You are on page 1of 13

३ - तननाददगणण

तननाददगणण १० धनातवण सनननत | अत्र तणषनां सनावर धनातुकलकनारनाणनां दतनननतरूनादण ूपररिशलनशननादन | तननाददगणशनणभनण धनातुभनण कत्रररररकण
सनावर धनातुककप्ननण ूरण कतर पर रिूप (३.१.६८) इदत ससूत्रणण रिूप दवधशनतण; तदना रिूं कप्नाबन तननाददककञभनण ःण (३.१.७९) इदत ससूत्रणण
ः-दवकरणकप्ननण दवदहतण भवदत | अनमप ः-कप्ननण कदृशरिण ? दतनङरि्सनावर धनातुकमप (३.४.११३) इदत ससूत्रणण नण कप्ननण धनातुभनण
दवदहतण अदू च दतनप वना दरितप वना अनसशत, सण सनावर धनातुक-कप्ननण | नण ककोऽदू कप्ननण धनातुभनण दवदहतण ूरननतु दतनङरितप ननानसशत, सण
कप्ननण आधर धनातुकं रिणषण (३.४.११४) इदत ससूत्रणण आधर धनातुक-कप्ननण भवदत | तदहर ः-कप्ननण धनातुभनण दवदहतण, अदू च
दतनङरितप ननानसशत इदत कनारणतण आधर धनातुक-कप्ननण अनमप | दरिसु गणणषु तननाददगणण ःक ःव गणण ननसशमनप दवकरण-कप्ननण
आधर धनातुकण |

तननाददककञभनण ःण (३.१.७९) = तननाददगणण नसशररतणभनण धनातुभनण, कक-धनातुतश्च ः-कप्ननण भवदत, कत्रररररक-सनावर धनातुककप्ननण ूरण
| तनप आददनरषनां तण , तननादनण ्हह वशदहण, तननादनश्च ककञप च तणषनादमतरणतरद्ननद्ण तननाददककञण, तणभनण तननाददककञभनण | तननाददककञभनण
ूञ्चम्नननतं, ःण कपररमनाननतं, दद्ूददमदं ससूत्रमप | कतर पर रिूप (३.१.६८) इ्नसशमनातप कतर पर इ्नसशन अनुवकृततण; सनावर धनातुकण नकप
(३.१.६७) इ्नसशमनातप सनावर धनातुकण इ्नसशन अनुवकृततण | कप्ननण (३.१.१), ूरश्च (३.१.२) इ्नननकोण अृधकनारण; धनातकोरनणकनाचको
हलनादणण दक्रिननासमद भहनारण ननप (३.१.२२) इ्नसशमनातप धनातकोण इ्नसशन अृधकनारण | अनुवकृतत-सदहतससूत्रमप— तननाददककञभनण धनातुभनण
ःण कप्ननण ूरश्च कतर पर सनावर धनातुकण |

कक-धनातुण तननाददगणण ःव ूदततण इ्नसशमनातप दकमररर ूुनण ः‌ं ससूत्रण नतप कक -धनातुतण ः-दवकरणं भवदत, इ्ननसशमनप कपससण दववरणमप
अूणदकतमप | दद्वनारं वदनणन दननमनदत नतप कक-धनातकोण ः-कप्ननण तु भवदत, दकननतु अनननण तननाददगणशन-दवधनण कक-धनातुककतण न
कपस‌नाण | दद्वनारं वदनणन दननमण ककतण, सशमना अबननारकोदूतना नतप ः-कप्ननसशन ःव दवधनानमप; ःतदररर मणव तननाददगणण सशररनादूतण; अनननण
तननाददगणशन-दवधनण, ककधनातुतण न भवनननत |

दवकरणकप्ननण आधर धनातुकण, लकनारण सनावर धनातुकण—इ्ननणन समसशनना वना ?

ः-दवकरणकप्ननसशन आधर धनातुक्वनातप तननाददगणशनणषु दतनननतरूणषु कदृशरिण कप भनावण, इदत कनाचन कपमुमना ृजिजनासना | अत्र असशमनाकं
दवषनण सनावर धनातुकलकनारनाण (लटप , लकोटप , लनप , दवृधृलनप ); नत्र दवकरणकप्ननण आधर धनातुकण, तत्र लकनारण कररं वना सनावर धनातुकण भवणतप
? नररना कप्ननण, तररना लकनारण दकल; अनं सनामनानननकपश्नण जननाननामप | वसशतुतण दवकरणकप्ननण कदृशरिकोऽदू भवतु ननाम, लकनारण
सनावर धनातुकको वना आधर धनातुकको वना इदत कपश्नण च दवकरणकप्ननसशन सशव भनावण च— अननकोण द्नकोण वनातर नकोण न ककोऽदू सम्ूकरण |

तदहर सनावर धनातुकलकनारण ननाम कण ? नत्र दतनननतूदसशन दनमनारणनाक्रिमण कपदक्रिननाननां धनातुनना कत्रररररक -सनावर धनातुक-कप्ननण सनाकनातप शश्नतण
(सनाकनातप ूुरतण), तत्र कतर पर रिूप इदत ससूत्रणण रिूप दवधशनतण | नत्र कतर पर रिूप इ्नसशन कपसद‌ण, तत्र सनावर धनातुकलकनारण इ्नुचनतण |

कतर पर रिूप दकं वददत ? कत्रररररकण सनावर धनातुक-कप्ननण ूरण, धनातुतण रिूप दवदहतण भवदत | नररना भसू + दत → कतर पर रिूप → भसू + रिूप +
दत | अत्र भसू-धनातुण सनाकनातप दत-कप्ननं ूश्नदत (दत सनावर धनातुकण अनसशत) अतण कतर पर रिूप इदत ससूत्रसशन कपसद‌ण अनसशत | अूरणषु गणणषु
रिूं कप्नाबन अनननयण ससूत्रयण अनननण दवकरणकप्नननाण दवदहतनाण | तणषु गणणषु अदू धनातकोण अ ण सनावर धनातुक-दतनप कप्ननण सनाकनातप शश्नतण चणदणव

1
ततत्गणसशन दवकरणकप्ननण दवधशनतण | भवनाददौ रिूप, ददवनाददौ श्ननप, तुदनाददौ रि, तननाददौ ः, गणमनुसक्न धनातकोण अ ण सनावर धनातुक-
दतनप कप्ननण सनाकनातप शश्नतण चणतप दवकरणं दवधशनतण |

भवनाददौ भसू + दत, ददवनाददौ नरिप + दत, तुदनाददौ ृलमप + दत— नदना सनावर धनातुकदतनप सनाकनातप शश्नतण , तदना दवकरणं दवधशनतण अतण
सनावर धनातुकलकनारण | लटप , लकोटप , लनप , दवृधृलनप इ्नणषु चतुषर ु लकनारणषु ःवं रश्नना धनातु-दतङकप्नननकोण मबनण दवकरणकप्ननण दवदहतण |
तत्र दवकरण भणदनातप गण भणदण | अतण ःषु चतुषर ु लकनारणषु कसशनदचतप धनातकोण दतनननतरूं िजणनं चणतप , स च धनातुण कनसशमनप गणण अनसशत
इ्नवश्नं ्कोबनमप |

आधर धनातुकलकनारणषु गणसशन िजनानं ननाूणदकतमप नतण मबनण दवकरणकप्ननण न दवदहतण | दवकरणकप्ननण न दवदहतण नतकोदह धनातकोण सनाकनातप
ूरं सनावर धनातुकदतनप -कप्ननण ननानसशत | नररना लकदट ृसि-दतङकप्ननण अनसशत "सशनदत" | भसू + सशनदत, इदत नसशररदतण | सशनदत
आधर धनातुकण न तु सनावर धनातुकण | अत्र भसू-धनातुण सनावर धनातुक-दत-कप्ननमप द्रष्ु ं न रिनननकोदत नतण 'सशन' मबनण अनसशत | सनावर धनातुककप्ननण
सनाकनातप ूुरतण ननानसशत अतण कतर पर रिूप इ्नसशन कपसद‌ण ननानसशत |

सनारनांरिण अनं— कतर पर रिूप तदना कनानर करकोदत नदना धनातकोण सनाकनातप ूुरतण सनावर धनातुककप्ननण अनसशत | धनातकोण सनाकनातप ूुरतण
सनावर धनातुककप्ननण अनसशत न वना इदत कपश्नण, दवकरणकप्ननसशन सशव भनावण कण इदत कपश्नण, अननकोण कपश्ननकोण न ककोऽदू सम््ननधण;
दवकरणकप्ननण आननादत चणतप अनननतरमप ःव आननादत | अतण अनणन सशूष्ं नतप लकनारण कदृशरिण अदू च दवकरणकप्ननण कदृशरिण—
अननकोण न ककोऽदू सम््ननधण |

तदहर ः-दवकरणकप्ननण आधर धनातुकण, अदू च असशमनाकं च्वनारण लकनारनाण सनावर धनातुकनाण— अत्र न ककोऽदू सङषर ण, न ककोऽदू ननलणरिण |

ः-दवकरणकप्ननसशन आधर धनातुक्वनातप कदृशरिण कप भनावण धनातदौ ?

गुणकनानर आधर धनातुककप्ननण दनदमततं भवदत वना ? नत्र कप्ननण आधर धनातुकण, तत्र सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण (७.३.८४),
ूुगननतलघसूूधसशन च (७.३.८६) इ्नननकोण ससूत्रनकोण कपसद‌ण वना ? असश्नणव | सनावर धनातुककप्ननको वना आधर धनातुककप्ननको वना, द्नकोण
ससूत्रनकोण कपसद‌ण असश्नणव | अधुनना सनावर धनातुककप्ननण अदूतप चणतप, तदहर तणन गुणकनानर दनदषिं सनावर धनातुकमदूतप (१.२.४), ननननननदत च
(१.१.५) इ्ननाभननां ससूत्रनाभननामप | सनावर धनातुकसशन अदूतवनादणव गुणदनषणधण; आधर धनातुकसशन अदूतवनातप न दकमदू महतवमप |
आधर धनातुककप्ननण दकतप वना दनतप वना चणतप , तदहर गुणकनानर दनदषिं ननननननदत च (१.१.५) इ्ननणन | ः-कप्ननण आधर धनातुकण; स च ः-
कप्ननण दकतप अदू न, दनतप अदू न, अतण गुणकपससण भवदत चणतप, तदहर ः-कप्ननण गुणकनानर सशन दनदमततं भवदत ःव | तननाददगणण
ःतनाशरिण अवसरण अनसशत | नररना दकणप + ः → कणणु |

सनावर धनातुकलकनारणषु दतनननतूदसशन दनमनारणनाररर त्रशदण सकोूनाननादन सनननत—

१. दवकरणकप्नन-दनदमततकमप असकनानर मप, तदना धनातु-दवकरणकप्नननकोण मणलनमप


२. दतनप कप्नन-ृसदिण
३. दतनप कप्नन-दनदमततकमप असकनानर, तदना अस-दतनप कप्नननकोण मणलनमप

2
१. दवकरणकप्नन-दनदमततकमप असकनानर मप, तदना धनातु-दवकरणकप्नननकोण मणलनमप

तननाददगणण दरि धनातवण सनननत—तु ककञप, तनु, कणु, षणु, मनु, वनु, दकणु, ऋणु, घकणु, वकणु इदत | दनरनु्ननध-रूनादण इमनादन—कक,
तनप, कणप, सनप, मनप, वनप, दकणप, ऋणप, घकणप, वकणप | अत्र अवधणनं नतप कक-धनातुण अजननतण; अवदरिष्नाण नव धनातवण हलननतनाण | नव
हलननतधनातवण सनामनाननननाण अतण ःकत्र तनानप ूपररिशलननाम | कक-धनातकोण कपदक्रिनना दकदञ्चतप द भनना अतण तमप अनननतरं ूश्नणम |

हलननतधनातकोण ःूधनाननां लघु इकप अनसशत चणतप , तदहर ूुगननतलघसूूधसशन च (७.३.८६) इ्ननणन गुणकनानर भवदत | नव हलननतधनातवण
सनननत, तणषु ूञ्च अदूु धधनातवण— तनप, कणप, सनप, मनप, वनप | नत्र ःूधनाननामप अकनारण अनसशत, तत्र इगना भनावण गुणकनानर ननाहर मप | अतण
ःषनां ूञ्चनाननां धनातसूननां दकमदू असकनानर ननानसशत | कणवलं धनातु-दवकरणकप्नननकोण मणलनमप |

तनप + ः → तनु
कणप + ः →‌ कणु
सनप + ः → सनु
मनप + ः → मनु
वनप + ः → वनु

नव हलननतधनातुषु च्वनारण लघसूूधधनातवण (ःूधनाननां लघु इकप नणषनां तण) | तत्र ूुगननतलघसूूधसशन च (७.३.८६) इ्ननणन गुणकनानर भवदत

दकणप + ः → ःूधनाननां लघु-इकण गुणण → कणणु


ऋणप + ः → ःूधनाननां लघु-इकण गुणण → अणुर
घकणप + ः → ःूधनाननां लघु-इकण गुणण → घणुर
वकणप + ः → ःूधनाननां लघु-इकण गुणण → वणुर

२. दतनप संिजककप्नन-ृसदिण

अनदननतनासनाननां ककतण दतनप कप्नन-ृसदिण जनातना ःव | नत्र असमप अनदननतं, तत्र सवरषनां धनातसूननां ककतण ृसि-दतनप संिजककप्नननाण समनाननाण
इदत तु वनं जनानशमण | अतण तननाददगणणऽदू ृसि-दतनप कप्नननाण ःतण ःव—

परस्ममैपदममम आतमननपदममम
मलटमम-म मलककररम
तत, तर, अननत तनमममआतनमममअतन
सस, थर, थ सनमममआथनमममध्न
तम, ्र, मर एममम्हनमममममहनम

3
मललोटमम-म मलककररम
तत, तकतममममतकममममअनततम तकमममममआतकमममममअतकममम
तह, तकतमम, तममममममतम स््ममममआथकमममममध्ममम
आतनमममममआ्मममआमम ऐमममममआ्हमैमममआमहमैममम

मलङमम-म मलककररम
तमममममतकममममअनमम तमममममआतकममममममअत
समममममतमममममत थकरममआथकममममममध्ममम
अमममम्मममममम इममममम्तहमममममममतह

मत्सधिसलङमम-म मलककररम
यकतमममयकतकममममयतरम ईतमममममईयकतकममममममईरनमम
यकरममयकतममममममयकतमम ईथकरमममईयकथकमममममईध्ममम
यकममममयक्ममममयकमम ईयमममममई्तहममममममईमतह

३. दतनप कप्नन-दनदमततकमप असकनानर, तदना अस-दतनप कप्नननकोण मणलनमप

अत्र दत्नादशनप दनदमततं म्वना असकनानर दक्रिनतण | नररना तनु इदत असं , दत इदत कप्ननण | तनु + दत → गुणण → तनको + दत | अनसशमनप
सकोूनानण कनानर सशवनाददगणसशन सशरिमप | सशवनाददगणण कररमप आसशतप इदत सशमरननतु | धनातसूननां दव भनागद्नमप—अजननतधनातवण हलननतधनातवण च |
दकमररर मप ःवमप आसशतप ? नतण सशवनाददगणण अजननतधनातसूननामप असमप असंनकोगूसूवर (दचनु); हलननतधनातसूननामप असं संनकोगूसूवर (रिनननु) इदत |
सशवनाददगणण सवर त्र असमप ःकनारनाननतं दकल, श्नु कप्ननसशन कनारणनातप | नत्र असमप ःकनारनाननतं, तत्र ःकनारनातप कपनाकप द्नकोण हलकोण संनकोगण
अनसशत चणतप, असं संनकोगूसूवरमप इदत ःचनतण | नररना रिकप + नु → रिनननु इदत असं संनकोगूसूवर; दच + नु → दचनु इदत असमप असंनकोगूसूवरमप
इदत | अनणन भणदणन, सशवनाददगणण भनागद्नसशन कनानर दत्रषु सशररलणषु द भद्तण सशम | सशमरनननत वना कणषु दत्रषु सशररलणषु ? — (१) अजनाद्दू्सु
संनकोगूसूवनारतप ःवनप / असंनकोगूसूवनारतप नणप; (२) वकनारनादद मकनारनादद च कप्ननण ूरण दवकलूणन असंनकोगूसूवरसशन ः-लकोूण (३)
असंनकोगूसूवनारतप दह-कप्ननसशन लकोूण |

तननाददगणण असशमनाकं नव धनातवण सवर हलननतनाण ःव, अदू च सवरषनामप असमप ःकनारनाननतमप | ूरननतु ःषु नवसु हलननतधनातुषु, षणणनामप असमप
असंनकोगूसूवरमप—तनु, कणु, सनु, मनु, वनु, कणणु | ननाम ःतणषनां षणणनामप अदू असण ःकनारनातप कपनाकप हलकोण संनकोगण ननानसशत | नवसु,
अवदरिष्नाननां त्रननाणनां धनातसूननामप असमप संनकोगूसूवरमप—अणुर, घणुर, वणुर इदत | ःषनां त्रननाणनामप असण , ःकनारनातप कपनाकप ‌ न्यननकोण संनकोगण अनसशत
| अनणन संनकोग-असंनकोग- भणदणन, तननाददगणण नररना सशवनाददगणण सशररलत्रनण कनानर द भद्तण सशम, अत्र तननाददगणण सशररलद्नण कनानर द भद्तण —
(१) वकनारनादद मकनारनादद च कप्ननण ूरण दवकलूणन असंनकोगूसूवरसशन ः-लकोूण; (२) असंनकोगूसूवनारतप दह-कप्ननसशन लकोूण | तननाददगणण
ःवनप न भवदत ःव, अतण अनं ःवनप / नणप भणदण न वतर तण |

फृलतनाररर ण ःवमप — तननाददगणण नत्र असं संनकोगूसूवर भवदत (रिनननु इव), तत्र दतनननतरूनादण सशवनाददगणवतप भवनननत ूरननतु अजनाद्दू्सु

4
ःवनप सशररनानण नणप ःव भवदत | तननाददगणण नत्र असमप असंनकोगूसूवरमप (दचनु इव), तत्र दतनननतरूनादण सशवनाददगणवतप ःव भवनननत |

नररना सशवनाददगणण तननाददगणण अदू, संनकोगूसूवर-असनादन सनामनाननननादन (रिनननु इव अणुर, घणुर, वणुर), असंनकोगूसूवर-असनादन (दचनु इव तनु,
कणु, सनु, मनु, वनु, कणणु) दवरिणषनादण इदत | ननाम तननाददगणण नण सनामनानननदननमनाण सनननत, अणुर, घणुर, वणुर च तनानप दननमनानप अनुसक्न
कपवतर ननतण | असंनकोगूसूवर-असनादन (तनु, कणु, सनु, मनु, वनु, कणणु) आृधनननणन तनानप दननमनानप अनुसक्न कपवतर ननतण ःव—दकननतु सशररलद्नण
दवरिणषनाण भवनननत |

तदनाधनारणण तननाददगणण कपदतदनृध-चतुष्नं सशवशदक्रिनतनामप—

संनकोगूसूवनारससशन ूरसशमयूददधनातुण =ऋणप


असंनकोगूसूवनारससशन ूरसशमयूददधनातुण = तनप
संनकोगूसूवनारससशन आ्मनणूददधनातुण = ऋणप
असंनकोगूसूवनारससशन आ्मनणूददधनातुण = तनप

ःषनां धनातसूननां रूनादण चतुषर ु सनावर धनातुकलकनारणषु (लटप -लकोटप -लनप -दवृधृलङसु) जनानशमण चणतप, तदहर सवरषनां तननाददगणशन-धनातसूननां
सनावर धनातुकलकनार-रूनादण जनानशमण ःव (कक-धनातुं दवहनान) |

नररना सशवनाददगणण, तननाददगणण अदू ृसि-दतङकप्नननाण चतुदवर धनाण— हलनादददूतण, अजनादददूतण, हलनाद्दूतण, अजनाद्दूतण च | तदहर
तननाददगणण संनकोगूसूवनारसधनातुद भण सह असंनकोगूसूवनारसधनातुद भण सह च, ःषनां चतुणनार कप्नननाननां नकोजनणन कदृशरिं कनानर भवदत इदत मुुनमप |

संनकोगूसूवनारसधनातसूननां कनानर मप—


हलनाददषु दू्सु = गुणण | हलनाददषु दकमदू सनननधकनानर ननाहर मप | अणुर + दत → अणरदत |
अजनाददषु दू्सु = गुणण, तदना अवनादणरिण | अणुर + आदन → अणर + आदन → अणपर + अवप + आदन → अणर वनादन |
हलनाद्दू्सु = ननननननदत च इ्ननणन गुण दनषणधण; दकमदू कनानर ननानसशत | अणुर + तण → अणुरतण |
अजनाद्दू्सु = इकको नणदच* इ्ननणन नणप-आदणरिण | अणुर + अनननत → अणपर + वप + अनननत → अणवर नननत |

*सशवनाददगणण अत्र इकको नणदच (६.१.७७) इदत सनामनानननं नणप-दवधनानकं ससूत्रं कप्नाबन सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण (७.३.८४) इ्ननणन
गुणकपसद‌ण, तदना ःकवनारं नदना गुणदनषणधको भवदत ननननननदत च (१.१.५) , त्ूश्चनातप अदच श्नुधनातुतुुवनां वां वकोपरननु वनदौ (६.४.७७)
इ्ननणन ःवनप -आदणरिण भवदत (नररना रिनननु + अनननत → रिनननप + ःवप + अनननत → रिनननुवनननत) | ूरननतु अनसशमनप ससूत्रण "श्नु" कप्ननण
ः‌ं न तु "ः-कनारण", अतण असशन ससूत्रसशन कपसद‌ण तननाददगणण ननानसशत | तदहर तननाददगणण अजनाद्दू्सु नररनासनामनानननं नणप -आदणरिण ःव
भवदत | ः + अ → नणनादणरिण → व | अणुर + अनननत → अणवर नननत |

असंनकोगूसूवनारसधनातसूननां कनानर कणवलं सशररलद्नण द भद्तण | सशररलद्नमदू अदू्सु ःव; दू्सु न ककोऽदू भणदण | अधण सम्न‌नना तकोलनननतु—

5
असंनकोगूसूवनारसधनातसूननां कनानर मप—
हलनाददषु दू्सु = गुणण | तनु + दत → तनकोदत
अजनाददषु दू्सु = गुणण, तदना अवनादणरिण | तनु + आदन → तनको + आदन → तनप + अवप + आदन → तनवनादन
हलनाद्दू्सु =
- ननननननदत च इ्ननणन गुण दनषणधण | तनु + तण → तनुतण
सशररलद्नण अूवनाद भसूतकनानर मप—
- लकोदट दह-लकोूण | तनु + दह → तनु
- वकनारण मकनारण ूरण, ःकनारसशन वना लकोूण | तनु + वण → तननवण / तनुवण
अजनाद्दू्सु = इकको नणदच* इ्ननणन नणप-आदणरिण | तनु + अनननत → तनप + वप + अनननत → तननवनननत

*सशवनाददगणण, नररना ःूनुर‌ं हलननतधनातुषु (रिकप इव) अदच श्नुधनातुतुुवनां वां वकोपरननु वनदौ (६.४.७७) इ्ननणन नणप-कप्नाबन ःवनप , अतण
अजननतधनातुषु (दच इव) नणप-आदणरिसशन सनाधननाररर तसशन ससूत्रसशन अूवनाद भसूतससूत्रमप अूणदकतं , हह श्नुवकोण सनावर धनातुकण (६.४.८७) इदत |
ूरननतु तननाददगणण नतण ःूपर अदच श्नुधनातुतुुवनां वां वकोपरननु वनदौ इ्नसशन कपसद‌ण ननानसशत, तदहर अत्र (असंनकोगूसूवनारसधनातसूननां ककतण) नणप-
आदणरिसशन सनाधननाररर मप अूवनाद भसूतससूत्रसशन आवश्नकतना अदू ननानसशत | अतण अत्र सनामनानननससूत्रमप इकको नणदच (६.१.७७) इ्नणव कनानर
करकोदत |

दकमररर सशररलद्नण संनकोगूसूवनारसधनातुरूणभनण असंनकोगूसूवनारसरूनादण द भद्ननतण ?

कसशननादू तननाददगणशन-धनातकोण असमप ःकनारनाननतं भवदत दकल—ऋणप + ः → गुणण → अणुर; तनप + ः → तनु | अननकोण असनकोण
भणदण कण ? अणुर इदत असण ःकनारनातप कपनाकप संनकोगण अनसशत | हलकोऽनननतरनाण संनकोगण (१.१.७) इ्ननणन द्नकोण हलप-वणर नकोण मबनण सशवरण
ननानसशत चणतप, तनकोण संनकोग-संिजना भवदत | अनज भर‌ नवदहतना हलण संनकोगसंिजनाण सशनुण | तदहर अणुर इदत असण , णपर इदत संनकोगण अनसशत | दत्रषु
धनातुषु (ऋणप, घकणप, वकणप) ःवं भवदत नतण तणषु, ःूधनाननां ऋकनारण अनसशत | ः-दवकरणसशन कप भनावणन गुणण भवदत, अदू च ऋकनारसशन
गुणण अरप अनसशत; अनणन गुणणन रणफसशन धना्वननतण हलना सह संनकोगण भवदत (ऋणप + ः → गुणण → अणुर) | अवदरिष्णषु षट्सु धनातुषु
ःूधनाननां ऋकनारण ननानसशत अतण गुणण अनसशत चणददू (दकणप + ः → कणण)ु संनकोगण नयवको्ूनण | नत्र गुणण न भवदत (तनप + ः → तनु),
तत्रनादू संनकोगण ननासश्नणव | असनाननतनातप ःकनारनातप कपनाकप संनकोगण अनसशत चणतप, सण संनकोगूसूवरण ःकनारण; असनाननतनातप ःकनारनातप कपनाकप संनकोगण
ननानसशत चणतप सण असंनकोगूसूवरण ःकनारण इदत मुुनमप |

a) कपररम भणदण—ूरसशमयूदण लकोदट मबनमूुुरषयकवचनण, सणेररदूचच (३.४.८७) इ्ननणन ृस-सशररनानण दह-आदणरिण | तदना सनामनानननदननमण
ःवं नतप असमप अदननतं चणतप अतको हणण (६.४.१० ५) इ्ननणन दह-लकोूण [वद + दह → वद], असमप अनदननतं चणतप दह-लकोूण न [रिनननु
+ दह → रिनननुदह; अणुर + दह → अणुरदह] | ूरननतु ःकनारनाननतनासं चणतप , अदू च अनन्नण ःकनारण असंनकोगूसूवरण चणतप, तदहर तत्र असमप
अनदननतं स्नदू दह-लकोूण भवदत | सनारनांरि्वणन सशवनाददगणण हलननतधनातुभनण "दह" दतष्ठदत नररनासनामनानननमप; अूवनादण अजननतधनातुभनण दह-
लकोूण [दचनु + दह → दचनु]; तननाददगणण सवर नवनादू हलननतण दकननतु तणषु नवसु , षणणनामप अनन्नण ःकनारण असंनकोगूसूवरण अतण दह-लकोूको
भवदत [तनु + दह → तनु] |

ःतश्च कप्नननादसंनकोगूसूवनारतप (६.४.१० ६) = कप्नननावनव-ःकनारनातप कपनाकप संनकोगण ननानसशत चणतप, ूरसशन दह-कप्ननसशन लुकप (लकोूण)

6
भवदत | न दवद्तण ूसूवरण संनकोगण नसशमनातप, सण असंनकोगूसूवण, ्हह वशदहण, तसशमनातप असंनकोगूसूवनारतप | ःतण ूञ्चम्नननतं, च अ‌ ननूदं, कप्नननातप
ूञ्चम्नननतमप, असंनकोगूसूवनारतप ूञ्चम्नननतमप, अनणकूददमदं ससूत्रणमप | दचणको लुकप (६.४.१० ४) इ्नसशमनातप लुकप इ्नसशन अनुवकृततण | अतको हणण
(६.४.१० ५) इ्नसशमनातप हणण इ्नसशन अनुवकृततण | अससशन (६.४.१) इ्नसशन अृधकनारण | अनुवकृतत-सदहतससूत्रमप— अससशन
असंनकोगूसूवनारतप कप्नननातप ःतण च हणण लुकप |

b) दद्तशन भणदण—हलनाद्दू्सु दकमदू कनानर ननानसशत इदत सनामनानननदननमण | नत्र संनकोगूसूवरमप ःकनारनाननतमप असमप अनसशत, तत्र असशन
दननमसशन ूनालनं सवर त्र | नत्र असमप असंनकोगूसूवरमप ःकनारनाननतमप अनसशत, तत्र हलनाद्दूतप कप्ननण मकनारनादद वकनारनादद वना चणतप , तदहर
दवकलूणन असनाननतसशन ःकनारसशन लकोूण भवदत | तनु + वण → तननवण/तनुवण |

लकोूश्चनासशननानननतरसशननां म्वकोण (६.४.१० ७) = असंनकोगूसूवरसशन कप्नननावनव-ःकनारसशन दवकलूणन लकोूको भवदत वकनारमकनारनाददौ कप्ननण
ूरण | नणन दवृधसशतदननतसशन (१.१.७२) इ्ननणन तनाशरिमप असं नसशन अननतण ःकनारण अनसशत; अलकोऽनन्नसशन (१.१.५२) इ्ननणन असनाननतण
ःकनारसशन लकोूण, न तु ूसूणनारससशन | 'असशन' इ्ननणन ूसूवरतनससूत्रण नसशररतसशन "असंनकोगूसूवसशन कप्ननसशन ःतण" इ्नसशन ःलणमण | मप च वप
च तनकोपरतरणतरद्ननद्ण म्वदौ, तनकोण म्वकोण | लकोूण कपररमनाननतं, च अ‌ ननूदमप, अनननतरसशननां सप्तम्नननतं, म्वकोण सप्तम्ननन्मप, अनणकूददमदं
ससूत्रमप | ःतश्च कप्नननादसंनकोगूसूवनारतप (६.४.१० ६) इ्नसशन ूसूणरतनना अनुवकृततण | अससशन (६.४.१) इ्नसशन अृधकनारण | अनुवकृतत-
सदहतससूत्रमप— असशन असंनकोगूसूवसशन कप्ननसशन ःतण अससशन लकोूण च म्वकोण अनननतरसशननामप |

सनारनांरिण ःवं नतप असमप ःकनारनाननतमप अनसशत चणतप , अदू च ःकनारनातप कपनाकप संनकोगण ननानसशत चणतप , अदू च ूरण मकनारनाददण वकनारनाददण च
कप्ननण अनसशत चणतप, तदहर ःकनारसशन लकोूण भवदत दवकलूणन |

चतसूणनार सनावर धनातुकलकनारनाणनां दतनननतरूनादण

सवर कपररमं धनातकोण असं संनकोगूसूवरमप ःकनारनाननतमप , असंनकोगूसूवरमप ःकनारनाननतं वना इदत जनाननातु | तदना सवर त्र असशमनाकं दचननतनक्रिमण ःवमप—
१. दतनप कप्ननण दूतप वना अदूतप वना ?
२. दतनप कप्ननण अजनाददण वना हलनाददण वना ?

अननकोण कपश्ननकोण ःततरं जनानशमण चणतप, तदहर सवनारदण रूनादण जनानशमण ःव | अधुनना ःकवनारमप अधणसशररनादन ःदनाहरणनादन अवलकोकननतनामप |
तदना अनदननतनासनाननां ृसिदतङकप्नननानप ूुरतण सशररनाूदन्वना ऋणप , तनप (ूरसशमयूदण), ऋणप, तनप (आ्मनणूदण) इ्नणषनां दतनननतरूनादण
चतुषर ु लकनारणषु ःचचनारनननतु |

ूरसशमयूदण लटप — (सशररसूलनाकरयण ृलृमतनाण कप्नननाण दूतण | अनननण अदूतण |)

दत, तण, अनननत


ृस, ररण, रर
दम, वण, मण

7
A. संनकोगूसूवनारसधनातुषु ऋणप-धनातुण [अणुर इदत असमप]

ऋणप + ः → ःूधनाननां लघु-इकण गुणण → अणुर इ्नसमप | अधण सवर त्र अणुर इ्नसमप अृधकक्न कनानर मप अ ण सरदत |

अणुर + दत → दू्सु गुणण अतण इकण गुणण (सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणरदत
अणुर + तण → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणुरतण
अणुर + अनननत → अदू्सु गुण-दनषणधण; अजनाद्दू्सु नणप-आदणरिण (इकको नणदच) → अणपर + वप + अनननत → अणवर नननत
अणुर + ृस → दू्सु गुणण अतण इकण गुणण (सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणर + ृस → इणप-
कप्ननाहनारनातप कप्नननावनव-सकनारसशन षकनारनादणरिण (आदणरिकप्ननकोण अधण ूश्नननतु) → अणरदष
अणुर + ररण → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणुरररण
अणुर + रर → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणुररर
अणुर + दम → दू्सु गुणण अतण इकण गुणण (सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणरदम
अणुर + वण → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणुरवण
अणुर + मण → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणुरमण

धणनं नतप अदू्सु अदू सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण इ्ननणन गुणकनानर सशन कपसद‌ण अनसशत | दकमररर मप ? सवर दतनप -संिजककप्नननाण दतनप -
दरि्सनावर धनातुकमप इदत ससूत्रणण सनावर धनातुकनाण | ूरननतु सनावर धनातुकमप अदूतप इ्ननणन अदूतप सनावर धनातुककप्नननाण दनद्तप भवनननत | तदना
ननननननदत च इ्ननणन गुण-दनषणधण |

आदणरिकप्नननकोण (८.३.५९) = इणप-कप्ननाहनारनातप कवगीननातप च ूरण अूदनाननतण आदणरिरूश कप्नननावनवको वना सकनारण अनसशत चणतप , तदहर
तसशन सकनारसशन सशररनानण षकनारनादणरिको भवदत | असशन कनानर सशन ननाम ष्वदवृधण | इणप-कप्ननाहरण इमण वणनारण अननत भसूरतनाण— इ, ः, ऋ, ऌ, ः,
ओ, ऐ, औ, ह, न, व, र, ल | आदणरिण तु मसूधरनननवणर सशन इ्नणव ः‌ं, ूरं सशररनानणऽननतरतमण इ्ननणन टप , तप , तप , ढप , णप, षप इ्नणषु
मसूधरनननवणरषु षकनारसशन नयकट्मप, अतण षकनारण ःव आददष्ण भवदत | नुमप, दवसगर ण, रिरप-कप्ननाहनारसशरर-वणर ण च मबनण सनननत चणतप अदू
कनानर भवदत | आदणरिश्च कप्ननश्च आदणरिकप्ननदौ, तनकोण आदणरिकप्नननकोण इतरणतरद्ननद्ण | षष्ठ्यननतमप ःकूददमदं ससूत्रमप | सहण सनातण सण
(८.३.५६) इ्नसशमनातप सण इ्नसशन अनुवकृततण | नुंदवसजर नशनरि‌ नर वनानणऽदू (८.३.५८) इ्नसशन ूसूणनार अनुवकृततण | तनकोवां वनारवदच
संदहतनाननामप (८.२.१० ८) इ्नसशमनातप संदहतनाननामप इ्नसशन अृधकनारण | इणककोण (८.३.५७), अूदनाननतसशन मसूधरनननण (८.३.५५)
इ्नननकोण अृधकनारण | अनुवकृतत-सदहतससूत्रमप— इणककोण आदणरिकप्नननकोण अूदनाननतसशन सण मसूधरनननण संदहतनाननां ,
नुंदवसजर नशनरि‌ नर वनानणऽदू |

B. असंनकोगूसूवनारसधनातुषु तनप-धनातुण [तनु इदत असमप]

तनप + ः → तनु इ्नसमप | अधण सवर त्र तनु इ्नसमप अृधकक्न कनानर मप अ ण सरदत |

तनु + दत → दू्सु गुणण अतण इकण गुणण (सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → तनकोदत

8
तनु + तण → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → तनुतण
तनु + अनननत → अदू्सु गुण-दनषणधण; अजनाद्दू्सु नणप-सनननधण (इकको नणदच इ्ननणन नणप-आदणरिण) → तनप + वप + अनननत →
तननवनननत
तनु + ृस → दू्सु गुणण अतण इकण गुणण (सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → तनको + ृस → इणप-
कप्ननाहनारनातप कप्नननावनव-सकनारसशन षकनारनादणरिण → तनकोदष
तनु + ररण → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → तनुररण
तनु + रर → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → तनुरर
तनु + दम → दू्सु गुणण अतण इकण गुणण (सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → तनकोदम
तनु + वण → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → असंनकोगूसूवर-ःकनारसशन
दवकलूणन लकोूण (लकोूश्चनासशननानननतरसशननां म्वकोण) → तननवण / तनुवण
तनु + मण → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → असंनकोगूसूवर-ःकनारसशन
दवकलूणन लकोूण (लकोूश्चनासशननानननतरसशननां म्वकोण) → तननमण / तनुमण

ूरसशमयूदण लकोटप —

तु, तनातप तनामप अननतु


दह, तनातप, तमप त
आदन आव आम

C. संनकोगूसूवनारसधनातुषु ऋणप-धनातुण [अणुर इदत असमप]

अणुर + तु → दू्सु गुणण अतण इकण गुणण (सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणरतु
अणुर + तनातप → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणुरतनातप
अणुर + तनामप → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणुरतनामप
अणुर + अननतु → → अदू्सु गुण-दनषणधण; अजनाद्दू्सु नणप-आदणरिण (इकको नणदच) → अणपर + वप + अननतु → अणवर ननतु
अणुर + दह → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणुरदह
अणुर + तनातप → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणुरतनातप
अणुर + तमप → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणुरतमप
अणुर + त → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → अणुरत
अणुर + आदन → दू्सु गुणण अतण इकण गुणण (सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण) → अणर + आदन → अवप आदणरिण (ःचकोऽनवनाननावण) →
अणपर + अवप + आदन → अणर वनादन
अणुर + आव → दू्सु गुणण अतण इकण गुणण (सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण) → अणर + आव → अवप आदणरिण (ःचकोऽनवनाननावण) → अणपर
+ अवप + आव → अणर वनाव
अणुर + आम → दू्सु गुणण अतण इकण गुणण (सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण) → अणर + आम → अवप आदणरिण (ःचकोऽनवनाननावण) → अणपर
+ अवप + आम → अणर वनाम

9
तनातप इ्नसशन मसूलरूं तनातनप | अनं कप्ननण दनतप अनसशत, अतण ननननननदत च इदत ससूत्रणण गुण-दनषणधण |

दह ्लनातप अदूतप | सणेररदूचच (३.४.८७) इदत ससूत्रणण अदू्वमप अदतददश्नतण |

सणेररदूचच (३.४.८७) = लकोटप -लकनारसशन ृस इ्नसशन सशररनानण दह-आदणरिको भवदत; स च दह अदूतप भवदत | सणण षष्ठ्यननतं, दहण
कपररमनाननतमप, अदूतप कपररमनाननतं , च अ‌ ननूदमप, अनणकूददमदं ससूत्रमप | लकोटको लनप वतप (३.४.८५) इ्नसशमनातप लकोटण इ्नसशन अनुवकृततण |
लसशन (३.४.७७) इ्नसशन अृधकनारण | अनुवकृतत-सदहतससूत्रमप— लकोटण लसशन सणण दह अदूतप च |

D. असंनकोगूसूवनारसधनातुषु तनप-धनातुण [तनु इदत असमप]

लकोदट ऋणप-धनातुतण ःकण ःव भणदण—


तनु + दह → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); असंनकोगूसूवनारतप ःकनारनातप दह लकोूण (ःतश्च
कप्नननादसंनकोगूसूवनारतप) → तनु

ःतनावतना ूिदतण अवगतना सशननातप | सवर कपररमं धनातकोण असं संनकोगूसूवरमप असंनकोगूसूवर वना इदत जनाननातु | तदना सवर त्र असशमनाकं दचननतनक्रिमण
ःवमप—
१. दतनप कप्ननण दूतप वना अदूतप वना ?
२. दतनप कप्ननण अजनाददण वना हलनाददण वना ?

अधुनना अनदननतनासनाननां ृसिदतङकप्नननानप ूुरतण सशररनाूदन्वना ऋणप, तनप (ूरसशमयूदण), ऋणप, तनप (आ्मनणूदण) इ्नणषनां दतनननतरूनादण
चतुषर ु लकनारणषु ःचचनारनननतु |

तु ककञप धनातुण

तननाददगणण दरिधनातवण सनननत; तणषु नव हलननतधनातवण ःूपर ूपररिशृलतनाण | दरिसु ःकण धनातुण अजननतण; स च धनातुण तु ककञप करणण |
आदददञर टुतवण (१.३.५) इ्ननणन तु इ्नसशन इतप-संिजना, हलननतमप (१.३.३) इ्ननणन ञप इ्नसशन इतप-संिजना, तसशन लकोूण (१.३.९)
इ्ननणन तनकोण लकोूण | दनरनु्ननधरूं कक इदत |

ूसूवर नररको‌ं, कक-धनातुण तननाददगणण ःव ूदततण तननाददककञभनण ःण (३.१.७९) इदत ससूत्रणण, दकननतु ससूत्रण कक-धनातुण ूुनण ः‌ं दकमररर मप
इदत चणतप, कक-धनातकोण ः-कप्ननण तु भवदत, दकननतु अनननण तननाददगणशन-दवधनण कक-धनातुककतण न कपस‌नाण | दद्वनारं वदनणन दननमण ककतण,
सशमना अबननारकोदूतना नतप ः-कप्ननसशन ःव दवधनानमप; ःतदररर मणव तननाददगणण सशररनादूतण; अनननण तननाददगणशन-दवधनण, कक-धनातुतण न
भवनननत | वक्ष्नमनाणणन दवदरिष्ससूत्रत्रनणण धनातुदवकरणकप्नननकोरसं ‌ ननावहनापरकतनना दद्दवधं , तदना च दतनप कप्ननण वकनारनाददण मकनारनाददण
नकनारनाददण चणतप, कपदक्रिनना अूरणभनण तननाददगणशनधनातुभनण द भद्तण |

10
कक-धनातकोण असद्नमप

१) दू्सु कप्ननणषु— कक + ः → सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण इ्ननणन इकण गुणण → करप + ः → कुर इदत असमप |
२) अदू्सु कप्ननणषु— कक + ः → सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण इ्ननणन इकण गुणण → करप + ः → कुर → अत ः्सनावर धनातुकण इ्ननणन
अदूदत कप्ननण ूरण, कुर इ्नसशन अससशन अकनारसशन सशररनानण ःकनारनादणरिण → कुुर इदत असमप |

अत ः्सनावर धनातुकण (६.४.११० ) = ःकप्नननाननतकक-धनातकोण ह्रसशव-अकनारसशन सशररनानण ःकनारनादणरिको भवदत दकदत दनदत सनावर धनातुक-
कप्ननण ूरण | अतण षष्ठ्यननतमप, ःतप कपररमनाननतं, सनावर धनातुकण सप्तम्नननतं, दत्रूददमदं ससूत्रमप | ःतश्च कप्नननादसंनकोगूसूवनारतप (६.४.१० ६)
इ्नसशमनातप ःतण, कप्नननातप चण्नननकोण अनुवकृततण | दव भद‌ूपरणनामणन ूदद्नं षष्ठ्यननतं कक्वना ःतण कप्ननसशन → नणन दवृधसशतदननतसशन
(१.१.७२) इ्ननणन तनाशरिमप असं नसशन अननतण ः इदत कप्ननण → ःकप्नननाननतसशन (अससशन) | दन्नं करकोतणण (६.४.१० ८) इ्नसशमनातप
करकोतणण इ्नसशन अनुवकृततण | गमहनजनमनघसनां लकोूण नननन्ननदन (६.४.९८) इ्नसशमनातप ननननदत इ्नसशन अनुवकृततण | अससशन
(६.४.१) इ्नसशन अृधकनारण | अनुवकृतत-सदहतससूत्रमप— करकोतणण ःकप्नननाननतसशन अससशन अतण ःतप ननननननदत सनावर धनातुकण |

अ ण मनृस भवणतप नतप कुर / कुुर असंनकोगूसूवनारसमप | नत्र च असंनकोगूसूवनारसकनानर भवदत, तत्र च लकोूश्चनासशननानननतरसशननां म्वकोण
(६.४.१० ७) इ्नसशन अूवनाद भसूतससूत्रं दन्नं करकोतणण (६.४.१० ८), नणन वकनारमकनारनाददौ कप्ननण ूरण कक-धनातकोण कप्नननावनव-ःकनारसशन
लकोूण दन्नं भवदत | ततण अ ण च नण च (६.४.१० ९) इ्ननणन नकनारनादद-कप्ननण ूरण अदू कक-धनातकोण कप्नननावनव-ःकनारसशन लकोूको
भवदत | अतण दतनप -दनदमततकं कनानर मप ःवं भवदत—

असंनकोगूसूवनारसधनातसूननां कनानर मप—

दू्सु कुर इदत असमप—


हलनाददषु दू्सु = गुणण | हलनाददषु दकमदू सनननधकनानर ननाहर मप | कुर + दत → करकोदत
अजनाददषु दू्सु = गुणण, तदना अवनादणरिण | कुर + आदन → करको + आदन → करप + अवप + आदन → करवनादण)

अदू्सु कुुर इदत असमप—


हलनाद्दू्सु =
- ननननननदत च इ्ननणन गुण दनषणधण | कुुर + तण → कुुरतण
सशररलद्नण अूवनाद भसूतकनानर मप—
- लकोदट दह-लकोूण | कुुर + दह → कुुर
- वकनारण मकनारण नकनारण ूरण, ःकनारसशन दन्नं लकोूण | कुुर + वण → कुवर ण; अकुुर + म → अकुमर ; कुुर + ननातप → कुननारतप
अजनाद्दू्सु = इकको नणदच* इ्ननणन नणप-आदणरिण | कुुर + अनननत → कुरप + वप + अनननत → कुवर नननत

दन्नं करकोतणण (६.४.१० ८) = कक-धनातकोण कप्नननावनव-ःकनारसशन दन्नं लकोूको भवदत वकनारमकनारनाददौ कप्ननण ूरण | दन्नं कपररमनाननतं,
करकोतणण ूञ्चम्नननतं, दद्ूददमदं ससूत्रमप | ःतश्च कप्नननादसंनकोगूसूवनारतप (६.४.१० ६) इ्नसशमनातप ःतण, कप्नननातप चण्नननकोण अनुवकृततण,
दव भद‌ूपरणनामणन ूदद्नं षष्ठ्यननतमप ःतण कप्ननसशन | लकोूश्चनासशननानननतरसशननां म्वकोण (६.४.१० ७) इ्नसशमनातप लकोूण, म्वकोण चण्नननकोण

11
अनुवकृततण | अससशन (६.४.१) इ्नसशन अृधकनारण | अनुवकृतत-सदहतससूत्रमप— करकोतणण अससशन कप्ननसशन ःतण दन्नं लकोूण म्वकोण |

नण च (६.४.१० ९) = नकनारनादद-कप्ननण ूरण कक-धनातकोण कप्नननावनव-ःकनारसशन लकोूण भवदत | नण सप्तम्नननतं, च अ‌ ननूदं, दद्ूददमतं
ससूत्रमप | दन्नं करकोतणण (६.४.१० ८) इ्नसशमनातप करकोतणण इ्नसशन अनुवकृततण | ःतश्च कप्नननादसंनकोगूसूवनारतप (६.४.१० ६) इ्नसशमनातप
ःतण, कप्नननातप चण्नननकोण अनुवकृततण | लकोूश्चनासशननानननतरसशननां म्वकोण (६.४.१० ७) इ्नसशमनातप लकोूण इ्नसशन अनुवकृततण | अससशन
(६.४.१) इ्नसशन अृधकनारण | अनुवकृतत-सदहतससूत्रमप— नण च करकोतणण अससशन कप्ननसशन ःतण लकोूण |

*नररको‌ं, तननाददगणण अदच श्नुधनातुतुुवनां वां वकोपरननु वनदौ इ्नसशन कपसद‌ण ननानसशत, अतण अत्र (असंनकोगूसूवनारसधनातसूननां ककतण) नणप-
आदणरिसशन सनाधननाररर मप अूवनाद भसूतससूत्रसशन हह श्नुवकोण सनावर धनातुकण (६.४.८७) इ्नसशन आवश्नकतना ननानसशत | तदररर मप अत्र सनामनानननससूत्रमप
इकको नणदच (६.१.७७) इ्नणव कनानर करकोदत |

ूरसशमयूदण लटप — (सशररसूलनाकरयण ृलृमतनाण कप्नननाण दूतण | अनननण अदूतण |)

दत, तण, अनननत


ृस, ररण, रर
दम, वण, मण

असंनकोगूसूवनारसधनातुषु कक धनातुण

दू्सु कक + ः → कुर इ्नसमप | अदू्सु कक + ः → कुर → कुुर इदत असमप | अधण सवर त्र इमण असण अृधकक्न कनानर मप अ ण सरदत |

कुर + दत → दू्सु गुणण अतण इकण गुणण (सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → करकोदत
कुुर + तण → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → कुुरतण
कुुर + अनननत → अदू्सु गुण-दनषणधण; अजनाद्दू्सु नणप-सनननधण (इकको नणदच इ्ननणन नणप-आदणरिण) → कुरप + वप + अनननत →
कुवर नननत
कुर + ृस → दू्सु गुणण अतण इकण गुणण (सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → करको + ृस → इणप-
कप्ननाहनारनातप कप्नननावनव-सकनारसशन षकनारनादणरिण → करकोदष
कुुर + ररण → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → कुुरररण
कुुर + रर → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → कुुररर
कुर + दम → दू्सु गुणण अतण इकण गुणण (सनावर धनातुकनाधर धनातुकनकोण); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → करकोदम
कुुर + वण → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → वकनारण ूरण ःकनारसशन दन्नं
लकोूण (दन्नं करकोतणण) → कुवर ण
कुुर + मण → अदू्सु गुण-दनषणधण (सनावर धनातुकमप अदूतप, ननननननदत च); हलनाददषु सनननधकनानर ननानसशत → वकनारण ूरण ःकनारसशन दन्नं
लकोूण (दन्नं करकोतणण) → कुमर ण

12
वसशतुतण वण, मण इ्नननकोण कप्नननकोण ूरनकोण दन्नं करकोतणण (६.४.१० ८) इ्ननणन कप्नननावनव-ःकनारसशन लकोूण कपररमं भवदत; तदना
ःव अत ः्सनावर धनातुकण (६.४.११० ) इ्ननणन ःकप्नननाननतकक-धनातकोण ह्रसशव-अकनारसशन सशररनानण ःकनारनादणरिण | कपश्नण अत्र ःदणदत अत
ः्सनावर धनातुकण (६.४.११० ) इ्नसशन कपसद‌ण कररं नदना कप्नननावनव-ःकनारसशन लकोूण जनातण | कप्नुततरमप ःवं नतप कप्नननावनव-
ःकनारसशन लकोूण स्नदू कप्ननलकोूण कप्ननलकणमप (१.१.६२) इदत ससूत्रणण तसशन ः-कप्ननसशन लकणं भवदत | अनणन अत
ः्सनावर धनातुकण (६.४.११० ) इ्नसशन कपसद‌ण तत्रनादू अनसशत |

अधुनना अनदननतनासनाननां ृसिदतङकप्नननानप ूुरतण सशररनाूदन्वना कक (ूरसशमयूदण), कक (आ्मनणूदण) इ्नननकोण दतनननतरूनादण चतुषर ु
लकनारणषु ःचचनारनननतु |

तननाददगणशन-धनातवण

तु ककञप करणण → कुर → करकोदत / कुुर → कुुरतण


तनु दवसशतनारण → तनप → तनु → तनकोदत/तनुतण
कणु दहंसनाननामप → कणप → कणु → कणकोदत/कणुतण
षणु दनानण → सन → सनु → सनकोदत/सनुतण
मनु अव्कोधनण → मनप → मनु → मनुतण
वनु ननाचनण → वनप → वनु → वनुतण
दकणु दहंसनाननामप → दकणप → दकणु/कणणु → दकणकोदत/कणणकोदत, दकणुतण/कणणुतण
ऋणु गतदौ → ऋणप → ऋणु/अणुर → ऋणकोदत/अणरदत, ऋणुतण/अणुरतण
र → घकणकोदत/घणरदत, घकणत
घकणु दशप्तदौ → घकणप → घकण/घणु
ु ु ण/घणुरतण
र → तकणकोदत/तणरदत, तकणुतण/तणुरतण
तकणु अदनण → तकणप → तकण/तणु

संिजनाूसूवरकको दवृधरदन्नण इदत वनादतर कणन ःषु चतुषर ु धनातुषु ूुगननतलघसूूधसशन च (७.३.८६) इ्ननणन गुणकनानर भवदत दवकलूणन |
ःकनसशमनप ूकण भवदत, अूरनसशमनप ूकण न |

Swarup – July 2013 (Updated November 2015)

13

You might also like