_-| Podstawowe zagadnienia eksploatacji

maszyn i urządzeń
§

i
ll

1.1. Wprowadzenie do eksploatacji

Eksploatacja to uzytkowanie i obsługa pojedynczego wządzenia (maszy-
ny) lub grupy maszyn. Obejmuje zatem organizacyjne, techniczne, ekonomicz-
ne i społeczne zagadnienia dotyczące współdziałania ludzi i maszyn.
Podstawowym procesem w systemie eksploatacji maszyn jest uŻytkowa,
nie, Jego efektywność za|eży przede wszystkim od racjonalnego wykorzystania
maszyn, ich właściwościtechnicznych, oszczędnego zuzywania, organizacji
procesu oraz wydajności pracy.
Właściwości techniczne maszyn, takie jak: funkcjonalność(zdolnośćdo
spełniania założonych funkcji), efektywność (wydajność),elastyczność (zdol-
nośćdo realizacji wielu funkcji), stopień gotowości (trwałośći niezawodność)
oraz jakośćdecydują o procesie uzytkowania.
Sposób zaapatrywania w częścizamienne i zespoły oraz serwis obsługowo-
-remontowy decydują o prawidłowym procesie obsługi,
Zasady eksploatacji opracowuje się na podstawie badań naukowych.
Współczesne badania eksploatacyjne dotyczą m.in.:
o opisu, modelowania i udoskonalania obiektów i systemów eksploatacji,
o strategii odbudowy i przebudowy systemów eksploatacji (restrukturyzacja,
odtwarzanie zasobu mocy produkcyjnych i obsługowych),
o przewidywania trwałościi niezawodności,
o zapewnienia sprawnego utrzymania ruchu. tzn. obsługi technicznej. remon-
tów, napraw, regeneracji i zaopatrzenia,
o ekonomiki uzytkowania i obsfugi.
Optócz rozwiązywania zagadnień technicznych, organizacyjnych i ekono-
micznych działalnośćnaukowa dotyczy takze edukacji eksploatacyjnej i ekolo-
gtcznej oraz badań związanych z doskonaleniem stosunków międzyludzkich
zw iązany ch z eksploatacj ą,

1.1.1 . Fazy istnienia obiektu technicznego

Obiektem technicznym nazywa się każdy dowolny wytwór cywilizacji
technicznej. Są nimi: samochód, obrabiarka, budynek, most, droga, długopis,
książka, karlka papieru itp. Przyjmuje się, ze istnienie obiektu technicznego
może być scharakteryzowane przez pięć podstawowy ch faz (rys . 1 . 1 ):
 ]
.o
_o

.o
c
.o
C
_q
6c
o
5
0)
c
o
d)
o
=

oo
.c,-
- d >._ 9._
.U'-6ł oł
< ń>U = U
U;,N o Y o
ś Y o-o- u o-

bo
0)

; N
O
.ą)
_o
o
o
.(l)
c
.o
€
.q
o
_o
oJ
c d
-_9-
o
p
o
o-
N
tł

q
 . sformułowanie potrzeby (SP),
o konstruowanie (K),
o wytwarzanie (W),
o eksploatacja (E),
o likwidacja (L) - w tym powtórne przetwarzanie (recykling).
Sformułowanie potrzeby (SP) może występować m.in. w sferach produk-
cji, konsumpcji, usfug oraz dotyczyć jednostki. grup społec znych, społeczeństw
lub mieć zasięg globalny. potrzebę należy tak określać, aby z góry nie sugero-
wać sposobów jej zaspokojenia. Po sformułowaniu potrzeby następuje jej war-
tościowanie, w trakcie którego należy odpowiedzieć na pytanie: czy można za-
spokoić potrzebę, wykorzystując istniejące już obiekty techniczne? Jeżeli
odpowiedŹ jest pozytywna, to wówczas nie powstaje nowy obiekt. W przypad-
ku odpowieclzi negatywnej podejmuje się działania zmierzające do jego po-
wstania.
Bardzo ważny jest wybór najlepszego wariantu realizacji, gdyż ponad 70%
efektywności całego przedsięwzięciazależy od właściwegowyboru. Na nic bo-
wiem zda się praca konstruktorów, technologów i użytkowników, jeżeli wybie-
rze się nieodpowiedni sposób tozwiązania problemu.
w fazie konstruowania (k) dobiera się sposoby rozwiązania techniczne-
go, opracowuje koncepcje systemów technicznych całego obiektu oraz ustala
ażytecznośćspołeczną całego przedsięwzięcia.
Konstruowanie maszyn polega na ołlmyśleniukoncepcji działania maszyny,
doborze układów przętwarzania energii, materiałów i infbrmacji, odpowiednim
wykorzystaniu i kojarzeniu właściwości materii oraz zjawisk ftzycznych, opra-
cowaniu struktur mechanizmów oraz powiązaniu ich elementów. W tej fazie
przedstawia się różne r ozw iązania kon strukcyj ne .
Następnie okreŚla się metodę wyboru rozwiązania konstrukcyjnego, wyod-
rębnia wariant przeznaczony do realizacji i opracowuje dokumentację konstruk-
cyjną - w przypadku maszyn obejmuje ona przede wszystkim rysunek złoże-
niowy całościoraz rysunki wykonawcze poszczególnych części.
wartościowanie po tej fazie to odbiór dokumentacji konstrukcyjne.j. Jeżeli
obiekt techniczny jest projektowany dla konkretnego odbiorcy, to przede
wszystkim on akceptuje dokumentację, w innym przypadku decyduje zgodność
dokumentacji z odpowiednimi normami oraz wymaganiami rynku.
wytwarzanie (w) to materialn a realizacja projektu. F aza ta obejmuj e dzi a-
łania związane z projektowaniem procesów technologic znych, organizacją pro-
cesów produkcyjnych oraz wytworzeniem obiektu technicznego. odstępstwa
od zŃożeń projektowych podczas wytwarzania powodują, że obiekt techniczny
(maszyna) nie osiąga wymaganych właściwości.
wartościowanie po tej fazie polega na odbiorze gotowego obiektu technicz-
nego. w przypadku maszyn i wządzeń odbywa się to najczęściej na podstawie
tzw. warunków odbioru technicznego.
Najważniejsza jest faza eksploatacji (E) - obiekt techniczny (rnaszyna) re-
alinlje wówczas cele, dla których został zaprojektowany i wytworzony. Faza ta
obejmuje czas od chwili zakańczenia produkcji (wytworzenia) do likwidacji
obiektu. Podczas eksploatacji ujawniają się wszystkie wcześniej popełnione
błędy, będące przyczynafni uszkodzeń. Uszkodzenia mogą tez powstać w wy-
niku zużycia, korozji, starzenia itp. eksploatowanych elementów oraz nieprawi-
dłowego uzytkowania obiektów technicznych. Problemy odpowiedniej eksplo-
atacjiurządzeń stanowią odrębną dziedzinę zagadnień praktycznych, natomiast
kształtowanie właściwości eksploatacyjnych jest zadaniem konstruktorów.
Wartościowanie związane z eksploatacją jest podstawą decyzji dotyczących
obsługi obiektu technicznego orazjego likwidacji (L).
Na ogół przyjmuje się, ze obiekt techniczny podlega likwidacji wtedy, kiedy
nakłady poniesione na przywrócenie jego właściwości funkcjonalnych przekra-
czają757o wartościodtworzeniowej (czyli nakładów poniesionych na odtworze-
nie całkowicie zużytego obiektu). Przyczyną likwidacji może być też starzenie
ekonomiczne (moralne), Dotyczy to dziedzin, w których następuje szybki postęp
techniczny, np. komputerów. Komputer sprzed kilku lat, chociaż sprawny, jest
przestarzaĘ moralnie, tzn. nie mozna, używając go, korzystać z najnowszych
programów. Ponadto moze on być relatywnie droższy niz nowy, o nieporówny-
walnie większych możliwościach.
Do pewnego czasu likwidacja nie była wyrózniana jako odrębna faza istnie-
nia obiektu technicznego. Dopiero zagrożenia i uciążliwościzwtązane z wyko-
rzystanymi już obiektami technicznymi wymusiły zmianę sposobu myślenia,
Problem likwidacji jest brany pod uwagę na etapach projektowania, wytwa-
rzania i eksploatacji.Ze względu na skalę wytwarzania obiektów technicznych
oraz skończoność zasobów, którymi dysponuje nasza cywiltzacja, ochronę śro-
dowiska naturalnego, musimy ponownie wykorzystywać to, czego mozna jesz-
cze raz użyć. Tak powstał recykling (ang.- recycling), czyli powtórne wyko-
rzystanie poszczególnych częścilub materiałów odzyskanych z likwidowanl"ch
obiektów. Stąd na rysunku 1.1 połączono fazy likwidacji i wytwarzania poprzez
recykling.

1.1.2. Eksploatacia i eksploatyka

Eksploatacja to ciąg działań, procesów i ziawisk związanych z wykorzv-
stywaniem obiektów technicznych przez człowieka" Celem tych dziaŁańjest za-
spokajanie potrzeb zvłiązanych pośrednio lub bezpośrednio z jego potrzebami
życiowymi. W procesie eksploatacji wyodrębnia się cztery rodzaje działań,,
użytkowanie, obsługiwanie, zasilanie oraz zarządzanie (rys. 1.2).
Użytkowanie to wykorzystywanie obiektu technicznego zgodnie z jego
pr zęznaczeniem i właściwościami funkcj onalnymi. Obsłu giwanie to utrz ym y -
wanie obiektu w stanie zdatnoŚci oraz przywracanie mu wymaganych właści-
wościfunkcjonalnych dzięki przeglądom, regulacjom, konserwacji, naprawom
i remontom. Zasilanie polega na dostarczaniu do obiektu materiałów (masy),
energii oraz, zwłaszcza w odniesieniu do urządzeń sterowanych numerycznie.
informacji. Procesy planistyczno-decyzyjne (dotyczące planowania działań

10
 oceno stonu
technicznego

Dobór i rozmieszczenie
obiektów lechnicznych

Ękozysionie no
sionowiskoch procy

Rys. 1.2. DziŃanta w procesie eksploatacji

i podejmow ania ĄI) oraz spfawozdawczo-analityc zne (doty czące opraco-

decy
wywania sprawozdań i ich analizy) nazywa się zarządzaniem.

Elementarne procesy użytkowania i obsfugiwania

Tablica 1.1

Wystgpowanie w podsystemach
Procesy elementarne
użytkowania obsługiwania
Informacyjne + +

Sterujące (decyzyjne) + +

Produkcyjne (technologiczne)* +

Zasilające + +

Destrukcyjne + +

Kontrolne i diagnostyczne + +

Przeglądowe + +

Naprawcze +
Ekonomiczne + +
Socjalne + +
*Uwaga: proces produkcyjny to znaczy proces użyIeczny, właściwydla
danej maszyny lub urządzenia (np. cięcie, pakowanie, tlansportowanie!
drukowanie i in,)

Działania związane z użytkowaniem i obsfugiwaniem obejmują procesy

elementarne (tabl. 1.1). Jeżeli występują jednoczeŚnie w różnych podsyste-
mach, to nazywa się je uniwersalnymi (np. procesy informacyjne, sterujące).
Podstawy racjonalnej eksploatacji :ulządzeń technicznych są zawarte w teo-
rii eksploatacji, zwanej eksploatyką. odnosi się ona do współpracy człowieka

11
z dowolnym urządzeniem, niezależnie od jego konstrukcji i przeznaczenia.
V/ teorii eksploatac.ji cęl działania człowieka jest uwzględniany, ale nie podda-
je się go analizie. Nie jest zatem istotny ani rodzaj celu (produkcja, walka, za-
bawa, nauczanie), ani charakter podjętych działań. Eksploatyka to przede
wszystkim uogólnienia tzw. eksploatacji szczegółowych, dotyczących określo-
nych rodzajów tlrządzeń (np. eksploatacja pojazdów mechanicznych, maszyn
roboczych). Ząmlją się tym zakłady, instytuty i korporacje, związane bezpo-
średnioz eksploatacją, której podlega wszystko, co się wiąże z techniką (rów-
nież urządzenia stosowane podczas projektowania i wytwarzania). Muszą się
z nią zapoznać konstruktorzy i technolodzy, ponieważ często nie dostrzegają
złożonychproblemów eksploatacji urządzeń, które powinny być zarówno kon-
struowane, wytwarzane, jak i eksploatowane w sposób ekonomiezny. Również
uzytkownicy obiektów, oprócz znajomości ich konstnłkcji i technologii, powin-
ni mieć wiedzę z zakresll eksploatacji . Trzeba znać przepisy, zasady, metody
i środkitechniczne stosowane w praktyce.

1 .1 .3. Wymagania ekspIoatacyine

Zasadnlczym dążeniern w budowie i eksploatacji maszyn jest zapewnienie

im jak najdłuższego prawidłowego działania" Użytkowanie powoduje, że stan
flzyczny maszyny pogarsza się, a następnie jest okresowo przywracany

Paystosowonie moszyny Speciolne

do wykonyrrronlo wymogonio
wyznoczonych zodoń eksplootocyine

Wytzymołość Wykonyrłonie
i szlywność przez moszynę
źqdonych
Zobezpieczenie czynności
pzed
pzeciqżeniem
konieczno
iwysiorczoiqco
Niezowodność moc
uzqdzeń
rozruchowych

Rys. 1.3. Wymagania eksploatacyjne [wg l6]

12
w procesie odnawiania. Gdy dalsze odnawianie staje się nieefektywne, wów-
cZaS następuje likwidac.ja n,}aszyny.
Wadliwa praca maszyny powoduje obniżenie jakościprodukcji, utrudnia
utrzymanie jej rytmiczności, dezorganizuje pracę i powoduje zagrożenie dla
otoczenia. Nawet na podstawie obserwacji zewnętrznych (bez demontażu)
mozna zauważyć prawidłową lub wadliwą pracę maszyny. W przypadku obra-
biarki będzie to np. obniżenie dokładnościwykonania wyrobu, w silniku - spa-
dek mocy, zwiększenie nlżycia paliwa lub środków smarnych itp" Nieprawidło-
wośćpracy zespołów niemal we wszystkich maszynach powoduje spadek
sprawnoŚci mechanicznej, wzrost temperatury, zwiększenie natęzenia hałasu
i nadmierne drgania. Objawy wadliwej pracy nie zawsze występują równocze-
śniew całej maszynie. Zazwyczaj najpierw dotycząniektórych jej części,a po-
tem zespołów. Dlatego już podczas konstruowania i wytwarzania maszyny na-
leży określićpodstawowe wymagania eksploatacyjne. Przedstawiono je na
rysunku 1.3.

1.1 "4. Charakterystyka oraz podziat eksploatacyiny

maszyn i urządzeń
Jak juz wspomniano, obiekt techniczny to dowolny wytwór cywilizacji tech-
nicznej, np.: obrabiarka, samochód, telewizor, dtugopis. kartka papieru, budynek,
droga, most, kanał. w ramach tak szerokiego pojęcia wyróżnia się urządzenia,
W literaturze oraz w praktyce technicznej synonimami urządzenia są: sprzęt tecłi-
niczny, środektrwĄ, układ techniczny, narzędzie, przyrząd, maszyna, aparat,
aparatura, automat, instrument, mechanizm, agregat, instalacja, zestaw technicz-
ny, wyposazenie, osprzęt itp. W urządzeniach wyróżnia się podzbiór
- maszyny.
Maszyną (arządzeniem mecha-
nicznym, obiektem mechanicznym)
nazy w amy obiekt techniczny, zaw ier a-
jący mechanizm lub zespół mechani-
zmów we wspólnej obudowie, sfużący
do przetwarzania enetgii lub wykony-
wania określonej pracy mech anicznej.
Cechą charakterys ty czną mechanizmu
jest ruch jego części,w wyniku dzińa-
Rys. 1.4. Graficzne przedstawienie hierarchii
nia na nie sił lub momentów sił. Hie- pojęć: OT - obiekt techniczny, U * vządzenie,
rarchię (uszeregowanie) tych pojęć M - maszyna
przedstawiono na rysunku 1.4,
Każde urządzenie charakteryzuje się pewnymi ogólnymi cechami:
o funkcjonuje zgodnie z prawami fizyki,
o jest celowym wytworem człowieka z materii nieożywionej,
o ma określoneprzeznaczenię (możliwe zastosowania),
o ulega uszkodzeniom i najczęściej wymaga obsługi,
o ma skończoną trwałość,

13
 . może być celowo użytkowane tylko przez człowieka,
o ma pięć faz istnienia.
o może być ulepszane,
o może szkodzić człowiekowi.
Klasyfikację eksploatacyj ną urządze{ przedstawiono w tablicy 1 .2.

Tablica 1.2
Klasyfikacja eksploatacyjn a urządzeń

Kryterium klasyfikacji Klasa urządzenia

Wymóg rygorystycznego planowania eksploatacji podstawowe (zasadnicze)
pomocnicze
KrotnoŚć użytku jednokrotnego (jednorazowego) użytku
wielokrotnego użytku
Możliwośćporuszania się przewoŹne (w tym także samochody)
nieprzewoźne (stacjoname)
PodatnoŚć na naprawę naprawialne
nienaprawialne
Liczba r ęalizowanych funkcji jednofunkcyjne
wielofunkcy jne (kombajny)
F lzy czna podstawa działania mechaniczne
elektryczne
elektroniczne itp.
Rodzaj urządzeń zgodnie z klasyfikatorem rodzajowym
środków trwałych:
- budynki i budowle.
- kotły,
- maszyny energetyczne,
- urządzenia i aparaty specjalne branżowe,
- urządzenia techniczne,
- środki transpoltowe,
- maszyny,
- urządzenia i apafaty ogólnego
zastosowania,
- narzędzta
W praktyce eksploatacyjnejwządzenia często są eksploatowane w grupach.
Klasyfikację grup urządzeń z uwzględnieniem kryteriów licznoŚci, funkcji, sta-
nlurządzeń należących do grupy oraz jednorodnoŚci przedstawiono w tablicy
1.3. W praktyce grupy urządzeń mająróżnę nazvły, np. zestaw, wyposażenie,
oprzyrządowanie, system techniczny, park maszynowy, majątek, typ, marka.
Ze względu na rodzal pracy i działanie lrządzenia mechanicznego (maszy-
ny) mozna wyodrębnić ich cztery klasy (rys. i.5).
1 , urzqdzenia technologiczne słażądo przetwarzania surowców lub półwyro-

bów na gotowy wyrób (podczas przetwarzania następuje m.in. zmiana ich

kształtu, objętości,właściwości fizy czny ch lub chemicznych, chropowato-
ścipowierzchni). Do klasy tej należą-rn.in.: obrabiarki, młoty, prasy, maszy-
ny odlewnic ze , wytŁaczarki , maszyny górnicze , przędzalnicze , poligraficz-
ne, rolnicze.

14
,

2. urzqdzenia transportowe sfużą do zmiany połozenia ciał stałych cieczy

,
i gazów. Do kłasy tej należą: dźwignice, przenośniki, samochody, lokomo-
tywy, ciągniki, statki wodne i latające, wentylatory, dmuchawy, maszyny
robocze, pompy transportujące ciecz itp.

Podział grup urządzeń Tablica 1,3

Kryterium podziafu Rodzaj grupy urządzeń

Liczność o małej liczrrości
o dużej liczności
Dynamika zmian struktury funkcjonalnej o staĘ strukturze funkcjonalnej
o zmiennej strukturze funkcjonalnej, zależne1
od otrzymanego zadania
Typ struktury funkcjonalnej (typ builowy) tl strukturze ( budowie ) szeregorł ej
o strukturze (budowie) równoległej
o struk(urze t budowie l mteszanej
Stan urządzenia należącego do grupy vządzenia użytkowane:
, z dttżą intensywnoŚcią
-z małą intensywnością
urządzenia obsfugiwane:
- konserwowane
- remontowane
- przechowywane
- transportowane

Urzgdzenio
tronsportrowe

Nopędzone
energiq nolurolnq

Rys.1.5. Funkcjonalny podział urządzeń mechanicznych ze względu na rodzaj

wykonywanej pracy

15
3. Frzetworwiki energii mechanicznej sŁużą do przetwarzania energii mecha-
nicznej w inne rodzaje energii. Do klasy tej należą: sprężarki, pompy zasi-
la.jące, akurnuiatory hydrauliczłre, generatory energii elektrycznej itp.
4. ktr e c kanic złłe wrzqdze nia e łae rg e Ę c zne silniki ) służądo przetwarzania
(

różnych rodzajów errergii w energię mechaniczną.Mcjgą to być silniki prze-

twarzające energię naturalną, np, silniki cieplne, powietrzne. wodne oraz
przetwarzające energię wtórną, np. silniki elektryczne, pneumatyczne, hy-
drauliczne.

1.2. Fizykoe herniczne podstawy eksploatacji

maszyn
t.2.f , Tarcie
Tarcie to zjawiska przeciwdziałające ruchowi względnemu stykających się
ze sobą dwóch ciał (tarcie zewnętrzne) lub elernentów tego samego ciała (tar-
cie wewnętrzne).
W przyrodzie tarcie jest zjawiskiein powszechnym i stanowi podstawową
przyczynę niszczenia częścimaszyn i utraty ich właŚciwoŚci użytkowych. Wy,-
wofuje powstawanie ubytku materiału z powierzchni i narastanie zmian w \Ą ar-
stwie wierzchniej materiału. Towarzyszą mu: korozja, erozja,odkształcenie pla-
styczne itp. Tarcie i towarzyszące mu zużywanie częścimaszyn z reguł1,,
prowadzą do pogorszenia się jakościpowierzchni częścitrących, co powoduje
utratę ich właściwości użytkowych lub nawet konieczność wycofania z eksplo-
atacji, a także pęknięcia lub złamania częŚci przy dostatecznie duzym zmniej-
szeniu ich przekroju, co zawsze jest przyczyną awarii.
Tarcie powoduj e straty energi i, zuży w anie powierzchni częściw spółprac uj ą-
cych i wzrost ich temperatury, a także drgania i efekty akustyczne. Nie mozna
uniknąć tarcia, natomiast mozna je złagodztć ptzez zmianę jego rodzaju.
W urządzeniach mechanicznych tarcie występuje we wszystkich zespołach
i mechanizmach ruchowych. Może mieć charakter pozytywny (pożądany,).
z czym mamy do czynienia w takich zespołach, jak: sprzęgła cieme, hamulce.
niektóre napędy cięgnowe (paski klinowe), przekładnie cierne i inne,lub nega-
tywny, gdy powoduje niepożądane opory ruchu, aprzez to straty energii i zużl -
wanie częściwspółpracujących - np. w łozyskach, przekładniach zębatych.
prowadnicach i różnego rodzaju przegubach.

Rodzaje tarcia
Rozróżnia się tarcie wewnętrzne i zewnętrzne. Tarcie wewngtrzne to opór po-
wstający między elementami jednego ciała. W ciałach sta§ch tarcie jest uzależnio-
ne od właściwości tfumiących materiałów, natomiast w pĘnach od lepkości. Opo-
ry tarcia wewnętrznego wynikają z istnienia sił kohezji (sił wzajemnego

lb
ptzyciągania się cząsteczek ciała) i zależą od swobody przemieszczania się tych
cząsteczek. Najmniejsze występują w gazach, a największe w ciałach staĘch. Tar-
cie wewnętrzne występuje również w cieczy podczas przesuwania względem siebie
dwóch ciał oddzielonych całkowicie warstwą cieczy. Nazywa stę je tarciem pĘn-
nym, gdyżjest wywołane oporem wewnętrznym warstwy płynu - środkasmarne-
go. Tarcie suche, graniczne i mieszane będzie omówione później (patrz str. 31).
Tarcie zewnętrzne występuje w obszarze styku dwóch ciał stałych, będą-
cych w ruchu lub wprawianych w ruch bez udziału czynnika smarowego. Jeżeli
powierzchnie styku tych ciał są elementami idealnie sztywnymi i pozbawionymi
błędów kształtu i chropowatoŚci, to opory tarcia zewnętrzne1o są wynikiem od-
dziĄwania sił powierzchniowych (adhezji). Jeżeli tarciu podlegają elementy
maszyn, to między nimi występują nie tylko oddziaływania o charakterze adhe-
zy jnym, ale również oddziaływania mechaniczne, spowodowane nierównościa-
mi współpracujących powierzchni. Stąd opory tarcia zewnętrznego to pokony-
wanie zarówno sił adhezyjnych, jak i spójności. Na rysunku 1.6 przedstawiono
klasyfikację rodzajów tarcia.
Tarcie spoczynkowe (statyczne) występuje wtedy, kiedy dwa ciała nie
przemieszczają się względem siebie i jest równe sile, jakiej należy lżyć, aby
wprowadzić w ruch jedno ciało względem drugiego.
Tarcie ruchowe (kinetyczne) występuje wtedy, kiedy dwa ciała ślizgająsię
lub toczą po sobie. Siła tarcia przeciwstawia się wówczas ruchowi i powstają
opory tarcia, których pokonanie wymaga odpowiednich sił. W odróżnieniu od
tarcia spoczynkowego tarcie ruchowe zawsze wywołuje ańycie elementów trą-
cych. Dzieli się je na toczne (potoczyste) oraz śltzgowe(posuwiste).

17
 Tarcie toczne występuje np. w łozyskach tocznych, przekładniach zębatych
oraz w układzie koło-szyna. Tocząca się rolka powinna stykać się z teoretycznie
gładką powierzchnią. W praktyce rolka ta oclkształca się, wywierając pewien na-
cisk na powierzchnię, która równiez ulega odkształceniu. Następują spręzyste,
a niekiedy nawet plastyczne odkształcenia obu matęriałów, powodując tzw. styk
strefowy elementów. W strefie tej występuje tarcie Ślizgowe zewnętrzne na po-
wierzchni elementów oraz tarcie wewnęlrzne w odkształconej warstwie
wierzchniej. Zródłem oporów tarcia tocznego są mechaniczno-molekulame od-
działywania , zachodzące na styku elementów podczas ich przetaczania.
Tarcie Ślizgowe (rys. 1 .7) występrrj ę przy postępowym, postępowo-Zwrot-
nym, obrotowynr, obrotowo-zwrotnym lub wiertnyml ruchu względnyrn współ-
pracujących elementów. Siła tarcia ślizgowego:
1= p, , i/ |N]
gdzie: N siła dociskająca powierzchnie trące [N j ,

1l rł spótcz1 nnik tart,ia.

Wartośćwspółczynnika p, tarcia ślizgowegozależy m.in. od rodzaju materia-

łów oraz od stanu ich powierzchni. W odniesieniu do metali zawiera się clnlt
w granicach 0,i0+0,25 (tabt. 1.4). 'Iarcie ślizgilwewystępuje w większości
vządzeń mech anic znych.
Tablica 1,4
WartoŚci współczynnika tarcia suchego niektórych materiałów

Wsprlłczynnik Wspołczynnik
Skojarzenie Skojarzenie
tarcia p tarcia 1r
Stal-staliwo 0,18 Sta]-Cu 0,10
Stal-stal 0,l0 Stal-poliestry 0,11

Stal-mosiądz 0,15 Stal-potiamidy 0,05

zeliwo,żeliwo 0,16 Stal-teflon 0,04
Stal-żeliwo 0,1 5 Stal-szkło 0,08

W zależnoŚci od tego, czy elementy trące pracują na sucho czy też z zasto-
sowaniem środkasmamego, rozrózniamy tarcie: suche,qłĘnne, mieszane oraz
granic7ne (patrz rys. 1 .6 oraz |.Iż).

l,

"mr,=,
V >0
|ill|iliill]]llll]l liljl]1 llililillllllllIll] lfil]l] l]] ll||l]l] lIlIl]
Rys, 1.7. Model tarcia ślizgowego
I - siła tarcia, N - siła dociskająca po-
wierzchnie trące, F - siła powodlrjąca ruch.
z,1, z2 - prędkość

I Ruch wiefiny to złożenie ruchu postępowego i obrotowego.

,t8
1.2.2. Zużywanie częścimaszyn
Warunki pracy poszczególnych mechanizmów maszyn są różne i zależąod:
o rodzaju tarcia uwarunkowanego rodzajem ruchu (Ślizgowe, toczne), kształ-
tu geometrycznego powierzchni trących oraz obciązenia,
o rodzaju tarcia uwarunkowanego smarowaniem lub jego brakiem (suche,
płynne, mieszane, graniczne),
o obciążenia wywofującego napręzenia wewnętrzne materiału częścitrących,
o prędkości poślizgu lub toczenia,
. temperatury otoczenia.
o obecności środowiska agresywnego korozyjnie,
o wnikania między trące powierzchnie niepoządanych ciał obcych,
o jakościprocesu eksploatacji (tzn. użytkowania, obsfugiwania i zasilania
cieczami eksploatacyjnymi, takimi jak Środki smalTe i paliwa),
o przepływu prądu elektrycznego (w szczególnych przypadkach).
W wyniku eksploatacji następuje pogorszenie się stanu technicznego i uży-
teczności maszyn, co objawia się zmniejszeniem ich sprarvności mechanicznej,
wzrostem temperatury i natężenia hałasu podczas pracy maszyny oraz występo-
waniem nadmiernych drgań na skutek:
o tarcia powodującego niszczenie warstwy wierzchniej par trących,
o zmęczenia prowadzącego do powstania przełomów w wyniku działania
zmiennych obciązeń,
o korozji przeważnte obniżającej wytrzymałośći zmianę składu warstwy
wierzchniej materiafu,
o etozji, naruszającej powierzchnię poddaną przepływowi czynnika gazowe-
go lub ciekłego.
Zużywanie to proces zmian stanu części,węzłakinematycznegol, zespołu
lub całej maszyny, powodujący utratę ich właściwości uzytkowych. Niekiedy
jednak zmiany mogą wpływać korzystniebądŹ stabilizująco na te właściwości.
Na przykład podczas docierania maszyny następuje polepszenie jej właściwo-
ściuzytkowych, chociaż może temu towarzyszyć niewielki ubytek materiału
warstw wierzchnich elementów współpracujących. Natomiast zażycie to stan
poszczególnych części, węzła kinematycznego, zespołu lub maszyny na okre-
Ślonym etapie procesu zttżywania. Przedstawiono to na rysunku 1.8.
Zużywania nie da się rrniknąć, ale można i należy je opóźniać. Ze względu
na rodzaj oddziałującego czynnika rozróżnia się zużywanie mechaniczne, koro-
zyjne i korozyjno-mechaniczne (rys. 1.9).

IWęzeł kinematyczny to co najmniej dwie części,które wykonują ruch względem siebie.

19
 Z=o nP. Z=1,5 ti] np. Z2=2ll1

Użytkowonie Użytkowonie

Zużywonie Zużywonie

Regenerocio

Użytkowonie
itd., oż do
likwidocii
Zużywonie
Ze=O np ZĄ=2 |i)

Rys. 1.8. Zużywanie 1ako proces i zużycle jako stan częŚci

j - jednostka nlżycla (miara), Zi - zużycie mierzone jako zmiana masy, wymiarów liniowych lub
objętoŚci,0,1,2,... stan obiektu w chwili obserwacji

Zużywonie
częŚci
mqszyn

Rodzoie
zużywonio

Ziowisko
i procesy
określojqce
mechonizm
zużywonio

Rys. 1.9. Rodzaje zużywanla części maszyn

Zużywanie mechaniczne częścimaszyn wskutek tarcia

W urządzeniach mechanicznych podstawowymi częściami trącymi są:
o łożyska ślizgowe poprzeczne pracujące w ruchu obrotowym - tarcie ślizgo-
we;
o łożyskaślizgowepoprzeczne pracujące w ruchu obrotowo-zwrotnym (wa-
hadłowym) - tarcie ślizgowe;
. prowadnice pracujące w ruchu postępowo-zwrotnym - tarcie Ślizgowel
. przekładnie zębate pracujące z reguły przy tarciu Ślizgowo-tocznym;
o łozyska toczne o różnym profilu elementu tocznego i różnym kierunku
przenoszenia sił (wzdłużne, poprzeczne) pracujące przy tarciu tocznym;
. napędy krzywkowe pracujące przy tarciu tocznym lub ślizgowym.
Trwałośćelementów maszyn za|eży od tego, czy między współpracującymi
powierzchniami występuje tarcie toczne czy Ślizgowe. Należy dążyćdo zmniej-

20
szania tarcia ślizgowegoprzez zastosowanie elementu pracującego w warun-
kach tarcia tocznego oraz dobór odpowiednich środków smarnych. W wyniku
tarcia następuje:
o ubytek materiału z powierzchni tarcia,
o zmtana właściwości warstwy wierzchniej (zwykle zmniejsza się odporność
na zużywanie),
. pogarszanie jakościpowierzchni tarcia, zwiększenie chropowatości,po-
wstanie rys, pęknięć powierzchniowych i jam po wyrwanych cząstkach ma-
teriału.
Zjawiska cieplne , które towarzyszątarciu, powodują zmiany strukturalne
w warstwach wierzchnich,w zwlązku z czym zmniejsza się ich twardośći wy-
trzymałość.Przeróbka plastyczna i prawidłowo przeprowadzona obróbka skra-
waniem uodparnia tę warstwę przed zużywaniem, natomiast tarcie powoduje
takie odkształcenia mechaniczne i zmiany termiczne, w wyniku których szyb-
ciej się ona zużywa. W miarę ubytku materiału z powierzchni odkształcenie
i inne zmiany postępują w głąb materiału. Wskutek deformacji powierzchni,
gdy występy nie mają kształtu ostrza, lecz są zaokrąglone, następuje wyrywa-
nie cząstek materiału. Jest to powszechne niemal we wszystkich przypadkach
tarcia suchego.
Łagodniejsze tarcie to jednocześnie mniejsze zmiany w warstwie wierzch-
niej i mniejszy ubytek materiału, a więc powolniejszy proces zużywania. Dla-
tego podstawowym zadanięm eksploatatora jest stworzenie takich warunków,
w których wartośćwspółczynnika tarcia będzie jak najmniejsza.
W praktyce występuje głównie zlżywanie mechaniczne, które mozna po-
dzielić na dwie grupy (rys. I.I0 s.2ż):
I) zltżyw anie ustabilizowane,
2) zużyw anie nieustabilizowane.
Podczas zużywania ustabilizowanego ubytek materiału z powierzchni na-
stępuje przez cŃy czas trwania procesu. W przypadkl zużywania nieustabilizo-
wanego w warstwie wierzchniej elementu przez pewien czas zalważa się jedy-
nie zmiany jakościowe,takie jak zgniot czy narastanie mikropęknięć,
a zauważalny ubytek materiału występuje znacznie póŹniej.

Zużyw anie ustabi l izowane

Zalicza się do niego zuzywanie: ścierne, przez sczepianie I i II rodzaju,
w wyniku utleniania oraz scuffing i fretting (terminy te objaśniono na str. 24).
Zużywanie ścierne to proces niszczenia warstw wierzchnich elementów
współpracujących ze sobą w wyniku skrawającego, bruzdującego, rysującego
i ścinającegooddziaływania nierówności powierzchni lub cząstek ciał obcych
(ścierniwa) oraz produktów zużywania, znajdujących się między tymi powie-
rzchniami. Proces ten wywołują: mikroskrawanie, rysowanie, ścinanie i odry-
wanie nierówności oraz bruzdowanie.
Zużywanie ścierneto zjawisko typowe dla tarcia suchego. Jego intensyw-
noŚć jest bardzo duża. W czystej formie występuje rzadko - np. w przegubach

21
 .g9 ,93
co_

Eti
J!
o. ot
0}
Eo
N+
-o 0j
fio
9o
,=o
6}
śo
ii cL c9
EgBEoq)
i-j

§łĘ9|X=-U
o-ov.;yot
E*;€ Eag
.0)
oco
oc-
śo;ą
<]o

,9
c €
o.9
ioE O

79=i.P
,3 !
Y o,F
eE s6
>
9
a&coo c
}
o!4 N
-n o
lEr 9}ż E
s óa§ E
BoEtb H O
N
o }'9aśi ó}

ćg€o e0}o+r
N
N O
o. _!2 o
.9.c _ .oJ!-(')H i:
b F,*a A § §€;
iF§=& (-)

Ń H;g E
o
bo
O
N N
o
N
O

o.
.9o 9 O
O

- cLN io
c,= _.Ł E
9.E,ś
.§sB€
ŃH-9 ,9
C
.N
o-Q
i.e E Ę
9E}a,E ,3
N

N
€ F€ !
a
93
=€ E.9C
zuńó .:
=
o-

o
!

.\c €J
,9 o o !a N.=
>c .o,-
)ą
oo oo
N>
>.ż,= = o
>;ż Et ot
łi9
ób] !<
ź)
6j
Hó 9
}
H.-
N
_9.N
N L.- o E Ń § iE R
gąsienic pojazdów gąsienicorvych lub podczas tarcia elementów roboczych ma-
szyn ziemnych o skrawany grunt. Powierzchnia tarcia przypomina powierzch-
nię po szlifowaniu zgrubnym - jest czysta, nie ma śladów sczepień ani głębo-
kiego wyrywania. Warstwa wierzchnia jest zazwyczaj odkształcona jedynie
sprężyście.
zużywanie przez sczepianie I rodzaju (przez sczepianie tarciowe, adhezyjne)
to proces intensywnego niszczenia powierzchni tarciaz plastycznym odkształce-
niem warstwy wierzchniej. Pojawiają się wówczas miejscowe sczepienia (połą-
czenia) metaliczne obu powierzchni trących oraz następuje ich niszczenie w wy-
niku odrywania cząstek metalu. Powierzchnia tarcia ma rysy, których kierunek
odpowiada kierunkowi ruchu. Takie zużywanie występuje przy stosunkowo nie-
wielkich prędkościach względnych, duzych naciskach i zbyt ubogim smarowa-
niu. Po zbliżeniu się występów nierówności powierzchni na odległośćdziałania
sił międzyatomowych następuje ich sczepianie tarciowe, a następnie Ścinanie
tych połączeń. Procesowi temu towźrrzyszy niezbyt wysoka temperatura, dlatego
mówi się o zgrzewaniu na zimno. W jego wyniku następuje zwiększenie chropo-
watości i powstawanie głębokich wyrw na powierzchniach elementów trących,
połączone z nalepianiem cząstek metalu, oraz umocnienie warstwy wierzchniej
elementów, atakże obnizenie ich wytrzymałoŚctzmęczeniowej. Skuteczną meto-
dą przeciwd ziŃającątemu procesowi jest obfitsze smarowanie,
Zużywanie przez sczepianie II rodzaju (przez zrastanie tarciowe, cieplne)
występuje podczas intensywnego niszczenia powierzchni metali wskutek tarcia
ślizgowego i jest wywolane nagrzaniem strefy tarcia do temperatury zmiękcze-
nia metalu. Jest rezultatem duzych nacisków i dużych prędkości względnych.
Warstwa wierzchnia zostaje wyraźnie i głęboko odkształcona. Powierzchnia
tarcia jest bardzo chropowata, ma kolor srebrny lub ciemnoniebieski, co świad-
czy o jej wysokiej temperaturze. Taki wygląd powierzchni wskazuje na brak
Środka smamego oraz zbyt częste i długotrwałe przeciążenia, powodujące tar-
cie suche. Pierwsze śladytakiego zużycia (wywołane np. chwilowym brakiem
Środka smarnego) utrudniają uzyskanie stabilnej warstwy smatnej, zwanej kli,
nem smarowym.Zużycie takie uniemozliwia dalszą pracę mechanizmów precy-
zyjnych, a nawet zespołów maszynowych. Dlatego jń w fazie początkowej
skutki zużywania cieplnego muszą być usunięte.
Zużywanie w wyniku utleniania występuje na skutek reakcji metalu z tle-
nem, zarówno podczas tarcia ślizgowego, jak i tocznego, i jest typowe dla czę-
ściobficie smarowanych. Podczas tarcia tocznego towarzyszy mu zawsze zuży,-
wanie zmęczeniowe (łuszczenie, pitting). Powierzchnia tarcia jest czysta,
przeważnie bŁyszcząca, pokryta dośćdużymi, czasem błyszczącymi rózno-
barwnymi plamami - od srebrnej do jasnoniebieskiej lub jasnobrunatnej. War-
stwa wierzchnia jest nieznacznie odkształcona. Proces ten występuje powszech-
nie w urządzeniach mechanicznych, szczególnie w przypadku tzw. tarcia
granicznego. Intensywność procesu jest najmniejsza w porównaniu z innymi
rodzajami zlżywania, zatem należy tworzyć warunki sprzyjające zużywaniu
pr zez utlenianie, a eliminować zuży w anie prze z s c zepiani e
.

23
 Scufjing (ang. scuff - zdzierać) to gwałtowne zużywanie ścierne i adhezyj-
ne, spowodowane przerwaniem warstwy smarnej (w wyniku duzego obciąże-
nia) lub zastosowani a zbyt cienkiej warstwy smarnej. Podczas procesu następu-
jeŁączenie i rozrywanie połączeń wierzchołków nierówności współpracujących
powierzchni. Scuffing moze być lekki, umiarkowany i intensywny1' przy inten-
sywnym wy stępuj e zadziet anie po wierzchni w spółprac uj ących elementów (pod
wpływem ciepła). Scuffing powoduje zachwianie równowagi termicznej i me-
chanicznej w węzłach tarcia, czego wynikiem jest lawinowy proces nlżywania.
Fretting (ang. frett * wgryzać, strzępić) to zużywanie mechaniczne połą,
czeń spoczynkowych, poddanych drganiom. W procesie tym występuje jedno-
czesne oddziaływanie adhezyjne (sczepianie) oraz intensywne utlenianie. Po-
niewaz powierzchnia zttżyta jest podobna do powierzchni skorodowanej,
czasami fretting jest mylnie klasyfikowany jako zużywanie korozyjne.

Zużywan ie nieustabil izowane

Zużywanieprzezłuszczenie (spalling - ang. spall - odprysk) jest procesem
dynamicznym, zmęczeniowym. występującym podczas tarcia tocznego przy
braku lub niedostatku Środka smarnego, np. w przekładniach zębatych l łoży,
skach. Polega na stopniowym narastaniu naprężeń w warstwie wierzchniej,
a następnie tworzeniu i rozprzestrzenianiu się mikropęknięć, prowadzących do
odrywania cząstek materiału zpodłoża. Na powierzchniach tarcia powstają kra-
tery i wzery. Pięrwsze mikropęknięcie pojawia się w miejscu największego wy-
tężenia materiału w wyniku wielokrotnego działania maksymalnych naprężeń
stycznych. Szybko powstają kolejne mikropęknięcia. W wyniku ich łączenia
płatki materiału oddzielają się, pozostawiając wgłębienia w kształcie ściętego
stożka. Powierzchnia tarcia nie wykazuje śladów mikroskrawania i między
wżerami jest pozbawiona śladów ścierania. Procesowi łuszczenja towarzyszy
utlenianie odsłoniętego materiału warstwy wierzchniej.
Zużywanie gruzełkowe @itting - ang. pitt - wgłębienie) jest spowodowane
tarciem tocznym w obecności środkasmarnego, Proces zlżywania w porówna-
niu złuszczeniem ma charakter bardziej intensywny. Wskutek zmęczenia war-
stwy wierzchniej pod wpływem cyklicznych obciążeń powstają mikroszczeliny.
W strefach styku czynnik smarujący jest wciskany w te mikroszczeliny pod du-
żym ciśnieniem i tworzy kliny smarowe. Przetaczanie się współpracującego
elementu tocznego powoduje zamykanie się szczelin z równoczesnym odkształ-
ceniem materiału oraz ogromny wzrost ciśnienia czynnika smarującego za-
mkniętego w szczelinie. W wyniku dynamicznego działania klinów smarowych
mikroszczeliny są rozłupywane, Powierzchnia tarcia ma dośćgęsto rozłozone
ślady wyrwań, z regllły w kształcie koła. Między wgłębieniami powierzchnia
jest gładka, bez śladów sczepień adhezyjnych. Kratery pittingowe (miejsca wy-
rwań) są niebezpieczne - tworząkarby i mogą być źródłem pęknięć zmęczenio-
wych. Pitting występuje najczęściej w łożyskach tocznych, napędach krzywko-
wych i przekładniach zębatych"

24
Proces zużyw ania mechan icznego
W przypadku tarcia ślizgowego, powodującego zużywanie ścierne, adhe-
zyjne, erozyjne i fretting, wyodrębnia się trzy typowe okresy:
I - docieranie.
II - zużywanie umiarkowane - normalna praca, zwykle o stałej intensywności,
III - zużywanie awaryjne (patologiczne).
Proces zuzywania częściwspółpracujących w wymienionych okresach od-
zwierciedla rys. l .l l .

Okres I, zwany docieraniem, jest stosunkowo krótki, a zarazembardzo waż-

ny dla prawidłowego działania urządzenia, Następuje wówczas dogładzanie
i dopasowywanie się współpracujących powierzchni. W początkowej fazie
ubytki materiału są dośćintensywne. W końcu okresu rzeczywista powierzch-
nia styku obu częścipowiększa się, maleje intensywność zużywania oraz stabi-
lizuje się stan napręzeń i odkształceń w warstwie wierzchniej.
Okres II to normalna praca elementów maszyn. Charakteryzuje się powolnym
przebiegiem zachodzących zjawisk oraz zmniejszoną i prawie stałą intensywno-
ściąztlżywania.Trwałośćczęści maszyn określa się na podstawie tego okresu.
Okres III zaczyna się w chwili, gdy zostaje przekroczony dopuszczalny luz
danej pary trącej, Wówczas występuje zakŁócęnie normalnej współpracy części,
co objawia się stukami, nadmiernym nagrzewaniem się, obniżeniem sprawno-
Ści mechanicznej, wzrostem zlńycia środka smarnego, obniżeniem dokładności
oraz sztywności połączenia. Dalsza eksploatacja w tych warunkach powoduje
zniszczenie lub awarię pary trącej.
W przypadku tarcia tocznego zmiany zachodzące w okresie docierania i zu-
żywania normalnego, wywołane zgniotem materiafu warstwy wierzchniej, są
w zasadzie nięzauważalne. Wskutek zmian zmęczeniowych w tej warstwie,
Nośność
l00'/"
Z
o/o

I
2

t
I Il III

Rys.1.11. Proces zużywania ustabilizowanego współpracujących części wskutek tarcia lub erozji
! - 7tlżyci9 podczas tarcia ślizgowego,2 - nośnośćpowierzchni (zdolnośćdo przenoszenia obcią-
żenia) podczas tarcia Ślizgowego,3 - intensywność zużywania podczas tarcia ślizgowego,4 _ zi-
Życie podczas tarcia tocznego, I, II, IIl - odpowiednio: docieranie, okres notmalnej pracy i prze_
kroczenie dopuszczalnego luzu pary trącej; Z - zużycie,1 - intensvwność zużywania

25
po pewnym czasie następuje odrywanie się z niej cząstek materiafu (pitting lub
łuszczenie), co jest początkiem zużywania lawinowego, awaryjnego.
Długośćoraz intensywność poszc,zegó|nych okresów nlżywania zależą od:
o cech konstrukcyjnych współpracujących części,kształtu ich powierzchni.
rodzaju materiałów, obciążenia i smarowania,
c cech technologicznych współpracujących części:rodzaju ostatecznej obrób-
ki, iakościobróbki cieplnej lub cieplno-chemicznej, chropowatości po-
wierzchni i jakościmontazu,
o cech eksploatacji: prawidłowego uzytkowania, konserwacji oraz obsłu_si
między naprawanri.
Zlpełnte lnaczej przebiega zużywanie w wyniku łuszczenia (spallingu) oraz
zuży w ania gruzełkowego (pittingu).

Zużyw anie mech iczne wskutek

an p rzekrocze n i a wytrzym alości
doraźnej lub zmęczeniowei
Dotychczas ow e rozw ażania dotyczyły procesów zuzywania przede wszyst,
kim warstwy wierzchniej części.Niszczenie mechaniczne powstaje nie tylko
w wyniku tarcia,lecz równiez na skutek odkształceń plastycznych i zmęczenia.
Odkształcenia trwałe, powodujące uszkodzenia elementów masz) n. pori stują
w wyniku działania obciążeń statycznych i dynamicznych, których wartości
przekraczajągranicę sprężystościmateriafu. Powstają one równiez po osiągnię-
ciu przez materiał granicznej ltczby cykIt zmęczeniowych przy obciążeniach
zmiennych, których wartość nie przekracza granicy sprężystościmateriału.
Niszczeniem zmgczeniowym materiału nazywa się zmiany występujuce
w nim podczas dziaŁania okresowo zmiennych odkształceń lub napręzeń. które
powodują zmniejszenie wytrzymałoŚci i trwałoŚci, a nawet całkowite zniszczę-
nie. Najczęściej jest to awaryjny przypadek niszczenia i dlatego częścinlaszvn
projektuje się z dużym zapasem wytrzymałościzmęczeniowej.
Wartości obciążeń i napręzeń podczas pracy n]aszyn zmieniają się cl,klicz-
nie. Powoduje to spadek wytrzymałości materiału. Elementy konstrukcl,jne pe-
kają wskutek zmęczenia materiału. Pęknięcia te często są niezaurrazalrre.
a więc zniszczęnię następuje niespodziewanie.
Pęknięcia zmęczeniowe zwykle powstają w miejscach gwałtorł,nego \\ zro-
stu naprężeń wywołanych obecnością karbów (o charakterze konstrukcljnr nl
lub technologicznym - są to: pory, wtrącenia, nacięcia, rysy powierzchniorre.
korozja, podtoczenia, nawiercenia, nagłe zmiany przekroju elementu konstruk-
cyjnego). Pęknięcia zaczynająsię zwykle na powierzchni i stopniow,o postepu-
ją w głąb materiału, aż osiągną przehój krytyczny elementu. Gdy przekrq ten
zostanie ostatecznie osłabiony, następuje nagłe pęknięcie elementu.
W przełomach zmęczeniowych można wyróżnić dwie strefy. Pierrł sza. na-
zywana strefq zniszczenia Zmęczeniowego, ma zwykle powierzchnię _tładką.
często błyszczącą. Druga - strefa przełomu zmęczeniowego - ma wygiąd bar-
dziej gruboziarnisty; powstaje nagle, w ostatnim okresie pracy elementu, i na-
zywa się strefą daraźną lub strefą drłłamaniu.

26
 Wytrzymało śćzmę czeniow ą można zwięks zyć pr zez:
o wyeliminowanie ostrych przejśći podcięć oraz obszarów gwałtownego
spiętrzenia naprężeń (w tym celu stosuje się zaokrąglenia i opływowe
kształty, które zapewniają łagodne, stopniowe zmiany naprężeń w przekro-
jach elementu),
o unikanie ostrych rys podczas obróbki powierzchni,
o zapobieganie w trakcie obróbki odwęgleniu powierzchni,
o kontrolowanie lub zapobieganie korozji, erozji i agresji chemicznej podczas
pracy urządzenia,
o zmianę konstrukcji, polegającą na eliminowaniu połączeń pasowanych na
wcisk, kołków i innych częściłączących,które zawsze wywołują zaburze-
nia w makroskopowym stanie napręzeń,
o wywołanie odpowiedniego zgniotu w warstwie wierzchniej, szczególnie
w miejscach spiętrzenia naprężeń (powierzchnie elementu poddaje się krąż-
kowaniu, śrutowaniu, młotkowaniu lub innego rodzaju obróbce plastycznej).

Zużywanie korozyjne
Korozja to niszczenie metali pod wpływem chemicznej lub elektroche-
micznej reakcji z otaczaiącym środowiskiem. Przebiega ona z różną intensyw-
noŚcią, zależną od warunków eksploatacji metalu oraz jego składu i struktury.
Korozji ulegają prawie wszystkie metale z wyjątkiem złota, srebra i platyny.
Niszczenie korozyjne towarzyszy eksploatacji wszystkich maszyn i arządzeń,
a straty nim spowodowane niekiedy wielokrotnie przewyższają skutki zuży-
wania mechanicznego. Odrębnym problemem jest bezpleczeństwo pracy urzą-
dzeń narażonych na korozję, których awaria moze mieć szczególnie niebez-
pieczne skutki. Dotyczy to części samolotów, turbin, reaktorów ciśnieniowych,
mostów itp.
Koro4ja chemiczna to niszczenie metali w wyniku działania na nie suchych
gazów lub cieczy nieprzewodzących prądu elektrycznego (np. chlorowców,
siarki). Warstwa korozyjna powstaje w wyniku zaadsorbowania ganl, który na-
stępnie zostaje zdysocjowany dzięki powinowactwu z metalem łub wskutek
podwyższenia temperatury. Zdysocjowany gaz wchodzi w reakcję z metalem,
tworząc na jego powierzchni cienką warstwę związkl chemicznego. Warstwy
powstające z produktów korozji mogą szczelnie i trwale przylegać do po-
wierzchni metalu lub łatwo od niej odpryskiwać. W pierwszym przypadku pro-
dukty korozji stanowią ochronę przed da|szym agresywnym działaniem środo-
wiska, w drugim zaśmetal szybko ulega zniszczeniu, ponieważ warstwy
odpryskujące odsłaniają nowe jego powierzchnie, które następnie korodują.
Koro4ja elektrochemiczna to niszczenie metalu wskutek zetknięcia się go
z wodą lub roztworem, które mogą stanowić elektrolit przewodzący prąd mię-
dzy lokalnymi ogniwami, znajdującymi się na powierzchni metalu. Tworzeniu
się tych ogniw sprzyjają zanieczyszczenia znajdujące się w metalach oraz nie-
jednorodność ich składu chemicznego i struktury.W wyniku działania ogniwa
pod wpływem tlenu następują zmiany chemiczne materiału (np. żelaza w wo-

27
dorotlenek żelaza). Wstrzymanie dopływu tlenu, podobnie jak usunięcie elek-
trolitu, powoduje zatrzymanie korozji. Korozja elektrochemicznabardzo agre-
sywnie atakuje metale, szczególnie żelazo i jego stopy.
Objawem zniszczenia korozyjnego może być rdzewienie (np. na skutek
utleniania), pękanie lub spadek wytrzymałościmechanicznej albo ciągliwości
metali. Ze względu na wygląd zewnętrzny metali lub zmianę ich właściwości
fizycznych proces korozji można podzielić na cztery grupy.
1 . Koro4ja równomierna obejmuje całą powierzchnię materiału. Do tej grupy za-

licza się rdzewienie żelaza i matowienie (utlenianie powierzchniowe) srebra.

ż. koro4ja wżerowa występuje tylko w pewnych miejscach w postaci plam lub
wżerów, często sięgających głęboko w materiał. Są na nią narażone metale,
na które działa szybko przepływająca ciecz, stąd nazywa się ją też korozją
ude r zeni ow ą lub koro zj o - e ro zj ą.
3. Odcynkowanie (rodzaj korozji, któremu ulegają stopy cynku) i koro4ja
selekĘwna @arting).
4. Koro4ja międzykrystaliczna,lokalna, przebiegająca na granicy ziaren meta-
lu, powoduje spadek jego wytrzymałościi ciągliwoŚci. Postępuje bardzo
szybko, atakując głębiej położone warstwy, co czasem jest przyczyną kata-
strofalnych zniszczeń. Korozja międzykrystaliczna występuje często w nie-
prawidłowo obrobionej cieplnie stali kwasoodpornej i duralowych stopach
aluminium (4Vo Crl),

Zużywan ie korozyjno-mechaniczne
Zużyw anie korozyjno-mechaniczne jest spowodowane korozją oraz mecha-
nicznym oddztaływaniem współpracujących elementów. Ze względu na specy-
fikę czynnika mechanicznego można wyróżnić trzy główne procesy, określają-
ce mechanizm tego zużywania.
Koro4j a napręże niowa jest wynikiem jednoczesnego działania statycznych
naprężeńrozciągających oraz środowiska. Jej następstwem są pęknięcia części
maszyn. W procesie wyróżnia się:
o okres początkowy - następuje przebicie warstewki ochronnej materiału;
uszkodzenia mają charakter elektrochemiczny,
o okres rozprzęstrzeniania pęknięć - przebiega bardzo szybko i głównie na
drodze mechanicznej.
o okres lawinowego niszczenia.
koro4ja zmęczeniowa jest wynikiem współdziałania korozji elektroche-
micznej i zmiennych naprężeń, spowodowanych powstawaniem ostrych wze-
rów, które przechodząw pęknięcia, wypełnione produktami korozji. Jednocze-
sne działania naprężeń cyklicznych i agresywnego środowiska ciekłego
obniżająwytrzymałośćstali nazmęczenie od 1,5 do 10 razy. Napręzenia zmien-
ne powstające w wyniku obciążeń cyklicznych wywołują korozję międzykry-
staliczną i śródkrystaliczną. Uszkodzenie spowodowane korozją zmęczeniową
jest znacznie większe niż suma uszkodzeń wynikających z samego naprężenia
zmiennego i korozji elektrochemicznej.

28
 Z uży w ani e e r o zyj n e (odmi ana zuży w ania ko r o 7yj n o - e r o zyj n e g o) to proce s
niszczenia warstwy wierzchniej elementów maszyn, polegający na powstawa-
niu ubytków materiału w wyniku oddziaływania cząstek ciał stałych, cieczy
i gazów o dużej energii kinetycznej lub prądu elektrycznego. Występuje przede
wszystkim w maszynach przepływowych i wynika zprzemieszczania się z du-
zą prędkościączynnika roboczego (w dyszach silników rakietowych, silnikach
helikopterów, filtrach cyklonowych, instalacjach do przeróbki ropy naftowej)
oraz w maszynach elektrycznych. Charakter zużywania erozyjnego zależy od
warunków, w jakich występuje ubytek materiału.

!lościowa charakterystyka występowania poszczególnych rodzaiów

zużycia
W literaturze podaje się wyniki badań dotyczących ilościowego udziału
poszczególnych rodzajów nżycia. W przypadku samochodu terenowego,
zalężnie od zespołu, udział zużycia mechanicznego w wyniku tarcia wynosił
od47Vo do98Vo,aldział uszkodzeń zmęczeniowych od żVo do 487o.W odnie-
sieniu do maszyn melioracyjnych udział poszczególnych rodzajów zużyciabyŁ
inny, a mianowicie: pitting - ż8+38Vo, przełomy zmęczeniowe - ż4+ż6Vo,
zużycie mechaniczne w wyniku tarcia - I9+ż2Vo, nlżycie korozyjne - 5+8Vo,
połączone rodzaje zażycia- I}+IżVo. Przykładowe szacunkowe dane dotyczą-
ce strat gospodarki kanadyjskiej w roku 1984, wywołanych przezposzczególne
rodzale zużycia, są następujące: zużycte ścierne- 66,57o, adhezyjne (zaciera'
nie) - Iż,IVo, powierzchniowe - 8,97o, erozja - 7,8Va, zużycie mechaniczne
wskutek tarcia połączone z oddziaływaniem chemicznym (tribochemiczne) *
2,87a i fretting - 1,9Va.

Zapobieganie nadmiernemu zużywaniu częścimaszyn

Przeclwdzlńanie zużywaniu częŚci maszyn polega na stworzeniu mozliwo-
ścizŁagodzenia owych procesów. Na przykład węzły tarcia należy zaprojekto-
wać tak, aby nlżywanie następowało w wyniku utleniania zamiast zużywania
wskutek sczepiania pierwszego rodzaju.
Już na etapach projektowania i wytwarzaniavządzenia należy:
o dobierać pary trące i materiały do ich wyprodukowania,
o projektować układy smarowania,
o zapewniać wysoką jakośćwarstw wierzchnich współpracujących części,
o dobierać pary montazowe i zapewniać czysty montaż,
o przewidywać i zapewniać odpowiednią regulację.
Powszechnie stosuje się metody ftzycznego i chemicznego nanoszenia twar-
dych, cieŃich warstw na współpracujące powierzchnie, Według dotychczasowe-
go stanu wiedzy im twardsza jest warstwa wierzchnia, tym staje się ona odporniej-
sza na nlżywanie Ścierne. Materiałami stosowanymi na te warstwy są: TiN, TiC,
A12O3 , syntetyczny diament oraz róŻne kompozycje wielowarstwowe wymienio-
nych i innych związków.

29
 Podczas eksploatacji należy zapewnić:
o ciągłoŚć smarowania (utrzymanie warunków tarcia płynnego), co zmniejsza
opory ruchu,
o odpowiednią regulację,
o ochronę przed korozją.
. pracę urządzeń bez, przeciążeń,
. stosowną temperaturę pracy par ruchowych.

1.2.3, Smarowanie
Smarowanie oraz zadanaa i rodzaje środków smarnych
Smarowaniem nazywa się wprowadzenie substanc.ji smarującej między
powierzchnie trące oraz związane z tym przekształcenie tarcia suchego w płyn-
ne lub rnieszane. Racjonalne smarowanie, oprócz znacznego zmniejszenia in-
tensywności tarcia i przedłużenia trwałościmaszyn, przyczynia się także do
zwiększenia sprawności mechanicznej.
Spośród wie|ufunkcji środków smarnych należy wymienić przede wszystkim:
o zmniejszanie oporów tarcia, co obniza straty energii oraz zużycie urządzeń,
o usuwanie zanieczy szczęń ze współpracujących powierzchni,
o ochronę przed korozją.
o odprowadzanie ciepła z obszaru tarcia,
o amortyzację drgań i obciążeń uderzeniowych,
o zmniejszanie luzów i skutków ich powiększania się w połączeniach rucho-
Yycn,
Srodki smarne stosowane w eksploatacji urządzeń mechanicznych mozna
podzielić następująco:
o ze względo na przeznaczenie:
płynne silnikowe (oleje silnikowe),
płynne przekładniowe (oleje przekładniowe),
płynne wrzecionowe (oleje wrzecionowe),
smary plastyczne do łożyskślizgowych i tocznych,
środkismarne specjalne;
o ze względu na konsystencję:
płynne (ctecze, gaza), np. olej, powietrze,
smary plastyczne,
stałe, np. grafit, dwusiarczek molibdenu (MoS2 );
o ze względu na pochodzenie:
mineralne - otrzymywane z ropy naftowej,
organiczne - otrzymywane ztłllszczów organicznych, np. olej rzepako-
wy; ich wadą jest to, że ulegają starzeniu, za|etą zaŚ biodegradowal-
ność.
syntetyczne - otrzymywane w wyniku syntezy chemicznej.

30
 Najkorzystniejsze warunki smarowania uzyskuje się dzięki Środkom smalxym
pĘnnym - olejom. Stosuje się je do części silnie obciążonych, pracujących z dużą
prędkościąobrotową, kiedy to wydzielają się znaczne ilościciepła. W innych pzy-
padkach oraz gdy ze względów konstrukcyjnych nie możnazastosować zamkniętej
obudowy, stosuje się smary plastyczne. Do smarów tych często dodaje się środki
smarne stałe, tworzące na powierzchniach trących cienkie warstwy odpome na du-
ze naciski. Srodki stałe są odporne na duze naciski, wysoką tęmperaturę i są che-
micznie stabilne.

K,
Tarcie z udzialenr środków smarnych
W różnych warunkach obciązenia, określonych
przez naciski jednostkowe (naprężenia stykowe) 'łl
i względną prędkośćślizganta, mogą zaistnięć różnę

K
rodzaje współpracy węzła ruchowego (rys. 1.12).
Tarcie suche występuje wtedy, gcly między współ-
pracującymi powierzchniami nie ma zadnych r:iał ob-
cych, np. środkasmarTlego lub wody. Jest ono bardzo
intensywne podczas ślizgarria się materiałów ehropo-
watych. Podczas tarcia ślizgowego na sucho wydziela
się zawsze duzo ciepła, które nagrzewa do wysokiej
temperatury warstwę wierzchnią częścitrących, powo-
dując znaczny spadek jej wytrzymałościi wzrost in-
tensywnościzużylvania. W skrajnych przypadkach
występuje zatarcie, czyli trrvałe połączenie współpra-
cujących części,ccl unieruch amia węzeł ruchowy.
Tarcie płynne występuje wtedy, gdy powierzchnie
tarcia są rozdzielone warstvlą Środka smarnego w po-

ffi=^
staci smaru plastycznego, cieczy lub gazu. Wówczas
tarcie zewnętrzne elementów zostaje zastąpione tar-
ciem wewnętrznym (płynnym) czynnika smarującego. Rys.
1.12. Rodzaje tarciu
Siła tarcia zależy wtedy wyłącznie od właściwości w obecnościśrodków smar-
środkasmarnego, a nie od właściwości powierzchni n;ch: rr') suche. Dlgranicz-
ne, c) mieszane, Ą płynne
współpracujących. Wartość współczynnika tarcia płyrr- ,1 warstwy graniczne.
-
nego (a więc i opory ruchu) jest wielokrotnie mniejsza 2 st1 k such1 .3 - mikro-
klin smarowy, ł - grubość
od wartości współczynnika tarcia suehego i zależy od filrnu olejowego
grubości warstwy cieczy smarującej, jej lepkościoraz
od prędkościwzględnej elementów trących. Dla olejów wynosi 0,08+0,005. Tar-
cie płynne można uzyskać przez smarowanie hydrostatyczne lub hydrodyna-
miczne, które zapewnia istnienie trwałej warstwy smarnej. Zużywanie elemen-
tów maszyn podczas tarcia płynnego jest rnniej intensywne niz w przypadku
innych rodzajów tarcia.
Tarcie graniczne powstaje wćlwczas, gdy powierzchnie trące są pokryte
środkamismarnymi zawierającymi substancje powierzchniowo czynne, które
tworzą na powierzchniach elementów tzw" warstwy graniczne, warstwy wyjąt-

31
kowo odporne na duze naciski i trwale z ntmi połączone. Zapobiega to powsta-
waniu tarcia suchego nawet przy nieciągłym dopływie środkasmarnego.
Tarciem mieszanym nazywa się zjawisko pojawiania się różnych rodzajów
tarcia w strefie styku elementów trących, z wyodrębnionymi mikroobszarami
styku (np. w jednym mikroobszarze występuje tarcie suche, a w pozostałych
tarcie graniczne lub płynne). Tarcie w makroobszarze styku jest wypadkową ro-
dzajów tarcia w poszczególnych mikroobszarach.
Rodzaj tarcia wpływa na trwałośći niezawodnośćurządzeń mechanicz-
nych. Podczas eksploatacji ze względu na konieczność utrzymania dostatecznie
dużej trwałoścturządzeńbardzo wazne jest dążenie do zmiany tarcia suchego
na inne, najlepiej - płynne. W tym celu nalezy odpowiednio użytkować urzą-
dzenia mechaniczn e or az prawidłowo wykonywać czynności smarownicze, sto-
sując zalecane środkismarne, Wówczas zmniejsza się intensywność zużycia.
atakżęliczbanieprzewidzianych awarii (zatarć). Wydłużają się również okresy
bezusterkowej pracy urządzeń.
Najkorzystniejsze warunki pracy wystepują wtedy, gdy obie powierzchnie
są w pełni rozdzielone warstwą oleju, tzw filmem olejowym (patrz rys . 1 1 2d)
. . .

Wówczas występuje tarcie płynne, w którym opory ruchu są najmniejsze w po-

równaniu z przypadkami a), b) i c). Jak widać, najkorzystniejsza jest zamiana
tarciazęwnętrznego ciał stałych (a) na tarcie wewnętrzne cieczy smarowej (d).
Wtedy tarcie występuje wewnątrz cieczy, a opory ruchu muszą pokonać jedy-
nie słabe siły przyciągania międzycząsteczkowego (molekuł) cieczy. W zasa-
dzie nie występuje zużywanie wskutek tarcia (z wyjątkiem pittingu), ponieważ
nie ma bezpośredniego styku między ciałami stałymi. Jeślinie można ,,wywo-
Łać" w węźle tarcia płynnego, to mozna zastptćje tarciem granicznym lub mie-
szanym (rys. 1 ,Iż b i c).Zatem dobre smarowanie węzła ruchowego polega na
zapewnieniu w nim tarcia płynnego. Małe opory ruchu i brak bezpośredniego
styku stwarzają korzystne warunki współpracy części,charakteryzujące się bra-
kiem zużywania i zacierania.
Zależnośćwspółczynnika tarcia od grubościwarstwy środka smarne_qo i ro-
dzaju tarcia podano w tablicy 1.5.

Zależnośćwspółczynnika tarcia od grubości warstwy środka smarnego, ''

""ur"i",o"|iij
Wsprficzynnik
Charakterystyka warstwy Środka smarnego Rodzaj tarcia
tarcia ślizgowego
Brak warstwy adsorpcyjnej suche powyżej 0.2
Warstwy adsorpcyjne mono- lub polimoiekulame graniczne 0,2+0,04
Środków smamych, płynów, pary wodnej itp.; tlenków,
siarczków itp.
Warstwy środkasmarnego o grubości mniejszej od mieszane 0,2+0,08
wysokości mikronierówności trących się powierzchni
Warstwy środkasmarnego o grubości większej od pĘnne 0,08+0,005,
mikronierówności trących się powierzchni a nawet mniej

32
1.3. Stan techniczny i eksploatacyjny maszyn
i urządzeń
1.3.1. Pojęcia podstawowe
Właściwościurządzeń zmieniają się pod wpływem samorzutnie zachodzą-
cych procesów oraz zewnętrznych oddziaływań. Częśćzmian ma nieodwracal-
ny charakter i powoduje zniszczenle urządzeń. Proces ten, zwany zużyciowo-
-starzeniowym lub zużywaniem fizycznym, mozna jedynie opóźniać stosując
zabiegi konserwacyjne i remonty, Moze się zdaruyć,że przed osiągnięciem sta-
nll zużyciafizycznego urządzenie staje się bezużyteczne wskutek postępu tech-
nicznego i naIeży wycofać je z eksploatacji. Nazywamy to starzeniem (zllży-
ciem) ekonomicznym lub - mniej trafnie - moralnym. Proces tel} mozna
opóźntć, modernizując urządzenia, ale tylko do granic opłacalnościtego zabie-
gu.Urządzenie wycofane z eksploatacji może być zastosowane np. jako rezer-
wowe, szkoleniowe, obiekt muzealny lub też jako źródłoczęścizamiennych
i surowców wtórnych,
Użytkownicy powinni mieć możliwośćoceny wielkościzmian, by określić
stan obiektu technicznego (inaczej: stan obiektu eksploatacji, stan urządze-
nia, stan maszyny), Termin ten oznacza wykonanie w określonej chwili sta-
tycznej,,fotografii" warlości cech danego obiektu. Stan obiektu technicznego
iest określanyna podstawie analizy zbioru chwilowych wartościcech, które
mozna naz:wać cechami stanu. Stan obiektu jest skutkiem jego przeszłości,
a jego znajomośćjest potrzebna do ustalenia zachowania się obiektu obecnie
i w przyszłoŚci. Ocenie podlega stan techniczny oraz eksploatacyjny.
Stan techniczny obiektu zmienia się nieustannie, co oznacza, że można
wyróżnić nieskończenie wiele jego stanów. W praktyce nie ma potrzeby okre-
Ślania wszystkich stanów; w najprostszym przypadku wystarczy wyróżnić dwa:
1) stan zdatności- kiedy obiekt działa poprawnie.
2) stan niezdatności - gdy obiekt nie moze wvkonywać założonych zadań.
Czasem wygodniej stosować podziaŁ na trzy stany:
l) zdatnoŚci (stan dobry),
2) częściowej zdatności (stan dopuszczalny, tolerowany),
3) niezdatności (stan niedopuszczalny).
Zmiany stanu technicznego obiektu są skutkiem rozmaitych procesów de-
strukcyjnych, takich jak: starzenie,nlżywanie zmęczeniowe, obciążenia udaro-
we itp., wywołujących odkształcenia plastyczne i spręzyste, przepalenia, stopie-
nia otaz utratę wewnętrznej spójności tworzywa elementów obiektu. Zmiany
wymiarów i przełomy powodują zmianę wzajemnego połozenia elementów, co
z kolei jest przyczyną nieprawidłowoŚci działania (niesprawności, niewydol-
ności,nięzadziałania), wynikaj ących z niewłaściwegoprzebiegu pracy i ruchów
roboczych.

33
 Zmiany (odwracalne lub nieodwracalne) stanu technicznego obiektu mozna
podzielić na:
o krytyczne (bardzo istotne) - zagrażające zyciu i zdrowiu ludzi oraz środo-
wisku naturalnemu,
o graniczne (istotne) - zagrażające utratą wydajnoŚci pracy obiektu,
o dopuszczalne (mniej istotne) - zagrażające racjonalnemu sposobowi wyko-
rzystania obiektu.
a)

Zmiono groniczno

Zmiono dopuszczolno

Okres gronicznego zużycio

{regenerocio)
Okres krytycznego zużycio
lwymuszono pełno wymiono)

okres zdolności do okres niezdotnoścido

dziołonio dziołonio

b)

A'-
Rzeczyvvisto moc
P moksymolno

, -'*" \ Uslerko
oopuszczolny\
lniesorownośćl\ ^/

Usz ko dzenie

ston qroniczny lnień idolnośćl zniszczenie

I

ston krwczny (nie/odziołoniel

t

Okrespoprownego Okresniepoprownego
dziołonio dziołonio
Rys. 1.13. Przebieg zmian nlżycia Z elementu obiektu technicznego w czasie t (a) oraz zwtązane
ztym zmiany mocy uzytecznej P (.b)
- na podstawie [19]

34
 Zmiany wartościcech stanu technicznego wynikają przede wszystkim z do-
konujących się w obiekcie procesów destrukcyjnych, np. zllżycia elementu
w wyniku tarcia oraz zwlązanej z tym zmiany cech użytkowych, np. mocy uzy-
tecznej (rys. 1.13).
Zmiany stanu technicznego wskutek procesów destrukcyjnych (rys. I.I3a)
określamy jako: dopuszczalne - np. ze względu na kojarzone wymiary, gra,
niczne - np. ze względu na możliwośćdokonania zabiegu regeneracyjnego
oraz krytyczne - zę względu na nagły, niekontrolowany wzrost intensywności
zlżywania, stwarzające zagrożenie dia elementu i obiektu jako całości.Mogą
one spowodować wystąpienie odpowiednio: usterek, uszkodzeń i zniszczęń.
Biorąc pod uwagę moc uzyteczną (rys. 1.13b), mozna wyróżnić stany użyt-
kowe dopuszcza|ne * w granicachprzewldzianej tolerancji mocy uzytkowej,
graniczne - np. zę względu na niedopuszczalny spadek mocy umożliwiający
tylko bieg jałowy i krytyczne - np. gdy następuje unieruchomienie całego
obiektu. Wówczas może wystąpić odpowiednio: niesprawność, niewydolność
Iub niezadziałanie obi ektu .
Iężęli żadna z cęch stanu technicznego obiektu nie osiągnęła wartości do-
puszczalnej, to jest on sprawny technicznie. Oznacza to, że jego właściwości
techniczno-eksploatacyjne odpowiadają założonym podczas konstruowania
i wytwarzania, t że może on realizować wszystkie funkcje zgodnie z przezna-
czeniem.
Gdy jakaścecha, np. moc, osiągnie wartośćdopuszczalną lub ją przekroczy
(np.w samochodzie nastąpi spadek mocy poniżej wartościdopuszczalnej), urzą-
dzęnię nadal moze spełniać zasadnicze funkcje robocze, tzn. jest w stanie zdatno-
ści.Jednak biorąc pod uwagę inne kryteria, które nie w pełni odpowiadają zało-
zonym (np. zwiększone zużycie paliwa w silniku samochodu), obiekt będzie
niewydolny technicznie.
Stan eksploatacyjny obiektu technicznego okreś]a to, co aktualnie dzieje
się z nim podczas eksploatacji, Wyróżnia się następujące podstawowe stany
eksploatacyjne:
1) użytkowania aktywnego,
ż) przechowywania,
3) konserwacii długoterminowej,
4) konserwacji stałej.
5) przekazania,
6) remontu głównego,
7) remontu średniego,
8) remontu bieżącego,
9) obsługi bieżącej,
10) likwidacji,
11) transportu.
W ramach tego zbioru mozna wyróżnić dwa podzbiory:
I * stany od 1 do 5 dotyczą uzytkowania (aktywnego i pasywnego),
II - stany od 6 do II dotycząobsługiwania.

35
 W ramach podziału uwzględniającego rozległośćskutków uszkodzeń, wy-
różnia się ich następujące rodzaje (poczynając od skutków najmniej rozle-
gĘch):
o usterkę,
o uszkodzenie,
o awarię,
o zniszczenie.
Uwzględniając wpływ uszkodzeń na działanie obiektu, wyróżnia się uszko-
dzenia całkowite i częściowe, a biorąc pod uwagę zwlązki między uszkodzenia-
mi, mówimy o uszkodzeniach niezależnych i zależnych.

P rzy czy ny powstawa n ia uszkodzeń

Czynniki wywołujące uszkodzenia obiektów technicznych są związane
bądź z samym obiektem (z realizowanymi przez obiekt działaniami),bądźz je,
go otoczeniem (rys. 1.14).

Sposoby usuwanaa uszkodzeń

Zidentyfikowanie uszkodzenia podczas eksploatacji jest podstaw ą działań
przywracających obiektowi mozliwośćrealizacji jego zadań. Zakres tych dzia-
łań jest związany z rodz,ajem uszkodzenia, jego lokalizacją oraz zasięgiem.
Od rodzaju uszkodzenia zależy szybkośćjego usunięcia. Ma to znaczenie

Dziołonie czynników
21,6o/.
zewnętznych

Błędy użytkowonio l3%

Przekroczenie normoiwvnego
5,0%
czosu procy

Uszkodzenie współprocuiqcych
:]]l§si§]il]ll:].]]:],]]:la:]:li.]:l1]]]l
zoleżnych elementów l ] ]]l,:,,,]': ].,,

Błędy konserwocii 3%

Błędy remontu 4%

Błędy moniożu 8,3%

Błędy technologiczne 55%

Brok donych 26,Ąok

Rys. 1.14. CzęstotliwoŚć występowania przyczyn uszkodzeń okreŚlonej grupy obrabiarek skrawa-
jących do metali (opracowano na podstawie badań prowadzonych wspólnie z zakładem femontu-
jącym obrabiarki skrawające do metali)

37
szcze gólnie w przypadku obiektó w złożony ch, gdy ż tam można spodziew ać się
równoczesnego wystąpienia wielu uszkodzeń.
O rodzaju działań decydują takie czynniki,jak:
o wpływ uszkodzenia na parametry uzytkowe obiektu technicznego,
o wpływ uszkodzenia na bezpieczeństwo uzytkowania obiektu,
o możliwośćnaprawy uszkodzonego elementu obiektu.
W niektórych przypadkach, np. uszkodzenia Środka transportu podczas wy-
konywania zadania. ważne mogą być też czas i okolicznoŚci powstania uszko-
dzenia oraz dostępność środków do usunięcia uszkodzenia (ludzi, sprzętu, ma-
teriałów) w danej chwili i w danym miejscu. Ilustracją takich uwarunkowań jest
wystąpienie uszkodzenia w lecącym sanrolocie lub płynącym po morzu statku,
Typowe sposoby usuwania uszkodzeń to:
o wyłączenie i zastąpienie uszkodzonego elementu jego sprawnym rezerwo-
wym odpowiednikiem; gdy uszkodzony element nie może być zastąpiony
sprawnym, dopuszcza się wyłączenie go z eksploatacji (po odpowiednim
zabezpieczeniu) i użytkowanie obiektu z ograniczoną wydajnością,
o wyłączenie i naprawa uszkodzonego elementu obiektu.
Procedura usunięcia uszkodzenia obejmuje następujące zadania przygoto-
wawcze:
o identyfikację i lokalizację uszkodzenia,
. Tozpoznanie zaistniałych skutków uszkodzenia,
. ocenę potencjalnych dalszych skutków uszkodzenia.
Realizacja wymienionych zadań umozliwia określenie zakresu prac na-
prawczych oraz potrzeb związanych z:
o personelem,
o narzędziami,
o materiałami i częściami zamiennymi,
o nakładami finansowymi,
o innymi wymaganiami, np. uzycia środków transportu, specjalistycznych
stanowisk remontowych).

]. Jcłkie sąfazy istnienia obiektu technicznego?

2. Jakie rodzrlje dz,iałań wyodrębnia się w eksploatacji?
3. ]ak dzielimy urządz.enia ze względu na rodzaj eksploatacji?
4. Jaki jest podział maszyn?
5. Jakie są rodzaje tarcia?
ó. Jaki jest podział zużl,wania częścimaszyn?
7. Jakie są zadania i cechy środków smarnych?
8. Co to jest stan eksploatacyjny obiektu?
9. Co to jest uszkodzenie obiektu podczas eksploatacji?
]0. ]akie są kryteria podziału uszkodzeń?

38
] )
co to jest eksploatacja i eksploatlka,
2) jakie znaczenie ma nauka o eksploatacji,
3) jaka jest definicja maszyny,
4) co to jest tarcie, smarowanie i zużywanie,
5) jakie sąrodzaje zużywania mechanicznego częścimaszyn,
6) jak dzielimy środki smarne,
7) jakie są rodzaje tarcia z udziałem środków smarnych,
8) jakwyróżnić zmiany stanu technicznego obiektu,
9) jak usuwać uszkodzenią.
l) rozróżnić pojęcia: obiekt techniczny, urządzenie i maszyna,
2) wskazać, jakie są podstawowe wymagania eksploatacyjne,
3) odróżnić zużycie od zużywania,
4) scharakteryzować oqólny przebieg procesu zużywania mechanicz-
nego częścimaszyn,
5) określićrodzaje stanu technicznego obiektu,
6) scharakteryzować przyczyny powstawania uszkodzeń.