Professional Documents
Culture Documents
Kazimierz Trzęsicki Logika. Nauka I Sztuka
Kazimierz Trzęsicki Logika. Nauka I Sztuka
29 czerwca 2008
Logika
Nauka i sztuka
4
Wstęp 9
1 Język 15
1.1 Pojęcie języka i jego funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1.1 Pojęcie języka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1.2 Funkcje języka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.2 Budowa i znaczenie wyrażeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
1.3 Kategorie wyrażeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
1.3.1 Zdanie i prawdziwość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
1.3.2 Nazwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
1.3.3 Predykaty, relacje, funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . 78
1.3.4 Spójniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
1.3.5 Słówka kwantyfikujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
1.3.6 Znaki interpunkcyjne i akcent logiczny . . . . . . . . . 119
1.3.7 Tekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
1.4 Błędy w słownym przekazywaniu myśli . . . . . . . . . . . . . 130
5
6 SPIS TREŚCI
Indeks 439
8 SPIS TREŚCI
Wstęp
9
10 WSTĘP
Instead of that liberty which takes root and growth in the pro-
gress of reason, if recovered by mere force or accident, it becomes,
with an unprepared people, a tyranny still, of the many, the few,
or the one.
Zamiast tego wolność, która ma korzenie i wzrost w postępie ro-
zumu, gdy jest odzyskana jedynie przez siłę lub przypadek, staje
się, dla nieprzygotowanego ludu, mimo to tyranią, wielu, kilku
lub jednego.
Dziś, gdy świat coraz bardziej rządzony jest demokratycznie, gdy argu-
ment siły zastępowany jest przez siłę argumentów, greckiemu wynalazkowi
demokracji towarzyszy potrzeba znajomości innego greckiego wynalazku: lo-
giki3 . Podobnie jak w starożytnych akademiach, średniowiecznych ośrodkach
edukacyjnych i uniwersytetach Oświecenia, logika zajmuje ważne miejsce
w działalności naukowej i dydaktycznej współczesnych szkół.
2
Zob. Thomas Jefferson, Memoirs, Correspondence, and Private Papers of Thomas
Jefferson, t. IV, wyd. H. Colburn and R. Bentley, 1829; s. 253.
3
W średniowieczu nauczano logiki w ramach trivium (trzy drogi). Sztuki wyzwolone
(artes liberales) dzielono na trivium i quadrivium. Trivium obejmowało gramatykę, reto-
rykę i logikę. Na quadrivium (cztery drogi) składały się: artytmetyka (liczba jako taka),
geometria (liczba w przestrzeni), muzyka (liczba w czasie), astronomia (liczba w prze-
strzeni i czasie).
WSTĘP 11
Istotny wkład w rozwój tej nauki wnieśli logicy polscy. Jeden z działów logiki,
mianowicie logika zdań, była w okresie międzywojennym uznawana w świecie
za polską specjalność.
4
Logika matematyczna to teoria rozumowań matematycznych lub — co mamy tu na
uwadze — logika uprawiana metodami matematycznymi, rachunkowymi.
5
Pełny tytuł brzmi: Begriffsschrift, eine der arithmetischen nachgebildete Formelspra-
che des reinen Denkens, czyli Ideografia, formułowy język czystego myślenia wzorowany na
języku arytmetyki.
12 WSTĘP
Język
15
16 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
ikony: znak postrzegany jest jako w jakiś sposób podobny do tego, co ozna-
cza; może to być podobieństwo wizualne, dźwiękowe, zapachowe itp.;
umowy, lecz jest wyznaczone przez porządek naturalny. Dym jest w porządku
naturalnym oznaką ognia. Dym może też być znakiem. Na to jednak, aby
wiedzieć czego jest znakiem, trzeba znać odpowiednią umowę. W czasie kon-
klawe dym wydobywający się z komina Kaplicy Sykstyńskiej w zależności od
barwy jest znakiem tego, czy wybrano nowego papieża, czy też nie. Ktoś, kto
nie zna stosownej umowy, będzie widział tylko dym. Ktoś, kto zna umowę,
widząc kolor dymu będzie wiedział, jaki przebieg mają wybory. Aby widząc
dym kojarzyć go z ogniem, nie trzeba znać żadnej umowy takiej lub innej
społeczności. Pszczoły «informują się» o miejscu, w którym są kwiaty za po-
mocą specjalnego tańca. Taniec ten jest «zrozumiały» dla wszystkich pszczół
danego gatunku, jednak nie dlatego, żeby w obrębie gatunku istniała jakaś
umowa, lecz dlatego, że gatunek ten zgodnie z prawami przyrody tak a nie
inaczej reaguje na bodźce naturalne. Badacze życia pszczół od badaczy pisma
węzełkowego Inków różnią się tym, że ci pierwsi poszukują prawa rządzącego
reakcjami pszczół na bodźce pochodzące z «tańca», a ci drudzy dążą do od-
tworzenia umowy, według której Inkowie rozumieli swoje «węzełki». Lekarz
na podstawie oznak stawia diagnozę, mając na uwadze naturalny związek
między tymi oznakami a chorobą, a nie ze względu na to, że w danej spo-
łeczności obowiązuje jakaś umowa co do rozumienia poszczególnych danych
o stanie zdrowia pacjenta, jako znaku jakiejś choroby. Społeczność i lekarz
mogą żywić przekonanie, że takie a takie objawy (oznaki) wskazują na taką
a taką chorobę. Lekarz powinien odrzucić takie przekonanie, jeśli są tylko
wystarczające racje, że tak naprawdę nie jest.
Języki możemy dzielić ze względu na typ rzeczy używanych na znaki
w tych językach. Najczęściej są to brzmienia, jak jest w wypadku języka
mówionego, lub napisy, jak jest w wypadku języka pisanego.
Języki możemy też dzielić ze względu na rodzaj konwencji. W wypadku
języka naturalnego sposób rozumienia jego znaków jest wynikiem historycz-
nego procesu rozwoju tego języka i jest elementem przekazu kulturowego,
który dokonuje się poprzez wychowanie i kształcenie. Takie języki, są nimi
języki poszczególnych narodów, są językami naturalnymi. Język sztuczny
to język, który powstał w wyniku świadomego zamiaru stworzenia języka,
a umowa co do rozumienia jego znaków jest przedmiotem decyzji jego twór-
ców. Przykładem języka sztucznego może być esperanto. Język nauki jest
oparty na języku naturalnym, a wzbogacany jeszcze o nowe znaki decyzjami
poszczególnych naukowców z danej dyscypliny i podlegający akceptacji śro-
dowiska naukowego. Szczególnymi językami są języki programowania, czyli
języki którymi «komunikujemy się» z komputerem.
Wyróżnienie języków dokonywane jest ze względów metodologicznych
również w ramach jednej dyscypliny. Prawnicy odróżniają język prawny
18 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
znakiem nie oznacza, że znak jest złożony. Warunkiem złożenia jest bowiem
to, aby znak ten jako całość dał się przedstawić jako zbudowany tylko ze
znaków.
Naukę o znakach i ich funkcjach nazywa się „semiotyką”. Już sofiści
(Kratylos i inni) oraz Platon okazjonalnie poruszali problemy semiotyczne.
Systematyczne ujął ją jednak dopiero Arystoteles. Współczesną semiotykę
zapoczątkował szwajcarski lingwista Ferdinand de Saussure (1857–1913). Na-
zywał ją semiologią (od greckiego semeîon — znak). Podziału semiotyki na
syntaktykę, semantykę i pragmatykę dokonał Charles William Morris1 , od
którego pochodzi też nazwa tej dziedziny wiedzy2 . Użycie terminu „seman-
tyka” na oznaczenie badań nad stosunkami między znakiem a tym, czego jest
to znak, zostało uznane w nauce dzięki Alfredowi Tarskiemu (1901–1983),
światowej sławy logikowi polskiemu.
1. przekazywania informacji,
Zadania
Zadanie 1.1. Wskaż funkcje, które mogą pełnić poniższe wyrażenia.
3. Jestem głodny.
7. Siła spokoju.
9. Wybierzmy przyszłość.
Zadanie 1.2. W jakich funkcjach język użyty jest w prawie i w jego stoso-
waniu?
Zadanie 1.3. Jakie funkcje pełni język w reklamach?
Zadanie 1.4. Podaj przykłady zdań orzekającego, pytajnego, rozkazującego
i wykrzyknikowego, które w określonych okolicznościach pełnią funkcję:
1. informacyjną,
2. ekspresywną,
3. dyrektywną,
4. zobowiązywania.
J = hS, G, Zi.
Każdy język, jaki by on nie był, winien mieć te trzy składniki. Opis nie-
których języków wyczerpuje się w określeniu tych trzech składników. Będzie
tak w wypadku języka rachunku arytmetycznego, języka rachunku logicz-
nego, czy języka programowania. W wypadku niektórych języków, jak na
przykład języki naturalne dochodzą jeszcze inne reguły, choćby zasady sty-
listyki. Są to reguły o charakterze pragmatycznym. Reguły pragmatyczne
formułuje się też dla języków formalnych na przykład, gdy wprowadza się
zasady opuszczania nawiasów. Jednak bez tych reguł języki te nie straciłyby
na wartości, jedynie wydłużyłyby się odpowiednie napisy.
Podane określenie języka wymaga rozwinięcia i dopowiedzenia, co należy
rozumieć przez słownik, reguły składni oraz reguły znaczeniowe.
spójne skończone ciągi wyrazów tego języka. Języki, których reguły składni
zależą wyłącznie od kształtu, formy wyrażeń to języki formalne. W wy-
padku języka naturalnego reguły składni są zależne od znaczeń wyrażeń. Od
znaczeń wyrażeń nie zależą reguły składniowe np. języka logiki formalnej
oraz języków programowania.
Z punktu widzenia syntaktyki języki naturalne różnią się od języków for-
malnych sposobem określenia wyrażenia (poprawnie zbudowanego). W wy-
padku języków formalnych rozpoznanie, czy dany ciąg wyrazów jest wyra-
żeniem (poprawnie zbudowanym) jest czysto mechaniczne, czyli może być
dokonane bez rozumienia tego wyrażenia. Taką czynność może wykonać od-
powiedni program komputerowy. W wypadku języków naturalnych taki opis
nie jest wystarczający. W wielu wypadkach niezbędne jest odwołanie się do
intuicji lingwistycznej kompetentnego użytkownika tego języka. Więcej, jeśli
jakiś ciąg wyrażeń jest zgodny z proponowanymi regułami syntaktycznymi,
a nie jest akceptowany przez kompetentnego użytkownika, to reguły takie
bądź zostają w ogóle odrzucone, bądź ograniczony zostaje zakres ich zasto-
sowań: rację ma kompetentny użytkownik języka.
Za pomocą gramatyki formalnej można zdefiniować np. wyrażenia języka
arytmetyki liczb naturalnych z dwoma symbolami operacji: +, ×. Zastosu-
jemy sposób określenia gramatyki stosowany w informatyce, a mianowicie
gramatykę BN F (Backus Naur Form). Wyróżniamy dwa rodzaje symboli:
• symbole przepisywania,
Symbole te zapisywać będziemy wytłuszczoną czcionką. Nie należą
one do słownika języka. Są to terminy gramatyki języka.
• symbole terminalne.
Symbole terminalne są elementami słownika języka.
Reguła przepisywania składa się z symbolu ::= (dla: przepisz ) oraz z sym-
bolu | (lub), który rozdziela różne możliwe ciągi symboli, wpisywane na miej-
sce symbolu poprzedzające ::=.
Reguły budowy wyrażenia mają charakter rekurencyjny, tzn. stosują się
do wyniku swojego zastosowania: jeżeli w ciągu będącym wynikiem zastoso-
wania reguły występują symbole przepisywania, wynik ten staje się ponownie
przedmiotem wykonania reguły właściwej dla któregoś z symboli przepisywa-
nia. Stosowanie reguł kończy się dopiero wówczas, gdy w otrzymanym ciągu
występują tylko symbole terminalne.
Ciąg symboli jest wyrażeniem wtedy i tylko wtedy, gdy
1. otrzymany jest zgodnie z regułami przepisywania,
1.2. BUDOWA I ZNACZENIE WYRAŻEŃ 29
Znaczenie wyrażenia jest bądź jasne, bądź jest niejasne, czyli mętne.
O wypowiedzi mówimy, że jest jasna wtedy i tylko wtedy, gdy jej zna-
czenie jest jednoznacznie określone. Mówimy zaś, że jest niejasna (mętna),
gdy tak nie jest. O autorze (nie)jasnej wypowiedzi mówimy, że wypowiada
się (nie)jasno.
O jasności lub niejasności i mętności wyrażenia możemy mówić jako
o pewnej nierelatywnej cesze tego wyrażenia. Może jednak być tak, że wy-
rażenie, które jest jasne w sensie absolutnym (nierelatywnym), nie jest jasne
subiektywnie, czyli nie jest jasne dla kogoś.
Definicja 1.12. Znaczenie wyrażenia jest jasne dla kogoś wtedy i tylko
wtedy, gdy ten ktoś to wyrażenie rozumie w dokładnie jeden określony spo-
sób. Jest zaś niejasne dla kogoś, kto tego wyrażenia nie rozumie lub nie
rozumie w pełni.
Może też być tak, że dany ciąg wyrazów zbudowany jest zgodnie z regu-
łami syntaktycznymi, lecz nie można mu przypisać znaczenia zgodnie z re-
gułami semantycznymi. W tym wypadku mówi się o bezsensie. Wyrażenie
„młotek programu” jest zgodnie z regułami syntaktycznymi wyrażeniem. Jest
to jednak bezsens, bowiem nie można mu przypisać znaczenia według reguł
semantycznych. W języku matematyki bezsensem jest wyrażenie „większa
połowa”. Jest to nazwa, a zatem nie jest to nonsens. Jednak tej nazwie nie
przysługuje znaczenie według reguł znaczeniowych języka matematyki.
Język służy nie tylko do komunikowania faktów, lecz także naszej wobec
nich postawy. Kiedy mówię: „Nie jest prawdą, że dzisiaj jest wtorek”, neguję
zachodzenie, istnienie pewnej sytuacji. W tej sprawie ktoś może mieć inne
zdanie. Różnimy się wówczas co do faktów. Kiedy mówię: „Dzisiaj mamy
dobrą pogodę”, to wyrażam pewną postawę, wypowiadam ocenę pogody.
Ktoś inny może inaczej oceniać dzisiejszą pogodę. Różnimy się więc co do
postawy, oceny. Może być tak, że:
1. dwoje ludzi ani nie różni się co do faktu, ani nie różni się wobec niego
postawą;
Dwie osoby lubiące słoneczną pogodę i będące na wczasach mogą być
np. zgodne co do stanu pogody i w ocenie tej pogody.
2. dwoje ludzi nie różni się co do stwierdzenia pewnego faktu, a różni się
jego oceną;
Dwie osoby, z których jedna lubi słoneczną i bezdeszczową pogodę i jest
na wczasach, a druga prowadzi gospodarstwo rolne, w którym uprawy
wymagają znacznej ilości wilgoci, mogą być np. zgodne co do stanu
pogody — że jest słonecznie i bezdeszczowo — a różnić się w ocenie
tej pogody.
4. dwoje ludzi różni się zarówno w sprawie faktu, jak i postawą wobec
niego.
Jedna osoba może np. uważać, że Jan umie włamywać się do kas pan-
cernych, a druga, że nie. Osoba, która uważa, że Jan umie włamywać
się do kas pancernych może tę umiejętność oceniać pozytywnie a osoba,
1.2. BUDOWA I ZNACZENIE WYRAŻEŃ 35
Zadania
Zadanie 1.8. Podaj przykłady wyrażeń mających ten sam sens deskryptywny
a różne sensy emocjonalne.
Zadanie 1.9. W wybranym tekście zastąp słowa nacechowane negatywnie
przez słowa emocjonalnie neutralne a następnie przez nacechowane pozy-
tywnie.
Zadanie 1.10. Wskaż różnicę pomiędzy:
5
W języku środowiska sportowego obowiązują określone zasady podawania wyniku me-
czu w zależności od tego, która drużyna to drużyną gospodarzy, a która gości. Tu mamy
na uwadze język potoczny, który nie narzuca w tym względzie specjalnych zasad.
1.2. BUDOWA I ZNACZENIE WYRAŻEŃ 37
Zadanie 1.11. Jak pod wpływem publicystyki może zmieniać się sens emo-
cjonalny wyrazu „ciemnogród”?
Zadanie 1.12. Wskaż różnicę między nazwami „Włochy” i „Italia”.
Zadanie 1.13. W jakiej roli występuje słowo „logiczna” w wyrażeniu „logiczna
przesłanka”.
Zadanie 1.14. Czy w przekonaniu wypowiadającego zwrot: „nie wstydzę się
przyznać, że jestem liberałem” wyraz „liberał” jest nacechowany emocjonal-
nie?
Zadanie 1.15. W trakcie jednej z debat telewizyjnych rzecznik SdRP zgłosił
zastrzeżenia wobec używania przez dziennikarzy określenia „partia postko-
munistyczna”, po wyjaśnieniach musiał jednak przyznać, że określenie jego
parti jako partii postkomunistycznej jest zgodne ze znaczeniem tego wyra-
żenia. Czym tłumaczysz postępowanie rzecznika SdRP?
Zadanie 1.16. Na podanym przykładzie wskaż rolę wyrażeń nacechowanych.
Rosja wielokrotnie protestowała przeciwko «zbytniej wyrozumiałości»
wobec czeczeńskich separatystów, których zachodnie media nazywają bo-
jownikami, rebeliantami, powstańcami lub separatystami. Rosyjskie agencje
i telewizje używają od lat sformułowań „bandyci”, „bojówkarze”, „członkowie
nielegalnych ugrupowań zbrojnych” czy „terroryści”.
Obiektem krytyki Rosjan po biesłańskiej tragedii stała się brytyjska BBC,
która w odniesieniu do zbrojnego komanda nigdy nie użyła słowa „terrory-
ści”. Przedstawiciele BBC tłumaczą, że ich kodeks etyczny surowo zabrania
używania tego słowa w jakichkolwiek materiałach.
Zadanie 1.17. W kampanii prezydenckiej w Polsce w 2005 r. o jednym z kan-
dydatów informowano, że jego dziadek służył w Wermachcie. Która z rywa-
lizujących stron o tym mówiła i dlaczego?
Zadanie 1.18. Co sądzisz o tym sądzisz?
Władze miasteczka Tunbridge Wells w hrabstwie Kent zabroniły urzęd-
nikom posługiwania się zwrotem „burza mózgów” i zamiast niego zaleciły
używanie słów „deszcz myśli”. Uznano, że powiedzenie może obrażać epilep-
tyków i osoby chore umysłowo.
Zadanie 1.19. Podaj przykłady wyrażeń, które oprócz znaczenia idioma-
tycznego mają znaczenie dosłowne oraz takich wyrażeń, które mają tylko
znaczenie idiomatyczne.
38 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
Zadania
Zadanie 1.22. Wskaż niektóre wyrazy, które należą do tej samej kategorii
składniowej co „i”.
Zadanie 1.23. Czy może być tak, że jakieś wyrażenie należy do różnych
kategorii?
Zadanie 1.24. Czy jeżeli wyrażenie w 1 należy do tej samej kategorii skła-
dniowej, co wyrażenie w 2 , to wyrażenie w 2 należy do tej samej kategorii
składniowej, co wyrażenie w 1 ?
Zadanie 1.25. Czy, jeżeli wyrażenie w 1 należy do tej samej kategorii skła-
dniowej, co wyrażenie w 2 , a w 2 należy do tej samej kategorii składniowej co
40 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
ustalenia terminologicznego nie należy rozumieć tak, że zasady logiki nie sto-
sują się do wypowiedzi, w których występują zdania inne niż oznajmujące,
lub że logika zajmuje się tylko zdaniami typu oznajmującego. Niewątpliwie
jednak logika interesuje się przede wszystkim rozumowaniami, a dla nich
podstawowe są zdania jako wyrażenia prawdziwe lub fałszywe. Zrozumie-
nie podanej definicji zdania wymaga dopowiedzenia, czym są prawdziwość
i fałszywość.
Gdy w zwykłych codziennych sytuacjach mówimy o prawdziwości wy-
powiedzi8 , to mamy na uwadze zgodność tej wypowiedzi z tym, jak jest
w rzeczywistości. Gdy mówię „pakunek A jest cięższy niż pakunek B”, to
o prawdziwości tej wypowiedzi rozstrzyga się porównując ciężary obu pa-
kunków. Gdy w rzeczywistości pakunek A waży więcej niż pakunek B, to
moja wypowiedź jest uznawana za prawdziwą. Gdy zaś tak nie jest, a więc
gdy A waży tyle samo, co B lub B waży więcej niż A, to moja wypowiedź
uznawana jest za fałszywą. Takie podejście wskazuje, że kierujemy się kla-
sycznym rozumieniem prawdy.
Die Falschheit eines Urteils ist uns noch kein Einwand gegen ein
Urteil (. . . ). Die Frage ist, wie weit es lebenfördernd, lebener-
haltend, (. . . ); und wir sind grundsätzlich geneigt zu behaupten,
daß die falschesten Urteile (. . . ) uns die unentbehrlichsten sind
(. . . ) — daß Verzichtleisten auf falsche Urteile ein Verzichtleisten
auf Leben, eine Verneinung des Lebens wäre.
Fałszywość jakiegoś sądu nie jest dla nas jeszcze zarzutem prze-
ciwko niemu (. . . ). Pytanie brzmi, jak dalece sprzyja on życiu,
umożliwia zachowanie życia (. . . ); i zasadniczo jesteśmy skłonni
twierdzić, że najbardziej fałszywe sądy (. . . ) są dla nas najbar-
dziej niezbędne (. . . ) — że rezygnacja z fałszywych sądów ozna-
czałaby rezygnację z życia, zaprzeczenie życia.
1. konstruktywistyczną,
i
2. konsensusu.
Zwolennicy społecznej konstruktywistycznej teorii utrzymują, że prawda
jest wytworem procesów społecznych, ma wymiar historyczny i kulturowy.
Prawda jest kształtowana przez wewnętrzną walkę, jaka toczy się w społe-
czeństwie. Cała nasza wiedza jest „skonstruowana”. Nie odzwierciedla ona
jakiejś zewnętrznej „transcendentnej” rzeczywistości (co przyjmowane jest
w wypadku teorii korespondencyjnej), lecz percepcja prawdy jest postrze-
gana jako ewentualność będąca wypadkową konwencji, ludzkiego postrzega-
nia i doświadczenia społecznego. Wierzy się, że reprezentacje rzeczywistości
fizycznej i biologicznej, w tym rasy, seksualności i płci są wytworami spo-
łecznymi.
Dla Giambattista Vico (1668–1744) historia i kultura są uczynione przez
człowieka. Głosi, że
verum esse ipsum factum
prawda jest dokładnie tym, co uczynione.
Hegel i Marks opowiadali się za prawdą jako wytworem społecznym.
Zwolennicy teorii konsensusu utrzymują, że prawda jest tym, na co zgo-
dziła się lub — w pewnych wersjach — na co mogłaby się zgodzić jakaś
szczególna grupa. Grupa ta mogłaby obejmować wszystkich ludzi lub jakiś
inny przynajmniej dwuosobowy zbiór ludzi.
Współcześnie teorii konsensusu jako użytecznego pojęcia „prawdy” bronił
Jürgen Habermas (1929–). Utrzymywał, że prawda jest tym, na co można
by się zgodzić w idealnych sytuacjach użycia języka.
Żadna prawda nie jest mniej lub bardziej ważna niż inna. Nie można
znaleźć ani postulować żadnych obiektywnych standardów prawdy. Systemy
poznawcze są równorzędne. Zwolennicy New Age głoszą, że nie ma żadnej
absolutnej prawdy i każdy może tworzyć własną rzeczywistość. Wszystkie
indywidualne punkty widzenia są równorzędne i każda prawda zależy od
indywiduum.
Tezę relatywizmu, pomijając szczegółowe kwestie stylistyczne, można
sformułować następująco:
jeżeli P twierdzi, że α, to α,
gdzie P oznacza podmiot, ze względu na który orzekana jest prawdziwość
(w zależności od typu relatywizmu może to być: klasa, rasa, płeć, kultura,
okres historyczny itp), a α jest dowolnym zdaniem.
46 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
Otrzymujemy zatem:
otrzymujemy w konsekwencji, że
2. samo znaczenie nie przesądza tego, jaka jest wartość wartość logiczna.
Zadania
Zadanie 1.26. Czy kategorie: postępowe, współczesne, tak sądzi większość lu-
dzi, są «konkurentami» kategorii prawdy?
Zadanie 1.27. Podaj jeszcze inne niż wymienione w zad. 1.26 powody, dla
których niektórzy uznają zdania.
11
Zdanie to (na mocy prawa De Morgana) jest logicznie równoważne negacji zdania
„każdy student ma wykłady z logiki”.
52 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
1. kłamie?
2. mówi nieprawdę?
4. Wiem, co wiem.
15. Fałsz jest fałszem, niezależnie jak dawny; prawda jest prawdą, cho-
ciażby zrodziła się wczoraj.
20. To, że wszystko jest inne, nie znaczy, że coś się zmieniło.
21. Byłem zdrowy przez całe życie oprócz kilku ostatnich lat, gdy choruję
na serce.
29. Istnieję.
1. Nieprawda, że α;
2. α lub β;
3. α i β;
4. Jeżeli α, to β;
6. Każde x jest P;
7. Niektóre x są P;
9. Niektóre x nie są P.
Zadanie 1.32. Czy zdanie „to, co mówię nie jest prawdą” może być praw-
dziwe12 ?
Zadanie 1.33. Nieomylnym jest ktoś, kto w wypadku dowolnego zdania α
na pytanie, czy wie, że α, jeśli α jest fałszywe, odpowiada, że nie wie. Czy
można być nieomylnym?
Zadanie 1.34. Wszechwiedzącym jest ktoś, kto w wypadku dowolnego zdania
α na pytanie, czy wie, że α, jeśli α jest prawdziwe, odpowiada, że wie. Czy
można być wszechwiedzącym?
1.3.2 Nazwa
Drugą, obok zdań, ważną kategorią wyrażeń są nazwy. Wyrażenia: „krze-
sło”, „stół”, „Jan”, „najwyższy budynek świata”, „nauczyciel matematyki” są
nazwami.
Nazw używamy do wskazywania przedmiotów: osób, rzeczy, przedmiotów
abstrakcyjnych. To, do wskazania jakich przedmiotów nazwy można użyć,
jest składnikiem znajomości języka.
jest pusty i taki będzie dopóki w Białymstoku nie zostanie pobudowane lot-
nisko pasażerskie.
W wypadku syntetycznego rozumienia zakresu rozróżniać można zakresy
biorąc pod uwagę sytuację aktualną lub historyczną. Można więc twierdzić,
że nazwa „król Polski” jest pusta, mając na uwadze stan aktualny lub, że
nazwa ta ma wiele desygnatów, kiedy pod uwagę bierzemy historię Polski.
Zdarza się, że te same co do kształtu wyrażenia służą do wypowiedze-
nia różnych nazw. Gdy zajdzie taka potrzeba będziemy mówić o wyrażeniu
nazwowym.
drugi to znaczy tyle samo, co wskazać w drugim języku nazwę, której przypo-
rządkowane jest to samo pojęcie, co nazwie w języku, z którego tłumaczymy.
Nazwami równoznacznymi są np. „kartofel” i „ziemniak”.
Terminu „pojęcie” używamy — jeśli nie będzie to specjalnie zaznaczone
— w znaczeniu „znaczenie nazwy”. Samo słowo „pojęcie” ma więcej niż jedno
znaczenie. O pojęciu mówimy jako o wiedzy, poglądzie lub opinii. Kiedy mó-
wię, że nie mam pojęcia jak działa komputer, to mówię, że nie wiem jak działa
komputer. Kiedy ktoś mówi, że nie ma pojęcia co sądzić o jakiejś sprawie, to
mówi tyle, że nie ma w tej sprawie opinii. Ponieważ „pojęcie” jest wyrażeniem
nazwowym, znaczy to więc, że przyporządkowane jest mu więcej niż jedno
pojęcie. Gdy jednak mówimy o pojęciu jako o znaczeniu określonej nazwy,
to nie możemy mówić, że jest ono wieloznaczne. Zdanie stwierdzające to bę-
dzie zdaniem wewnętrznie kontradyktorycznym. Na przykład zdanie „pojęcie
zamku jest wieloznaczne” jest równoważne zdaniu „znaczenie słowa ‘zamek’
jest wieloznaczne” lub — co na jedno wychodzi — „znaczenie słowa ‘zamek’
ma więcej niż jedno znaczenie”. Zdaniami prawdziwymi, a tym samym nie
będącymi wewnętrznie kontradyktorycznymi są zdania:
Każdemu desygnatowi nazwy może przysługiwać cecha, która nie jest ani
cechą konstytutywną ani cechą konsekutywną. Na przykład cecha dwunożno-
ści należy do pełnej treści nazwy człowiek, a nie jest ani cechą konstytutywna
ani konsekutywną człowieka. Taka cecha to cecha przygodna.
Supozycje
Nazwy mogą być użyte na różne sposoby, w logice tradycyjnej określane
jako supozycje15 . Sposoby te charakteryzowane są przez to, do wskazania
czego nazwa została użyta.
Prawdą jest, że „człowiek” jest nazwą, a nie jest prawdą, że człowiek jest
nazwą. W języku pisanym — co tu praktykujemy — użycie wyrażenia w su-
pozycji materialnej zaznaczamy ujmując je w cudzysłowy16 . W wypadku,
gdy wyrażenie użyte w supozycji materialnej występuje w innym wyrażeniu
użytym w supozycji materialnej będziemy stosować: ‘, ’.
W języku mówionym nie wypowiada się cudzysłowu. Użycie jednak wyra-
żenia przez poprzedzenie go np. słowem „wyrażenie” tworzy kontekst, w któ-
rym to wyrażenie należy brać jako użyte w supozycji materialnej. Gdy mówię:
„krzesło pisze się przez erzet” to kontekst wskazuje na użycie wyrazu „krze-
sło” w supozycji materialnej mimo, że brak formalnych wyróżników takiego
użycia. Tego rodzaju praktyka rezygnowania z użycia formalnych wskaźni-
ków użycia wyrażenia w supozycji materialnej jest stosowana także w języku
pisanym i to również przez logików. Można tak postąpić, gdy kontekst jed-
noznacznie wskazuje na to, w jakiej supozycji wyrażenie jest użyte a użycie
cudzysłowu raczej utrudniało by percepcję tekstu.
Definicja 1.55. Nazwa cudzysłowowa to nazwa wyrażenia powstała przez
ujęcie tego wyrażenia w cudzysłowy.
Z pojęciem supozycji materialnej wiąże się pojęcie stopnia języka. Ma-
jąc jakiś język J 1 (język przedmiotowy, język pierwszego rzędu) możemy
chcieć go badać, wygłaszać o nim twierdzenia itp. Musimy więc dysponować
językiem drugiego rzędu J 2 , który nam to umożliwi. W języku J 2 możemy
tworzyć nazwy wyrażeń języka J 1 poprzez branie tych wyrażeń w cudzy-
słowy.
Definicja 1.56. Język J2 jest metajęzykiem języka J 1 wtedy i tylko
wtedy, gdy zawiera nazwy wyrażeń języka J 1 .
Zdanie „w arytmetyce zwykle stosuje się cyfry arabskie” nie należy do
języka arytmetyki jak np. zdania: „2 + 2 = 4”, „2 + 2 = 5”, lecz do me-
tajęzyka tego języka. Do języka matematyki nie należą terminy takie, jak
„równość”, „równanie”, z którymi spotykamy się praktycznie w każdym pod-
ręczniku matematyki. Do języka arytmetyki należy symbol „=”, w języku
arytmetyki sformułowane jest równanie: „x + 3 = 5”.
Wyróżnia się języki ze względu na to, czy zawierają wyrażenia odnoszące
się do innego języka. Język pierwszego stopnia to język, za pomocą którego
mówimy o pewnej dziedzinie przedmiotowej. Jego metajęzyk to język dru-
giego stopnia. Metajęzyk języka n-tego stopnia to język stopnia (n + 1).
16
Zauważmy, że nie jest to jedyna funkcja cudzysłowu. Używa się go również, aby wy-
różnić tekst cytowany i jego tytuł, albo aby zaznaczyć użycie jakiegoś wyrażenia w innym
znaczeniu niż dosłowne i słownikowe. Dla tego ostatniego celu w niniejszej książce zdecy-
dowano się zastosować: « ».
62 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
x ∈ (A ∪ B)
wtedy i tylko wtedy, gdy
x ∈ A lub x ∈ B.
x ∈ (A ∩ B)
wtedy i tylko wtedy, gdy
x ∈ A i x ∈ B.
Zbiór A∩B jest zakresem nazwy „A i B”. Na przykład zakresem nazwy „stu-
dent i sportowiec” jest przecięcie zakresu nazwy „student” i zakresu nazwy
„sportowiec”.
Dopełnieniem do zbioru uniwersalnego zakresu nazwy „A” jest zbiór A0
taki, że
x ∈ A0
wtedy i tylko wtedy, gdy
x 6∈ A.
czyli:
2. dowolny przedmiot jest albo nie jest desygnatem danej nazwy (nazwa
ma ostry zakres),
oraz że
A
B
A = B
U
A
+
B
A ⊃ B
Nazwa „człowiek” jest nadrzędna w stosunku do nazwy „nauczyciel”. Każdy
nauczyciel jest człowiekiem, lecz nie każdy człowiek jest nauczycielem.
Zdarza się, że zakres wyrażenia nazwowego w jednym znaczeniu jest nad-
rzędny względem zakresu tego wyrażenia w innym znaczeniu (znaczeniu
właściwym — sensu proprio). Kiedy chcemy powiedzieć, że bierzemy to wy-
rażenie w tym znaczeniu, w którym jest ono nazwą nadrzędna, to mówimy,
że bierzemy je w szerszym znaczeniu (sensu largo). Zgodnie z prawdą
możemy powiedzieć: Gra w warcaby jest sportem w szerokim tego słowa
znaczeniu.
1.3. KATEGORIE WYRAŻEŃ 65
U
B
+
A
A ⊂ B
B
A + + +
A ⊃⊂ B
Krzyżują się nazwy „nauczyciel” i „inwalida”; nie krzyżują się nazwy „wo-
jewództwo” i „gmina”.
U
B
A⊃⊂ B
A
B
A ∪ B = U
Nazwy „A” i „B” dopełniają się wtedy i tylko wtedy, gdy ich suma teo-
riomnogościowa jest równa zbiorowi uniwersalnemu. Jeśli zbiorem uniwer-
salnym jest zbiór liczb całkowitych, to nazwami pozostającymi w stosunku
podprzeciwieństwa są „liczba całkowita mniejsza od 10” i „liczba całkowita
dodatnia”. Jeśli zbiorem uniwersalnym jest zbiór państw, to nazwami pod-
przeciwnymi są „państwo o gospodarce wolnorynkowej” i „państwo nieeuro-
pejskie”.
U
A
A ∪ B = U, A ∩ B = ∅
Nazwy „A” i „B” są sprzeczne wtedy i tylko wtedy, gdy sumą ich zakresów
jest zbiór uniwersalny a ich iloczynem teoriomnogościowym jest zbiór pusty.
W wypadku, gdy zbiorem uniwersalnym jest zbiór liczb naturalnych, to na-
zwami sprzecznymi są „liczba parzysta” i „liczba nieparzysta”. Każda liczba
naturalna jest bądź parzysta, bądź nieparzysta, a ponadto żadna liczba nie
68 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
Podział nazw
Nazwy ze względu na budowę dzielimy, tak jak wyrażenia w ogóle, na
proste i złożone.
Definicja 1.65. Nazwa złożona składa się z więcej niż jednego wyraz.
Definicja 1.72. Nazwa ogólna to nazwa mająca więcej niż jeden desygnat.
70 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
Stolica Polski nazywa się „Warszawa”. To miasto będzie się tak nazywać
również, gdyby zdarzyło się, że utraciło cechę bycia stolicą Polski. Nazwa
„stolica Polski” to nazwa generalna, a nazwa „Warszawa” to nazwa indywi-
dualna. Wiele nazw indywidualnych początkowo przysługiwało przedmiotom
ze względu na ich cechy. Nasze nazwiska to nazwy indywidualne. Przysługują
nam niezależnie od naszych cech. Nowakiem nazywano kogoś nowo osiadłego.
Dzisiaj „Nowak” to nazwa indywidualna.
Żadna ilość cech wspólnych przedmiotu P z przedmiotem, któremu przy-
sługuje nazwa indywidualna n, nie jest racją, aby n użyć do nazwania przed-
miotu P . Jeżeli jakieś miasto jest bardzo podobne do Wenecji, to wcale nie
znaczy, że to miasto jest Wenecją. Nazwanie tego miasta Wenecją jest tylko
skrótem wypowiedzi stwierdzającej, że miasto to ma wiele cech charaktery-
stycznych Wenecji. Nie należy mylić nazw indywidualnych z jednostkowymi.
Ze względu na rodzaj przedmiotów, którymi są desygnaty, nazwy dzie-
limy na konkretne i abstrakcyjne.
i ojca. Nie ma syna bez ojca lub matki. Przedmiotowi lub przedmiotom,
ze względu na które dana nazwa jest relatywna, również przysługuje nazwa
relatywna. A więc nazwy „wierzyciel”, „matka” i „ojciec” są nazwami relatyw-
nymi.
W wypadku nazw niezależnych to, czy dany przedmiot jest, czy też nie
jest ich desygnatem nie zależy od relacji, związków tego przedmiotu z innymi
przedmiotami.
Definicja 1.85. Nazwa jest ostra wtedy i tylko wtedy, gdy zgodnie z re-
gułami znaczeniowymi dowolny przedmiot należy albo nie należy do zakresu
tej nazwy.
Nazwą ostrą jest „kwadrat”. Podobnie nazwą ostrą jest „dziecko Matyldy”
(nazwa „dziecko” jest tu użyta w znaczeniu relatywnym). Mogą być wątpli-
wości, czy dana osoba jest dzieckiem Matyldy, jest jednak jasne, że dana
osoba jest albo nie jest dzieckiem Matyldy. Zgodnie z regułami znaczenio-
wymi nastolatkami są te i tylko te osoby, które mają «naście» lat, czyli więcej
niż dziesięć, a mniej niż dwadzieścia. Nazwa „nastolatek” jest więc ostra.
Definicja 1.86. Nazwa jest nieostra wtedy i tylko wtedy, gdy są przed-
mioty, które, nie naruszając reguł znaczeniowych, użytkownik języka może,
ale nie musi uznać za jej desygnaty.
nieostre, ale nie tylko w tym języku występują takie nazwy. Paleontolodzy,
poszukiwacze ogniwa łączącego w procesie ewolucji małpy z człowiekiem,
mają problem z ostrością nazwy „człowiek” w języku biologii. W związku ze
stosowaniem do przetwarzania informacji technik komputerowych tworzone
są teorie zbiorów takich, które byłyby zakresami nazw nieostrych. Tu o za-
kresach nazw mówiliśmy jako o zbiorach w zwykłym sensie (tak jak są one
rozumiane w teorii mnogości).
Nazwa jest bądź ostra, bądź nieostra. Ten podział nazw jest ich podzia-
łem ze względu na określoność zakresu. W wypadku nazwy ostrej zakres jest
dobrze określony, zaś w wypadku nazwy nieostrej tak nie jest, zakres nie jest
określony.
Treść językowa nie w każdym wypadku jest dobrze określona. Z całą
pewnością będziemy mieli kłopoty z podaniem treści językowej tak zwykłych
nazw, jak: „stół”, „krzesło”.
Definicja 1.87. Nazwa ma wyraźną treść (jest wyraźna) wtedy i tylko
wtedy, gdy w wypadku dowolnej cechy, cecha ta należy albo nie należy do
treści językowej tej nazwy.
Definicja 1.88. Nazwa ma niewyraźną treść (nie jest wyraźna) wtedy
i tylko wtedy, gdy są cechy, których przynależność do treści językowej tej
nazwy nie jest określona.
Nazwa jeśli jest wyraźna, to jest ostra. Jeśli ma ona określoną treść, to
ma też określony zakres. Odwrotnie nie musi zachodzić: nazwa może być
ostra a mimo to nie być wyraźna.
Fakt, że nazwa wyraźna jest ostra daje podstawę dla uczynienia ostrą
nazwy nieostrej. W wielu wypadkach prawnicy i administratywiści i nie
tylko oni potrzebują nazw ostrych. Nazwa „małoletni” staje się ostra przez
określenie jej treści, gdy podaje się granice wiekowe. Nazwa „ubogi” jako
nazwa osoby uprawnionej do jakiegoś zasiłku społecznego, uczyniona jest
ostrą przez podanie wysokości maksymalnego dochodu na osobę żyjącą we
wspólnym gospodarstwie domowym. Zauważmy jednak również, że w wielu
wypadkach nie jest wskazane uczynienie nazwy ostrą. Możemy sobie tylko
wyobrazić, jakie mogłyby pojawić się komplikacje, gdyby nazwa „zbrodnia
dokonana ze szczególnym okrucieństwem” miałaby być uczyniona ostrą.
Definicja 1.89. Nazwa intuicyjna to nazwa, która jest ostra, ale nie jest
wyraźna.
Nazwy „stół”, „krzesło” i „konwalia” są nazwami intuicyjnymi. Ich zakresy
są ostre. Jednak ich treści nie są dobrze określone.
1.3. KATEGORIE WYRAŻEŃ 75
lp. według — na
1. liczby wyrazów składowych — proste i złożone
2. policzalności desygnatów — policzalne i niepoliczalne
3. stosunku do uniwersum — uniwersalne i nieuniwersalne
4. liczby desygnatów — puste, jednostkowe i ogólne
5. sposobu wskazywania — generalne i indywidualne
6. rodzaju desygnatów — konkretne i abstrakcyjne
7. struktury desygnatów — zbiorowe i niezbiorowe
8. określoności zakresu — ostre i nieostre
9. wskazywania na stosunek — relatywne i absolutne
10. przypisywania cechy — pozytywne i negatywne
11. określności treści — wyraźne i niewyraźne
Zadania
Zadanie 1.35. Co jest desygnatem nazwy „krzesło” a co nazwy „‘krzesło’ ”?
Zadanie 1.36. W jakiej supozycji użyta jest nazwa „zając” w wyrażeniu:
„zając jest popularny w Polsce”?
Zadanie 1.37. Czy czasownik jest rzeczownikiem? Czy „czasownik” jest rze-
czownikiem?
Zadanie 1.38. Wskaż różnicę znaczeniową pomiędzy nazwami „liczba” i „cy-
fra”.
Zadanie 1.39. Podaj przykłady wyrażeń metajęzykowych w:
1. języku polskim;
2. języku prawa.
1. „drzewo”, „las”;
2. „generał”, „pułkownik”;
3. „gmina”, „województwo”;
4. „gmina”, „powiat”.
1. „dobry”, „niedobry”?
2. „prawdziwy”, „nieprawdziwy’ ?
3. „przyjaciel”, „nieprzyjaciel”?
aby Jan był mężem Zofii, czyli aby między Janem a Zofią zachodziła relacja
(zachodził stosunek) bycia mężem. W formalnej teorii relacji mówi się o tym,
że para uporządkowana, której pierwszym członem jest Jan a drugim Zofia
należy do relacji bycia mężem.
(a1 , . . . , an ).
22
W teorii mnogości {a1 , a2 , . . . } to zbiór, którego wszystkimi elementami są: a1 , a2 , . . . .
1.3. KATEGORIE WYRAŻEŃ 81
Definicja 1.99. N -członowa relacja R, której polem jest zbiór U, jest za-
kresem n-argumentowego predykatu P wtedy i tylko wtedy, gdy dla
każdego x1 , x2 , . . . , xn ∈ U:
Relacja jest zwrotna w zbiorze U wtedy i tylko wtedy, gdy każdy element
zbioru U pozostaje w tej relacji sam do siebie. Zwrotna jest np. relacja bycia
tego samego wzrostu. Zwrotna nie jest relacja bycia wyższym.
Na przykład relacja urodzenia się w tym samym roku jest relacją równo-
ważności, podobnie relacja wykonywania tego samego zawodu. Relacja podo-
bieństwa w zbiorze ludzi nie spełnia warunku przechodniości, nie jest zatem
relacją równoważności. Znana z geometrii relacja podobieństwa trójkątów
jest relacją równoważności.
Relacją równoważności jest relacja identyczności. Zachodzenie relacji iden-
tyczności zapisujemy łącząc predykatem równości nazwy przedmiotów, które
pozostają w tej relacji. Definicja relacji identyczności pochodzi od Leibniza
i znana jest jako zasada identyczności przedmiotów nieodróżnialnych (iden-
titas indiscernibilium).
Zadania
Zadanie 1.46. Podaj przykład predykatu trójargumentowego.
Zadanie 1.47. Wskaż pole relacji bycia dłużnikiem.
Zadanie 1.48. Wskaż konwers relacji:
1. bycia dłużnikiem,
2. bycia małżonkiem,
2. bycia podwładnym.
2. wieku podróżnego?
3. zawodu podróżnego?
5. rodzaju pociągu?
Zadanie 1.60. Czy są dwa identyczne przedmioty? Jeśli tak, to wskaż je.
1.3.4 Spójniki
Ze zdań możemy budować zdania. W każdym języku istnieją różne spo-
soby tworzenia zdań ze zdań. Służyć temu celowi mogą wyrażenia (w grama-
tyce nazywane spójnikami i partykułami) lub zestawienie zdań (połączenie
zdań składowych wraz z użyciem w języku mówionym stosownej intonacji,
a w języku pisanym odpowiedniej interpunkcji). W języku polskim istnieje
sto kilkadziesiąt wyrazów, które w połączeniu ze zdaniami tworzą zdania.
94 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
Słowo „lub” może być użyte do połączenia zdania „Jan kocha Zosię” ze
zdaniem „Jan kocha Marysię”. Z takiego połączenia otrzymujemy zdanie „Jan
kocha Zosię lub Jan kocha Marysię”. Zdanie to zwykle zapisujemy jako „Jan
kocha Zosię lub Marysię”. Zdanie „Jan kocha Zosię i Marysię” jest zdaniem
otrzymanym przez połączenie naszych zdań spójnikiem „i”. Spójnikiem nie
jest „ jest”. Wyrażenie, które jest spójnikiem w sensie logicznym, nie musi
być spójnikiem w sensie gramatycznym. Podobnie, nie wszystkie spójniki
w sensie gramatycznym są wyrażeniami służącymi do budowy zdań z innych
zdań, a więc nie wszystkie spójniki w sensie gramatycznym są spójnikami
w sensie logicznym.
Spójniki dzieli się ze względu na liczbę ich argumentów. Spójnik jest jed-
noargumentowy, gdy z jednym zdaniem tworzy zdanie. Przykładem spójnika
jednoargumentowego są wyrażenia: „nieprawda, że . . . ”, „możliwe, że . . . ”.
Spójniki dwuargumentowe to: „. . . lub . . . ”, „. . . i . . . ”, „ jeżeli . . . , to . . . ”,
„. . . wtedy i tylko wtedy, gdy . . . ”, „z tego, że . . . wynika, że . . . ”.
„Jan kocha Zosię” i „Jan kocha Marysię” to zdania proste. Zdanie „Jan
kocha Zosię i Marysię” jest zaś zdaniem złożonym.
Spójniki prawdziwościowe
Definicja 1.127. Jednoargumentowy spójnik jest spójnikiem negacji wtedy
i tylko wtedy, gdy zdanie złożone zbudowane za pomocą tego spójnika jest:
Zdanie „nieprawda, że Jan jest studentem” jest negacją zdania „Jan jest
studentem”. Podobnie jest ze zdaniem „Jan nie jest studentem”. Negację zda-
nia β będziemy zapisywali: nie-β. W języku logiki formalnej, w rachunkach
logicznych, zapisuje się ją: ¬ β.
Zdanie i jego negacja tworzą parę zdań sprzecznych. Znaczy to, że przy-
najmniej jedno z nich jest prawdziwe — jest to treścią zasady wyłączonego
środka — i że przynajmniej jedno z nich jest fałszywe — jest to treścią za-
sady niesprzeczności.
Zauważmy, że negacja negacji zdania jest logicznie równoważna temu zda-
niu. Fakt ten jest treścią zasady podwójnego przeczenia. W niektórych
językach naturalnych, np. w łacinie i w niemieckim podwójnego przeczenia
używa się dla stwierdzenia bardziej stanowczego uznania zdania podwójnie
zaprzeczanego. W języku polskim samo zaprzeczenie wyrażane bywa za po-
mocą kilku „zaprzeczeń”, a czasem wielość przeczeń służy do wypowiedzenia
bardziej stanowczego odrzucenia zdania zaprzeczanego. Ta ostatnia sytuacja
ma miejsce, gdy zamiast powiedzieć: „nie widziałem go” powiemy: „nigdy nie
widziałem go”.
Zdanie „Jan jest nauczycielem lub pracuje w kuratorium oświaty” jest al-
ternatywą zdań „Jan jest nauczycielem” i „Jan pracuje w kuratorium oświaty”.
Kolejność argumentów w alternatywie nie ma znaczenia dla jej wartości lo-
gicznej. Alternatywę zdań β i γ będziemy zapisywali: β lub γ. W rachunkach
logicznych alternatywę tę zapisuje się: β ∨ γ.
Zauważmy, że zdanie o postaci alternatywy zwykliśmy wygłaszać wów-
czas, gdy nie wiemy, które ze zdań-argumentów jest prawdziwe. Na przykład
mówię: „Jan studiuje prawo lub ekonomię”, gdy nie wiem, czy Jan studiuje
96 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
prawo, czy też ekonomię, a jednak wiem, że Jan studiuje prawo lub ekono-
mię. Gdy jednak wiem, że Jan studiuje prawo, a mówię: „Jan studiuje prawo
lub ekonomię”, to mówię mniej niż wiem. Moja wypowiedź pozostaje wszak
prawdziwa, jeśli prawdą jest, że Jan studiuje prawo. Podobnie będzie w wy-
padku, gdy wiedząc, że Jan studiuje prawo i że studiuje ekonomię mówię:
„Jan studiuje prawo lub ekonomię”.
Spójnika „lub” używa się, gdy nie wie się które ze zdań-argumentów al-
ternatywy jest prawdziwe i nie ma podstaw do wykluczenia, że wszystkie
zdania-argumenty są prawdziwe. Zdarza się jednak, że są podstawy dla wy-
kluczenia możliwości współprawdziwości branych pod uwagę zdań. Aby ten
fakt zakomunikować tylko za pomocą spójnika, potrzebny jest spójnik alter-
natywy rozłącznej.
Zdanie „Jan jest nauczycielem albo (Jan jest) urzędnikiem” jest alterna-
tywą rozłączną zdań „Jan jest nauczycielem” i „Jan jest urzędnikiem”. Alter-
natywę rozłączną zdań β i γ będziemy zapisywali: β albo γ. W rachunkach
logicznych zwykle nie wprowadza się specjalnego symbolu na alternatywę
rozłączną, można ją bowiem w prosty sposób wypowiedzieć za pomocą kom-
binacji negacji i równoważności (spójnika, który będzie tu omówiony jako
ostatni). Jeżeli istnieje potrzeba wprowadzenia symbolu alternatywy rozłącz-
nej to stosowany jest znak: ⊕. W języku potocznym dla wyraźnego zazna-
czenia, że chodzi o wypowiedzenie spójnika alternatywy rozłącznej używa
się np. frazy: „albo . . . , albo. . . ”. W wypowiedzi typu: „podlega karze po-
zbawienia wolności lub grzywny, albo obu tych kar” słowo „lub” potrakto-
wane jest tak, jakby wyrażało spójnik alternatywy rozłącznej. W zdaniu
„bez cła wolno przywieźć jedną butelkę wódki albo dwie butelki wina” wyraz
„albo” użyty jest jako spójnik alternatywy rozłącznej. Ktoś, kto przywozi
jedną butelkę wódki i dwie butelki wina zobowiązany jest zapłacić cło. Ina-
czej byłoby, gdyby przepis był sformułowany za pomocą spójnika „lub”, czyli
1.3. KATEGORIE WYRAŻEŃ 97
gdyby brzmiał: „bez cła wolno przywieźć jedną butelkę wódki lub dwie bu-
telki wina”.
Mówimy: „ani mnie to grzeje, ani ziębi”, „ani widu, ani słychu”. Mówimy
„ani Jan nie jest zdolny, ani nie jest pracowity”, choć w istocie to złożenie
zdań „Jan jest zdolny” i „Jan jest pracowity” rozumiemy tak, jak złożenie
zdań za pomocą „ani. . . , ani. . . ” bez słówka „nie”.
1. prawdziwe, gdy
Zdanie „ jeżeli pada deszcz, to ulica jest mokra” jest implikacją. Implika-
cję, której poprzednikiem jest zdanie β a następnikiem γ będziemy zapisy-
wali: jeżeli β, to γ. W rachunkach logicznych stosuje się zapis: β ⇒ γ.
W języku naturalnym implikację wypowiada się za pomocą wielu fraz.
Może to być „gdy. . . , to. . . ”, „skoro. . . , to. . . ”, „ponieważ. . . , to. . . ” itp.
Wypowiadamy z przekonaniem jako prawdziwe zdanie „ jeżeli β, to γ”,
gdy nie wiemy czy β i γ są prawdziwe, lecz wiemy, że jeśli β jest prawdziwe,
to i γ jest prawdziwe. Jeśli wiemy, że β jest prawdziwe i wiemy, że prawdziwe
jest zdanie „ jeżeli β, to γ”, to wiemy, że prawdziwe jest γ. Wiedząc zaś, że
γ jest prawdziwe raczej nie powiemy „ jeżeli β, to γ”, a powiemy γ. Zdania
„ jeżeli β, to γ” niezależnie od naszej wiedzy, co do prawdziwości poprzed-
nika lub następnika możemy użyć w argumentacji. Implikacji używamy też
dla wypowiedzenia niemożliwości. Zdanie β stwierdzające to, o czym chcemy
powiedzieć, że jest niemożliwe, brane jest jako poprzednik, a jako następnik
bierze się zdanie, które stwierdza coś, co jest powszechnie uznane za niemoż-
liwe. Chcąc np. powiedzieć, że niemożliwe jest, aby Jan wykonał swoją pracę
na czas, mogę powiedzieć: „Jeżeli Jan wykona tę pracę na czas, to mi kaktus
na dłoni wyrośnie”.
Za pomocą spójnika implikacji, jak za pomocą każdego innego spójnika,
możemy budować zdania z dowolnych zdań. Nie znaczy to jednak, by takie
dowolne połączenia faktycznie pojawiały się w naszych zwykłych wypowie-
dziach. Wypowiedź, tekst jest o czymś. Tworzące ją zdania są o tym czymś,
na temat, nie są przypadkowe. Pewna osobliwość zdań (wszystkie one są
prawdziwe zgodnie z podanymi rozumieniami spójników): „Jan jest nauczy-
cielem lub Warszawa jest stolicą Polski”, „Księżyc jest naturalnym satelitą
100 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
1. przyczynowo-skutkowy,
Taka sytuacja ma miejsce w wypadku zdań: „ jeżeli na ciało działa
niezrównoważona siła, to ciało porusza się ruchem przyśpieszonym”,
„ jeżeli będziesz palił, to będziesz ponosił szkodę na zdrowiu”.
2. strukturalny,
Związek taki zachodzi w wypadku zdań: „ jeżeli dzisiaj jest poniedzia-
łek, to jutro będzie wtorek”, „ jeżeli spojrzysz na Mnicha od strony
Morskiego Oka, to na lewo zobaczysz Mniszka”. Związek strukturalny
to związek zachodzący ze względu na stosunek przestrzenny, czasowy,
stosunek zależności służbowej itp.
3. tetyczny,
Związek tetyczny to związek powstały z ustanowienia. Tego rodzaju
związek występuje w wypadku zdań: „Jeżeli jest się studentem, to
można uzyskać odroczenie od służby wojskowej”, „Jeżeli prowadzi się
działalność gospodarczą, to należy płacić podatki”.
4. wynikania,
Jest to związek, który stanowi szczególny przedmiot zainteresowań lo-
giki. O stosunku wynikania między zdaniami będzie mowa w związku
z rozumowaniami. Najogólniej rzecz biorąc, związek wynikania zacho-
dzi między zdaniami α i β wówczas i tylko wówczas, gdy prawdzi-
wość zdania α gwarantuje prawdziwość zdania β. Szczególnym wypad-
kiem wynikania jest wynikanie bezpośrednie na podstawie znaczenia
1.3. KATEGORIE WYRAŻEŃ 101
Implikacją odwrotną do zdania „ jeżeli Jan jest poetą, to (Jan) pisze wier-
sze” jest zdanie „ jeżeli Jan pisze wiersze, to (Jan) jest poetą”.
Implikacja i implikacja do niej odwrotna dopełniają się, ale nie wyklu-
czają, czyli nie mogą być współfałszywe, choć mogą być współprawdziwe.
1. prawdziwe, gdy
Zdanie „liczba a jest podzielna przez 3 wtedy i tylko wtedy, gdy suma
jej cyfr jest podzielna przez 3” jest równoważnością. Zdania „liczba a jest
podzielna przez 3” i „suma cyfr liczby a jest podzielna przez 3” są sobie
równoważne. Równoważność należy odróżniać od równoznaczności. Zdania
mające to samo znaczenie, zdania równoznaczne, w myśl podanej definicji
równoważności są sobie równoważne. Zależność odwrotna nie zachodzi. Nie
wszystkie zdania równoważne są równoznaczne. Zdanie „liczba a jest po-
dzielna przez 3” nie jest równoznaczne ze zdaniem „suma cyfr liczby a jest
podzielna przez 3”. Równoważność zdań β i γ będziemy zapisywali: β wtedy
i tylko wtedy, gdy γ. W języku symbolicznym logiki formalnej zapisuje się to
zaś: β ⇔ γ.
Podobnie jak w wypadku implikacji, w zwykłym sposobie mówienia spój-
nikiem równoważności łączymy zdania pozostające ze sobą w jakichś związ-
kach. Nasze uwagi o implikacji można odnieść do równoważności.
1.3. KATEGORIE WYRAŻEŃ 103
Zadania
Zadanie 1.61. Podaj niektóre wyrażenia języka polskiego mogące pełnić rolę
spójnika:
1. negacji,
2. alternatywy,
3. alternatywy rozłącznej,
4. binegacji,
5. koniunkcji,
6. dysjunkcji,
7. implikacji,
8. implikacji odwrotnej,
9. równoważności?
1.3. KATEGORIE WYRAŻEŃ 107
2. powiadamiasz i przychodzisz,
Słówka modalne
Spośród spójników, które nie są prawdziwościowe, ze względu na rolę w na-
szych wypowiedziach na szczególną uwagę zasługują słówka modalne. Z fraz
„konieczne jest, że” i „możliwe jest, że” korzystaliśmy, aby pokazać, że wartość
logiczna ich argumentów sama nie wyznacza wartości logicznej zdania zło-
żonego i trzeba brać pod uwagę treść zdań-argumentów. Frazy te to słówka
modalne. Modalnością zajmował się już Arystoteles. W tradycyjnej logice
ograniczano się do zdań podmiotowo-orzecznikowych: S jest P. Współczesne
26
Z historii Konstantynapola IV/V w.
1.3. KATEGORIE WYRAŻEŃ 109
przeciwieñstwo
¤α ¤ ¬α
podporz¹dkowanie
podporz¹dkowanie
sp Ͼ
rz o
e n
cz
cz
e n
rz o
sp Ͼ
♦α ♦ ¬α
podprzeciwieñstwo
Zadania
Zadanie 1.69. Dla jakich znaczeń „mógł” fałszywe jest zdanie „Jan mógł
okraść Piotra”?
Zadanie 1.70. Jakie znaczenia ma zdanie: „nikt nie mógł dosiąść konia Alek-
sandra Wielkiego”?
Zadanie 1.71. Jaką wartość logiczną ma zdanie „konieczne, że α” jeżeli α jest
zdaniem:
1. analitycznym?
2. wewnętrznie kontradyktorycznym?
3. syntetycznym?
114 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
1. analitycznym,
2. kontradyktorycznym,
3. syntetycznym?
Zadanie 1.73. Dla jakiego znaczenia „konieczne” prawdą jest, że „ jeżeli nie
jest konieczne, że α, to konieczne jest, że nie-α”?
Zadanie 1.74. Jak należy rozumieć zapis w regulaminie: „członkiem komisji
może być profesor nadzwyczajny”?
2. Czy członkiem komisji może być ktoś, kto nie jest profesorem nadzwy-
czajnym?
podporz¹dkowanie
sp Ͼ
rz o
e n
cz
cz
e n
rz o
sp Ͼ
∃vφ ∃v¬φ
podprzeciwieñstwo
Zadania
Zadanie 1.77. Wskaż różnicę między zdaniami: „Każde wyrażenie języka J
należy do tylko jednej kategorii składniowej.”, „Wyrażenia języka J należą
do tylko jednej kategorii składniowej.”
Zadanie 1.78. Zbuduj negację zdania:
Zadanie 1.82. Wskaż różnicę znaczeń słówek „każdy” i „wszyscy” (podaj zda-
nia, w których słówka ten nie są wymienialne bez zmiany znaczeń tych zdań).
Zadania
Zadanie 1.83. Spójnik jest prefiksem, jeśli pisany jest przed argumentami,
infiksem — jeśli pisany jest między argumentami, a sufiksem, gdy jest pi-
sany po swoich argumentach. Pokaż, że w wypadku języka (formalnego),
w którym wszystkie spójniki są prefiksami i w wypadku języka (formal-
nego), którego wszystkie spójniki są sufikasami dla jednoznacznego zapisu
zdań zbyteczne jest stosowanie nawiasów dla wskazania argumentów spój-
nika. Uwzględnij fakt, że każdy spójnik ma określoną argumentowość.
Zadanie 1.84. Wskaż możliwe rozumienia wybranego zdania ze względu na
sposób akcentowania.
Zadanie 1.85. Co jest powodem wieloznaczności wypowiedzi:
1. Sprawcą czynu jest ojciec Jana, który jest dobrze znany sądowi.
Zadanie 1.86. Jak rozumiemy zdanie „według policji kierowca był prawdo-
podobnie trzeźwy”?
Zadanie 1.87. Wiedząc, że filozof Croce miał na imię Benedetto wskaż sposób
uniknięcia wieloznaczności przy czytaniu tekstu?: Croce a filozofia współcze-
sna.
1.3.7 Tekst
Put it before them briefly so they will read it, clearly so
they will appreciate it, picturesquely so they will remem-
ber it and, above all, accurately so they will be guided
by its light.
Joseph Pulitzer
124 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
Struktura tekstu
Podobnie jak w wypadku zdań budową tekstu rządzą pewne reguły «syn-
taktyczne». Tekst ma swoją «gramatykę». Zdaniom przysługuje znaczenie.
To, jakie jest to znaczenie wyznaczone jest przez znaczenia składających się
na nie wyrazów i to jak te wyrazy składają się na zdanie, przez strukturę
zdania. Gdyby znaczenie tekstu było prostym zsumowaniem znaczeń skła-
dających się na niego zdań, to struktura tekstu byłaby tylko «graficzną»
organizacją tekstu. Tak nie jest. Znaczenie, sens tekstu wyznaczone są przez
znaczenia składających się na niego zdań i przez jego strukturę. Zdania są
podstawowymi elementami składowymi tekstu. Nie jest to jednak ich pro-
ste nagromadzenie. W wypadku języka mówionego zdania są wypowiadane
jedno za drugim, a w wypadku języka pisanego zapisywane jedno po drugim
— wynika to z natury naszych zmysłów, w szczególności wzroku i słuchu. Ko-
lejność zdań oraz, w wypadku języka mówionego wielkość pauz, a wypadku
języka pisanego podział na akapity, paragrafy i rozdziały itd., czyli podział
na jednostki tekstowe wyznaczają strukturę tekstu tekstu.
Każda jednostka tekstowa jest tekstem. Każda jednostka tekstowa danego
tekstu jest jego częścią. Tekst ma zatem budowę hierarchiczną.
Największa jednostką tekstową tekstu T jest sam tekst T. Najmniejszą
jednostką tekstową tekstu T jest tekst taki T1 , że żaden tekst T2 tekstu T
nie jest jego częścią. Najmniejsza jednostka tekstowa to akapit. W szcze-
gólności może być tak, że tekst T, czyli największa jednostka tekstowa jest
jednocześnie najmniejszą jednostką tekstową tego tekstu. Po prostu, tekst
może być jednoakapitowy.
Podział na jednostki tekstowe ma strukturę zwielokrotnionego podziału
logicznego. Podział jednostki tekstowej Tn na jednostki tekstowe
Semantyka tekstu
Fakt, że T spełnia warunki poprawności syntaktycznej, czyli jest tekstem
nie przesądza tego, czy tekst ten ma sens, znaczenie. Najprościej mówiąc
tekst T jest semantycznie poprawny wtedy i tylko wtedy, gdy każda jego
jednostka tekstowa tworzy sensowną całość.
Tekst
Ścisłość języka nie jest konieczna, konieczne jest jednak przestrzeganie zasad
kultury logicznej.
Tekst winien spełniać postulat ekonomii: powinien być tak skonstru-
owany, aby jego zrozumienie było optymalne od strony wielorako rozumia-
nego wysiłku, możliwie łatwe. Tę samą myśl można bowiem wypowiedzieć
tekstem zawierającym słowa trudno lub łatwo zrozumiałe dla odbiorcy. Tekst
może zawierać lub nie zawierać tego, co dla odbiorcy jest oczywiste i nie wy-
maga przypomnienia. Tekst może być napisany stylem ciężkim lub klarow-
nym. Tekst może być «przegadany» lub w sposób «skondensowany» przed-
stawiać temat. Tekst może nie spełniać postulatu ekonomii z tego powodu, że
jego autor nie potrafi temu zadaniu sprostać. Powodem niespełnienia postu-
latu ekonomii może też być świadome działanie autora tekstu, co ma miejsce
np. w wypadku, gdy licząc na zmęczenie i zniecierpliwienie czytelnika pod-
suwa mu się do podpisu dokument z ustaleniami, których zaakceptowanie
czytelnik w swoim dobrze pojętym interesie powinien starannie przemyśleć,
a które to ustalenia są (zwykle) korzystne dla autora tego dokumentu. Postu-
lat ekonomii powinien być — jeśli państwo ma być przyjazne dla obywatela
— przestrzegany w dokumentach organów państwa i samorządów. Postu-
lat ekonomii narusza np. ogłoszenie: zatrudnię osobę na stanowisko kelnera.
Wystarczyłoby napisać: zatrudnię kelnera.
To, że tekst nie jest łatwy do zrozumienia przez kogoś lub przez wielu nie
przekreśla wartości myśli, które ten tekst ma wyrażać. Ma to miejsce rów-
nież w wypadku tekstu, który stwarza trudności w jego rozumieniu nawet
przez tych, do których tekst jest skierowany. Już w starożytności niejasność
tekstów Heraklita stała się przysłowiowa. Mówiono o nim jako o „mówiącym
zagadkami”. Cyceron pisze o Heraklicie jako o tym, „któremu dano przydo-
mek skoteinos, czyli «ciemnego», gdyż zbyt niezrozumiale mówił o naturze”.
Dla Lukrecjusza był Heraklit clavus obobscuram linguam, czyli „sławnym
z powodu niezrozumiałego języka”. Dodajmy jednak, że pojawiały się też
opinie skrajnie odmienne. Diogenes Laertios twierdził, że Heraklit
34
św. Augustyn, Wyznania, Pax, Warszawa, 1987, wyd. 3 poprawione; s. 289.
132 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
4. niedopowiedzenie.
Autor tekstu, jeśli jego intencją jest zakomunikowanie komuś czegoś, wi-
nien uwzględnić poziom znajomości języka przez tego kogoś. Inaczej pisze
się dla osób, które są dziećmi, inaczej dla osób, które ukończyły tylko szkołę
podstawową, inaczej dla osób, które mają tylko maturę, a jeszcze inaczej
do absolwentów szkół wyższych, inaczej dla specjalistów. Owszem, absol-
went szkoły wyższej zrozumie tekst, którego odbiorcą ma być dziecko, lecz
tekst ten — jeśli pominąć proste sprawy życiowe — nie jest z pewnością
najlepszym sposobem komunikowania się z nim. Naruszona będzie bowiem
zasada ekonomii, aby tekst wypowiedzieć możliwie najkrócej. Dziecko ma
prawo nie rozumieć tekstu, który jest przeznaczony do osoby z wyższym
wykształceniem, w którym występują słowa, których znaczeń może ono nie
znać. Prawnik, lekarz, urzędnik powinni to mieć na uwadze i tego, czy zo-
stali właściwie zrozumiani nie opierać na „tak” swojego słuchacza. Wielu lu-
dzi bowiem z nieśmiałości przytaknie, choć naprawdę niewiele rozumie. Od
rozumienia zaś może wiele zależeć. Na przykład pacjent, który nie do końca
1.4. BŁĘDY W SŁOWNYM PRZEKAZYWANIU MYŚLI 133
lub źle zrozumiał lekarza może zaszkodzić swojemu zdrowiu na własną rękę
próbując zinterpretować zalecenia lekarza. Prawnik i urzędnik muszą mieć
pewność, że interesant prawidłowo zrozumiał to, co mieli mu do przekaza-
nia. Zarówno w wypadku lekarza, jak prawnika i urzędnika jest to kwestia
etycznego wykonywania przez nich funkcji społecznych.
Treść wyrażeń ma charakter subiektywny. Dwie osoby mogą temu sa-
memu wyrażeniu użytemu w tym samym sensie przypisywać różną treść.
Autor tekstu winien konstruować tekst tak, aby wyrażenia były wyraźne,
czyli, aby miały określoną treść. Niewyraźność występujących wyrażeń daje
okazję dla nadania im przez odbiorcę treści, która w danym momencie od-
powiada intencjom odbiorcy. Treść nazwy „burza” dla kogoś, kto nie ma
wykształcenia i żył w bliskim kontakcie z przyrodą jest inna niż dla osoby
wykształconej, która nie miała okazji przeżyć burzy w otwartej przestrzeni.
Treść nazwy „wojna” będzie inna dla osób, które jej doświadczyły, a inna dla
osób, które wiedzą o wojnie tylko z historii i doniesień prasowych. Używając
tych wyrazów należy mieć na uwadze treści, które odbiorca tekstu będzie
z nimi wiązał.
Wieloznaczność jest zjawiskiem wszechobecnym w języku naturalnym,
lecz nie tylko, np. w języku matematyki znane z arytmetyki symbole: +, −
są wieloznaczne — mogą być użyte jako symbole operacji arytmetycznych
lub symbole, odpowiednio, liczby dodatniej i ujemnej. Wieloznaczność może
dotyczyć różnych jednostek językowych: wyrazów, zdań i tekstów. Znaczenie
wyrażeń języka zależy nie tylko od tych wyrażeń, lecz również od okoliczności
obiektywnych i okoliczności subiektywnych, psychologicznych.
W tekście, który w intencji jego twórcy ma być jednoznaczny, każde wy-
rażenie w tym miejscu, w którym jest użyte, powinno mieć dokładnie jedno
znaczenie. To samo wyrażenie może wystąpić w tekście w wielu znaczeniach,
lecz w każdym wypadku winno być użyte w tak odpowiednio dobranym kon-
tekście, aby zakładając sensowność całości tekstu można mu było w poszcze-
gólnych miejscach użycia przypisać dokładnie jedno znaczenie. Wyrażenie,
które ma potencjalnie wiele znaczeń winno więc być użyte tak, aby było
aktualnie jednoznaczne. W tekście spójnym musi być jasne, w jakim zna-
czeniu w danym miejscu wyrażenie jest użyte. Tekst „zepsuł się zamek i będę
musiał prosić ślusarza o pomoc” zawiera mający więcej niż jedno znaczenie
wyraz „zamek”. Ponieważ jednak tylko przy rozumieniu słowa „zamek” jako
odnoszącego się do zamka drzwiowego ta wypowiedź jest dorzeczna, a przy
innych jawnie niedorzeczna, to nie ma potrzeby rozbudowywania jej o dopo-
wiedzenie, o jakiego rodzaju zamek chodzi. Powinniśmy więc — kierując się
postulatem ekonomii — zrezygnować z bliższych dookreśleń jakiegoś wielo-
znacznego słowa, jeżeli to nie utrudnia rozumienia tego tekstu lub nie czyni
134 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
Czym innym jest postęp w nauce, a czym innym postęp w życiu społecz-
nym i politycznym. Wyraz „postępowe” — szczególnie w kontekście pozy-
tywnie nacechowanych wyrazów „nauka” i „technika” — jest nacechowany
pozytywnie i może być wykorzystywany jako eufemistyczne określenie tych
sił społecznych, których zwykła nazwa nie budzi pozytywnych emocji, a na-
wet u niektórych może budzić emocje negatywne. A te przecież trudno mieć
w wypadku czegoś, co jest postępowe.
Źródłem wieloznaczności tekstu może być użycie wyrażeń systematycznie
wieloznacznych. Wieloznaczny jest tekst: „Jan spotkał Piotra. Nie wiedział
on, o czym z nim rozmawiać”, ponieważ nie wiadomo, do kogo odnosi się „on”
(i „nim”) — do Jana, czy do Piotra. W Oakland, mieście Jacka Londona,
w drewnianym budynku o położeniu znacznie odbiegającym od poziomu, co
zostało spowodowane przez słynne trzęsienie ziemi w San Francisco, znajduje
się napis „Jutro darmowe drinki”. Albert Camus w powieści Obcy pisze:
Widząc karteczkę z napisem „wrócę za chwilę” nie wiemy, kiedy wróci jego
autor, tym bardziej że i wyraz „chwila” nie jest w miarę jednolicie rozu-
miany. W przytoczonych tekstach występują słówka okazjonalne. Kontekst
ich użycia nie dookreśla wystarczająco ich znaczenia. Teksty te pozostają
więc wieloznaczne.
Wieloznaczne jest zdanie „Jan gra w karty”. Nie wiadomo bowiem, czy
Jan gra teraz, czy też teraz nie gra, lecz umie grać. Tekst: „Ja przygotowuję
teraz kolację. Jan gra w karty” ujednoznacznia to zdanie. Jest jasne, że chodzi
o „gra” w znaczeniu aktualnym.
136 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
nie jest jasne, czy każdy z uczestników wycieczki miał jednoosobowy kajak,
czy też jednoosobowy kajak był dla wszystkich. Porównajmy zdanie „wszyst-
kie nowo wybudowane domy znajdowały się na działce o powierzchni 300 m2 ”
1.4. BŁĘDY W SŁOWNYM PRZEKAZYWANIU MYŚLI 137
osoba (A) używa „można” w znaczeniu „ jest dozwolone”, zaś osoba (B) w zna-
czeniu „ jest fizycznie możliwe”.
Źródłem wieloznaczności tekstu może być niedopowiedzenie.
Może się zdarzyć, że wskazówki tego, czego należy się domyślić, są na tyle
niedookreślone, że odbiorca tekstu rozumie go inaczej niż to było w zamiarze
autora. Kiedy nauczyciel prowadzący ze studentami ćwiczenia mówi „proszę
przygotować kartki”, to pozostawia domyślności studentów, o jakie kartki
chodzi. Sytuacja wskazuje, że chodzi o czyste kartki do napisania spraw-
dzianu. Student, który wziąłby zapisaną kartkę, domyśliłby się znaczenia
wypowiedzi niezgodnego z intencją nauczyciela. Nasze zwykłe wypowiedzi
są pełne niedopowiedzeń, a każdy zwykł dopowiadać, jak mu korzystniej.
Żona mówiąc mężowi, aby kupił coś smacznego na kolację, musi liczyć się
z tym, że efekt realizacji będzie różny od tego, który byłby, gdyby to samo
polecenie miała wykonać jej dziesięcioletnia córka.
To, co niedopowiedziane w komunikacji werbalnej może być dopowie-
dziane w sposób niewerbalny. Zasada ekonomii nakazywałaby, aby konstru-
ując tekst możliwie najkrótszy (ale spełniający warunki, o których tu mó-
138 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
może bowiem znaczyć tyle, co „możliwe”, ale i może znaczyć tyle, co „dać”.
Czasem się słyszy: „kontynuować dalej”, „cofnąć się do tyłu”, „potencjalne
możliwości”. Są to pleonazmy.
Definicja 1.173. Pleonazm to wyrażenie, w którym występują dwa lub
więcej wyrazów:
1. to samo lub prawie to samo znaczących,
bądź
2. znaczenie jednego z nich jasno zawarte jest w znaczeniu drugiego.
Znaczenie wyrażenia bez któregoś z tych wyrazów nie różni się (zasadniczo)
od znaczenia tego wyrażenia.
Zamiast powiedzieć „prace będą dalej kontynuowane” wystarczy powie-
dzieć „prace będą kontynuowane”. Zamiast powiedzieć „proszę cofnąć się do
tyłu” wystarczy powiedzieć „proszę się cofnąć” lub „proszę przesunąć się do
tyłu”. Zamiast mówić „potencjalne możliwości” wystarczy powiedzieć „moż-
liwości”. Nie ma potrzeby mówić: „w miesiącu maju” wystarczy powiedzieć:
„w maju”. Użycie pleonazmu — pomijając względy językowe — narusza za-
sadę ekonomii wypowiedzi.
Myśl możemy w różnej formie powtórzyć w tekście. Postępujemy tak,
gdy chcemy podkreślić ważność tej myśli, albo gdy chcemy, aby była dobrze
zrozumiana i zapamiętana. Postępujemy tak np. ze względów dydaktycznych.
Definicja 1.174. Tekst redundantny to tekst, w którym sens pewnego
jego fragmentu jest taki sam lub różni się nieistotnie od sensu innego jego
fragmentu.
Redundantność sama przez się nie jest wadą. Staje się wadą, gdy brak
powodu dla powtórzenia. Powtórzenie nie służące niczemu wydłuża tylko
tekst, co przeczy zasadzie ekonomii wypowiedzi.
Tworząc tekst winniśmy troszczyć się o dobór takich słów, które trafnie,
prosto i krótko pozwolą wypowiedzieć naszą myśl. Wypowiedzi nie spełnia-
jące tego warunku «marnotrawią» słowa, a w życiu społecznym i politycz-
nym nie sprowadza się to tylko do marnotrawienia słów. Ile to razy słyszy
się: „Tak dużo mówiono, a tak mało powiedziano”. W szczególności należy
unikać frazesów, czyli wyrażeń, które pięknie brzmią, ale w gruncie rzeczy
nic nie znaczą. O co chodzi, gdy słyszymy?:
Postęp ludzkości jest celem wszystkich światłych obywateli. Zjed-
noczenie działań na rzecz postępu jest wyzwaniem współczesnego
świata.
140 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
Oczywiście, można dopisać jeszcze wiele takich zdań niczego sensownego nie
wnosząc.
Jednym z czynników ułatwiających rozumienie tekstu jest styl. Ten pro-
blem wykracza poza logikę. Nie znaczy to, że nie ma punktów stycznych.
Jak się bowiem wydaje, łatwość rozumienia tekstu — jest to jedna z funkcji
dobrego stylu — uzyskuje się poprzez zapisanie zdań w kolejności zgodnej
z porządkiem wyznaczonym przez związki logiczne między tymi zdaniami.
Do takiego wniosku może prowadzić analiza przykładów. Jak się wydaje
teksty 1 i 2 oraz, odpowiednio, 3 i 4 nie różnią się sensem, który można im
przypisać, różnią się zaś łatwością rozumienia.
1. „Osiąganie celów możliwe jest tylko przez pracę albo szczęśliwy zbieg
okoliczności. Szczęśliwy zbieg okoliczności jest od nas niezależny. To,
że pracujemy, jest sprawą naszej decyzji. Zatem najpewniejszym spo-
sobem na sukces jest praca”.
4. „Mówi się o tym w dość dosadny sposób: Twardy tyłek jest przy rokowa-
niach tak samo ważny jak bystra głowa. Cierpliwość zazwyczaj ułatwia
osiągnięcie celu. Zdarza się, że przy końcu posiedzenia, gdy wszyscy są
już zmęczeni, wnioski przechodzą dużo łatwiej”.
słowa niż do kogoś, kto takich problemów nie ma. Podobnie w wypadku tek-
stu pisanego — pod uwagę trzeba wziąć sprawność wzroku. Zdarza się, że
ktoś nie chce, aby osoba mająca podpisać dokument ten dokument w pełni
zrozumiała. Tekst takiego dokumentu będzie zapisany małym gęstym dru-
kiem a do tego skomplikowanym stylem z wieloma odnośnikami. Może być
również i tak, że mogą zaistnieć jakieś obiektywne przeszkody techniczne.
Nadawca w takiej sytuacji winien tekst tak skonstruować by mimo zakłóceń
adresat zrozumiał tekst właściwie. Przykładem zakłóceń technicznych jest
sprawa wypowiedzi Neil’a Armstronga, kiedy wylądował na Księżycu. Tekst
w wersji rozpowszechnianej przez NASA:
One small step for [a] man, one giant leap for mankind
Fakt, że mimo wielorakich błędów tekst może być właściwie rozumiany jest
wykorzystywany przez m.in. internautów. Korzystający z komunikatorów
tekstowych nie przywiązują wagi do poprawności językowej i stylistycznej.
Ważne, żeby było szybko.
Problem technicznych przeszkód w przekazie informacji jest przedmio-
tem rozważań teorii informacji. Z punktu widzenia logiki są to zagadnienia
pragmatyczne.
Zadania
Zadanie 1.88. Jak należy zinterpretować niniejszy tekst (Ustawa z dnia 27
lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym):
Art. 3.1. Wyraz „uniwersytet” może być używany w nazwie uczelni, której
jednostki organizacyjne posiadają uprawnienia do nadawania stopnia nauko-
wego doktora co najmniej w dwunastu dyscyplinach, w tym przynajmniej
1.4. BŁĘDY W SŁOWNYM PRZEKAZYWANIU MYŚLI 143
• humanistycznych,
• matematycznych,
• przyrodniczych,
• przyrodniczych;
Nazajutrz pojawiło się zarządzenie nakazujące, jeśli chce się wyjść wie-
czorem na ulicę, wstawić w latarnie świece. Tego samego wieczoru doszło do
ponownego zderzenia burmistrza z przechodniem.
— Gdzie latarnia?! — zakrzyczał mer.
— Oto ona, a w niej jest świeca.
— No tak, ale nie zapalona.
— W zarządzeniu nic nie było o zapaleniu świecy.
Mer musiał więc wydać nowe zarządzenie.
Zadanie 1.90. Co jest powodem możliwości różnego rozumienia wypowiedzi
prezydenta USA?
2. kartka papieru,
1. Można wątpić, czy udałoby się znaleźć dwoje ludzi, którzy używaliby
wszystkich wyrażeń języka potocznego w tym samym znaczeniu.
i zdania
2. Można wątpić, czy udałoby się znaleźć dwoje ludzi, którzy używaliby
każdego wyrażenia języka potocznego w tym samym znaczeniu.
Zadanie 1.97. Wskaż niektóre znaczenia słów:
1. wolność,
2. demokracja,
3. tolerancja
Zadanie 1.98. Wskaż znaczenia, jakie może mieć słówko „chociaż”.
Zadanie 1.99. W jakim znaczeniu użyto słówka „mogą” w tekście: Władze
ostrzegają, że spółdzielnie mogą usuwać niebezpieczny dla zdrowia azbest
niezgodnie z prawem.
Zadanie 1.100. Oceń poprawność tekstu (jest to 13-ty i zarazem ostatni
punkt gwarancji na telefon bezprzewodowy, model SP-R915PL):
Autoryzowany Serwis, firma handlowa, która sprzedała urządzenia oraz
Samsung Electronics i ich filie i oddziały nie udzielają upoważnień ani gwa-
rancji odnośnie produktów, z wyjątkiem tych, które wyraźnie określono w ni-
niejszym dokumencie. W żadnym wypadku nie będą odpowiedzialni za szkody
spowodowane wadami produktu, inne niż realnie poniesione szkody w posia-
daniu majątku lub naruszenia dóbr osobistych. W szczególności uprawnienia
z tytułu gwarancji nie obejmują prawa klienta do domagania się zwrotu utra-
conych zysków w związku z awarią produktu.
Zadanie 1.101. Zapoznaj się z poniższym tekstem36 i odpowiedz na pytania:
1. Czy autor słusznie ogranicza się do jednego rozumienia słowa „wzór”?
2. Co sądzisz o cytowanej definicji ze słownika PWN?
3. Co sądzisz o użyciu terminu „wzór” w ostatnim i przedostatnim zda-
niach tekstu?
Jako przedstawiciel nauk ścisłych traktuję wzory zgodnie z ich definicją.
Słownik języka polskiego M. Szymczaka (PWN) mówi, że są to „symbole wy-
rażające prawa matematyczne”. Tymczasem we wzorze Kuryłowa to, co wy-
gląda na licznik i mianownik — nimi nie jest. [. . . ] Nie ja jeden zauważyłem
dziwny wzór.
36
Zob. Wiedza i Życie, Maj 1995, s. 10–11.
146 ROZDZIAŁ 1. JĘZYK
Zadanie 1.102. Jak można rozumieć zdanie: „kłopot w tym, że akurat w sfe-
rze podatków i finansów publicznych, program jest wyjątkowo niespójny”?
Zadanie 1.103.37 Jak rozumieć można tekst?
Rozumowania i argumentacja
149
150 ROZDZIAŁ 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
Prawa takich nauk jak fizyka lub psychologia mają treści empiryczne.
Zdają sprawę z prawidłowości dających się stwierdzić na drodze poznania
doświadczalnego, Jeżeli sprawy mają się inaczej niż głosi prawo, to prawo
ulega modyfikacji lub nawet odrzuceniu jako błędne. Prawa logiki mają cha-
rakter normatywny. Jeżeli coś — jakieś rozumowanie — nie przebiega zgodnie
z nimi, to rozumowanie a nie prawo jest błędne. Gdyby prawa logiki były
takimi prawami jak prawa psychologii, to ludzie nie popełnialiby błędów
logicznych. Skoro ludzie popełniają błędy logiczne, prawa logiki nie determi-
nują jednoznacznie przebiegu rozumowania.
Definicja 2.2. Zdanie uznane przez kogoś to zdanie, którego treścią jest
przekonanie, które ten ktoś żywi (wiedza subiektywna).
Definicja 2.4. Zdanie odrzucone przez kogoś to zdanie, które ten ktoś
wyklucza ze swoich przekonań.
Są zdania, które ani nie są uznane, ani nie są odrzucone. Nie każde zda-
nie dające się sformułować w języku jakiejś dziedziny wiedzy jest uznane lub
odrzucone w teorii tej dziedziny. Chociaż każde zdanie jest prawdziwe lub
fałszywe, to do systemu wiedzy należą jednak tylko te zdania, które zostały
uzasadnione w sposób właściwy dla danej nauki. Odrzucone są te, co do któ-
rych udało się w sposób właściwy dla danej nauki pokazać, że nie należą do
teorii dziedziny tej nauki. Jest cała sfera zdań, dla których nie przeprowa-
dzono takich uzasadnień; takie uzasadnienia nie są wykluczone w dalszych
badaniach. W wypadku przekonań są zdania, co do których nie mamy sta-
nowiska: ani ich nie uznajemy, ani ich nie odrzucamy.
Pojęcia uznawania i odrzucania są pojęciami pragmatycznymi, czyli od-
noszą się do relacji między językiem (znakiem) a jego użytkownikiem.
Jeżeli zdanie α należy do systemu wiedzy, to chcielibyśmy, aby zaprze-
czenie zdania α, czyli nie-α, nie należało do niego. Więcej, chcemy, aby było
odrzucone. Gdyby bowiem w wyniku jakiegoś rozumowania okazało się, że
nie-α również należy do tego systemu wiedzy, to taki system byłby sprzeczny.
152 ROZDZIAŁ 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
Definicja 2.5. Teoria jest sprzeczna (system wiedzy jest sprzeczny) wtedy
i tylko wtedy, gdy dla pewnego zdania α jej twierdzeniami są zdania α i nie-
α.
Definicja 2.7. Teoria jest zupełna (system wiedzy jest zupełny) wtedy
i tylko wtedy, gdy z dowolnych dwu zdań α i nie-α co najmniej jedno jest
twierdzeniem tej teorii (należy do tego systemu wiedzy).
• pochodne-rozumowe,
• pochodne-faktyczne.
przedstawić następująco:
Uznanie zdania czy to w nauce, czy też przez kogoś, nie jest nieodwołalne.
Nauka zmienia się nie tylko przez zwiększanie zasobu twierdzeń, lecz też
przez odrzucanie pewnych wcześniej uznanych zdań, które w świetle nowych
danych przestały spełniać kryteria uznania. Tworzone są nowe teorie, które
lepiej niż stare opisują badaną rzeczywistość. Przykładem takiej teorii może
być Einsteinowska teoria względności, która trafniej niż Newtonowska fizyka
klasyczna opisuje świat fizyczny.
Podobnie jest z systemami przekonań. Są ludzie, którzy mimo oczywi-
stych racji nie zmieniają swoich przekonań. Są i tacy, którzy przekonania
zmieniają bez dostatecznych racji. Człowiekowi racjonalnemu obca jest za-
równo pierwsza jak i druga postawa. Zmienia on swe przekonania, gdy są ku
temu wystarczające racje.
W wypadku dołączania nowych zdań do zasobu wiedzy obiektywnej lub
subiektywnej mówimy o ekspansji. Kontrakcja wiedzy ma miejsce w wy-
padku odrzucania pewnych zdań. W wypadku zastępowania twierdzenia lub
przekonania przez jego negację mówimy o rewizji.
Zadania
Zadanie 2.1. Wskaż przesłanki i wniosek:
1. Można mieć za wiele. Ktoś kto ma jeden zegarek wie, która godzina;
ktoś kto ma dwa zegarki nigdy nie jest pewien.
3. Ktoś, kto wierzy w takie rzeczy musi być inteligentem; zwykły człowiek
nie mógłby być tak głupi.
kolejny raz, sądząc, że w ten sposób osiągnie coś, czego nie mógł dostać
zwykłymi sposobami. Oto dlaczego nie wolno negocjować z terrorystą.
Zadanie 2.3. Wymień wyrażenia wskazujące zachodzenie stosunku uzasad-
niania. Które z nich pisane są po przesłankach a przed wnioskiem, a które
po wniosku a przed przesłankami? (Np. „zatem” piszemy po przesłankach
a przed wnioskiem, zaś „ponieważ” piszemy po wniosku a przed przesłan-
kami.)
Zadanie 2.4. Czy twierdzenie, będące treścią poniższego tekstu spełnia za-
sadę racji dostatecznej?
Urodzeni 7 sierpnia potrafią zrobić użytek ze swoich zdolności,
wiedzą, że mają przewagę nad innymi. Są bardzo ambitni, mają
przywódcze zdolności. Im są starsi, tym pragnienie przewodzenia
innym jest silniejsze.
2.2 Wynikanie
Szczególnym rodzajem stosunku uzasadniania, jaki może zachodzić mię-
dzy przesłankami a wnioskiem (i ogólnie, między zdaniami) jest stosunek
wynikania.
Definicja 2.17. Zdanie α wynika ze zdań α1 , α2 , . . . , αn wtedy i tylko
wtedy, gdy nie jest logicznie możliwe, by wszystkie zdania α1 , α2 , . . . , αn
były prawdziwe, a zdanie α było fałszywe.
Przypomnijmy, że zdanie wewnętrznie kontradyktoryczne to zdanie fał-
szywe na mocy znaczeń wyrażeń, z których jest zbudowane. Nie jest więc
możliwa nawet do pomyślenia taka sytuacja, ze względu na którą zdanie to
byłoby prawdziwe. Wniosek wynika więc z przesłanek wtedy i tylko wtedy,
gdy koniunkcja przesłanek i negacji wniosku jest zdaniem wewnętrznie kon-
tradyktorycznym.
Definicja 2.18. Zdanie α wynika entymematycznie ze zdań α1 , α2 , . . . ,
αn wtedy i tylko wtedy, gdy wynika z tych zdań i powszechnie uznanych
zdań αn+1 , . . . , αm .
O wynikaniu entymematycznym mówimy więc w wypadku, gdy wniosek
wynika z przesłanek jawnych i przesłanek entymematycznych.
Definicja 2.19. Zdanie α jest wyprowadzalne ze zdań (lub, jest konse-
kwencją zdań) α1 , α2 , . . . , αn wtedy i tylko wtedy, gdy α wynika z α1 , α2 ,
. . . , αn .
2.2. WYNIKANIE 161
z tych zdań była prawdziwa, wystarcza, aby nie było tak, że poprzednik
α jest prawdziwy, a następnik β jest fałszywy. Inaczej mówiąc, prawdziwość
implikacji „ jeżeli α, to β” jest warunkiem koniecznym, ale nie jest warunkiem
wystarczającym, aby prawdą było, że z α wynika β. Nie wolno więc mylić
stosunku wynikania z implikacją.
Jednym z najważniejszych celów logiki jest dostarczenie narzędzi do znaj-
dowania odpowiedzi na pytanie, czy między jakimiś zdaniami zachodzi sto-
sunek wynikania, czy też nie. Zasadniczą ideą logiki formalnej jest stworzenie
rachunku, który umożliwiałby znajdowanie odpowiedzi na to pytanie w taki
sposób, jak rachunek arytmetyczny umożliwia odpowiedź na pytanie o wynik
operacji arytmetycznych. Ze znajomości rachunku arytmetycznego korzysta
się na co dzień. Z rachunków logicznych korzysta się wyjątkowo. Zwykle na
co dzień wystarcza nam intuicyjne uznanie zachodzenia stosunku wynikania.
Intuicję tę możemy znacznie usprawnić zajmując się logiką.
Stosunek wynikania pełni szczególną rolę w nauce. Podstawowe twier-
dzenia, główne tezy systemu nauki, to te, z których wyprowadzalne są (wy-
nikają) liczne inne twierdzenia i tezy. W wypadku systemu aksjomatycz-
nego z określonej grupy zdań-tez, zwanych aksjomatami, wyprowadzalne
są (wynikają) wszystkie pozostałe twierdzenia tego systemu.
Stosunek wynikania zachodzi między zdaniami „ jeżeli Jan jest studen-
tem, to przysługuje mu zniżka kolejowa” i „Jan jest studentem” a zdaniem
„Janowi przysługuje zniżka kolejowa”. Podobnie też między zdaniami „każdy
człowiek jest śmiertelny” i „Sokrates jest człowiekiem” a zdaniem „Sokrates
jest śmiertelny”. Aby wykazać to, należałoby odwołać się do technik logiki
formalnej.
Gdy chcemy pokazać brak zachodzenia stosunku wynikania są jeszcze
możliwości inne niż odwołanie się do technik logiki formalnej.
Zwykle dla wykazania, że nie zachodzi wynikanie stosujemy wizualizację
lub analogię.
Brak zachodzenia stosunku wynikania sposobem wizualizacji wykazuje
się rozważając rzeczywistą lub wyimaginowaną sytuację, w której prawdziwe
są wszystkie zdania, z których ma wynikać jakieś zdanie, a ono samo jest fał-
szywe. Stosunek wynikania nie zachodzi między zdaniami „ jeżeli pracownik
otrzymuje niskie wynagrodzenie, to źle pracuje” i „pracownik nie otrzymuje
niskiego wynagrodzenia” a zdaniem „pracownik dobrze pracuje” — można
wskazać rzeczywiste sytuacje, w których pracownik nie otrzymuje niskiego
wynagrodzenia, a źle pracuje. Ze zdań „ jeżeli istnieje własność prywatna, to
istnieje niesprawiedliwość społeczna” i „nie ma własności prywatnej” nie wy-
nika zdanie „nie ma niesprawiedliwości społecznej” — w krajach, w których
nie było własności prywatnej nie było też sprawiedliwości społecznej. Ze zda-
2.2. WYNIKANIE 163
nia „Białystok jest miastem wojewódzkim” nie wynika „Warszawa jest stolicą
Polski” — logicznie możliwa jest sytuacja, że Warszawa nie jest stolicą, mimo
że Białystok jest miastem wojewódzkim.
Dla wykazania braku zachodzenia stosunku wynikania w ocenianym ro-
zumowaniu można wziąć rozumowanie, które nie różni się od niego co do
formy a mimo, iż ma prawdziwe przesłanki ma jawnie fałszywy wniosek.
Taki sposób postępowania oparty jest na analogii.
Analogia wykorzystana jest w następującym tekście (Shaw, B., Virtues
for a postmodern world, Business Ethics Quarterly, vol. 5 nr 4, 1995):
2.3 Wnioskowanie
Omówimy teraz jeden z rodzajów rozumowań. Będą to wnioskowania. Teo-
ria wnioskowania jest podstawowa dla teorii rozumowania. Jej pojęcia i twier-
dzenia wykorzystywane są w teorii innych rodzajów rozumowań.
Wniosek nie jest zdaniem, które samo przez się, niejako automatycznie,
wypływa z przesłanek. Wskazanie wniosku jest pewnym twórczym aktem
umysłu. Dane przesłanki mogą uzasadniać różne zdania. To, które nas w da-
nej sytuacji interesuje, stanowi przedmiot naszej decyzji związanej z reali-
zacją określonych celów rozumowania. Jasne jest więc, że może być tak, iż
tym, co jest pierwsze w naszym zamyśle, jest zdanie, które ma być wnioskiem.
Dopiero później poszukujemy wśród zdań uznanych takich, które by je uza-
sadniały. Jest to pewien zabieg twórczy. A to znaczy między innymi, że nie
zawsze daje się opisać w sposób intersubiektywnie komunikowalny. Wielką
rolę pełni tu intuicja, która z natury rzeczy nie podlega intersubiektywnej
kontroli.
Logika formalna określa, które schematy wnioskowań są schematami wnio-
skowań dedukcyjnych. Ktoś rozumując dedukcyjnie nie musi się schematem
posługiwać, jednak jego wnioskowanie przebiega zgodnie z prawami logiki.
Jeżeli jakieś wnioskowanie jest dedukcyjne, to każde inne wnioskowanie nie
różniące się od niego formą jest również wnioskowaniem dedukcyjnym. Odpo-
wiedzi na pytanie, co to jest forma wnioskowania dostarcza logika formalna.
Problem ten będzie przedmiotem szerszych rozważań w niniejszej książce.
Teraz dla przykładu wskażemy niektóre najprostsze schematy wnioskowań
dedukcyjnych.
Jeżeli α, to β Jeżeli α, to β
α nie-β
Definicja 2.25. Zdanie, dla którego poszukuje się dowodu to teza tego
dowodu.
Zadania
Zadanie 2.5. Jesteś w kraju, w którym policjanci zawsze mówią prawdę,
a złodzieje zawsze mówią nieprawdę. Spotykasz dwoje ludzi, Pawła i Gawła.
Czy na podstawie tego, co tobie powiedzieli — zakładając, że każdy z nich
jest policjantem lub złodziejem — potrafisz wywnioskować kim oni są5 ?
11. Gaweł : Paweł jest policjantem wtedy i tylko kiedy jest nim jego brat.
Paweł : Niestety, mój brat jest złodziejem.
2. Jan nie pożyczył mi pieniędzy. Nie jest więc, jak myślałem, moim do-
brym kolegą.
6. Nie wiesz, kim był Bertrand Russell, a zatem nie interesujesz się filo-
zofią XX wieku.
7. Skoro nie czytałeś Nocy i dni, a znasz treść tej powieści, więc oglądałeś
jej adaptację filmową.
8. Ponieważ ceny wzrosły, więc jeśli podaż się nie zmieniła, to wzrósł
popyt.
Zadanie 2.8. Czy poniższe wnioskowanie-rozmowa jest wnioskowaniem de-
dukcyjnym?
— Zdecydowałem się na wyjazd do Ameryki.
— Chcesz się dorobić?
— Będę musiał się pogodzić na rozstanie przez kilka lat z rodziną i zre-
zygnować na ten czas z planów zawodowych.
— Nie masz wyjścia, jeśli nie chcesz biedy klepać.
— Niestety.
Zadanie 2.9. Czy prawdą jest, że7 „[. . . ] skonstruować można argument,
który wykazuje, że z jakiejkolwiek pary sprzecznych stwierdzeń nic w ogóle
nie można wydedukować”, jeśli „poprawny argument może mieć fałszywe
przesłanki, a niepoprawny argument może mieć prawdziwe przesłanki” i gdy
„ jedyną kombinacją, która nie może się zdarzyć jest: prawdziwe przesłanki,
poprawny argument, ale fałszywy wniosek?
Zadanie 2.10. Które z poniższych wnioskowań są dedukcyjne (jeśli nie są to
wnioskowania entymematyczne):
3. stopień pewności, z jakim uznaje się wniosek, nie jest większy niż praw-
dopodobieństwo prawdziwości wniosku (określone dla danych przesła-
nek).
W każdym wnioskowaniu wniosek, jak każde zdanie, jest albo prawdziwy,
albo fałszywy. W wypadku wnioskowania uprawdopodobniającego na pod-
stawie danych przesłanek nie można pokazać, że wniosek jest prawdziwy
(ani, że jest fałszywy). Mówi o tym pkt 1. definicji. Punkt ten mówi, że
wnioskowanie uprawdopodobniające nie jest wnioskowaniem dedukcyjnym.
Wnioskowanie uprawdopodobniające różni się od wnioskowania deduk-
cyjnego tym, że w wypadku wnioskowania dedukcyjnego prawdziwość wnio-
sku jest zagwarantowana przez prawdziwość przesłanek, a w wypadku wnio-
skowania uprawdopodobniającego tak nie jest. Powstaje pytanie o wielkość
8
Descartes, Zasady filozofii, przekł. I. Dąmbska, Warszawa 1960.
176 ROZDZIAŁ 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
N (B ∩ A)
P(A/B) = ,
N (B)
gdzie N X jest liczbą elementów zbioru X .
Zwykle przy określaniu prawdopodobieństwa kierujemy się jednak intu-
icją i doświadczeniem życiowym. Postępujemy tak również w sprawach waż-
nych. Biegły powołany przez sąd np. w sprawie o sfałszowanie podpisu mówi
o prawdopodobieństwie tego, że badany przez niego podpis jest fałszywy.
Jest to prawdopodobieństwo psychologiczne tego zdarzenia.
Doświadczenie życiowe i poziom wykształcenia różnie kształtują intu-
icję. Różne oszacowania prawdopodobieństwa psychologicznego mogą stać
się powodem sporu. Wielki polski matematyk Hugo Steinhaus radzi w grach
liczbowych takich jak totolotek zakreślać psychologicznie najmniej prawdo-
podobne układy liczb, wówczas bowiem wzrasta szansa na wysoką wygraną
bez zmiany szansy na wygraną w ogóle. Możliwość, że wygra układ:
[1, 2, 3, 4, 5, 6]
Zadania
Zadanie 2.17. Wskaż sposoby zwiększenia prawdopodobieństwa wniosku opi-
sane w poniższym tekście.
Długoterminowe prognozy pogody nigdy nie będą dokładne. Możemy jed-
nak spokojnie ufać prognozom pogody na najbliższe trzy dni.
Krótkoterminowe prognozy pogody, obejmujące około trzech dni, są wia-
rygodne. Gorzej jest z prognozami tygodniowymi, natomiast prognozy dłu-
goterminowe są niewiele więcej warte niż przepowiednie starych górali.
Możemy liczyć na to, że w przyszłości będzie można w miarę dokładnie
przewidzieć pogodę z najwyżej dwutygodniowym wyprzedzeniem. Na dłuż-
szy okres nie będzie to możliwe.
Próby prognozowania, jak będzie wyglądała np. najbliższa zima, opierają
się jedynie na tym, co mówi nam nasze doświadczenie, statystyki, co wynika
z danych.
Precyzyjne prognozy długoterminowe są niemożliwe w związku z naturą
samej atmosfery. Jest ona bardzo niestabilna. Wystarczy jeden czynnik, by
nagle zaczęła działać w zupełnie innym trybie. Nawet bardzo mały bodziec
może wywołać olbrzymie zmiany.
Można za to oczekiwać coraz lepszych prognoz kilkudniowych. Bardzo
szybki rozwój komputerów i modeli obliczeniowych pomagają coraz trafniej
prognozować pogodę. Coraz lepiej rozumiemy też różne zjawiska fizyczne,
determinujące pogodę, np. te, które zachodzą w chmurach.
Aby prognozować pogodę, nie wystarczy jednak znajomość jej stanu
w danej chwili i prowadzenie pomiarów. Trzeba umieć rozwiązywać równania,
dotyczące praw fizyki atmosfery. Rozwiązywanie tych równań w codziennej
praktyce umożliwił dopiero rozwój komputerów.
Zdania „ten oto kawałek substancji to sól” i „znajdująca się w tym oto
naczyniu ciecz to woda” określają rodzaje przedmiotów. Zdanie „ten oto ka-
wałek substancji rozpuszcza się w cieczy znajdującej się w tym oto naczy-
niu” stwierdza pewną prawidłowość o rozważanych przedmiotach. Zdanie „sól
rozpuszcza się w wodzie” orzeka tę prawidłowość o wszystkich przedmiotach
rozważanych rodzajów.
9
W literaturze spotyka się użycie terminu „wnioskowanie indukcyjne” w znaczeniu, które
tu zostało nadane wyrażeniu „wnioskowanie uprawdopodobniające”.
182 ROZDZIAŁ 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
każdego elementu. Jak w wypadku liczb naturalnych będzie więc można mó-
wić o pierwszym, drugim itd. elemencie zbioru Z, inaczej mówiąc elementy
zbioru Z dają się ustawić w ciąg: a1 , a2 , . . . ,.
1 + 2 + · · · + n = [n(n + 1)]/2.
[1(1 + 1)]/2 = 1
Zdanie to jest implikacją. Jego dowód przeprowadza się przyjmując jako za-
łożenie jej poprzednik, czyli zakłada się (założenie indukcyjne), że
[1 + 2 + · · · + k] = [k(k + 1)]/2.
Oczywiście:
Zadania
Zadanie 2.18. Wskaż w poniższych tekstach wnioskowania redukcyjne.
1. wzmacnia wniosek,
2. osłabia wniosek,
2.3. WNIOSKOWANIE 195
3. wyklucza wniosek.
Zadanie 2.21. Latem 1996 r. informowano o wynikach badań przeprowadzo-
nych w Brazyli. Obserwacji poddano grupę królików na wysoko tłuszczowej
diecie. Części tych królików podawano wino. Okazało się, że króliki, którym
podawano czerwone wino były mniej zagrożone chorobami serca niż króliki,
którym wina nie podawano. Czy wyniki tych badań można odnieść do ludzi?
Zadanie 2.22. Oceń poprawność rozumowania:
Na ocenę wartości dzieła wpływa wiedza o tym, ile czasu autor poświęcił
na jego stworzenie. W Journal of Experimental Social Psychology opisane
zostały badania przeprowadzone przez Justina Krugera.
W jednym z badań 144 studentów losowo podzielono na dwie grupy.
Oceniali oni atrakcyjność wiersza współczesnego poety na skali od 1 (bardzo
zły) do 11 (rewelacyjny). Jedną grupę poinformowano, że poeta stworzył
wiersz w ciągu 4 godzin, a drugiej powiedziano, że potrzebował na to aż 18
godzin. Badani przeliczali również wartość wiersza na sumę pieniędzy, jaką
— ich zdaniem — powinien otrzymać autor za jego publikację w czasopiśmie
literackim.
Zgodnie z przewidywaniami badaczy, studenci przekonani, że poeta spę-
dził nad pisaniem utworu 18 godzin, oceniali go bardziej przychylnie. Uwa-
żali też, że skoro praca nad wierszem zajęła aż tyle czasu, to honorarium za
publikację powinno wzrosnąć.
Uczeni twierdzą, że z heurystyki wysiłku korzystamy niemal codziennie.
Jako konsumenci, recenzenci, pracodawcy lub nauczyciele często oceniamy
jakość pracy innych osób. Im więcej ktoś włożył wysiłku w oceniane dzieło,
tym więcej warte nam się ono wydaje.
Zadanie 2.23. Na podstawie analizy opisanych badań wskaż możliwe źródła
błędów w badaniach statystycznych.
Centralny Ośrodek Badań Społecznych (CBOS) na zlecenie Fundacji im.
Batorego przeprowadził badania opinii publicznej na temat partii politycz-
nych, które postrzegane są jako najbardziej skorumpowane. W raporcie opu-
blikowanym 5 września 2006 r. podano, że że za najbardziej skorumpowane
partie respondenci uznali: PiS (35 proc. wskazań), Samoobronę (10 proc.),
LPR (9 proc.), PO (9 proc.), SLD (8 proc.) oraz PSL (3 proc.).
Wskutek protestów zainteresowanych stwierdzono, że wystąpił błąd in-
formatyczny w trakcie prac obliczeniowych (z tego powodu „autorka raportu,
CBOS oraz Fundacja im. Stefana Batorego wyrażają ubolewanie i przepra-
szają wszystkich zainteresowanych za zaistniałą sytuację”). Zgodnie ze zwe-
ryfikowanymi danymi, wśród partii, które respondenci postrzegają jako sko-
rumpowane, na pierwszym miejscu znalazły się: Samoobrona i SLD (po 2,8
196 ROZDZIAŁ 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
wiska Z jest różne od niego zjawisko Z1 takie, że zawsze jeśli nie zaistnieje
zjawisko Z1 , to nie zaistnieje zjawisko Z.
Warunek konieczny zjawiska Z, to takie zjawisko Z1 , bez zaistnienia któ-
rego nie może zaistnieć Z. Jest zatem tak, że jeżeli zachodzi zjawisko Z, to
również zachodzi zjawisko Z1 , czyli13 :
Z ⇒ Z1 .
Z1 ⇒ Z.
Zjawisko może mieć więcej niż jeden warunek konieczny. Wszystkie wa-
runki konieczne mogą łącznie tworzyć warunek wystarczający. Każdy z wa-
runków 1 i 2 jest warunkiem koniecznym świecenia się żarówki. Łącznie two-
rzą one warunek wystarczający. Jeśli tylko oba zjawiska, 1 i 2, będą zacho-
dziły, to żarówka będzie świecić.
Zjawisko może mieć więcej niż jeden warunek wystarczający. Na przy-
kład na niektórych kierunkach studiów, aby zostać studentem, wystarczy
zdać egzamin wstępny lub wystarczy być laureatem olimpiady przedmioto-
wej zgodnej z tym kierunkiem studiów. Pytanie, czy każde zjawisko musi
mieć jakiś warunek wystarczający, jest pytaniem ontologicznym i wiąże się
z zagadnieniem przyczynowości.
Definicja 2.40. Warunkiem koniecznym i wystarczającym zjawiska
Z jest różne od niego zjawisko Z1 takie, że zawsze jeśli zaistnieje zjawisko Z,
to zaistnieje zjawisko Z1 oraz zawsze, jeśli zaistnieje zjawisko zjawisko Z1 ,
to zaistnieje zjawisko Z.
Warunek konieczny i wystarczający zarazem to warunek, który jest ko-
nieczny i warunek, który jest wystarczający. Fakt, że Z1 jest warunkiem
koniecznym i wystarczającym zjawiska Z możemy wyrazić następująco15 :
(Z ⇒ Z1 ) ∧ (Z1 ⇒ Z)
Zadania
Zadanie 2.28. W podanych typowych kontekstach mowa o związku przy-
czynowo-skutkowym. W każdym wypadku scharakteryzuj ten związek jako
warunek konieczny lub/i wystarczający oraz poprzez miejsce w łańcuchu
przyczynowo-skutkowym (przyczyna dalsza lub bliższa).
1. regułami dowodzenia
oraz
To, w jaki sposób wskazuje się sytuacje, w których jedno zjawisko zachodzi,
a drugie nie zachodzi różnicuje metody Milla.
Istotnym problemem praktycznym realizacji powyższej dyrektywy jest
wskazanie zjawisk Z1 , Z2 , . . . , Zn tak, aby wśród nich było zjawisko bę-
dące przyczyną zjawiska Z. Korzystając z zasady przyczynowości możemy
przyjąć, że wśród zjawisk towarzyszących zjawisku Z zawsze, kiedy tylko to
zjawisko wystąpi, będzie też miało miejsce zjawisko będące jego przyczyną.
Pozostawałby więc tylko problem identyfikacji zjawisk towarzyszących zja-
wisku Z. Należałoby przyjąć, że każde kilka zjawisk tworzy zjawisko zło-
żone. Takie zjawisko, które nie dawałoby się zanalizować jako złożone to
208 ROZDZIAŁ 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
Metoda zgodności
Lp. Z1 Z2 Z3 Z4 Z5 Z
1. + + + + − +
2. + + + − + +
3. + + − + + +
4. + − + + + +
Wniosek: Z1 ∴ Z.
Pod kątem wykorzystania kanonu jedynej zgodności warto przeanalizo-
wać list opublikowany w The Economist (24–30 września 1994):
Metoda różnicy
Podejmijmy na nowo przykład z dolegliwością żołądkową osób, które były
w kawiarni. Powiedzmy, że w kawiarni były dwie osoby. Jedna ma dolegli-
wość żołądkową, a druga nie. Okazuje się, że ta, która ma dolegliwość, jadła
lody i ciastko oraz piła kawę. Ta zaś osoba, która nie ma dolegliwości, jadła
tylko ciastko i piła kawę. Na podstawie tych danych wnioskujemy, że kon-
2.3. WNIOSKOWANIE 211
1. + + + + + +
2. − + + + + −
Wniosek: Z1 ∴ Z.
Wykorzystanie metody różnicy ma miejsce w badaniach Pasteur’a. W 1861
Pasteur odrzucał koncepcję samorództwa na podstawie następującego eks-
perymentu. Wywar z mięsa umieścił w butelce zabezpieczając go przed do-
stępem bakterii. W zawartości nie następowały zmiany. Następnie otworzył
butelkę umożliwiając dostęp bakteriom. W ciągu kilku godzin nastąpiły cha-
rakterystyczne zmiany psucia się mięsa. To, że bakterie były przenoszone
przez powietrze, zostało pokazane przez dwukrotne filtrowanie powietrza
przez sterylne filtry. Okazało się, że w wypadku kontaktu z pierwszym fil-
trem następuje psucie, a w wypadku drugiego — nie (na drugim nie było
drobnoustrojów, zostały bowiem zatrzymane przez pierwszy filtr).
Wykorzystanie metody różnicy ma miejsce w wielu sytuacjach codzien-
nych. Na przykład mamusia twierdzi, że jej dziecko straciło apetyt z powodu
17
J. St. Mill formułuje ten kanon następująco:
If an instance in which the phenomenon under investigation occurs, and an
instance in which it does not occur, have every circumstance in common save
one, that one occurring only in the former; the circumstance in which alone
the two instances differ, is the effect, or the cause, or an indispensable part
of the cause, of the phenomenon.
Zob. John Stuart Mill, A System of Logic, ratiocinative and inductive, being a connected
view of the principles of evidence, and the methods of scientific investigation, wyd. John
W. Parker, West Strand, London, 1843; t. 1, s. 455.
212 ROZDZIAŁ 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
18
J. St. Mill formułuje ten kanon następująco:
If two or more instances in which the phenomenon occurs have only one
circumstance in common, while two or more instances in which it does not
occur have nothing in common save the absence of that circumstance; the
circumstance in which alone the two sets of instances differ, is the effect, or
the cause, or an indispensable part of the cause, of the phenomenon.
Zob. John Stuart Mill, A System of Logic, ratiocinative and inductive, being a connected
view of the principles of evidence, and the methods of scientific investigation, wyd. John
W. Parker, West Strand, London, 1843; t. 1, s. 463.
2.3. WNIOSKOWANIE 213
Lp. Z1 Z2 Z3 Z4 Z5 Z
1. + + + + − +
2. + + + − + +
3. + + − + + +
4. − + − − + −
Wniosek: Z1 ∴ Z.
Metoda reszt
Rozważmy na nowo wypadek dolegliwości żołądkowej. Niech tym razem
będzie to tylko jedna osoba, która ma tę dolegliwość. Powiedzmy, że osoba
ta skonsumowała lody, wypiła kawę i coca-colę. Aby określić przyczynę może
rozumować następująco: na pewno kawa i coca-cola nie zaszkodziły (znane
są skutki picia przez tę osobę kawy i coca-coli oraz skutki te nie są dolegliwo-
ścią żołądkową.), zatem zaszkodziły lody. To rozumowanie jest przykładem
wnioskowania zgodnego z metodą reszt.
1. + + + + + + + +
2. Z2 ∴ Z20
3. Z3 ∴ Z30
4. Z4 ∴ Z40
Wniosek: Z1 ∴ Z10 .
Jako wykorzystanie metody reszt daje się opisać jedno z największych od-
kryć astronomii matematycznej, jakim było odkrycie planety Neptun. Mia-
nowicie Leverrier w 1845 r., po stwierdzeniu poprawności wszystkich obliczeń
dotyczących ruchu planety Uran, dla wyjaśnienia niezgodności między wyni-
kami obliczeń a danymi obserwacyjnymi, przyjął istnienie nieznanej jeszcze
planety. Zjawiskiem-resztą, dla którego szukano przyczyny, były niezgod-
ności między obliczoną i faktyczną orbitą planety Uran. Tym, co ze zjawisk
towarzyszących mogło wchodzić w grę, była nieznana dotąd planeta. Zgodnie
z metodą reszt ta planeta miała być przyczyną «reszty». Dwudziestego trze-
ciego września 1846 r. Galle, który dysponował odpowiednimi przyrządami
obserwacyjnymi, kierując się wskazówkami Leverrier’a, w niespełna godzinę
odnalazł ciało nie zaznaczone na znanych wówczas mapach nieba. Nowo od-
krytą planetę nazwano „Neptunem”.
2.3. WNIOSKOWANIE 215
Lp. Z1 Z2 Z3 Z4 Z5 Z
1. + + + + + +
2. Ã + + + + Ã
Wniosek: Z1 ∴ Z.
„Ô oznacza zmianę wielkości zjawiska.
Metoda zmian towarzyszących ma bardzo szerokie zastosowanie: rolnik
zauważa zależność między wielkością nawożenia a wielkością plonu; kupiec
obserwuje zależność między wielkością reklamy a popytem na towar; fizyk
opisuje zależność między ciśnieniem a objętością gazu. Metoda zmian to-
warzyszących wyróżnia się od pozostałych metod tym, że tamte pozwalają
stwierdzić zachodzenie bądź niezachodzenie związku przyczynowego, mają
zatem charakter jakościowy, ta zaś metoda wykorzystuje zależności między
wielkościami zjawisk, a więc ma charakter ilościowy. Jest w ogóle pierwszą
metodą ilościową. Jej zastosowanie wymaga znajomości metody pomiaru lub
sposobu oceny stopnia zmiany zjawiska.
Nasze dążenie do zrozumienia i kontrolowania świata, w którym ży-
jemy, wyraża się ustalaniem związków przyczynowo-skutkowych. Chcemy
mieć prawa mające charakter zdań ogólnych, których uszczegółowieniami są
zdania stwierdzające poszczególne wypadki związku przyczynowo-skutkowego.
Metody Milla — z tego powodu, że wymagają uprzedniego przyjęcia alter-
natywy zdań, z których jedno jest «kandydatem» na prawo — bezpośrednio
nie prowadzą do takich praw. Kanonom Milla nie można zatem przypisać
charakteru metody odkrywania praw przyczynowo-skutkowych. Co najwy-
żej można im przypisać charakter metody eliminowania ewentualnych «kan-
dydatów» na takie prawa. Kanony Milla jako metody rozumowania nie są
metodami dającymi podstawę dla uznania z całą pewnością wniosku. Wpraw-
dzie wniosek wynika z przesłanek, jednak fakt, iż jedna z przesłanek, mia-
nowicie ta będąca alternatywą zdań ogólnych (pa , zdań «kandydatów» na
prawa) nie jest zdaniem, które mamy podstawy uznać z całą pewnością, po-
woduje, że nie mamy prawa uznania z całą pewnością wniosku. Metody Milla
opisują jednak rzeczywisty sposób postępowania w celu ustalenia związków
przyczynowo-skutkowych. Po prostu, w badaniach tych związków musimy
Whatever phenomenon varies in any manner, is either a cause or an effect
of that phenomenon, or is connected with it through some fact of causation.
Zob. John Stuart Mill, A System of Logic, ratiocinative and inductive, being a connected
view of the principles of evidence, and the methods of scientific investigation, wyd. John
W. Parker, West Strand, London, 1843; t. 1, s. 470.
2.3. WNIOSKOWANIE 217
Zadania
przebiega ta granica.
Zadanie 2.33. Korzystając z metod Milla wytłumacz uzyskane wyniki i wskaż
dalsze możliwe eksperymenty.
1. Stwierdzono, że osoby, które czy to razem z pokarmem, czy też w for-
mie tabletek otrzymują w dużych ilościach takie witaminy antyoksy-
dancyjne, jak witamina E lub beta-karoten, rzadziej chorują na no-
wotwory (a zwłaszcza na raka płuc) niż reszta populacji oraz rzadziej
występuje u nich choroba niedokrwienia serca.
Na przykład badania przeprowadzone wśród Chińczyków z prowincji
Lin-Xian wykazały, że w grupie osób stosujących dietę bogatą w beta-
karoten, witaminę E oraz w selen liczba zgonów z powodu raka żołądka
była niższa o 21% niż w grupie kontrolnej. [. . . ]
Próba [. . . ] przeprowadzona pod nadzorem fińskiego Narodowego In-
stytutu Raka oraz Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego doty-
czyła ponad 29 000 mężczyzn w średnim wieku palących papierosy. Do
badań wybrano palaczy, właśnie ze względu na znacznie częstsze wy-
stępowanie u nich nowotworów (szczególnie raka płuc) i chorób układu
krążenia. Wyłonionej drogą losowania grupie przez 6 lat podawano
beta-karoten, a część tej grupy zażywała także witaminę E. [. . . ]
Rezultaty badań były równie jednoznaczne, co zaskakujące. Wbrew
wszelkim przypuszczeniom nie wykazano w nich znaczącego statystycz-
nie ochronnego wpływu tej witaminy. Gorzej: okazało się, że w grupie
osób otrzymujących beta-karoten nowych wypadków raka płuc było
znacząco więcej niż w grupie kontrolnej. Częstość występowania raka
płuc była aż o 18% większa wśród 14 500 osób zażywających beta-
karoten niż pośród tej samej liczby osób, które tej witaminy nie zaży-
wały22 .
2. Osoby z wysokim IQ rzadziej cierpią na kaca. Osoby z bardzo wysokim
ilorazem inteligencji rzadziej cierpią na kaca po całonocnych imprezach
alkoholowych — wskazują szkockie badania, które publikuje pismo Jo-
urnal of Epidemiology and Community Health. Naukowcy z Uniwer-
sytetu w Edynburgu doszli do takiego wniosku po przeanalizowaniu
danych zebranych w grupie 7 tys. osób, które w wieku 11 lat (w roku
1962) przeszły testy na inteligencję. Średnio 40 lat później poproszono
ich o wypełnienie ankiety na temat ich nawyków i doświadczeń alko-
holowych.
22
Zob. Wiedza i Życie, Maj 1995, s. 22–23.
220 ROZDZIAŁ 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
• P1 (s1 ), . . . , Pm (s1 );
• P1 (s2 ), . . . , Pm (s2 );
...
• P1 (sn ), . . . , Pm (sn );
• P1 (sn+1 ), . . . , Pm (sn+1 );
oraz
1. wzrasta ze wzrostem:
2. maleje, gdy:
zaś para P r2 pod względem kolorów. Ponieważ kolor nie jest ważny
ze względu na jakość obuwia, a materiał, z którego jest wykonane tak,
więc dokonuję zakupu pary P r1 .
ad 2a. Powiedzmy, że posiadana przeze mnie para obuwia P r0 była nie tylko
wygodna, ale i modna. W sprawie dokonanego zakupu, w którym kie-
rowałem się tylko podobieństwem jakości materiałów, mam prawo do
mniejszego stopnia pewności, że jest parą wygodną i modną niż gdy-
bym miał na uwadze tylko wygodę (przy założeniu, że jakość materia-
łów nie ma powiązania z modą).
Zadania
Zadanie 2.36. Opisz rozumowanie zastosowane w poniższym tekście.
1. Praktyka bez nauki — to tak jakby sternik prowadzący statek bez
steru lub kompasu; nigdy nie będzie pewien dokąd płynie. (Leonardo
da Vinci)
2. Gdyby prasa donosiła o wszystkich i tylko wypadkach śmierci na stole
operacyjnym — co mieści się w ryzyku chirurgicznym — to doprowa-
dzono by do całkowitego braku zaufania do chirurgii.
228 ROZDZIAŁ 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
1. wnioskowania dedukcyjne,
czyli takie, w których prawdziwość przesłanek gwarantuje prawdziwość
wniosku, lub — co na jedno wychodzi — wniosek wynika z przesłanek,
2. wnioskowania uprawdopodobniające,
czyli takie, w których prawdziwość przesłanek nie gwarantuje prawdzi-
wości wniosku, lecz gwarantuje większe prawdopodobieństwo prawdzi-
wości wniosku niż jego zaprzeczenia.
Wnioskowania uprawdopodobniające można podzielić ze względu na
to, czy ma, czy też nie ma miejsce wynikanie przesłanek z wniosku na
takie, w których:
2.3. WNIOSKOWANIE 231
1. wnioskowania dedukcyjne,
czyli takie, w których wniosek wynika z przesłanek,
2. wnioskowania redukcyjne,
czyli takie, w których przesłanki wynikają z wniosku.
1. wnioskowania dedukcyjne,
jako wnioskowania od ogółu do szczegółu,
2. wnioskowania indukcyjne,
jako wnioskowania od szczegółu do ogółu,
nie jest jasny, bo nie jest wyraźne, co tu należy rozumieć przez „ogólne” a co
przez „szczegółowe”.
Interesujące byłoby podjęcie próby zdefiniowania rozumowania tak, aby
zgodnie z taką definicją rozumowaniem były wszystkie te procedury, które
zwykło się nazywać rozumowaniami. Interesowałyby nas rozumowania po-
jęte jako wytwory, jako przedstawienie w szacie językowej procesu myśle-
nia z pominięciem wszystkiego tego, co w nim było przypadkowe i nie jest
istotne dla jego wyniku. Myślenie jest procesem natury duchowej, nieko-
niecznie intersubiektywnie komunikowalnym, a być może nawet nie do końca
werbalizowalnym. Myślenie, w odróżnieniu od rozumowania, jest procesem
indywidualnym, niepowtarzalnym.
Rozumowanie jako wytwór można opisać następująco.
1. (a) dany jest zbiór zdań, które mają być uzasadniane i nie są uznane;
(b) tworzony jest zbiór zdań, które uzasadniają i są uznane;
2. (a) dany jest zbiór zdań, które mają być uzasadniane, a są uznane;
(b) tworzony jest zbiór zdań, które mają uzasadniać, a nie są uznane;
Zadania
Zadanie 2.42. Określ rodzaj rozumowania:
2.4 Argumentacja
[. . . ] i nie chciałbym, aby w cokolwiek ktoś uwierzył,
dopóki by go nie przekonały oczywiste i niezbite argu-
menty.
Descartes
Talk logic with acquaintances, and practise rhetoric in
your common talk.
William Shakespeare26
Jego zdaniem sofista tylko ćwiczy do życia publicznego. Jak nie można ka-
rać nauczyciela gimnastyki za to, że uczeń schodzi na złą drogę i zaczyna
prowadzić życie grabieżcy i rozbójnika, tak samo nie można czynić zarzutu
sofiście. Jest on bowiem tylko nauczycielem retoryki, a ta może być użyta
zarówno dla różnych celów, zarówno dobrych jak i złych.
Sami sofiści niekoniecznie byli dobrymi retorami. Przykładem może być
Isokrates (ok. 436–338 p.n.e.), któremu zarówno brak silnego głosu i postura
uniemożliwiały bycie retorem, czego pragnął. Dzięki założonej w Atenach
szkole retorycznej (pierwszej w ogóle szkole średniej), którą prowadził przez
50 lat stał się sławny i bogaty. W najbardziej znanej i najważniejszej mowie
politycznej „Panegiryk”, Isokrates wzywa wszystkich Greków do zjednoczenia
się przeciwko Persom. Isokrates widział we wzrastającej potędze Macedonii
oparcie dla Grecji przeciwko Persji. Po bitwie pod Cheroneą popełnił samo-
bójstwo.
Sofiści jako pierwsi w starożytnej Grecji zaczęli pobierać pieniądze za
uczenie, czego nie czynili filozofowie. Tytułując się nadto sofistami, czyli mę-
drcami, musieli narazić się filozofom, czyli tylko miłośnikom mądrości. Potęga
28
Platon, Protagoras, 318e.
2.4. ARGUMENTACJA 237
Św. Augustyn (354–430), choć nie jest uważany za retora, to dał pod-
stawy homiletyce, czyli retoryce kazań.
W okresie od renesansu do oświecenia rozwijała się sztuka kazań (ars
dictaminis) oraz sztuka pisania listów (ars dictaminis). Retoryka jest obok
gramatyki i logiki, jedną z trzech sztuk wyzwolonych. Sztuki te były nauczane
w szkołach Zachodu w ramach trivium. Studenci pisali na tematy historyczne
(suasoriae) oraz prawnicze (controversiae).
Francis Bacon (1561–1626) podjął problem pisania tekstów naukowych.
Właściwy styl miał służyć przedstawieniu faktów i argumentów, czemu nie
sprzyjał modny wówczas styl ozdobny. Wagę należało przywiązywać do kwe-
stii rzeczowych, trafności i głębokości argumentów. Styl — jak później to
podkreślał Hobbes (1588–1679) — powinien być prosty i naturalny.
gdy kłóci się to z zasadami logiki. Inaczej jest w wypadku teorii argumen-
tacji. Jest to teoria oparta na doświadczeniu. Opisuje ona, jak ludzie zwykli
argumentować, jakie argumenty bywają skuteczne i — ewentualnie — kon-
struować nowe skuteczne sposoby argumentacji. Intuicja poprawności rozu-
mowania jest składnikiem natury umysłu. Uczenie się logiki jest «odkrywa-
niem» tego, co jest w naszym umyśle. Umiejętność skutecznej argumentacji
jest czymś, czego uczymy się «naprawdę», nie jest bowiem nam dane przez
naturę, a jest zawartością pewnej wiedzy o człowieku (również powziętej
z introspekcji) i o zachowaniach społecznych. Umiejętność poprawnej argu-
mentacji jest sztuką.
Powody, dla których żywimy jakieś przekonania bywają różne. Może to
być wynik przemyśleń. Mogą to być też lenistwo, strach, chęć przypodoba-
nia się innym itp. Mogą to być pobudki czysto praktyczne bądź emocjonalne.
Człowiek musi mieć jakieś przekonania światopoglądowe, czyli — najprościej
mówiąc — przekonania dotyczące sensu własnego życia. To, jakie są nasze
przekonania światopoglądowe zależy od wychowania, tradycji i kultury, w ja-
kiej przyszło nam żyć. Przekonania przez nas żywione zwykle tworzą hierar-
chię. W tej hierarchii przekonania światopoglądowe zajmują zwykle domi-
nującą pozycję. Przekonania są odrzucane lub przyjmowane w zależności od
tego, czy są niezgodne, czy też nie z dominującymi przekonaniami.
Przekonaniami mogą być jakieś sądy, oceny, dążenia. Racje mogą być róż-
norakie, nie koniecznie racjonalne i nie koniecznie uczciwe. Mogą być przyta-
czane racje wskazujące na prawdziwość przekonania. Mogą to też być racje
pragmatyczne, np. wskazujące na użyteczność lub korzyści płynące z przy-
jęcia danego przekonania.
W argumentacji korzystamy z logiki formalnej, jeśli ułatwia to osiągnię-
cie celu argumentacji. Argumentacja uwzględnia jednak również poza racjo-
nalne aspekty, jak np. zasady uzasadniania przyjęte przez tych, do których
jest skierowana. Zwykle argumentacja bywa zabiegiem erystycznym. Oprócz
dowodzenia i wskazywania racji racjonalnych stosuje się również perswazję,
która jest przekonywaniem retorycznym, dokonującym sie w sferze subiek-
tywnej.
• Osoba O uczyniła coś moralnie złego, np. argument osoby O jest fał-
szywy, bo O była członkiem partii komunistycznej; argument O na
rzecz pacyfizmu jest fałszywy, bo O zdezerterowała. Zdarza się też
kwestionowanie prawdziwości argumentu O ze względu na złe czyny
popełnione przez jego krewnych lub przyjaciół.
33
Zob. przypis do argumentum ad hominem, s. 245.
2.4. ARGUMENTACJA 247
• Osoba O nie jest lepsza (tu quoque)– „czy ty jesteś inny?”, np. ktoś
oskarżony przez O o branie łapówki odpowiada: O też bierze łapówki;
O zarzuca komuś niemoralne życie, ten ktoś kontrargumentuje, że O
wcale moralniej nie żyje. Argument ten jest szczególnym wypadkiem
poprzedniego34 .
Zadania
Zadanie 2.43. Jakiego rodzaju argumentami są:
2. I my jesteśmy w Europie?!
1. Jeśli Sokrates umarł, to umarł, gdy żył albo gdy był martwy. Nie
umarł, gdy żył, nadto na pewno nie umarł, gdy był martwy. Zatem
Sokrates nie umarł (Sekstus Empiryk)
2. Każdy, kto nie jest idiotą potrafi stwierdzić, że Jan kłamie. Niektórzy
ludzie w tym pokoju nie potrafią powiedzieć, że Jan kłamie. Zatem
pewni ludzie w tym pokoju są idiotami.
5. Każdy to wie.
1. Albo będziesz miał żonę ładną, albo brzydką. Jeśli będzie ładna, bę-
dziesz się nią dzielił z innymi jako wspólną; jeśli będzie brzydka, bę-
dziesz cierpiał mękę. I jedna, i druga możliwość jest niedobra. Nie na-
leży więc się żenić.
Jeśli będziesz miał ładną żonę, nie będziesz cierpiał męki, a jeśli brzydką,
nie będziesz się nią dzielił z innymi. Należy więc się żenić.
Błąd ekwiwokacji
Zwykle słowa mają więcej niż jedno słownikowe, czyli dosłowne znaczenie.
Wyrażeniu może przysługiwać znaczenie wyznaczone przez znaczenia słow-
nikowe składających się na nie wyrazów, a ponadto może przysługiwać mu
znaczenie idiomatyczne. Są to słownikowe znaczenia tego wyrażenia. O wyra-
żeniu, któremu przysługuje więcej niż jedno znaczenie słownikowe mówimy,
że jest wieloznaczne słownikowo. Tekst winien być tak konstruowany, aby
z kontekstu użycia wyrażenia można było bez naruszenia spójności tekstu
określić jego dokładnie jedno znaczenie, w którym w danym miejscu zostało
użyte. Wyrażenie to należy brać w danym miejscu w tym i tylko w tym
jednym znaczeniu, niezależnie od tego, czy mamy na uwadze ocenę wartości
logicznej przesłanek i wniosku, czy też mamy na uwadze ocenę uzasadniania
wniosku przez przesłanki.
Rozważmy przykłady.
Przykład 2.1. We wnioskowaniu: „Kot złapał mysz. Mysz jest gatunkiem.
Zatem kot złapał gatunek.” w pierwszej przesłance wyraz „mysz” użyty jest
w supozycji przedmiotowej, zaś w drugiej w supozycji formalnej. We wnio-
skowaniu popełniono więc błąd ekwiwokacji.
2.5. BŁĘDY W ROZUMOWANIU 257
Błąd podziału
Innym szczególnym źródłem wieloznaczności wypowiedzi jest możliwość
użycia terminu na oznaczenie wszystkich desygnatów, tylko jednego desygnatu
bądź na oznaczenie zbioru wszystkich desygnatów. To, co daje się zgodnie
z prawdą orzec o zbiorze wszystkich desygnatów jakiegoś terminu, nie musi
dać się orzec zgodnie z prawdą o jego desygnatach. Stosunki między zakre-
sami nazw nie są stosunkami między desygnatami tych nazw.
Zakres nazwy jest zbiorem, którego elementami są wszystkie i tylko te
przedmioty, które są desygnatami tej nazwy. O takich zbiorach mówi się, że
są zbiorami w sensie dystrybutywnym.
W wypadku nazw zbiorowych ich desygnaty są przedmiotami o wewnętrz-
nej strukturze. Desygnaty te są więc złożone z różnych przedmiotów powiąza-
nych jakimiś relacjami. Przedmioty te są częściami tych desygnatów. Zbiory,
2.5. BŁĘDY W ROZUMOWANIU 259
Błąd złożenia
Źródłem błędu złożenia jest ta sama wieloznaczność, która jest źródłem
błędu podziału. W wypadku błędu podziału w przesłance termin jest użyty
na oznaczenie pewnej całości, a we wniosku jest użyty na oznaczenie elemen-
tów lub części tej całości. W wypadku błędu złożenia sytuacja jest odwrotna
— w przesłance termin użyty jest na wskazanie elementów lub części, a we
wniosku jest użyty na oznaczenie całości, której są to elementy lub części.
Omówiony błąd popełnia się np. wówczas, gdy na podstawie tego, że Jan
inteligentnie gra w szachy wnioskuje się, że Jan jest inteligentny.
Błędy przypadkowości
W tradycji filozoficznej wyróżnia się cechy istotne przedmiotu. Są nimi te
własności, bez których ten przedmiot nie byłby tego rodzaju przedmiotem,
jakim jest. Bycie rozumnym jest istotną cechą człowieka. Coś, co nie jest
rozumne, nie jest człowiekiem. Cechą nieistotną jest na przykład to, że jest
się czytelnikiem tej książki.
Błąd ten popełnia się np. wówczas, gdy na podstawie tego, że człowiek
myśli pojęciowo uważa się, że również zwierzęta myślą pojęciowo.
Wnioskowanie według zasady post hoc, ergo propter hoc jest błędne. Jest
to szczególny wypadek błędu non causa pro causa.
2.5. BŁĘDY W ROZUMOWANIU 267
Definicja 2.73. Błąd non causa pro causa (fallacia non causae ut
causae, fallacia propter non causam ut causam) polega na wzięciu zdarzenia
Z1 za przyczynę zdarzenia Z, gdy faktycznie Z1 nie jest przyczyną Z.
Jeżeli α, to β
α
Zatem: β
wniosek (β) wynika z przesłanek. Taki sposób wnioskowania to modus
ponens.
Podobną postać ma wzór:
Jeżeli α, to β
β
Zatem: α.
Nie w każdym wnioskowaniu takiej postaci wniosek wynika z przesłanek.
Forma ta poprzez podobieństwo do modus ponens potrafi zwodzić. Wnio-
skowanie, w którym nastąpiło takie pomylenie to wnioskowanie, w którym
popełniono błąd uznania następnika.
Jeżeli α, to β
β
Zatem: α
Jeżeli α, to β
nie-β
Zatem: nie-α
Jeżeli α, to β
nie-α
Zatem: nie-β.
Jeżeli α, to β
nie-α
Zatem: nie-β.
Przykład 2.9.
Błąd prowincjonalizmu
Błąd prowincjonalizmu polega na uznaniu jako wniosku zdania odnoszą-
cego się do obszarów geograficznych lub kulturowych większych niż te, do
którego odnosi się przesłanka. Błąd ten można zinterpretować jako szcze-
gólną postać błędu nieuzasadnionego uogólnienia.
Tego rodzaju błąd popełnia ktoś, kto odwołując się do przykazania: «nie
zabijaj», argumentuje na rzecz zniesienia kary śmierci. Podobnie popełnia
błąd ktoś, kto na podstawie prawa stwierdzającego, że ciała pod wpływem
ciepła zwiększają swoją objętość wnioskuje, że woda o temperaturze 2o C ma
większą masę właściwą niż woda o temperaturze 0o C.
Zadania
Zadanie 2.52. Co jest źródłem błędu w poniższych rozumowaniach?
7. Nie wszystko co się świeci jest złotem. Złoto się świeci. Zatem nie
wszystko złoto jest złotem.
8. Żywność jest konieczna dla życia. Bigos jest żywnością. Zatem bigos
jest konieczny do życia.
10. Zofia zabiera parasol, kiedy wychodzi na deszcz. Zofia zabiera parasol,
zatem pada.
11. Mieszczę się w moim płaszczu. Mój płaszcz mieści się w mojej torbie.
Zatem ja mieszczę się w mojej torbie.
2. Janina jest dobrą żoną. Jan jest dobrym mężem. Zatem Janina i Jan
są dobrym małżeństwem.
Życie codzienne pełne jest różnego rodzaju błędów. Nie unika ich również
nauka. Errare human est porzekali już starożytni. Prawa nauki są uniwer-
salne. Znaczy to, że stosują się nie tylko do sytuacji, w których zostały po-
twierdzone doświadczalnie i eksperymentalnie, lecz do wszystkich sytuacji,
które miały miejsce w całej przeszłości i będą miały miejsce w przyszłości.
Tym samym wykraczamy poza to, co potwierdzone.
Fizyka klasyczna, której fundamenty położył Isaac Newton (1642–1727)
potwierdzana była przez obserwację za obserwacją, eksperyment za ekspe-
rymentem, daleko więcej niż stulecie; dziś uważamy ją, ściśle rzecz biorąc,
za błędną. Różnica między tym, co głosi ta teoria, a tym, jak jest w rze-
czywistości, jest jednak nieistotna w zakresie problemów podstawowych ta-
kich jak mechaniczne, konstrukcyjne i inne w skali «ziemskiej». Wiele testów
przeprowadzonych w tym stuleciu potwierdziło teorię względności Alberta
Einsteina (1879–1955), wciąż jednak może się ona okazać błędna. Musimy
liczyć się z błędem. Jak jednak moglibyśmy żyć i działać nie podejmując
tego ryzyka błędu? Błąd może pojawiać się na różnych etapach uprawiania
nauki. Z błędem mamy do czynienia w różnych sytuacjach życiowych. Błąd
jest błędem, jednak jego rola nie zawsze jest negatywna. Ameryka została
odkryta przez pomyłkę, czego śladem jest choćby nazwa rdzennych miesz-
kańców Ameryki: Indianie. Błąd może okazać swoją skuteczność jednak tylko
wówczas, gdy w naszym poznawaniu kierować będziemy się tylko dążeniem
do prawdy i opierać na samym rozumie. Jak pisze św. Augustyn:
Sapientia et veritas nisi totis viribus concupiscatur, null modo
inveniri potest.
W wypadku nauki błąd może być na etapie:
1. stawiania hipotezy,
Arystoteles utrzymywał, że przyśpieszenie swobodnie spadających ciał
zależy od ich masy. Galileo (1564–1642) sformułował prawo, że przy-
śpieszenie to jest niezależne od masy ciała i stałe. Prawo grawitacji
Newtona wyjaśniło tę hipotezę. Zgodnie z fizyką newtonowską, przy-
ciąganie grawitacyjne zależy od masy spadającego ciała i odległości
między ciałem a środkiem Ziemi. Zatem cięższe ciała Ziemia przyciąga
z większą siłą niż ciała lżejsze. Tymczasem, zgodnie z drugim pra-
wem Newtona, siła — w tym wypadku, przyciąganie grawitacyjne —
jest równa iloczynowi masy i przyśpieszenia. Zatem skutek masy, spo-
wodowany przyciąganiem, znosi się ze skutkiem masy, wynikającym
2.5. BŁĘDY W ROZUMOWANIU 281
3. testowania hipotezy,
W tym wypadku musimy się liczyć z dwojakiego rodzaju błędami.
Mogą to być:
285
286 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
4. nie ma innych zdań oprócz liter zdaniowych oraz tych ciągów sym-
boli, które są skończonymi ciągami elementów słownika spełniającymi
warunki 2 lub 3.
Warunek 4 można zastąpić warunkiem równoważnym:
p0 , ¬p1 , (p2 ∨ p1 ).
S ::= pi | ¬S | (S ∨ S) | (S ∧ S) | (S ⇒ S) | (S ⇔ S),
(αs1 β)s2 γ
będziemy mogli pisać:
αs1 βs2 γ,
3.1. KLASYCZNA LOGIKA ZDAŃ 289
a zamiast:
αs2 (βs1 γ)
będziemy mogli pisać:
αs2 βs1 γ.
Przyjmuje się, że najmocniej wiążącym spójnikiem jest negacja. Zatem za-
miast pisać:
(¬α)s1 β
możemy pisać:
¬αs1 β
Po negacji najmocniej wiążą kolejno: koniunkcja, alternatywa i równoważ-
ność. Najsłabiej wiążącym spójnikiem jest implikacja. Czasem dla większej
przejrzystości jest wygodniej użyć więcej nawiasów niż na to pozwalałaby
przyjęte reguły. Ponadto stosuje się nawiasy różnych kształtów. Wreszcie,
dla wygody, zwykle jako liter zdaniowych będziemy używali małych kolej-
nych liter alfabetu: p, q, r, . . . .
Definicja 3.3. s jest spójnikiem głównym w zdaniu α wtedy i tylko wtedy,
gdy α jest zdaniem postaci: sβ lub βsγ.
3.1.2 Tautologia
Zdania języka rachunku zdań zbudowane są z liter zdaniowych i ze spójni-
ków prawdziwościowych. Zdaniom przyporządkowywać będziemy jedną z dwu
liter: v, f 3 .
Definicja 3.4. Wartość logiczna zdania to jedna z liter: v, f .
Definicja 3.5. Interpretacja zdania to przyporządkowanie literom zda-
niowym jednej z dwu wartości logicznych: v, f .
Wartość logiczną zdania α, w zależności od wartości logicznych liter zda-
niowych, określa się zgodnie z następującymi tabelkami:
Jeżeli zdanie α, to zdanie ¬β:
β ¬β
v f
f v
3
Verum — po łacinie znaczy tyle co — prawda, a falsum — fałsz. W wielu wykładach
logiki zamiast tych liter używane są cyfry „1” i „0”.
290 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
p0 ∨ p1
p0 ∨ ¬p0 .
pytanie, czy zdanie to jest tautologią, czy nie jest tautologią. Zauważmy, że
każdemu zdaniu można przyporządkować tylko skończoną ilość interpretacji.
Jeśli w zdaniu występuje n liter zdaniowych (bez względu na to, ile razy zo-
stały użyte poszczególne litery zdaniowe), to możliwych jest 2n interpretacji
tego zdania. Jest to liczba skończona. Określenie wartości zdania dla każdej
interpretacji jest operacją dającą się wykonać w skończonej liczbie kroków.
Iloczyn dwóch skończonych liczb jest liczbą skończoną. Zatem wykonanie
skończonej liczby operacji rachunkowych wystarcza, aby znaleźć odpowiedź
na pytanie, czy dane zdanie jest tautologią.
Odpowiedzi na pytanie, czy zdanie jest tautologią, możemy szukać przy-
porządkowując literom zdaniowym kolejno wszystkie możliwe wartości. Ten
sposób postępowania to metoda wprost. Zdanie jest tautologią, jeśli dla
wszystkich możliwych układów wartości przyjmuje wartość v. Możemy rów-
nież postępować niewprost. Stosując metodę niewprost zakładamy, że zda-
nie nie jest tautologią. Następnie kierując się zasadami przyporządkowywa-
nia wartości logicznych przypisujemy wartości logiczne zdaniom składowym.
Postępujemy tak tak długo aż stwierdzimy, że
Zadania
Zadanie 3.1. Sprawdź, czy poniższe zdania są tautologiami, czy kontrtauto-
logiami:
1. p ⇔ ¬p
2. ¬(¬p ⇒ p)
3. ¬(¬p ⇒ q)
4. (q ⇒ p) ⇒ q
5. (p ⇒ q) ∧ ¬(q ⇒ p)
6. (p ∧ q) ⇒ (p ⇒ q)
7. (p ⇒ q) ⇒ (q ⇒ p)
8. (p ⇒ q) ⇒ (p ∧ q)
9. p ∨ ((p ⇔ q) ∧ (p ⇔ ¬q))
Zadanie 3.2. Dla jakiej liczby wystąpień litery zdaniowej p tautologią jest
zdanie:
(. . . ((p ⇒ p) ⇒ p) . . . ) ⇒ p?
Zadanie 3.3. Niech α będzie zdaniem zbudowanym za pomocą tylko spójnika
równoważności. Udowodnij, że α jest tautologią wtedy i tylko wtedy, gdy jeśli
litera zdaniowa występuje w α, to występuje parzystą ilość razy.
Posta (urodzony w Augustowie, w Polsce) oraz austriackiego filozofa Ludwika Wittgen-
steina.
3.1. KLASYCZNA LOGIKA ZDAŃ 293
1. negacji i alternatywy;
2. negacji i koniunkcji;
3. negacji i implikacji;
4. dyzjunkcji;
5. jednoczesnego zaprzeczenia.
2. αi jest tautologią,
α0 , α1 , . . . αn ,
który spełnia warunki dowodu. Zdanie αn , ostatni wyraz tego ciągu, to zda-
nie α. Pokażemy, że każdy element tego ciągu jest tautologią. W szczególności
tautologią będzie więc zdanie α. Pierwsze dwa wyrazy dowodu są tautolo-
giami lub elementami zbioru założeń. Zatem, gdy zbiór założeń jest pusty,
zdania α0 i α1 muszą być tautologiami. Załóżmy, że jest taki wyraz ciągu
dowodowego, który nie jest tautologią. Niech αi będzie pierwszym wyrazem
ciągu, który nie jest tautologią. Ponieważ poprzedzające go wyrazy są tau-
tologiami a zbiór Σ jest pusty, więc αi mogło zostać otrzymane tylko przez
zastosowanie reguły MP. Ponieważ zgodnie z twierdzeniem 3.1, zastosowanie
reguły MP do tautologii daje w wyniku tautologię, otrzymujemy sprzeczność
z założeniem. Zatem wszystkie wyrazy rozważanego ciągu są tautologiami.
W szczególności tautologią jest αn .
Twierdzi się (tu dowód tego jest pominięty), że wynikanie zgodnie z zasa-
dami dowodu w rachunku zdań (wynikanie syntaktyczne) pokrywa się z wy-
nikaniem semantycznym, czyli takim, które ma miejsce wtedy i tylko wtedy,
gdy prawdziwość przesłanek gwarantuje prawdziwość wniosku.
Twierdzenie o dedukcji
Mając do dowiedzenia zdanie α ⇒ β do zbioru przesłanek Σ zwykliśmy
dołączać zdanie α i ze zbioru przesłanek Σ ∪ {α} dowodzić zdanie β. Mając
dowieść zdanie „ jeżeli trójkąt ma dwa równe boki, to ma dwa równe kąty”,
do zbioru przesłanek — w tym wypadku są to udowodnione twierdzenia geo-
metrii — dołączamy zdanie „trójkąt ma dwa boki równe”. Dokonujemy tego
mówiąc „załóżmy, że trójkąt ma dwa równe boki”. Dowodzimy zaś zdania
„trójkąt ma dwa równe kąty”. Czy nasz sposób postępowania jest upraw-
niony, czy jest zgodny z logiką? Pozytywną odpowiedź na to pytanie daje
twierdzenie o dedukcji.
Twierdzenie 3.3. O dedukcji
Σ`α⇒β
296 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
1. α1 ⇒ (α ⇒ α1 ) tautologia
2. α1 założenie
3. α ⇒ α1 (MP; 1,2)
Σ ` α ⇒ αk+1 .
Zgodnie z definicją dowodu αk+1 może być tautologią, założeniem lub
może być uzyskane przez zastosowanie reguły odrywania do poprzedzających
je elementów ciągu. W wypadku, gdy αk+1 jest tautologią lub założeniem
3.1. KLASYCZNA LOGIKA ZDAŃ 297
postępujemy jak w 3.2(0). Pozostaje więc rozważyć wypadek, gdy αk+1 jest
uzyskane za pomocą reguły odrywania. Niech to będzie wynik zastosowania
tej reguły do αm i αm ⇒ αk+1 . Zgodnie z założeniem indukcyjnym zdania
α ⇒ αm oraz α ⇒ (αm ⇒ αk+1 ) mają dowody ze zbioru Σ. Niech ciąg:
β1 , β2 , . . . , βl [= α ⇒ αm ]
α0 , α1 , . . . , αn
wynika zdanie
β
wtedy i tylko wtedy, gdy tautologią jest zdanie
(α0 ∧ α1 ∧ . . . αn ) ⇒ β.
Twierdzenie 3.4.
{α0 , α1 , . . . , αn } ` β
wtedy i tylko wtedy, gdy
` (α0 ∧ α1 ∧ . . . αn ) ⇒ β.
{α0 , α1 , . . . , αn } ` β
∅ ` α0 ⇒ (α1 ⇒ (· · · ⇒ (αn ⇒ β) . . . ))
` α0 ⇒ (α1 ⇒ (· · · ⇒ (αn ⇒ β) . . . ))
Zdanie:
α0 , ⇒ (α1 , ⇒ (. . . , ⇒ (αn ⇒ β) . . . )
przyjmuje wartość f wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie zdania α0 , α1 , . . . , αn
przyjmują wartość v, a zdanie β przyjmuje wartość f . Jest to również waru-
nek konieczny i wystarczający przyjmowania wartości f przez zdanie:
(α0 ∧ α1 ∧ . . . αn ) ⇒ β.
Zatem:
` α0 ⇒ (α1 ⇒ (· · · ⇒ (αn ⇒ β) . . . ))
wtedy i tylko wtedy, gdy:
` (α0 ∧ α1 ∧ . . . αn ) ⇒ β.
p0 ∨ p1
3.1. KLASYCZNA LOGIKA ZDAŃ 299
a β to zdanie:
p0 ∧ p2
to zdanie α ∨ ¬β jest tautologią. Nie byłaby to tautologia, gdyby α było
zdaniem:
p0 ∧ p1
a β byłoby zdaniem:
p0 ∨ p1 .
Liter: „α”, „β”, . . . używamy w języku, w którym mówimy dla wskazywa-
nia zdań języka, o którym mówimy. Bywa, że nie określamy, do jakich zdań
litery te się odnoszą. Na przykład, gdy mówimy „ jeśli α i β są zdaniami, to
zdaniem jest również α ⇒ β”. Nie wiemy jednak, jakie jest to zdanie póki
nie wiemy, jakimi zdaniami są α i β. Takie wyrażenie, w którym występują
tylko spójniki, nawiasy i litery: „α”, „β”, . . . i które w wypadku, gdy α, β,
. . . są zdaniami jest też zdaniem, to schemat zdania.
Definicja 3.10. Prawo logiki zdań to schemat tautologii.
Prawem logiki jest: α ∨ ¬α. Tautologiami, których prawo to jest schematem,
są następujące zdania: p ∨ ¬p, q ∨ ¬q, p ∧ q ∨ ¬(p ∧ q), (p ⇒ q) ∨ ¬(p ⇒ q).
To, że schemat Φ5 jest prawem logiki będzie zapisywane:
` Φ.
Zgodnie z wyżej udowodnionym twierdzeniem, niektórym tautologiom
odpowiadają wnioskowania dedukcyjne. Schematom tautologii, czyli prawom
logiki w podobny sposób odpowiadają schematy wnioskowań dedukcyjnych,
czyli schematy logiczne.
Definicja 3.11. Schemat logiczny to schemat wnioskowania dedukcyj-
nego.
Schematy logiczne będą zapisywane:
Φ0
Φ1
..
.
Φn
Ψ
5
Na oznaczenie schematów zdań używać będziemy wielkich liter greckich. Jeśli język
rachunku zdań jest językiem przedmiotowym, to wielkie litery greckie będą należały do
metametajęzyka tego języka.
300 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
lub:
Φ0 , Φ1 , . . . , Φn ` Ψ.
Schemat ten odpowiada prawu logiki:
(Φ0 ∧ Φ1 ∧ · · · ∧ Φn ) ⇒ Ψ.
Nazwa
prawo schemat
zasada tożsamości
(principium identitatis)
α⇒α
zasada (nie)sprzeczności
(principium noncontradictionis)
¬(α ∧ ¬α)
zasada wyłączonego środka
(principium tertii exclusi)
α ∨ ¬α
¬(¬α) ⇒ α
modus ponendo ponens 6
[(α ⇒ β) ∧ α] ⇒ β α⇒β
α
β
modus tollendo tollens 7
¬α
transpozycja zwykła
¬β ⇒ ¬α
[(¬α ∨ ¬β) ∧ α] ⇒ ¬β ¬α ∨ ¬β
α
¬β
6
Inaczej: sylogizm konstrukcyjny. Modus — po łacinie tyle co sposób; a pono — kłaść,
zakładać, twierdzić. Zwykle krótko nazywany: modus ponens
7
Inaczej: sylogizm destrukcyjny. Tollo — po łacinie — znieść, zburzyć, usunąć, zaprze-
czyć. Zwykle krótko nazywany: modus tollens.
302 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
I prawo De Morgana
¬α ∨ ¬β
II prawo De Morgana
¬α ∧ ¬β
sylogizm hipotetyczny
α⇒γ
transpozycja złożona
(α ∧ ¬γ) ⇒ ¬β
dylemat konstrukcyjny
dylemat destrukcyjny
¬α ∨ ¬β
¬γ
Zadania
1. α ⇒ (α ⇒ β), α ` β;
2. (α ∧ β) ⇒ γ, ¬γ, α ` ¬β;
3. α ⇒ β, α ⇒ ¬β ` ¬α;
4. α ⇒ α, ¬α ⇒ α ` α;
5. γ, α ⇒ ¬β ` ¬β;
6. ¬(γ ⇒ α) ` γ ⇒ ¬α;
7. γ, (γ ∨ α) ⇒ α ` γ ∧ α;
14. ¬α ∨ β, ¬β, ¬α ⇔ γ ` ¬γ ⇔ β;
15. ¬α ∨ β, ¬β, ¬α ⇒ γ ` ¬γ ⇒ β;
3.2.1 Sylogistyka
Jeszcze w XVIII w. wydawało się — głosił to E. Kant — że logika Ary-
stotelesa jest tak wszechstronnie i doskonale zbudowana, że prawie niczego
już do niej nie można dodać. System tej logiki wykładany jest współcześnie
i to nie bynajmniej tylko w ramach historii logiki. Wykład taki można zwy-
kle też znaleźć w podręcznikach logiki dla prawników i teologów. Znakomity
historyk logiki i współtwórca logiki współczesnej Jan łukasiewicz pisze:
Język sylogistyki
Na język sylogistyki, jak na każdy język składają się słownik, reguły syn-
taktyczne oraz reguły semantyczne. W języku sylogistyki mamy dwa rodzaje
wyrażeń poprawnie zbudowanych: terminy i zdania.
2. non
3. a, i, e, o.
1. Litery Ai są terminami,
Diagramy Venna
Szwajcarski matematyk Leonard Euler (1707–1783) i brytyjski matema-
tyk John Venn (1834–1923) wymyślili diagramy dla przedstawiania znaczenia
zdań kategorycznych. Reguły semantyczne języka sylogistyki wskażemy po-
mocą diagramów Venna. Diagramy pozwolą na określenia znaczenia wyrażeń
języka sylogistyki.
Zbiór wszystkich przedmiotów dziedziny rozważań, zbiór uniwersalny (sym-
bolicznie: U) reprezentowany jest przez prostokąt. Zakresy nazw reprezento-
wane są przez wzajemnie przecinające się koła znajdujące się wewnątrz pro-
stokąta. Brak przedmiotów w jakimś obszarze wyznaczonym przez granice
kół zaznaczany jest przez zakreskowanie tego obszaru liniami poziomymi,
a istnienie przedmiotu w takim obszarze zaznaczane jest przez postawienie
w tym obszarze znaku plus (+).
S P
SaP
S + P
SiP
3.2. LOGIKA KWANTYFIKATORÓW 309
S P
SeP
S P
+
SoP
W obszarze S, który nie jest wspólny z obszarem P, znajduje się znak „+”.
Wskazuje on, że w obszarze tym jest przynajmniej jeden przedmiot, czyli że
jest przedmiot będący desygnatem S, a nie będący desygnatem P. Zdanie
SoP jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy nazwa S wyklucza, krzyżuje
się lub jest nadrzędna względem nazwy P.
310 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
Wnioskowanie bezpośrednie
Związki logiczne zachodzące między zdaniami kategorycznymi prowadzą
do logicznych schematów wnioskowań.
przeciwieñstwo
SaP SeP
podporz¹dkowanie
podporz¹dkowanie
sp Ͼ
rz o
e
czn
cz
r ze n
o
sp Ͼ
SiP SoP
podprzeciwieñstwo
mają tę samą ilość — każde jest ogólne — różnią się natomiast jakością:
zdanie SaP jest twierdzące, a zdanie SeP jest przeczące.
Zdania pozostające w stosunku podprzeciwieństwa (oppositio sub-
contraria) to zdania, które się dopełniają, lecz nie wykluczają. Zdania SiP
i SoP nie są nigdy współfałszywe, lecz mogą być współprawdziwe. Zdania
„niektórzy lubią psy” i „niektórzy nie lubią psów” nie mogą być współfał-
szywe (bez względu na to, jak kształtuje się stosunek ludzi do psów), lecz
mogą być (i faktycznie są) współprawdziwe. Kategoryczne zdania podprze-
ciwne (propositiones subcontrariae) mają tę samą ilość — każde jest szcze-
gółowe — różnią się natomiast jakością: zdanie SiP jest twierdzące, a zdanie
SoP jest przeczące.
Zdania pozostające w stosunku sprzeczności (oppositio contradictio-
nis) to zdania, które się wykluczają i dopełniają. Zdania SaP i SoP oraz
zdania SeP i SiP ani nie są współprawdziwe, ani nie są współfałszywe.
Jedno ze zdań sprzecznych jest prawdziwe, a drugie jest fałszywe. Zda-
nia „wszyscy lubią psy” i „niektórzy nie lubią psów” oraz zdania „nikt nie
lubi psów” i „niektórzy lubią psy” są parami zdań sprzecznych. Zawsze, bez
względu na stosunek ludzi do psów, jedno z nich jest prawdziwe i jedno
z nich jest fałszywe. Kategoryczne zdania sprzeczne (propositiones contra-
riae) różnią się zarówno co do ilości jak i jakości. W kwadracie logicznym są
dwie pary zdań sprzecznych. Są to pary zdań SaP, SoP oraz SeP, SiP.
Zdania pozostają w stosunku podporządkowania (oppositio subal-
terna) wtedy i tylko wtedy, gdy z jednego wynika drugie. W kwadracie lo-
gicznym są dwie pary zdań pozostających w tym stosunku: SaP, SiP oraz
SeP, SoP. Prawdziwość zdania SaP gwarantuje prawdziwość zdania SiP
(jeśli S nie jest nazwą pustą), a prawdziwość zdania SeP gwarantuje praw-
dziwość zdania SoP (jeśli S nie jest nazwą pustą). Ze zdania „każdy lubi
psy” wynika zdanie „niektórzy lubią psy”, zaś ze zdania „nikt nie lubi psów”
wynika zdanie „niektórzy nie lubią psów”.
Stosunek wynikania nie jest symetryczny. Zdania pozostające w stosunku
podporządkowania w zależności od tego, z którego wynika które, mogą po-
zostawać w stosunku nadrzędności lub stosunku podrzędności.
Zdanie α pozostaje w stosunku nadrzędności do zdania β wtedy i tylko
wtedy, gdy ze zdania α wynika zdanie β. W kwadracie logicznym są dwie pary
zdań pozostających w tym stosunku: zdanie SaP jest nadrzędne w stosunku
do SiP, a zdanie SeP jest nadrzędne w stosunku do SoP.
Stosunek podrzędności jest odwrotny do stosunku nadrzędności. Zdanie
α pozostaje w stosunku podrzędności do zdania β wtedy i tylko wtedy,
gdy ze zdania β wynika zdanie α. W kwadracie logicznym są dwie pary zdań
pozostających w tym stosunku: zdanie SiP jest podrzędne w stosunku do
312 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
Konwersja Istotą konwersji jest zamiana ról terminów: termin, który peł-
nił rolę podmiotu w zdaniu będącym argumentem konwersji, pełni rolę orzecz-
nika w zdaniu będącym jej wynikiem.
1. prostą,
3. przez kontrapozycję.
Konwersją prostą zdania SaP jest zdanie PaS. W wypadku zdania „każdy
prokurator jest prawnikiem” jest to zdanie „każdy prawnik jest prokurato-
rem”.
SeP
PeS
Ze zdania „żaden pies nie jest kotem” można wywnioskować zdanie „żaden
kot nie jest psem”.
SaP
Se nonP
Ze zdania „każdy człowiek jest rozumny” można wywnioskować zdanie „żaden
człowiek nie jest nierozumny”.
3.2. LOGIKA KWANTYFIKATORÓW 315
S P
316 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
SaP
W diagramie zdania SaP brak znaku „+”, który musi wystąpić w dia-
gramie zdania SiP. Zakładając jednak niepustość nazwy S w diagramie:
+
S P
SaP
Zadania
Zadanie 3.11. Korzystając z praw wnioskowania bezpośredniego pokaż, że
logiczne są następujące schematy wnioskowania:
1.
SaP
nonPi nonS
2.
SeP
Pi nonS
3.
SoP
Si nonP
4.
SiP
Po nonS
5.
SoP
nonPiS
Zadanie 3.12. Podaj przykłady wnioskowań według wzorów z zad. 3.11.
Sylogizm
Wnioskowania, których schematy rozważane są w sylogistyce to sylogizmy.
Arystoteles zdefiniował sylogizm bardzo szeroko. Rozważał jednak tylko bar-
dzo ograniczoną postać tego wnioskowania.
W stosunku do praw kwadratu logicznego następuje ograniczenie języka
przez brak możliwości tworzenia nazwy sprzecznej z daną nazwą. W języku
tym nie ma wskaźnika „non”. Terminami mogą być tylko litery: A, B, C, . . . .
Sylogizm w postaci prostej (istnieją też sylogizmy złożone) składa się
z trzech zdań: dwóch przesłanek i wniosku (konkluzji). Zdania te są zbu-
dowane z trzech terminów. Termin będący podmiotem wniosku to termin
mniejszy. Termin będący orzecznikiem wniosku to termin większy. Termin
nie występujący we wniosku, lecz znajdujący się w obu przesłankach, to ter-
min średni.
Wniosek S P S P S P S P
Istnieją 64 tryby jednej figury. Zatem łącznie mamy 256 trybów. Pro-
blem, które z trybów są logicznymi schematami wnioskowania, logicy śre-
dniowieczni rozwiązywali korzystając z teorii dystrybucji. Dla celów dydak-
tycznych zaś opracowano specjalny tekst. Jest to heksametr autorstwa Piotra
Hiszpana12 .
Rodzaje sylogizmów
Omówione zostały sylogizmy o ściśle określonej formie. Z tego powodu
nazywano je sylogizmami uformowanymi. Konsekwentne — nawet gdyby
było możliwe — stosowanie sylogizmów uformowanych w tekstach pisanych
i wypowiedziach ustnych byłoby sztuczne. Od sylogizmów uformowanych
odróżniano sylogizmy nieuformowane, czyli takie sylogizmy, jakie były
stosowane w zwykłym sposobie pisania i wypowiadania.
Sylogizmy uformowane można podzielić na:
P M
M
P
S
Nieprawda, że nonSiP
w jeden sposób.
M
P
Zadania
Zadanie 3.13. Stosując metodę diagramów Venna sprawdź, które z poniż-
szych schematów są logiczne:
1.
nonMe nonP
nonSi nonM
nonSoP
2.
Me nonP
nonSi nonM
nonSeP
3.
nonPe nonM
nonMi nonS
nonSoP
4.
nonMi nonP
nonSa nonM
nonSeP
3.2. LOGIKA KWANTYFIKATORÓW 325
1. Istnieje liczba naturalna, która jest równa lub mniejsza od każdej liczby
naturalnej.
Zatem,
2. dla każdej liczby naturalnej istnieje liczba od niej mniejsza lub jej
równa.
1. x0 , x1 , x2 . . . — zmienne indywiduowe;
2. a0 , a1 , a3 . . . — stałe indywiduowe;
3. P0 , P1 , P2 . . . — litery predykatowe;
4. ∀, ∃ — kwantyfikatory;
5. ¬, ∨, ∧, ⇒, ⇔ — spójniki;
6. ), ( — znaki interpunkcyjne
(nawiasy prawy i lewy).
4. nie ma innych formuł oprócz formuł atomowych oraz tych ciągów sym-
boli, które są skończonymi ciągami elementów słownika spełniającymi
warunki 2 lub 3.
Warunek 4 można zastąpić warunkiem równoważnym:
4’ zbiór formuł jest najmniejszym zbiorem, którego elementami są wszyst-
kie formuły atomowe i wszystkie skończone ciągi elementów słownika,
które spełniają jeden z warunków 2–3.
Liter greckich: „ϕ”, „φ”, „ψ”, . . . używamy jako zmiennych metaprzedmio-
towych. Ich zakresem jest zbiór formuł języka rachunku predykatów. Zmien-
nymi metaprzedmiotowymi są też litery:
P0 x0 , ∀x0 P0 x0 x1 .
W formule:
∀x0 P x0 x1 ∨ Qx0 x2
zmienna x0 jest zmienną związaną w wypadku jej pierwszego wystąpienia
licząc od lewej, jest zaś wolna w wypadku jej drugiego wystąpienia licząc od
lewej. Pierwsze i drugie wystąpienia zmiennej x0 są jej wystąpieniami jako
zmiennej związanej w formule:
∃y(x 6= y) (3.3)
term „y” nie jest podstawialny w miejsce zmiennej wolnej „x”. Gdyby takiego
podstawienia dokonać, otrzymalibyśmy zdanie:
∃x[S(x) ∧ I(x)].
Zdanie „żaden student nie jest małoletni” możemy rozumieć tak jak:
14
Tu termami są stałe i zmienne indywiduowe. W wypadku języka rachunku predykatów,
w którym występują również litery funkcyjne, term jest wyrażeniem złożonym.
3.2. LOGIKA KWANTYFIKATORÓW 331
∀x[S(x) ⇒ ¬M (x)].
∃x[S(x) ∧ ¬P (x)].
Powiedzmy, że dziedziną rozważań jest zbiór ludzi. Zdanie „człowiek jest ro-
zumny” — jest to wypadek opisany w 1 — przekładamy wówczas na formułę:
∀xR(x).
∀x[C(x) ⇒ R(x)],
336 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
Zaimek Zaimek może być użyty zamiast nazwy indywidualnej lub za-
miast nazwy generalnej. W wypadku tekstu: „Jan zdał wszystkie egzaminy.
Z logiki otrzymał on ocenę bardzo dobrą” zaimek „on” użyty jest zamiast
nazwy indywidualnej „Jan”. W tekście: „Człowiek jest rozumny. Umiejętnie
wykorzystuje on przyrodę” zaimek „on” występuje zamiast nazwy generalnej
„człowiek”.
Wyrażeniami składowymi nazw są przymiotniki.
(. . . ) ∧ D(. . . ).
Frazom: „dobra kobieta”, „dobry student” przyporządkowujemy zaś sche-
maty:
D(. . . ) ∧ K(. . . ),
R(. . . ) ∧ S(. . . ).
W wypadku słowa „łysy” zakres nazwy „łysy n” jest iloczynem teoriomnogo-
ściowym zbioru łysych i zakresu nazwy „n”. W wypadku nazwy „dobry n” jej
zakres też jest iloczynem teoriomnogościowym zakresu nazwy „n” i zbioru,
którego określenie wymaga ustalenia znaczenia, w jakim zostało użyte słowo
„dobry”.
Inaczej postępujemy w wypadku, gdy modyfikacja nazwy nie prowadzi do
nazwy o określonym stosunku zakresowym do zakresu tej nazwy. Taka sytu-
acja ma miejsce we frazie „rzekomy student”. Tym razem niewłaściwe byłoby
przyporządkowywanie litery predykatowej słowu „rzekomy”. Teraz całej fra-
zie możemy przyporządkować literę predykatową.
Przymiotniki mogą być składowymi nazw same będąc modyfikowane
przez inne wyrażenia, jak ma to miejsce dla nazwy „bardzo pilny student”.
W tu opisanym języku rachunku predykatów nie mamy możliwości bezpo-
średniego opisania operacji modyfikacji predykatów. Nie ma możliwości od-
dania znaczenia i funkcji samego „bardzo”. Musimy wziąć pod uwagę frazę
„bardzo pilny”. Frazie tej możemy przyporządkować literę predykatową.
Pilny jest każdy, kto jest bardzo pilny. Tłumacząc zdanie „Jan jest bar-
dzo pilny” możemy użyć litery predykatowej odpowiadającej frazie „bardzo
pilny” (B) i litery predykatowej odpowiadającej przymiotnikowi „pilny” (P ).
Predykat „. . . bardzo pilny student” może być przełożony na:
B(. . . ) ∧ P (. . . ) ∧ S(. . . ),
P (. . . ) ∧ S(. . . ).
338 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
gdzie stała indywiduowa „a” oznacza Jana. Nie potrafimy wyrazić np. „czę-
sto”.
Przyimek Przyimkami są: „w”, „na”, „o”, „od”, „do”, „nad”, „przez”, „przy”,
„między”. Łącznie z frazami rzeczownikowymi tworzą frazy, które zachowują
3.2. LOGIKA KWANTYFIKATORÓW 339
się jak przymiotniki lub przysłówki. Przykładami ich użycia mogą być zdania:
„Jan jest w Londynie”, „książka leży na stole”, „Jan dostał prezent od Pio-
tra”, „Piotr napisał podanie do dziekana o zgodę na inny termin egzaminu”.
Przyimki przekładane są łącznie z innymi wyrażeniami na wieloargumentowe
litery predykatowe. Przyimkowi „w” — takiemu jak użyty w zdaniu „Jan jest
w Londynie” — przyporządkowujemy dwuargumentową literę predykatową
„W ”, której odpowiada predykat: „. . . jest w . . . ”. Przyimek „na” ze zdania
„książka leży na stole” przekładamy na dwuargumentową literę predykatową
„L” — „. . . leży na . . . ”. Przyimkowi „od” ze zdania „Jan dostał prezent od
Piotra” przyporządkowujemy trójargumentową literę predykatową „D” —
„. . . dostał . . . od . . . ”.
Do zagadnień związanych z «tłumaczeniem» wyrażeń języka naturalnego
na język rachunku predykatów należą też problemy specjalnych konstrukcji
zdaniowych tworzonych za pomocą takich słówek jak „że”, „kiedy”, „który”.
Przykładami zdań z tymi słówkami są: „Jan pisze, że zdał egzamin z logiki”,
„wykład rozpoczął się, kiedy wszyscy studenci zajęli miejsca”, „na stole le-
żał podręcznik, który ktoś pozostawił”. Tu omówimy jeszcze tylko problem
wyrażeń, za pomocą których wypowiadane są kwantyfikatory i spójniki.
∀x[C(x) ⇒ S(x)].
Poprzednik zdania „ jeśli Jan otrzyma kredytu, to nie będzie miał kło-
potu” przekładamy na formułę: ∃xO(a, x), gdzie „a” odpowiada „Janowi”.
Następnik naszej implikacji przekłada się na: ¬K(a). Dla rozważanego zda-
nia mamy formułę:
∃xO(a, x) ⇒ ¬K(a).
Taki sposób postępowania zawodzi w wypadku zdania „ jeśli Jan otrzyma
kredyt, to będzie musiał go spłacić”. Formułą właściwą dla tego zdania jest:
Zadania
Zadanie 3.14. Zapisz w języku rachunku predykatów poniższe zdania:
27. Dla dowolnych dwóch punktów istnieje prosta, która przez nie prze-
chodzi.
Definicja 3.47. Formuła, dla której istnieje dowód z pustego zbioru formuł
to teza rachunku predykatów.
Dowód.
Σ ∪ {ϕ} ` φ
wtedy i tylko wtedy, gdy
Σ ` ϕ ⇒ φ.
∀vϕ ⇒ ∃v1 ψ.
Może też być tak, że bez względu na to jakie formuły, termy i zmienne są
wskazywane przez zmienne metaprzedmiotowe dane wyrażenie odnosi się do
formuły będącej tezą rachunku predykatów. Jest tak np. w wypadku:
ϕ ⇒ ∃vϕ.
Dictum de omni
∀vϕ ⇒ ϕ(v/t), ∀vϕ
jeśli t jest podstawialne za v.
ϕ(v/t)
Dictum de singulo
3.2. LOGIKA KWANTYFIKATORÓW 347
*
∀v1 ∀v2 ϕ ⇒ ∀v2 ∀v1 ϕ ∀v1 ∀v2 ϕ
∀v2 ∀v1 ϕ
*
∃v1 ∃v2 ϕ ⇒ ∃v2 ∃v1 ϕ ∃v1 ∃v2 ϕ
∃v2 ∃v1 ϕ
*
∃v1 ∀v2 ϕ ⇒ ∀v2 ∃v1 ϕ ∃v1 ∀v2 ϕ
∀v2 ∃v1 ϕ
∃v¬ϕ
II prawo De Morgana
¬∃vϕ ⇒ ∀v¬ϕ ¬∃vϕ
∀v¬ϕ
∀vϕ ⇒ ∀vφ
∃vϕ ⇒ ∃vφ
348 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
∀vϕ ∧ ∀vφ
∀v(ϕ ∧ φ)
∃vϕ ∧ ∃vφ
∀v(ϕ ∨ φ)
∃v(ϕ ∨ φ)
∃vϕ ∨ ∃vφ
∀vϕ ⇔ ∀vφ
∃vϕ ⇔ ∃vφ
3.3. DEDUKCJA NATURALNA 349
Φ0
Φ1
.
.
.
Φn
Ψ
ϕ∧φ ϕ∧φ
ϕ φ
(DA) Reguła dołączania alternatywy:
ϕ φ
ϕ∨φ ϕ∨φ
(OA) Reguła opuszczania alternatywy:
ϕ∨φ ϕ∨φ
¬ϕ ¬φ
φ ϕ
(DE) Reguła dołączania równoważności:
ϕ⇒φ ϕ⇒φ
φ⇒ϕ φ⇒ϕ
ϕ⇔φ φ⇔ϕ
(OE) Reguła opuszczania równoważności:
ϕ⇔φ ϕ⇔φ
ϕ⇒φ φ⇒ϕ
3.3. DEDUKCJA NATURALNA 351
Z
ϕ
∀vϕ
jeśli zmienna v nie występuje jako zmienna wolna w żadnej formule
w Z.
∀vϕ
ϕ(v/t)
jeśli term t jest podstawialny w miejsce zmiennej wolnej v
ϕ 1 , . . . , ϕn ` φ
ϕ 1 , . . . , ϕn
oraz
ψ1 , ψ2 , . . . , ψn .
Są to założenia dowodu wprost.
(b) kolejne wiersze dowodowe dopisuje się stosując reguły dołączania
nowych wierszy dowodowych,
(c) dowód kończy się, gdy jako wiersz dowodowy uzyskuje się formułę
χ.
Mając do udowodnienia:
ϕ 1 , . . . , ϕn ` φ
Dowodzenie założeniowe
Obok wierszy dowodowych zaznacza się, czy zostały one przyjęte jako
założenia, czy na podstawie reguł. W tym ostatnim wypadku zaznacza się
użytą regułę i wiersze dowodowe, do których została zastosowana. Stosowane
będą następujące skróty:
zał. — założenie
z.d.n. — założenie dowodu niewprost
sprzecz. — sprzeczność
W logice dowodzi się, że wnioskowanie jest dedukcyjne wtedy i tylko
wtedy, gdy ma dowód założeniowy.
Trudność praktyczną stwarzać mogą dowody w wypadku, gdy brak wier-
szy «nad kreską», a więc gdy mamy dowieść:
`φ
a φ nie jest implikacją, np. α ∨ ¬α, ∀v(ψ ⇒ ψ). Ograniczając się opisanych
reguł tworzenia dowodu musimy przeprowadzać dowód niewprost. Przykłady
takich wypadków są podane poniżej.
Przykład 3.6. Sylogizm warunkowy
p⇒q
q⇒r
p⇒r
Dowód wprost:
1. p⇒q zał.
2. q⇒r zał.
3. p zał.
4. q (RO; 1,3)
5. r (RO;2,4)
354 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
¬¬p
p
Dowód niewprost:
1. ¬¬p zał.
2. ¬p z.d.n.
sprzecz. (1,2)
p⇒q
¬q
¬p
Dowód niewprost:
1. p⇒q zał.
2. ¬q zał.
3. ¬¬p z.d.n.
4. p (r.p.n.;3)
5. q (RO;1,4,)
sprzecz. (2,5)
¬(p ∨ q)
¬p
Dowód niewprost:
1. ¬(p ∨ q) zał.
2. ¬¬p z.d.n.
3. p (r.p.n.;2)
4. p∨q (DA;3)
sprzecz. (1,4)
3.3. DEDUKCJA NATURALNA 355
Przykład 3.10.
¬(p ∨ q)
¬q
¬(p ∨ q)
¬p ∧ ¬q
Dowód
1. ¬(p ∨ q) zał.
2. ¬p (4a;1)
3. ¬q (4b;1)
4. ¬p ∧ ¬q (DK;4)
` p ∨ ¬p
∀x∀yP (x, y)
∀y∀xP (x, y)
Dowód wprost:
∃x∃yP (x, y)
∃y∃xP (x, y)
356 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
Dowód wprost:
∃x∀yP (x, y)
∀y∃xP (x, y)
Dowód wprost:
Przykład 3.15.
∀x(P (x) ⇒ Q(x))
∃x(P (x) ∧ R(x))
∃x(Q(x) ∧ R(x))
Dowód wprost:
Zadania
Zadanie 3.15. Udowodnij metodą założeniową, że następujące wnioskowania
są dedukcyjne:
3.3. DEDUKCJA NATURALNA 357
1.9. ∀x[(P (x) ∧ Q(x)) ⇒ R(x)] 1.10. ∀x[P (x) ⇒ (Q(x) ∨ R(x))]
∀xP (x) ∀x(P (x) ⇒ ¬Q(x))
∃xQ(x) ∃xP (x)
∃xR(x) ∃R(x)
2. W pewnym miasteczku był golibroda, który golił tylko tych, którzy nie
golili się sami.
Stosunek leżenia poniżej jest więc tego rodzaju, że jeżeli ϕ leży poniżej φ,
a φ leży poniżej ψ, to ϕ leży poniżej ψ (czyli, stosunek ten jest przechodni).
Fakt, że gałąź jest sprzeczna zaznacza się pisząc kreskę poziomą na końcu
tej gałęzi (na poziomie najniżej leżącego zdania).
Definicja 3.53. Tablica jest zamknięta wtedy i tylko wtedy, gdy za-
mknięte są wszystkie gałęzie składające się na tę tablicę.
REGUŁY
¬L ¬ϕX
..
.
ϕ
3.4. TABLICE SEMANTYCZNE 361
Reguła stosuje się do zdania ¬ϕ, znajdującego się po lewej stronie gałęzi.
Ta strona reprezentuje wartość v. Jeśli zdanie ¬ϕ ma wartość v, to jaką
wartość ma ϕ? Oczywiście, ϕ ma wartość f . Zatem piszemy ϕ po prawej
stronie na każdej już istniejącej otwartej gałęzi, znajdującej się poniżej ¬ϕ
(jako napisu).
¬P ¬ϕX
..
.
ϕ
∧L ϕ ∧ φX
..
.
ϕ
φ
∧P ϕ ∧ φX
..
.
ϕ φ
∨L ϕ ∨ φX
..
.
ϕ φ
∨P ϕ ∨ φX
..
.
ϕ
φ
⇒L ϕ ⇒ φX
..
.
ϕ φ
⇒P ϕ ⇒ φX
..
.
ϕ
φ
⇔L ϕ ⇔ φX
..
.
ϕ ϕ
φ φ
⇔P ϕ ⇔ φX
..
.
ϕ ϕ
φ φ
∃L ∃vψ X
..
.
ψ(v/c)
Reguła ∃L stosuje się do zdania ∃vψ zapisanego po lewej stronie gałęzi.
Zdanie ∃vψ jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy dla pewnej stałej c praw-
dziwe jest zdanie ψ(v/c). Zdanie to zapisujemy po lewej stronie na każdej
gałęzi, na której znajduje się analizowane zdanie ∃vψ. Stała indywiduowa c
musi być stałą, która nie występuje na gałęziach, na których dopisujemy zda-
nie ψ(v/c). Do danego zdania regułę ∃L stosujemy tylko raz. Jest to reguła
jednokrotna. Fakt zastosowania ∃L zaznaczamy za pomocą X.
∃P ∃vψ ?
..
.
ψ(v/c)
Reguła ∃P stosuje się do zdania ∃vψ zapisanego po prawej stronie ga-
łęzi. Zdanie ∃vψ nie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy dla każdej
stałej c nie jest prawdziwe ψ(v/c). Zdanie ψ(v/c) piszemy po prawej stronie
każdej gałęzi, na której znajduje się ∃vψ. Stała c jest dowolna. Ponieważ
bez względu na to, jaką weźmiemy stałą c nie jest prawdziwe ψ(v/c), więc
reguła ∃P może być do tego zdania stosowana wielokrotnie. Jest to reguła
wielokrotna. Fakt zastosowania ∃P zaznaczamy za pomocą ?.
∀L ∀vψ ?
..
.
ψ(v/c)
Reguła ∀L stosuje się do zdania ∀vψ zapisanego po lewej stronie gałęzi.
Takie zdanie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnej stałej
c prawdziwą jest ψ(v/c). Zdanie ψ(v/c) zapisujemy po lewej stronie każ-
dej gałęzi, na której znajduje się ∀vψ. Stała c jest dowolna. Ponieważ bez
względu na to, jaką weźmiemy stałą c prawdą jest ψ(v/c), więc regułę ∀L
możemy stosować do tego zdania wielokrotnie. Jest to reguła wielokrotna.
Fakt zastosowania ∀L zaznaczamy pisząc ?.
3.4. TABLICE SEMANTYCZNE 365
∀P ∀vψ X
..
.
ψ(v/c)
Reguła ∀P stosuje się do zdania ∀vψ zapisanego po prawej stronie gałęzi.
Zdanie takie nie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy dla przynajmniej
jednej stałej c nie jest prawdziwe ψ(v/c). Zdanie ψ(v/c) piszemy po prawej
stronie każdej gałęzi, na której znajduje się ∀vψ. Stała c nie może wystąpić
wcześniej na żadnej gałęzi, na której dopisujemy ψ(v/c). Regułę ∀P stosu-
jemy tylko raz. Fakt zastosowania ∀P zaznaczamy za pomocą X.
Reguły dla spójników oraz reguły ∀P i ∃L to reguły niepowtarzalne,
jednokrotne.
Reguły ∀L i ∃P to reguły powtarzalne, wielokrotne.
To, że reguły ∀L i ∃P mogą być wielokrotnie stosowane do tej samego
zdania powoduje, że tam, gdzie z tych reguł korzystamy proces konstrukcji
drzewa nie jest ograniczony.
Podane reguły są tego rodzaju, że stosują się do dwóch dowolnych skoń-
czonych zbiorów zdań: jednego zapisanego po lewej, a drugiego zapisanego
po prawej stronie pnia. Konstrukcję uzyskaną dla danych zbiorów zdań na-
zywamy tablicą semantyczną lub drzewem analitycznym tych zbiorów.
W wypadku, gdy mamy do czynienia tylko ze spójnikami ponieważ re-
guły dla nich maja charakter analityczny — w wyniku zastosowania reguły
otrzymujemy zdanie/formułę mniej złożoną — liczba zastosowań tych reguł
będzie skończona. Tym samym liczba elementów tablicy otrzymanych w wy-
niku zastosowania tych reguł będzie skończona. Znaczy to, że zawsze gdy
nie musimy stosować reguł kwantyfikatorowych tablica będzie zakończona,
a tym samym dana będzie odpowiedź na pytanie, czy zdanie jest tezą. Taka
sytuacja ma miejsce w wypadku zdań języka rachunku zdań (zamiast zdań
atomowych mamy litery zdaniowe). Dla dowolnego zdania języka rachunku
zdań znajdujemy odpowiedź na pytanie, czy zdanie to jest tautologią. Ozna-
cza, że rachunek zdań jest rozstrzygalny.
W wypadku, gdy w rozważanym zdaniu występują kwantyfikatory i mogą
być stosowane reguły wielokrotne, proces konstrukcji tablicy może nie mieć
końca.
Rachunek predykatów okazuje się być półrozstrzygalny. Problem jest pół-
rozstrzygalny wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje efektywna procedura pozwa-
lająca w skończonej liczbie kroków dać odpowiedź na każde pytanie, jeśli
odpowiedź na to pytanie jest pozytywna (lub, symetrycznie, jeśli odpowiedź
jest negatywna). Rachunek predykatów jest pełny, a więc każde zdanie praw-
366 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
• Stałe powinno dobierać się tak, aby poszczególne gałęzie zamykały się.
Nie ma tu jednak jakieś jednej uniwersalnej reguły, jak należy te stałe
dobierać. Można jednak przyjąć, że należy dążyć do użycia możliwie
najmniej różnych stałych.
predykatów jest: ∃xP (x) ⇒ ∀xP (x), oraz czy tezą rachunku predyka-
tów jest: ∀x∃yR(x, y) ⇒ ∀x∀yR(x, y).
TABLICA SEMANTYCZNA
((p ∧ (q ∨ r)) ⇒ ((p ∧ q) ∨ (p ∧ r)))X
(p ∧ (q ∨ r))X ((p ∧ q) ∨ (p ∧ r))X
p (p ∧ q)X
(p ∧ r)X (q ∨ r)X
q r
p q p q
p r
ODPOWIEDŹ
Zdanie:
jest tautologią.
Przykład 3.17. PYTANIE
Czy możliwa jest taka interpretacja, aby zdaniu ¬(p ⇔ q) przysługiwała
wartość f w wypadku, gdy zdaniom (p ⇔ ¬(q ⇔ r)) i r przysługuje wartość
v?
Problem ten można w sposób równoważny można sformułować następująco:
Czy tautologią jest zdanie:
(((p ⇔ ¬(q ⇔ r)) ∧ r) ⇒ ¬(p ⇔ q))?
Z tego zdania — jako zdania początkowego konstrukcji — po zastosowaniu
właściwych reguł dojdziemy do zdań, które są w treści naszego pytania.
TABLICA SEMANTYCZNA
p p
q q
p p p p
¬(q ⇔ r) ¬(q ⇔ r)
¬(q ⇔ r)X ¬(q ⇔ r)X
(q ⇔ r)X (q ⇔ r)X
q q q q
r r r r
ODPOWIEDŹ
Wykluczona jest interpretacja taka, żeby zdaniom (p ⇔ ¬(q ⇔ r)) oraz r
przysługiwała wartość v a zdaniu ¬(p ⇔ q) przysługiwała wartość f (lub, co
jest temu równoważne, zdanie:
(((p ⇔ ¬(q ⇔ r)) ∧ r) ⇒ ¬(p ⇔ q))
370 ROZDZIAŁ 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
jest tautologią).
TABLICA SEMANTYCZNA
p q
ODPOWIEDŹ
Zdanie:
nie jest tautologią. Przyjmuje ono wartość f dla takiej interpretacji, gdy p
przyjmuje wartość f a q wartość v.
TABLICA SEMANTYCZNA
3.4. TABLICE SEMANTYCZNE 371
Pa Qa
ODPOWIEDŹ
Prawdą jest, że: ∀x(P x ⇒ Qx), ∀xP x ` ∀xQx.
Przykład 3.20. PYTANIE
Czy prawdą jest, że
TABLICA SEMANTYCZNA
ODPOWIEDŹ
Nie jest prawdą jest, że: ∀x(P x ⇒ Qx), ∀xQx ` ∀xP x. Tablica nie może
zostać zamknięta. Zauważmy bowiem, że pozostaje tylko stosowanie reguły
∀L do zdania ∀x(P x ⇒ Qx) lub do zdania ∀xQx. Kontynuując konstrukcję
na kolejnych gałęziach dopisywać będziemy po lewej stronie tylko P c ⇒ Qc
i Qc, a po prawej stronie tylko P c, gdzie c jest dowolną stałą.
Przykład 3.21. W pewnym miasteczku był golibroda, który golił wszystkich
i tylko tych, którzy nie golili się sami. Kto golił golibrodę?
Niech dwuargumentowa litera predykatowa: G(. . . , . . . ) znaczy:
. . . goli . . .
PYTANIE
Czy wewnętrznie sprzeczne jest zdanie:
TABLICA SEMANTYCZNA
∃x∀y[G(x, y) ⇔ ¬G(y, y)]X
∀y[G(a, y) ⇔ ¬G(y, y)]?
G(a, a) ⇔ ¬G(a, a)X
G(a, a) G(a, a)
¬G(a, a)X ¬G(a, a)X
G(a, a) G(a, a)
ODPOWIEDŹ
Zdanie:
∃x∀y[G(x, y) ⇔ ¬G(y, y)]
jest wewnętrznie sprzeczne.
Przykład 3.22. Czy poniższe rozumowanie jest poprawne17 ?
Wszyscy kochają kochającego.
17
Zob. J. L. Casti, W. DePauli, Gödel. Życie i logika, Warszawa 2003, s. 95.
3.4. TABLICE SEMANTYCZNE 373
TABLICA SEMANTYCZNA
TABLICA SEMANTYCZNA
Rozdział 4
Konceptualizacja, definiowanie,
eksplikacja
być niejasności jak np. rozumieć nazwę „osoba najbliższa” w kontekście prawa
do uchylenia się od składania zeznań. Znajomość zasad tworzenia pojęć, de-
finiowania i eksplikacji może ułatwić pracę w zakresie tworzenia prawa oraz
w jego stosowaniu. Nie tylko nauka i dziedziny praktyczne, ale i życie co-
dzienne stawia nas przed koniecznością określenia znaczenia wyrażeń.
4.1 Konceptualizacja
Język służy do wypowiadania myśli, a zatem w tym porządku pierwotna
jest myśl, język jest wtórny. Atomy naszej myśli, elementy, z których na-
sze myśli są budowane, to pojęcia (po łacinie conceptus). Myślimy o pewnej
rzeczywistości. Nasze myślenie jest aktywne. W wypadku rzeczywistości po-
zaempirycznej myślenie w pewnym sensie konstruuje tę rzeczywistość. Na
przykład obiekty matematyczne nie istnieją dla naszego poznania dopóki
ich nie skonstruujemy. Dopóki nie mieliśmy pojęcia zera1 , dopóki nie było
go w poznaniu matematycznym. Rzeczywistość empiryczna dla jej poznania
— również przy założeniu, że jest niezależna od poznania — wymaga po-
jęć. Pojęcia tę rzeczywistość jednak tę rzeczywistość jakoś kształtują. Nasze
widzenie świata dokonuje się z perspektywy naszych pojęć. Od tego, jakie
mamy pojęcie ryby «zależy», czy wieloryb jest rybą, czy też nią nie jest.
Rzeczywistość ujmujemy myślą, czyli pojmujemy dzięki pojęciom. Pojęcia
są w tej rzeczywistości «zakotwiczone», mają w niej «fundament».
To, co tu nazywamy konceptualizacją, zwykle określa się jako definicję
realną.
Nie jest celowy, jak się zdaje, podział komputerów ze względu na ko-
lor obudowy, celowy jest zaś podział ze względu na monitor: kolorowy lub
czarno-biały. Kolor wykładziny podłogowej ma znaczenie i może stanowić
zasadę podziału tych wyrobów. Dla botanika ważnym i płodnym podzia-
łem jest podział roślin kwiatowych na nago- i nienagonasienne. Nie jest zaś
użyteczny podział na te, które podobają się i te, które nie podobają się Zosi.
Podział logiczny jest pragmatycznie poprawny, gdy jest naturalny. Natu-
ralny podział logiczny to podział dokonany według takiej zasady podziału
odwołującej się do cech, że przedmioty znajdujące się w jednym członie po-
działu mają wiele cech wspólnych. Ponadto zasada ta podporządkowana jest
celowi podziału. Podział, który nie jest naturalny to podział sztuczny.
Podział książek w bibliotece według ich formatu jest podziałem sztucznym.
Taki zaś podział książek w pakowni może być przydatny i naturalny.
Każdy człon podziału sam może podlegać podziałowi. Zakres nazwy
„samochód” może zostać podzielony według marek samochodów: Mercedes,
BMW, Opel, Peugeot, Renault itd. Następnie możemy dzielić marki według
typów. Podobnie czyny ludzkie możemy podzielić na zakazane przez prawo
(np. napad rabunkowy) i na nie zakazane przez prawo. Czyny nie zakazane
przez prawo możemy podzielić na czyny nakazane przez prawo (np. obowią-
zek służby wojskowej) i na czyny nie nakazane przez prawo (np. podjęcie
studiów prawniczych). Taki zwielokrotniony podział, gdy człony jednego po-
działu podlegają dalszemu podziałowi, to klasyfikacja.
Zwielokrotnienie podziału prowadzi do coraz nowych nazw (zbiorów jako
ich zakresów). Nazwy (zbiory) te mogą być porównywane ze względu na to,
w wyniku którego kolejnego podziału zostały otrzymane. Podamy definicję
indukcyjną nazw (zbiorów) współrzędnych.
Definicja 4.13 (Nazwy współrzędne ze względu na podział).
1. Nazwy, których zakresami są człony podziału to nazwy współrzędne.
2. Jeżeli nazwy n1 i n2 są współrzędne, to współrzędne są nazwy otrzy-
mane w wyniku podziału zakresów nazw n1 i n2 .
3. Nie ma innych nazw współrzędnych niż te, których współrzędność daje
się stwierdzić zgodnie z pkt.1 i 2.
Zamiast mówić o nazwach współrzędnych możemy mówić o zbiorach
współrzędnych jako ich zakresach. Podział studentów według rocznika stu-
diów wyznacza jako nazwy współrzędne: „student I roku studiów”, „student
II roku studiów” itd. Współrzędne będą również nazwy otrzymane ze zwie-
lokrotnienia tego podziału przez podział na otrzymujących i nieotrzymują-
cych stypendium, czyli współrzędne są nazwy: „student I roku otrzymujący
4.1. KONCEPTUALIZACJA 385
4.1.3 Partycja
Podział logiczny to podział zbioru w sensie dystrybutywnym. Jeśli zbiór
ten jest zakresem nazwy N , to wszystkie jego elementy są desygnatami tej
nazwy. Inaczej jest w wypadku zbioru w sensie kolektywnym. O elementach
takiego zbioru mówimy, że są częściami tego zbioru. Otóż jeśli zbiór w sen-
sie kolektywnym jest desygnatem nazwy N , to żaden jego element-część nie
jest desygnatem tej nazwy. Podział zbioru w sensie kolektywnym należy od-
różnić od podziału zbioru w sensie dystrybutywnym. Każdy element zbioru
żołnierzy jest żołnierzem. Zbiór ten jest bowiem zbiorem w sensie dystrybu-
tywnym. Pułk dzielony jest np. na bataliony, a te na kompanie. Żadna część
pułku nie jest pułkiem. Pułk jest zbiorem w sensie kolektywnym. Podobnie
zbiorem w sensie kolektywnym jest batalion i kompania. Terytorium państwa
dzielone jest na województwa, a te na gminy. Gminy to części województw
i państwa. Województwa to części państwa. Żadna część województwa nie
jest województwem. Żadna część gminy nie jest gminą.
4.1. KONCEPTUALIZACJA 387
Relacja bycia z tego samego rocznika jest w zbiorze ludzi relacją równo-
ważności. Klasą abstrakcji tej relacji wyznaczona przez Jana, który urodził
się w 2006 r. jest zbiór wszystkich i tylko tych ludzi, którzy urodzili się
w 2006 r. Rocznik to klasa abstrakcji tej relacji.
Zasada abstrakcji głosi, że zbiór wszystkich klas abstrakcji wyznaczo-
nych przez elementy pola relacji równoważności jest podziałem logicznym
pola tej relacji. Zauważmy, że każda klasa abstrakcji jest niepusta. Przy-
najmniej jeden przedmiot do niej należy, mianowicie przedmiot, który ją
wyznacza — ponieważ relacja równoważności jest zwrotna. Spełniony jest
warunek zupełności. Każdy element pola relacji równoważności wyznacza
jakąś klasę abstrakcji. Ze zwrotności tej relacji zaś wynika, że każdy element
należy do tej klasy, którą wyznacza. Pokazanie, że spełniony jest warunek
rozłączności, czyli warunek, że przedmioty należące do pola relacji równo-
ważności należą do co najwyżej jednej klasy abstrakcji, wymaga skorzystania
z faktu, że relacja równoważności jest symetryczna i przechodnia.
Można pokazać również, że jeżeli mamy jakiś podział logiczny zbioru,
to relacja R taka, że dwa przedmioty z tego zbioru pozostają w relacji R
wtedy i tylko wtedy, gdy należą do tego samego członu podziału, jest relacją
równoważności. Ponadto dowodzi się, że klasy abstrakcji tej relacji są równe
członom tego podziału logicznego.
4.1. KONCEPTUALIZACJA 389
Pasterz liczył swoje owce dokonując nacięć na kiju: tyle było nacięć, ile
było owiec. Dziecko na paluszkach pokazuje, ile ma cukierków: tyle, ile po-
kazuje paluszków. Tak liczyli też pierwotni ludzie. Ta procedura liczenia
opiera się na relacji równoliczności, czyli relacji, która elementom jednego
zbioru przyporządkowuje dokładnie jeden element drugiego zbioru i odwrot-
nie. Inaczej, elementom jednego zbioru w sposób wzajemnie jednoznaczny
przyporządkowuje elementy drugiego zbioru. Na przykład elementom zbioru
palców lub nacięć na kiju wzajemnie jednoznacznie przyporządkowuje ele-
menty zbioru liczonego.
Relacja równoliczności zbiorów jest relacją równoważności.
Każdy zbiór jest równoliczny z samym sobą. Dla każdego zbioru istnieje
bowiem funkcja, która w sposób wzajemnie jednoznaczny odwzorowuje ten
zbiór na siebie, a mianowicie: x = f (x). Spełniony jest więc warunek zwrot-
ności.
Symetryczność wynika z faktu, że jeżeli zbiór A jest równoliczny ze zbio-
rem B, to istnieje funkcja f , która w sposób wzajemnie jednoznaczny od-
wzorowuje zbiór A na zbiór B :
f : A → B.
1. przechodnia,
czyli dla każdego x, y, z: jeśli xWy i yWz, to xWz;
2. R-owo przeciwsymetryczna,
czyli dla każdego x, y: jeśli xRy, to nie−(yWx);
3. R-owo spójna,
czyli dla każdego x, y: jeśli nie−(xRy), to (xWy lub yWx).
9
Okazuje się, że relacja równoczesności jest relacją równoważności w wypadku czasu
klasycznego. W wypadku czasu relatywistycznego ta relacja nie spełnia warunku prze-
chodniości. W związku z tym rozważa się inną możliwość definiowania momentu czasowego
(i innych pojęć abstrakcyjnych) niż jako klasy abstrakcji relacji równoważności.
4.1. KONCEPTUALIZACJA 391
hZ, R1 , . . . , Rn , W1 , . . . , Wn i,
Definicja 4.23. Typ modalny tworzony jest przez branie pod uwagę tych
wszystkich cech, które przysługują większości przedmiotów.
4.2 Definiowanie
Procedura tworzenia pojęć opisywana jest w języku. To sprzężenie kon-
ceptualizacji z językiem daje ścisły jej związek z definiowaniem (w sensie
właściwym). Mówiąc teraz o definiowaniu będziemy mieli na uwadze okre-
ślanie znaczenia wyrażeń, czyli definicje to definicje nominalne11 .
Definicje mogą się różnić budową, zakresem wypełnienia swojej roli, spo-
sobem definiowania, sposobem zapisania, rodzajem zadań. Definiowanie ma
swoje ograniczenia. Warunki poprawności definicji zależą od jej rodzaju.
Spójnik definiujący zaś może być użyty nie tylko dla stwierdzenia równo-
ści zakresów definiendum i definiensa. Może być tak, że spójnik ten służy
do stwierdzenia zawierania się zakresu definiendum w zakresie definiensa,
albo odwrotnie — zakresu definiensa w zakresie definiendum. W wypadku,
gdy definiendum i definiens są zdaniami, spójnik definicyjny może służyć
do stwierdzenia równoważności tych zdań, albo do stwierdzenia zachodze-
nia stosunku implikacji bądź z definiendum w roli poprzednika i definiensem
w roli następnika, bądź odwrotnie — z definiensem w roli poprzednika i de-
finiendum w roli następnika.
Definicja 4.34. Zdanie „Z” jest postulatem wtedy i tylko wtedy, gdy
w zdaniu tym występuje jeden lub więcej terminów — są to terminy pier-
wotne tego postulatu — co do których zakłada się, że należy je tak i tylko
tak rozumieć, aby zdanie „Z” było prawdziwe.
1. sprawozdawcze (analityczne),
2. projektujące (syntetyczne).
(a) regulujące,
(b) konstrukcyjne.
4. porównanie — gdy np. mówi się, że zdrajca to ktoś, kto postępuje jak
Judasz;
ktoś zajmuje niższe stanowisko od tego kogoś”. Za szeroka jest też definicja:
„przestępstwo to czyn społecznie niebezpieczny”.
W za szerokiej definicji sprawozdawczej nazwy, zakres definiendum jest
podrzędny w stosunku do zakresu definiensa.
Zadania
Zadanie 4.1. W jakim znaczeniu występuje słowo „logika” w tekście?
We do lament the inequitable distribution of wealth in the world,
and Third World voices may be quite right that there is some-
thing unfair about it. No one wants uncritically to defend pro-
fiteering industrialists. But, it is important to get the logic ri-
ght. Philosophers have to follow their logic where it leads them
whether they want to go there or not. Conservation based on
an unsound logic will come undone sooner or later. Surely there
is a sounder logic by which fair and equitable conservation can
be achieved.” Environmental protection and an equitable inter-
national order: ethics after the earth summit, „Business Ethics
Quarterly” October 1995, vol. 5 no. 4, s. 749
Zadanie 4.2. Czy poprawny jest podział norm na:
1. leges plusquamperfectae (zagrażające nieważnością danej czynności i sank-
cją karną),
412 ROZDZIAŁ 4. KONCEPTUALIZACJA, DEFINIOWANIE, . . .
1. długiej podróży,
2. starca,
3. wysokiego człowieka.
Zadanie 4.8. W jaki sposób wskazać znaczenie poniższych wyrażeń jeśli nie
miałaby to być definicja:
1. obrona konieczna,
4.2. DEFINIOWANIE 413
2. bohaterski czyn,
3. wybryk chuligański,
4. akt terroryzmu,
3. Posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nią faktycznie włada jak
właściciel (posiadacz samoistny), jak i ten, kto nią faktycznie włada jak
użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo,
z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (posiadacz
zależny).
10. Każdy, kto jest dobry kocha każdego, kto nie jest dobry.
Zadanie 4.16. Przeanalizuj i oceń poniższe definicje.
1. Tunel to budowla na drodze oznaczona odpowiednimi znakami drogo-
wymi.
planet, to nie powinno być ich więcej niż osiem. W pełni uformowana pla-
neta czyści całkowicie przestrzeń wokół siebie z drobnych ciał. Dzieje się tak
dlatego, że wszystkie albo ogromna większość z nich znalazła się już w jej
wnętrzu. Te ciała, które są w pasie Kuipera i te, które znajdują się między
Marsem a Jowiszem nie potrafiły tego zrobić. W ich wypadku nie doszło więc
do powstania prawdziwej planety. Mamy zatem osiem planet.
Sprawa budzi szczególne emocje za oceanem. Pluton był bowiem jedyną
planetą odkrytą przez Amerykanina. Doktor Alan Stern z instytutu w San
Antonio uważa, że decyzja podjęta w głosowaniu była fatalna i jest przykła-
dem naukowego niechlujstwa.
Międzynarodowa Unia Astronomiczna (IUA) liczy prawie 10 tysięcy człon-
ków na całym świecie. W głosowaniu nad nową definicją planety wzięły udział
zaledwie 424 osoby.
Historyczne głosowanie zorganizowane przez IAU w 2006 r. w Pradze za-
kończyło kontrowersje, które ponad dwa lata wcześniej wywołał Mike Brown,
astronom z Kalifornijskiego Instytutu Technologicznego, ogłaszając, że jego
zespół odkrył „dziesiątą planetę” krążącą wokół Słońca. Wtedy astronomowie
z całego świata zaczęli się głowić nad definicją planety.
Wynik głosowania w Pradze był zaskoczeniem, bo tydzień wcześniej po-
wołany przez IAU specjalny komitet wydał zalecenie o zupełnie innej tre-
ści. Według członków komitetu, Pluton miał zachować swój status planety,
a Układ Słoneczny wzbogacić się o trzy nowe: Ceres — asteroidę krążącą
wokół słońca pomiędzy Marsem a Jowiszem; Charona — jeden z księżyców
Plutona; oraz odległy od nas o 16 miliardów kilometrów obiekt, który Brown
nazwał Xeną.
Nowa definicja prawdziwej planety pojawiła się po tygodniu gorących
dyskusji.
Planeta musi obecnie odpowiadać trzem kryteriom: mieć masę i grawi-
tację na tyle duże, by przybrała kształt bliski kulistemu, sama musi okrążać
gwiazdę (a nie być tylko satelitą innego ciała niebieskiego), i musi stanowić
największy obiekt w swoim bezpośrednim sąsiedztwie.
Odkryty w 1930 r. przez astronoma Clyde’a Tombaugh’a Pluton nie pa-
suje do tego opisu.
Zadanie 4.19. Dokonaj analizy poniższej definicji.
Osoby fizyczne, jeżeli mają miejsce zamieszkania na terytorium Polski,
podlegają obowiązkowi podatkowemu od całości swoich dochodów (przycho-
dów) bez względu na miejsce położenia źródeł przychodów — nieograniczony
obowiązek podatkowy. Natomiast osoby fizyczne, jeżeli nie mają na tery-
torium Polski miejsca zamieszkania, podlegają obowiązkowi podatkowemu
4.3. EKSPLIKACJA 417
4.3 Eksplikacja
Konceptualizacja to procedura tworzenia pojęć. Definiowanie pojęciom
przyporządkowuje słowa. Eksplikację można określić jako przyporządkowy-
wanie pojęć słowom. R. Carnap pierwszy opisywał i stosował eksplikację
w swoich badaniach naukowych. Zapoczątkował tym metodologiczną reflek-
sję nad tą operacją.
2. metoda indukcyjna.
Polega ona na badaniu i opisie przedmiotów, do wskazywania których
używa się wyrażenia. Tą drogą można eksplikować np. terminy „nie-
rząd”, „pornografia”.
3. metoda etymologiczna.
Polega ona na badaniu historii danego wyrazu: jak ukształtował się,
jakie przysługiwały mu znaczenia, jakie inne wyrazy mają ten sam
wspólny rdzeń itp.
Pytanie i odpowiedź
Nie wszystko jako jednostki wiemy. W nauce też są obszary nie do końca
poznane. Dążymy do uzupełnienia naszej wiedzy subiektywnej. Nauka dąży
do wiedzy możliwie pełnej. Dążymy do uzupełnienia naszej wiedzy obiek-
tywnej. My jako jednostki i nauka stawiamy pytania. Logiczna teoria pytań
jest przedmiotem logiki erotetycznej.
Pytania stawia prawnik. Sędzia przesłuchuje oskarżonych, świadków, bie-
głych stawiając pytania. Głosowanie sędziów odbywa się na podstawie pytań
dotyczących winy i kary. Stawianie pytań przysięgłym podlega określonym
rygorom. Pytania stawia urzędnik. Od dobrego stawiania pytań zależy uzy-
skanie właściwego obrazu sprawy. Pytania są ważnym elementem każdej dzia-
łalności praktycznej. Stawia je lekarz i biznesmen. Pytania stawia socjolog.
Poprawne sformułowanie pytania jest warunkiem koniecznym poprawnej od-
powiedzi. Wiedzą o tym chociażby ci, którym przyszło zmagać się z różnymi
pytaniami egzaminacyjnymi.
421
422 ROZDZIAŁ 5. PYTANIE I ODPOWIEDŹ
Nie jestem pewien, czy Bill Clinton jest prezydentem USA. Pytam
więc:
terenie byłej Jugosławii są konflikty natury: (a) etnicznej, (b) religijnej, (c)
ekonomicznej”. Pytania wyboru są pytaniami zamkniętymi, określony jest
bowiem kształt odpowiedzi. Nie każde pytanie zamknięte jest pytaniem wy-
boru. Więcej, pytania wyboru mogą zawierać partykuły pytajne, takie jak
„dlaczego”, „ jakie”, które są charakterystyczne dla pytań otwartych. Pyta-
nia rozstrzygnięcia, w szczególności wieloczłonowe pytania rozstrzygnięcia
są pytaniami wyboru. Pytania, które oprócz kilku wskazanych do wyboru
odpowiedzi dopuszczają jeszcze możliwość dowolnej odpowiedzi — w kwe-
stionariuszach i ankietach określanej jako „inna” — z formalnego punktu
widzenia można uznać za pytania, którym nie towarzyszy zbiór możliwych
odpowiedzi, mogą to więc być zarówno pytania zamknięte, jak i otwarte.
Pytania wyboru można podzielić ze względu na liczbę możliwych oczeki-
wanych odpowiedzi, którą dopuszcza pytanie. W zależności od sformułowa-
nia, pytania wyboru mogą być pytaniami jednego wyboru, dwu — i, ogólnie,
n-wyborów. Liczba wyborów może być różnie określona, np. przez pro-
cent odpowiedzi do wyboru. Liczba oczekiwanych odpowiedzi może też nie
być określona, wówczas mówimy o pytaniu wielu wyborów. Pytanie „którą
rzecz chciałbyś zakupić w pierwszej kolejności: pralka, telewizor, magneto-
wid, komputer?” jest pytaniem jednego wyboru. Pytaniem dwóch wyborów
jest pytanie „które dwie rzeczy zakupiłbyś w pierwszej kolejności: pralka, tele-
wizor, magnetowid, komputer?”. Natomiast pytanie „które przedmioty chciał-
byś zakupić w pierwszej kolejności: pralka, telewizor, magnetowid, kompu-
ter?” jest pytaniem wielu wyborów.
2. może być tak, że fałszywe jest negatywne założenie pytania, czyli nie
ma na nie właściwej odpowiedzi fałszywej.
Kiedy pytam „która liczba parzysta dzieli się przez 2?”, to zakresem
5.2. RODZAJE ODPOWIEDZI 429
tego pytania jest zbiór liczb parzystych. Osnową tego pytania, sche-
matem odpowiedzi właściwej, jest „. . . dzieli się przez 2”. Jakąkolwiek
liczbę z zakresu niewiadomej weźmiemy pod uwagę, otrzymamy od-
powiedź prawdziwą. Na pytanie to nie ma więc fałszywej odpowie-
dzi właściwej. Odpowiedź znosząca fałszywe założenie tego pytania to
„wszystkie liczby parzyste dzielą się przez 2”.
2. jak je formułować,
3. kiedy zadawać.
Zadania
Zadanie 5.1. Która z odpowiedzi „tak” lub „nie” na pytanie „czy był pan/i
karana sądownie lub administracyjnie?” jest wieloznaczna? Jak te odpowiedzi
rozumieć?
Zadanie 5.2. Czy poprawne jest pytanie:
1. Czy od razu po studiach dostaniesz pracę i będziesz mógł wybrać miej-
sce pracy?
Pewna pani dzieliła ludzi na tych, którzy siebie lubią i tych, któ-
rzy siebie nie lubią. Nie lubiła tych, którzy siebie lubią a lubiła
tych, którzy siebie nie lubią. Czy ta pani lubiła siebie?
439
440 INDEKS