Η ΑΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΝΗΣΗΣ

Για να γίνει αντιληπτό το νόηµα της διαλεκτικής άρνησης παρατίθεται το κλασικό παράδειγµα µε
τους σπόρους του κριθαριού. Αν λοιπόν οι σπόροι του κριθαριού καβουρδιστούν και αλεστούν στο
µύλο, απλώς κατασκευάζουµε «κριθαροκαφέ». Εδώ όντως έχουµε µια καταστροφή, που δεν µπορεί
να δώσει την όποια ανάπτυξη στους σπόρους του κριθαριού. Αν όµως τους σπόρους του κριθαριού
τους φυτέψουµε «καταστρέφονται», παίρνοντας όµως τη µορφή της καλάµης και του σταχυού.
Άρα και στη µια και στην άλλη περίπτωση υπάρχει άρνηση (καταστροφή, εκµηδένιση) µε εντελώς
διαφορετικό όµως περιεχόµενο. Η διαλεκτική άρνηση φυσικά είναι η δεύτερη περίπτωση.

Έτσι λοιπόν το αναπτυσσόµενο φυτό κριθαριού αποτελεί την άρνηση του κριθαρόσπορου. Η νέα
ποιότητα που εµφανίζεται, αναπτύσσεται και τελικά απονεκρώνεται αφήνοντας όµως πίσω του
καινούργιους σπόρους. Εποµένως, οι καινούργιοι σπόροι αποτελούν άρνηση του φυτού ή µε δύο
λόγια άρνηση της άρνησης. Το φυτό αποτελεί την άρνηση (πρώτη) του σπόρου που φυτεύτηκε, ενώ
οι καινούργιοι σπόροι αποτελούν την άρνηση (δεύτερη) του φυτού.

Παρά την «καταστροφή» του αρχικού σπόρου χαρακτηριστικά του µεταφέρονται µέσα από την
πρώτη άρνησή του, η οποία τελικά αυτοαναιρείται (δεύτερη άρνηση) και µας δίνει νέους σπόρους,
δηλαδή µια φαινοµενική επιστροφή προς τα πίσω, όµως σ’ ένα επίπεδο υψηλότερο (περισσότεροι
σπόροι).Παρατηρήσαµε πώς εφαρµόζεται ο διαλεκτικός νόµος άρνηση της άρνησης στη φύση στο
παράδειγµα του κριθαρόσπορου. Προχωρούµε να εξετάσουµε πώς ο συγκεκριµένος νόµος
εµφανίζεται στην ανθρώπινη κοινωνία στο παράδειγµα της ιδιοκτησίας στα µέσα παραγωγής.

Στο πρωτόγονο αταξικό κοινωνικο-οικονοµικό σύστηµα υπήρχε κοινωνική ιδιοκτησία στα τότε
µέσα παραγωγής. Με την εµφάνιση όµως της ταξικής κοινωνίας, που µετεξελίχθηκε από την
πρωτόγονη, εµφανίζεται η ατοµική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής. Εδώ υπάρχει η πρώτη
άρνηση.

Η ατοµική ιδιοκτησία αρνείται (καταστρέφει, αντικαθιστά) την υπάρχουσα κοινωνική ιδιοκτησία

στα µέσα παραγωγής. Όµως η ατοµική ιδιοκτησία, αφού έχει µια πορεία ανέλιξης σε µια
συγκεκριµένη βαθµίδα ανάπτυξής της, δηµιουργεί τις προϋποθέσεις περάσµατος της κοινωνίας στο
σοσιαλισµό, χαρακτηριστικό γνώρισµα του οποίου είναι η κοινωνική ιδιοκτησία στα µέσα
παραγωγής. Εποµένως σ’ αυτή τη φάση ανάπτυξης της κοινωνίας εµφανίζεται η δεύτερη άρνηση -η
κοινωνική ιδιοκτησία αρνείται (καταστρέφει, αντικαθιστά) την πρώτη άρνηση, την ατοµική
ιδιοκτησία, δηλαδή η κοινωνική ιδιοκτησία στην προκειµένη περίπτωση αποτελεί την άρνηση της
άρνησης.

Η κίνηση της εξέλιξης δεν είναι ευθύγραµµη ούτε κυκλική

Ενώ φαίνεται ότι υπάρχει επιστροφή πίσω στην κοινωνική ιδιοκτησία µε τη δεύτερη άρνηση, η
οποία αρνείται την πρώτη άρνηση, που είναι η ατοµική ιδιοκτησία, εντούτοις αυτή η επιστροφή
πραγµατοποιείται σε µια βαθµίδα ανώτερη από εκείνη της πρωτόγονης κοινωνίας. Κι αυτό γιατί οι
συνθήκες που έχουν γεννήσει την ατοµική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής (π.χ. η ανάπτυξη των
εργαλείων, ο καταµερισµός της εργασίας, η δηµιουργία πλεονάσµατος) δεν εξαφανίζονται µε την
εξέλιξη της ατοµικής ιδιοκτησίας µέσα στο χρόνο, αλλά διαµορφώνουν όλες εκείνες τις
προϋποθέσεις (κοινωνικοποίηση της παραγωγής, εισαγωγή επιστήµης στην παραγωγική διαδικασία
κ.ά.) που συµβάλλουν στην υποτιθέμενη επιστροφή της ιδιοκτησίας στην αρχική της υπόσταση,
µέσα όµως σε νέες συνθήκες.
Για την κατανόηση αυτής της συνεχούς κίνησης θα πρέπει να τονιστεί ότι η κίνηση της εξέλιξης
δεν είναι ούτε ευθύγραµµη ούτε δηµιουργεί έναν κλειστό κύκλο. Η ανάπτυξη πραγµατοποιείται µε
τέτοιον τρόπο, όπου στη διαδικασία αναδιαµόρφωσης του είδους ή του φαινοµένου φαίνεται ότι
υπάρχει επιστροφή «τάχατες στην αρχική του υπόσταση», αυτό όµως που συµβαίνει στην
πραγµατικότητα είναι η επανάληψη σε µια υψηλότερη βαθµίδα µερικών βασικών χαρακτηριστικών
και ιδιαιτεροτήτων που είχε η συγκεκριµένη υπόσταση σε χαµηλότερη βαθµίδα. Αυτή η
ιδιαιτερότητα της ανάπτυξης µπορεί να προσοµοιαστεί µε ένα ελατήριο, το οποίο περιστρέφεται σ’
έναν κάθετο άξονα -η κάθε στροφή του ελατηρίου σάµπως και επιστρέφει στην προηγούµενη
στροφή, όµως βρίσκεται σε ένα επίπεδο υψηλότερο.

Στα παραδείγµατα που ήδη προαναφέρθηκαν παρατηρούµε ότι ο κριθαρόσπορος µάς δίνει το
στάχυ (πρώτη άρνηση), ενώ το στάχυ µάς δίνει και πάλι νέους σπόρους (δεύτερη άρνηση).
Βλέπουµε λοιπόν µια «επιστροφή» (κριθαρόσπορος) σ’ ένα όµως ανώτερο επίπεδο, γιατί από έναν
κόκκο εµφανίστηκε µια πλειάδα κόκκων κριθαριού. Το ίδιο λαµβάνει χώρο και στην κοινωνία,
όπου η κοινωνική ιδιοκτησία στην πρωτόγονη κοινωνία αντικαθίσταται από την ατοµική
ιδιοκτησία (πρώτη άρνηση), ενώ αυτή αντικαθίσταται και πάλι από την κοινωνική ιδιοκτησία στο
σοσιαλισµό (δεύτερη άρνηση) µέσα σε κοινωνικο-οικονοµικές συνθήκες κατά παρασάγγας
διαφορετικές από το πρωτόγονο σύστηµα.

Η εξέλιξη είναι µια συνεχής άρνηση της άρνησης

Με τα πιο πάνω συνάγεται ότι η άρνηση δεν απορρίπτει ή δεν «καταστρέφει» πλήρως αυτό που
αρνείται, αλλά διατηρεί συνδετικούς κρίκους µεταξύ των διαφόρων σταδίων ανάπτυξης. Κατ’
αυτόν τον τρόπο η εξέλιξη είναι µια συνεχόµενη διαδικασία αρνήσεων. Με την εµφάνιση ενός
αντικειµένου ή φαινοµένου εξυπακούεται ταυτόχρονα η άρνηση ενός άλλου. Κάθε τι που
εµφανίζεται, αφού ολοκληρώσει τον κύκλο του, δηµιουργεί την άρνησή του.

Η εξέλιξη λοιπόν είναι µια συνεχής διαδικασία από το απλό στο σύνθετο, από την κατώτερη στην
ανώτερη βαθµίδα, η οποία όµως δεν πρέπει να αντιµετωπίζεται ούτε ως δεδοµένη αλλά ούτε ως
µια διαδικασία ευθύγραµµη. Υπάρχουν περίοδοι προσωρινής σχετικής ηρεµίας, ακόµα και περίοδοι
πισωγυρίσµατος. Η ανθρώπινη ιστορία έχει να παρουσιάσει πλείστα τόσα παραδείγµατα γύρω από
αυτό το ζήτηµα. Τέτοια πισωγυρίσµατα, για παράδειγµα, είναι η άνοδος του φασισµού σε σχέση µε
την αστική δηµοκρατία ή οι κοινωνικο-πολιτικές ανατροπές και η παλινόρθωση του καπιταλισµού
στις χώρες του σοσιαλιστικού συστήµατος στην Ευρώπη.