-12 19:42

 10 Tabellen en formules

Tabel 4.9  Carboneerstaal (mechanische eigenschappen na harden)

Tabel 4.10  Nitreerstaal (mechanische eigenschappen in veredelde toestand)

BOEK-21148.indb 10 13-12-12 19:42

 4 Materialen 11

Tabel 4.11  Gietstaal

BOEK-21148.indb 11 13-12-12 19:42

 12 Tabellen en formules

Tabel 4.12  Gietijzer

4.4 Aanduiding en eigenschappen van corrosievast

staal

Tabel 4.13  Hoofdgroepen van corrosievast staal

Soort C-gehalte Cr-gehalte Ni-gehalte

Ferritisch ≤ 0,2 % 16 – 30 % –

Austenitisch ≤ 0,2 % 16 – 21 % 4 – 18 %

Martensitisch ≥ 0,5 % 12 – 18 % –

Duplex ≤ 0,2 % 21 – 28 % 3 – 10 %

PH* ≤ 0,1 % 16 – 20 % –

*PH = precipitaathardend

BOEK-21148.indb 12 13-12-12 19:42

 4 Materialen 13

Tabel 4.14  AISI-aanduiding van ferritisch corrosievast staal

Hoofdgroep Cr-gehalte Legeringselement AISI-aanduiding

Groep 1 10 – 14 % – 409, 410, 420

Groep 2 14 – 18 % – 403

Groep 3 14 – 18 % Ti, Nb, Zr 430 Ti, 439, 441

Groep 4 14 – 18 % Mo 434, 436, 444

Groep 5 18 – 30 % – 445, 446

Tabel 4.15  AISI-aanduiding van austenitisch corrosievast staal

Specifieke eigenschap Legeringselement + of – AISI-aanduiding

Verbeterde corrosieweerstand + Mo 316, 317

Verbeterde lasbaarheid –C 304L

+ Ti 321
+ Nb 347

Meer versteviging +C 301

Meer sterkte +N 304N
Beter vervormbaar + Ni 305

Verbeterde corrosieweerstand bij 20 % Cr – 12 % Ni 309

hoge temperatuur 25 % Cr – 21 % Ni 310

Verbeterde corrosieweerstand en + Mo, – C, + Ti 316L, 317L

­lasbaarheid

Verbeterde lasbaarheid en mechanische +N 304LN

eigenschappen –C 301LN

BOEK-21148.indb 13 13-12-12 19:42

 14 Tabellen en formules

Tabel 4.16  Aanduiding en eigenschappen van RVS-soorten

EN-norm AISI Rm Re Toepassing EN-

(N/mm2) (N/mm2) NEN

F X6Cr17 430 450 – 650 300 Huishoudelijke apparaten, 1.4016

decoratie en auto-onder­delen

F X7CrAl13 405 400 – 600 240 Oxidatiebestendig tot 700 °C 1.4002

…; turbineschoepen, gelaste
constructies

F X2CrTiNb18 441 Warmtewisselaars, gelaste 1.4509

­constructies

F X3CrTi17 439 420 – 600 235 Warmtewisselaars, boilers, 1.4510

auto-onderdelen

F X2CrTi12 409 Huishoudelijke apparaten, 1.4512

warmtewisselaars

F X6CrMoNb17-1 436 Warmtewisselaars, boilers, 1.4526

­uitlaten

A X10CrNi18-8 301 600 – 950 250 Standaardkwaliteit met zeer 1.4310

goede corrosie­bestendigheid

A X2CrNiN18-7 301LN 650 – 850 340 Voertuigen en constructies 1.4318

A X5CrNi18-10 304 520 – 720 220 Huishoudelijke apparaten, 1.4301

­voeding- en transport­middelen

A X2CrNi18-9 304L 520 – 700 200 Apparaten voor de 1.4307

­voedingsmiddelen- ­industrie,
tankers

A X4CrNi18-12 305 500 – 650 220 Dieptrekken van apparaten en 1.4303

onderdelen automobielindustrie

A X5CrNiMo17-12-2 316 530 – 680 230 Onderdelen voor chemie, 1.4401

­offshore en voedings­
middelenindustrie

A X2CrNiMo17-12-2 316L 530 – 680 230 Onderdelen voor chemie, 1.4404

­farmacie en voedings­
middelenindustrie

A X6CrNiTi 8-10 321 520 – 720 200 Onderdelen voor offshore en 1.4541
zwembaden

A X10CrNiTi 8-10 321H 500 – 750 180 Slijtvaste onderdelen voor 1.4878
­offshore en chemische industrie

BOEK-21148.indb 14 13-12-12 19:42

 4 Materialen 15

Tabel 4.16  (Vervolg)

EN-norm AISI Rm Re Toepassing EN-

(N/mm2) (N/mm2) NEN

M X12Cr13 410 490 – 680 ≥ 300 Turbineschoepen, kleppen van 1.4006

verbrandingsmotoren, onder­
delen van pompen en afsluiters
voor de ­chemische industrie

M X20Cr13 420 650 – 880 ≥ 350 Veren, messen, scharen en 1.4021

­chirurgische instrumenten

M X90CrMoV18 860 – 1800 410 Hoge slijtvastheid en sterkte. 1.4112

Kleppen, messen, ­scharen en
instrumenten

D X2CrNiN23-4 S32304 630 – 850 420 Warmtewisselaars, gas­turbines 1.4362

en apparaten voor de proces­
industrie

D X2CrNiMoN22-5-3 S32205 640 – 950 480 Warmtewisselaars, gas­turbines 1.4462

en apparaten voor de proces­
industrie

Met:
F = ferritisch
A = austenitisch
M = martensitisch
D = duplex

BOEK-21148.indb 15 13-12-12 19:42

 16 Tabellen en formules

4.5 Aanduiding en eigenschappen van aluminium

kneed­legeringen

Tabel 4.17  Aanduiding aluminium kneedlegeringen

EN AW 6 082 T4

Europese norm kneedlegering hoofdgroep specifieke legering toestand

Voorbeeld:

EN AW 6082 T4 = aluminium-magnesium-silicium kneedlegering met als

specifiek legeringsbestanddeel: mangaan.

Tabel 4.18  Hoofdgroepen aluminium kneedlegeringen

Hoofdgroep Legeringselement Legering Kenmerken

1xxx geen Zuiver Zeer goed vervormbaar en corrosiebestendig.

Goed lasbaar, echter een matige sterkte,

2xxx Koper Al Cu Matig corrosiebestendig en slecht lasbaar.

Hoge sterkte, goed te veredelen en te verspanen.

3xxx Mangaan Al Mn Zeer goed corrosiebestendig.

Goede mechanische eigenschappen en goed ­lasbaar,
­vervormbaar en te veredelen.

4xxx Silicium Al Si Goed gietbaar

5xxx Magnesium Al Mg Goede corrosiebestendigheid en lasbaarheid.

­Zeewaterbestendig en decoratief te anodiseren.

6xxx Magnesium + silicium Al Mg Si Goede corrosiebestendigheid en goed lasbaar en te

­veredelen. Zeer goed vervormbaar.

7xxx Zink Al Zn Matige corrosiebestendigheid en lasbaarheid.

Hoge treksterkte, te veredelen en te extruderen.

8xxx overig

BOEK-21148.indb 16 13-12-12 19:42

 4 Materialen 17

4.6 Aanduiding van aluminium gietlegeringen

Tabel 4.19  Aanduiding aluminium gietlegeringen

EN AC 4 3 400 T6

Europese norm gietlegering hoofdgroep legeringsgroep specifieke ­legeringsgroep toestand

Voorbeeld:

EN AC 43400 = aluminium gietlegering met Si als hoofdlegeringselement.

Het Si-gehalte is 10 % met magnesium als specifiek legeringselement.

Tabel 4.20  Hoofdgroepen aluminium gietlegeringen

Cijfercombinatie Hoofdlegeringselement Samenstelling

2xxxx Koper AlCu

4xxxx Silicium AlSi

5xxxx Magnesium AlMg

7xxxx Zink AlZn

Tabel 4.21  Legeringsgroep aluminium gietlegeringen

Cijfercombinatie Legeringsgroep

21xxx AlCu

41xxx AlSiMgTi

42xxx AlSi7Mg

43xxx AlSi10Mg

44xxx AlSi

45xxx AlSi5Cu

46xxx AlSi9Cu

47xxx AlSi(Cu)

48xxx AlSiCuNiMg

51xxx AlMg

71xxx AlZnMg

BOEK-21148.indb 17 13-12-12 19:42

 18 Tabellen en formules

4.7 Mechanische eigenschappen en toepassingen

van non-­ferro-legeringen

Tabel 4.22  Mechanische eigenschappen en toepassingen van aluminium kneedlegeringen

EN-norm ISO AA-code Toestand Rm Rp0,2 Toepassing

(N/mm2) (N/mm2)

EN AW 1050 Al 99.5 AA 1050 H14 105 85 Keukengerei, verpakkingen

forceer- en dieptrekwerk

EN AW 1200 Al 99.0 AA 1200 H14 115 95 Elektrotechniek, ­chemische-

en levensmiddelen­industrie

EN AW 2017 AlCu4SiMg AA 2017 T3 380 230 Trailer- en machinebouw,

transport­techniek

EN AW 2024 AlCu4Mg1 AA 2024 T4 420 270 Geklonken en geschroefde

constructies met hoge sterkte

EN AW 3003 AlMn1Cu AA 3003 H14 145 125 Scheidings­wanden, vaten,

roldeuren en ­luiken

EN AW 3004 AlMn1Mg1 AA 3004 H14 220 180 Scheidingswanden, vaten,

rol­deuren, meubel­industrie

EN AW 5005 AlMg1 AA 5005 H14 140 110 Gevelbekleding, ramen en

deuren, huishoudelijke
­apparaten

EN AW 5052 AlMg2,5 AA 5052 H14 230 180 Scheepsbouw, carrosserie­

bouw, constructiebouw en
architectuur

EN AW 5083 AlMg4,5Mn0,7 AA 5083 H14 340 280 Scheepsbouw, carrosserie­

bouw, ­constructiebouw,
tankbouw

EN AW 6060 AlMgSi AA 6060 T4 150 120 Architectuur, voertuig­

onderdelen en ­constructies.

EN AW 6082 AlMgSiMn AA 6082 T4 205 110 Trailerbouw, ­containers en

transport­techniek

EN AW 7020 AlZn4,5Mg1 AA 7020 T4 320 210 Dynamisch belaste las­

constructies, ­trailer- en
machinebouw

EN AW 7075 AlZn5,5MgCu AA 7075 0 275 145 Dynamisch belaste

­geklonken en geschroefde
constructies

BOEK-21148.indb 18 13-12-12 19:42

 4 Materialen 19

Tabel 4.23  Mechanische eigenschappen en toepassingen van aluminium gietlegeringen

EN- norm ISO AA-code Proces Rm Rp0,2 Toepassing

(N/mm2) (N/mm2)

EN AC 43000 AlSi10Mg AA 43000 C, Z 160 – 320 80 – 280 Complexe zwaarbelaste

machineonderdelen

EN AC 43400 AlSi10Mg(Fe) AA43400 S 220 – 300 140 – 200 Cilinderkoppen, onderdelen

voor snel draaiende
mo­toren

EN AC 46000 AlSi9Cu4(Fe) AA46000 S 240 – 310 140 – 240 Complexe motor-, machine-
en voertuigonderdelen

EN AC 46200 AlSi8Cu3 AA46200 C, Z 160 – 240 100 – 160 Ingewikkelde dunwandige

machineonderdelen

EN AC 47000 AlSi12(Cu) AA47000 S 220 – 280 140 – 180 Pomphuizen, schroefbladen

en stootvaste machine­
onderdelen

EN AC 51100 AlMg3 AA51100 B 140 – 200 80 – 110 Zeewaterbestendige lichte

constructies en voorwerpen

EN AC 51200 AlMg9 AA51200 S 200 – 300 140 – 220 Decoratieve toepassing als
beslag, huishoudelijke en
kantoormachines

EN AC 51400 AlMg6(Si) AA51400 B 160 – 240 100 – 150 Scheepsbouw, architectuur,

voedingsmiddelen en
­chemische industrie

Proces:
S = spuitgieten
Z = zandgieten
C = coquillegieten
B = bijzondere toepassing

BOEK-21148.indb 19 13-12-12 19:42

 20 Tabellen en formules

Tabel 4.24  Koperlegeringen

BOEK-21148.indb 20 13-12-12 19:42

 4 Materialen 21

Tabel 4.25  Titaanlegeringen

4.8 Lager- en af dichtingsmaterialen

Tabel 4.26  Glijlagermaterialen voor droogloop

materiaal toelaatbare toelaatbare toelaatbare wrijvings­

vlaktedruk bedrijfs­ omtreksnel­ coëfficiënt
temperatuur heid

σo in N/mm2 T in °C υ in m/s f

polyamide (nylon) 10 100 0,1 0,1 – 0,40

polyacetaat 10 100 0,1 0,1 – 0,40

met PTFE* geïm- 100 250 2,0 0,05 – 0,20

pregneerd poreus
metaal

gevuld PTFE 7 250 1,0 0,05 – 0,30

polyamiden 40 300 1,0 –

PTFE-vezelweefsel 200 250 0,05 0,03 – 0,30

grafietsoorten 1–4 350 – 500 – 0,10 – 0,30

met grafiet geïm- 70 350 – 600 – 0,10 – 0,20

pregneerd metaal

* polytetrafluorethyleen

BOEK-21148.indb 21 13-12-12 19:42

 22 Tabellen en formules

Tabel 4.27  Overzicht poreuze lagermetalen

chemische samenstelling in poreusheid in toelaatbare asmateriaal

gewichtsprocenten volume­ vlaktedruk

}
procenten σo in N/mm2

90% Fe 10%Cu 15 – 20 100

98% Fe 2%Cu 20 – 25 70
75% Fe 25%Cu 16 – 18 60 geharde as vereist
98% Fe 2%Cu 17 – 20 50
88% Fe 10%Cu 20 – 22 40
2% grafiet

89% Cu 10% Sn 15 – 22 20 – 40 bij voorkeur ­geharde as

1%grafiet

85% Cu 10% Sn 18 – 27 7 – 20 verdraagt ­onge­harde as,

5%grafiet of smeermiddeltekort

Tabel 4.28  Lagermetalen bij volledige smering

materiaalcombinatie toelaatbare toelaatbare toepassing

vlaktedruk omtreksnelheid
astap glijlager σo in N/mm2 υ in m/s

ongehard staal gietijzer 2,5 0,5 v oor grote lagers met lage glij­snelheden,
alternatief voor ­duurder brons ongehard

ongehard staal zachtbrons 60 12 v rij zacht brons geschikt voor

middelzware belastingen; matig bestand
­

tegen stoten en slijtage

gehard staal middelhard 120 5 v oor zware belastingen slijtvast, toege-

brons past voor zuigerpennen, gereedschaps-
werktuigen, schroefassen, enz.

gehard staal hardbrons 150 3  arde bronssoort voor zware belastingen

h
en meer slijtvast

gehard staal sinterbrons 50 5 voor droge smering en middel­matige

belastingen

gehard staal witmetaal 25 >20 voor middelzware belastingen en grote

glijsnel­heden

BOEK-21148.indb 22 13-12-12 19:42

 4 Materialen 23

4.9 Veren en verenstaal

Tabel 4.29  Genormaliseerde draadmaterialen voor druk- trek- en draaiveren

materiaal aanduiding norm afmeting mechanische opmerkingen en ­toepassingen

d (mm) eigenschappen
G (N/mm2)

verenstaaldraad klasse A 0,3 – 10 81500  ardgetrokken materiaal; druk­

h
veren met geringe eisen; trek- en
draad­veren met normale eisen

verenstaaldraad klasse B 0,3 – 17 81500  ardgetrokken materiaal; druk- en

h
trekveren met normale eisen; ­draai-
en draadveren met hoge eisen

DIN 17223

verenstaaldraad klasse C 0,07 – 17 81500  ardgetrokken materiaal; druk- en

h
trekveren met zeer hoge eisen

verenstaaldraad klasse II 0,07 – 2 81500 hardgetrokken materiaal

oliegehard FD 1 – 14 81500  rukveren met wisselende belastin-

d
­verenstaaldraad gen; draai- en draad­veren

oliegehard klep- VD 1 – 7,5 81500  rukveren met sterk ­wisselende

d
verenstaaldraad belastingen, speciaal ‘klep­veren’

corrosievast X12CrNi177 0,2 – 10 71500 hardgetrokken materiaal; ­normale

­verenstaaldraad corrosievaste kwaliteit; vergelijk-
baar met AISI 301

corrosievast X12CrNiAl177 DIN 17224 0,2 – 10 71500 hardgetrokken materiaal; extra hoge
­verenstaaldraad trekvastheid; voor zwaarder belaste
veren

corrosievast X5CrNiMo1810 0,2 – 10 71500 hardgetrokken materiaal; extra

veren staaldraad ­corrosiebestendig; voor veren in
een agressieve omgeving; vergelijk-
baar met AISI 316

fosforbrons CuSn6 DIN 17662 0,2 – 10 41000 hardgetrokken materiaal; ­goede

verendraad elektrische geleiding

chroom­ 60SiCr7 9 – 50 78500 gewalste draad; voor grotere

siliciumveren- draai-, druk en trek­veren met
staal ­normale eisen

DIN 17221

chroom­ 50CrV4 7 – 40 78500 gewalste en geslepen draad; voor

vanadium ­grotere druk-, trek- en draaiveren
­verenstaal met hoge eisen

verder diverse materialen zoals messing, beryllium, koper en hittebestendige materialen, enz.

BOEK-21148.indb 23 13-12-12 19:42

 24 Tabellen en formules

Tabel 4.30  Genormaliseerde materialen voor blad- en spiraalveren

materiaal aanduiding norm mechanische eigenschappen opmerkingen en toepassingen

E Rm
(N/mm2) (N/mm2)

verenstaal C60 1200 – 1450 standaardkwaliteit voor blad- en spiraalveren bij diktes
C67 1200 – 1450 van 0,1-2,5 mm;
C75 DIN 17222 206000 1200 – 1550 55Si7 voornamelijk gebruikt bij grotere diktes
M75 1200 – 1550 (2-5 mm)
55Si7 1550 – 1950

verenstaal Ck60 1300 – 1525 zogenoemde edelstalen, voor blad- en spiraalveren met
Ck67 1375 – 1600 hoge eisen, 67SiCr5 en 50CrV4 voornamelijk voor diktes
MK75 1550 – 1750 vanaf 2 mm
DIN 17222 206000
MK101 1750 – 2350
67SiCr5 1850 – 2350
50CrV4 1650 – 2250

fosforbrons CuSn6 DIN 17662 112800 340 – 800 standaardkwaliteit; in diktes van 0,2-2 mm; veelal
­toegepast in de elektrotechnische industrie vanwege het
goede elektrische geleidingsvermogen

beryllium- CuBe2 DIN 17666 132500 1140 – 1480 voor veren met hoge mechanische eisen, tevens matig
koper temperatuurbestendig
­

nieuw zilver CuNi18Zn20 DIN 17663 122500 370 – 700 toepassing als bij fosforbrons, voornamelijk in de
­telecommunicatie

messing CuZn15 DIN 17660 103000 250 – 500 toepassing als bij fosforbrons, maar lagere veerkwaliteit
CuZn37 106000 290 – 700

corrosie- Rm bij dikten in mm van:

vast staal 0,1 – 0,25 0,25 – 0,5 0,5 – 0,75 0,75 – 1 1 – 1,6

X12CrNi177 1750 – 2000 1650 – 1900 1550 – 1800 1475 – 1700 1375 – 1600
X7CrNiAl177 DIN 17224 191300 1950 – 2150 1900 – 2100 1800 – 2000 1650 – 1850 1325 – 1525
X5CrNiMo1810 1325 – 1550 1225 – 1475 1125 – 1375 1025 – 1300 975 – 1225

BOEK-21148.indb 24 13-12-12 19:42

 4 Materialen 25

Berekening

Tabel 4.31  Uitvoering veereinden

uitvoering van
de ­veereinden

afgeknipt aangelegd vlakgeslepen aangelegd en vlak­

geslepen

totaal aantal n n+2 n + 0,5 n+2

windingen nt

bloklengte Lb 1,1 d(n + 1) 1,1 d(n + 3) 1,1 d(n + 0,5) 1,1 d(n + 1,5)

voordelen: eenvoudig te maken ligt voor driekwart ligt voor de helft ligt geheel vlak aan;
vlak aan; gemak­ vlak aan aan vooral van
kelijk te maken; belang bij veren met
geringe neiging tot kleine wikkelver-
in elkaar haken bij houdingen en/of
transport grotere draaddikten

nadelen: ligt niet goed aan op moeilijker te maken voor massa­fabricage het slijpen bij grote-
de veer­schotels; relatief duur; uitein- re series; vrij duur
­uiteinden haken bij den haken bij trans-
transport in elkaar port in elkaar

Veerconstante

C = ​ __
F ​ 
s

Aantal wikkelingen

F = ​ ________
s ⋅ G ⋅ ​d4​ ​ 
 ​ 
8 ⋅ n ⋅ ​D​3​

Wikkelverhouding

W = ​ __
D ​ 
d

Wringspanning

τw = ​ __________
8 ⋅ F ⋅ D ⋅ k  
 ​ 
π ⋅ ​d​3​

BOEK-21148.indb 25 13-12-12 19:42

 26 Tabellen en formules

Met:
C = veerconstante in N/mm;
F = belasting op de veer in N;
s = indrukking van de veer in mm;
G = glijdingsmodulus in N/mm2;
d = draaddikte in mm;
n = aantal werkzame windingen;
D = middellijn van de veer;
W = wikkelverhouding;
τw = wringspanning = 0,5 Rm;
k = correctiefactor (dimensieloos).

1,55

1,5
k = 1 + _54 × ( dD_( + _87 × (_
d 2
+ d_
3

D ( (D (
1,45
volgens Gohner

:
1,4

1,35

1,3

1,25
k
1,2

1,15

1,1

1,05

1,0
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

D
W=_
d
Figuur 4.3  Correctiefactor k

BOEK-21148.indb 26 13-12-12 19:42

 4 Materialen 27

4.10 Kunststoffen

Tabel 4.32  Aanduiding, eigenschappen en toepassing thermoplasten

BOEK-21148.indb 27 13-12-12 19:43

 28 Tabellen en formules

Tabel 4.33  Aanduiding, eigenschappen en toepassing thermoharders

Tabel 4.34  Aanduiding, eigenschappen en toepassing elastomeren

BOEK-21148.indb 28 13-12-12 19:43

 4 Materialen 29

Tabel 4.35  Bestandheid tegen chemicaliën

+ = bestendig

onverzadigde gechlor. koolwaterstoffen

• = beperkt
­bestendig
– = niet ­bestendig

gechloreerde koolwaterstoffen

aromatische koolwaterstoffen
oplossing van emulg. zouten

wateropname ASTM D 570

fluorwaterstofzuur

halogenen (droog)
oxiderende zuren

koolwaterstoffen

organische zuren

vetten en oliën
minerale oliën
zwakke zuren

zwakke logen

brandstoffen
warm water

sterke zuren

sterke logen
koud water

terpentine
alcoholen

aldehyde
ketonen

aminen
ethers
esters
PE zacht + + • – • + + + – + – • • • – + – – • – – – 0,01
PE hard + + + + • • + + + – + • + + + • • + + • • + + – – 0,01
EVA + • – – + + + – – – + – – – + • • – – • – – 0,05...0,13
PP + + + • – • + + + • + – + • • – + + • • • + + – + 0,01...0,03
PIB + + + + – + + + + • – – + – • – + • • – – – – – – 0,1
PMP + + + + – • + + + – – – • – • – + • – • • + – – 0,01
PVC hard + • + + • • + + + • + – + – – – – • • – –
PVC zacht + • + – – – + – + – – – – – – – + + • – – • • – – 0,15...0,75
PS + + + • – • + + + – – – + – – – – + • – – • + – – 0,03...0,1
SB + + + • – • + + + – • – – – – – – + • – – • + – – 0,2...0,4
SAN + + + • – • + + + • + – + – – – – + • • • + + – – 0,1...0,3
ABS + + • – • + + + – + – + – – – – + + – + + + – – 0,2...0,45
PMMA + • – – • + • + • + – – – – • + + – • – + + – + 0,2...0,4
AMMA + + + + • • • • + • • • + + – + + + • • + + + – • 0,15
POM + + • – – – + + + – + + + – • + • • + • + + + + • 0,22
PTFE + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 0
PCTFE + + + + • + + + + • + • + • + + + • • • + + + – • 0
PA 6 + • – – – – + • + – + • + + + + • + • + + + + • • 1,3...1,9
PA 12 + • – – – – + • + – + • + + + + • + • + + + + • • 0,25
PC + • + • • • – – • + + – • • • – – – • – • + + – + 0,1...0,2
PETP + – + • • + • – + + • + + + + + + + + + • • 0,1
PBTP + – • – • + + + + + • + • – + • • + + + • • 0,1
PPO + + + + + + + + 0,06
PSU + • + + + + + + + – + – – – – – + + 0,22
PF + • • – – – + – + + • + • + + • • • + + – • 0,1...0,2
UF + • • – – • + • + + + + + + + + • + + + + 0,4...0,8
MF + + • – – • + – + – + + + + + + • + + + + 0,3...0,7
(onverzadigde) 0,2...0,6
+ • • – – – – – + – + – + • – • – + + + + – •
polyester
SI + + + – • – – + + – – – – + – + – • • + – – 0,2
PI + – +– + + • – + + + + + + + + + + + + + + + 0,1...0,3
EP + • + – – • + • + + + • • • • + + + + + + – • 0,1...0,5
PUR lineair + + • – – – – – + – + – + + + + – + + + + • 0,7...0,9
PUR vertakt + • • – • – + – + – • + • – + • + • + • – • 0,1...0,2
PUR elastomeer + • • – – – • • + – + – + – – + – – – + – – 0,7...0,9
CN + • • – – – • – + – + – – – – – – • • + + – – 6
CA + • + – – – • – + – + – • – – + – • + + + – + 2...7
CP + • • – – – – – + – + – – – – – • – + + + 1...3
CAB + • + – – – + • + – + – – – – – • – + + + – – 1...2
vulcanfiber + – • – – – – – + – + + + + + + + + + + + 9
caseïne + – – – – – – – + – + + + + + + + + + + + 15

BOEK-21148.indb 29 13-12-12 19:43

 Sinds eind jaren negentig is Transfer de methode voor
techniekopleidingen in het middelbaar beroepsonderwijs, zoals
elektrotechniek, werktuigbouwkunde en mechatronica. Transfer
is ontwikkeld volgens de actuele inzichten in het zelfstandig
leren en werken. Bij de serie is het boek Tabellen en Formules,
een onmisbare uitgave die, het praktisch werken met tabellen
en formules in de praktijk goed ondersteunt.

Bij deze vernieuwde versie van Tabellen en Formules is de

informatie gebaseerd op de nieuwste normen en technieken.
De zoekfunctie is eenvoudig door gebruik te maken van een
gedetailleerde indeling en een logische volgorde. Daar waar
nodig zijn tabellen uitgebreid met extra uitleg. Dit boek is een
onmisbaar naslagwerk voor de beroepspraktijk, omdat de
meest gebruikte tabellen en formules hierin opgenomen zijn.

5811_omslag.indd 2 11-12-2012 13:35:19