O πλαστικός εγκέφαλος

Εισαγωγή

Το νευρικό σύστημα διαθέτει την εντυπωσιακή δυνατότητα της προσαρμογής σε

καινούριες καταστάσεις που δημιουργεί η ποικιλομορφία του περιβάλλοντος, της ιδιαίτερης
αποτελεσματικότητας των εμπειριών και της αναπροσαρμογής ή αντικατάστασης των λειτουργιών
του με την πάροδο των χρόνων. Όλες αυτές οι δυνατότητές του ορίζονται ως “πλαστικότητα”. Οι
αλλαγές αυτές λαμβάνουν χώρα καθ' όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ζωής και αφορούν την
εγκεφαλική δομή και λειτουργία σε ποικίλα επίπεδα, όπως η γονιδιακή έκφραση, οι μοριακές δομές
και η συμπεριφορά. Λόγω του ότι οι περιβαλλοντικές επιρροές είναι διαρκείς και αέναες, η
πλαστικότητα εύλογα επιδρά και εκφράζει λειτουργίες του εγκεφάλου. Η μνήμη και η μάθηση είναι
χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων λειτουργιών. Η πλαστικότητα επιτρέπει στις εμπειρίες του
ατόμου να κατασκευάσουν το νευρικό σύστημα λειτουργικά και δομικά. Ο εγκέφαλος αχρηστεύει
πρακτικά τις συναπτές συνδέσεις που δεν κάνει χρήση τους, άρα εξαλείφονται. Ωστόσο, εκείνες
που χρησιμοποιεί αδιάκοπα δυναμώνουν και ισχυροποιούνται. Η μάθηση πραγματοποιεί μεταβολές
κυτταρικά και μοριακά. Αυτό συντελεί στη νευρωνική επικοινωνία που παίζει καταλυτικό ρόλο
στην αποθήκευση της μνήμης.
Η πλαστικότητα

Ως πλαστικότητα ορίζεται η ικανότητα του εγκεφάλου να μεταβάλλεται και να διατηρεί

την συγκεκριμένη αλλαγή για βραχυπρόθεσμες ή μακροπρόθεσμες χρονικές περιόδους. Πρόκειται
για μια πρόσφατη σχετικά επιστημονική ανακάλυψη. Μέχρι πριν κάποια χρόνια, υπήρχε η
πεποίθηση πως οι νευρώνες ήταν τα μοναδικά κύτταρα που δεν αναγεννιούνταν. Θεωρούταν πως ο
άνθρωπος γεννιέται με όλα τα νευρικά κύτταρα που θα διατηρήσει σε όλη του τη ζωή. Οι περιοχές
του εγκεφάλου που είχαν υποστεί βλάβη δεν επανέρχονταν, συνέβαινε επειδή υπήρχαν νευρικά
κύτταρα ή ιστοί που δεν είχαν καταστραφεί τελείως. Η πλαστικότητα είναι, ουσιαστικά, η
ικανότητα μεταβολής και αλλαγής του ανθρώπου δίχως να αποσυντονίζεται, η δυνατότητα
μετασχηματισμού μιας βιολογικής και φυσιολογικής συνθήκης, καθώς πραγματοποιείται εντός
φυσιολογικών ορίων. Πρόκειται για μεταβολές, οι οποίες πραγματοποιούνται στις συναπτικές
εγκεφαλικές συνδέσεις και συνιστούν τον σύνδεσμο μεταξύ των εμπειριών του παρελθόντος και
των επιδράσεών τους σε κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά. Ο εγκέφαλος οργανώνεται πρακτικά μόνος
του και είναι ένα σύνολο επιρροών περιβάλλοντος και σώματος. Έχει την ικανότητα αντίληψης του
τι γνώσεις χρειάζονται για κάποιον οργανισμό προκειμένου να ανταπεξέλθει σε ένα συνεχώς
μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Πλέον, ο εγκέφαλος δεν ορίζεται ως στατικό όργανο. Ο άνθρωπος
μαθαίνει να ανταποκρίνεται και να εκπαιδεύεται. Ο εγκέφαλος δημιουργεί καινούριες συνάψεις και
είμαστε έτσι ικανοί να προβαίνουμε σε ενεργοποίηση διαφορετικών νευρωνικών κυκλωμάτων από
μικρή ηλικία. Ακόμα και μετά από ατυχήματα όπου ένα κομμάτι του έχει τραυματιστεί και δεν
αποδίδει, το υγιές τμήμα αναλαμβάνει τις λειτουργίες του προαναφερθέντος. Διαθέτει την
ικανότητα να μεταβάλλει τη δομική και λειτουργική του οργάνωση ως απόκριση στις
περιβαλλοντικές αλλαγές, νέες εμπειρίες, μάθηση ή και τραυματισμό.
Η νευροπλαστικότητα διακρίνεται κατά την ανάπτυξη του εγκεφάλου στα πρώτα
χρόνια ζωής του ανθρώπου, όταν για πρώτη φορά οργανώνεται και επεξεργάζεται τις
αισθητηριακές πληροφορίες. Είναι ένα μηχανισμός που προσαρμόζεται με σκοπό την
εξισορρόπηση της απώλειας λειτουργίας ή την αύξηση της λειτουργίας που παρέμεινε έπειτα από
κάποιο τραυματισμό. Η πλαστικότητα παρατηρείται κάθε φορά που το άτομο αποκτά μια καινούρια
εμπειρία ή μαθαίνει κάτι νέο. Οι εμπειρίες αναδιαρθρώνουν τις συνάψεις του εγκεφάλου και όταν
μαθαίνουμε και ανακαλούμε πληροφορίες, οι αλλαγές διαρκούν περισσότερο. Οι οδηγοί ταξί, για
παράδειγμα, μεγαλύτερου μεγέθους ιππόκαμπο, καθώς βοηθά στην αποθήκευση και επεξεργασία
σύνθετων δεδομένων χώρου κι έτσι, κινούνται περισσότερο αποτελεσματικά στην πόλη, σε
σύγκριση με τους οδηγούς λεωφορείων που τηρούν σταθερά δρομολόγια.
Όταν το νευρικό σύστημα υφίσταται τέτοιες αλλαγές, υπάρχουν επίσης σχετικές ψυχολογικές και
συμπεριφορικές αλλαγές. Στην πραγματικότητα πρόκειται για διαδικασίες όπως η μάθηση, η
μνήμη, η εξάρτηση, η ωρίμανση και η ανάρρωση (ανάρρωση). Για παράδειγμα, η απόκτηση μιας
κινητικής δεξιότητας, όπως το παίξιμο ενός οργάνου, συνεπάγεται μια σειρά από πλαστικές
αλλαγές στη δομή των κυττάρων στην περιοχή του εγκεφάλου που διέπει τις κινητικές δεξιότητες.
Η πλαστικότητα μπορεί να διακριθεί σε τρεις μηχανισμούς: συναπτική πλαστικότητα,
αντιστρέψιμη πλαστικότητα και νευρογένεση. Η συναπτική πλαστικότητα χωρίζεται σε
βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη, ανάλογα με τον χρόνο που διατηρείται η αλλαγή της
διαβίβασης. Καθώς ο εγκέφαλος του ατόμου πραγματεύεται κάποια καινούρια εμπειρία, δημιουργεί
νέα κυκλώματα νευρώνων με σκοπό την επικοινωνία αυτών. Κάθε φορά που αποκτά μια καινούρια
γνώση, η επικοινωνία μεταξύ των νευρωνικών κυκλωμάτων που λαμβάνουν μέρος σε αυτή τη
διαδικασία δυναμώνει, γίνεται ταχύτερη και πιο εύκολη μετάδοση των ηλεκτρικών σημάτων. Σε
αυτό συντελούν η μάθηση και η μνήμη με συνεχόμενη εξάσκηση. Η μάθηση βασίζεται στην
πλαστικότητα των συνάψεων μεταξύ των εγκεφαλικών νευρώνων. Η πλαστικότητα, λειτουργικά
και δομικά, δύναται να συνδυάζεται και να υφίσταται ταυτόχρονα. Τέλος, η νευρογένεση λαμβάνει
χώρα στην οδοντωτή έλικα του ιππόκαμπου και ίσως στον προμετωπιαίο φλοιό.
Ο εγκέφαλος κάνει μια ειδικευμένη λειτουργία που επεξεργάζεται τα σήματα που του
στέλνονται από το περιβάλλον και αυτή η διαδικασία έχει βάση στο ότι οι νευρώνες συνδέονται με
κάποιους άλλους νευρώνες επιλεκτικά, δημιουργώντας νευρωνικά κυκλώματα (neural circuits). Στα
νευρωνικά κυκλώματα πραγματοποιείται η ανάλυση των περιβαλλοντικών πληροφοριών, πού στην
συνέχεια μετατρέπονται σε γεγονότα αντίληψης, η αποθήκευσή τους σε γεγονότα μνήμης, η
επαναφορά τους για τη δημιουργία σκέψεων και δράσεων, όπως και οποιαδήποτε άλλη διαδικασία
που ορίζεται ως συμπεριφορά, συμπεριλαμβανομένων της συνείδησης, των αισθημάτων, των
ονείρων. Ως προϋπόθεση τίθεται το πόσο κατάλληλο είναι το δομικό πεδίο κάθε νευρώνα
λειτουργικά και δομικά αλλά και η ορθή νευρωνική συνδεσμολογία όλων των νευρωνικών
κυκλωμάτων. Συνιστά μια προδιαγεγραμμένη διαδικασία σε βιολογικό επίπεδο, επιδρά όμως
καταλυτικά το περιβάλλον. Αν και αφορά την αναπτυξιακή διάρκεια του εγκεφάλου,
αναδιαρθρώνεται κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης ζωής. Η έμφυτη δυνατότητα της νευρικής
ανασυγκρότησης κλάδων, συνάψεων και κυκλωμάτων νευρώνων ενώ συντελείται η μάθηση και η
δημιουργία μνήμης ορίζεται ως νευροπλαστικότητα. Οι νευρώνες του εγκεφαλικού φλοιού
συνδέονται πιθανώς κάπως αδύναμα, άρα ίσως δύναται να αυξηθεί η αναδόμηση ή η σύναψη νέων
κυκλωμάτων νευρώνων. Αυτο διευρύνει τον χώρο από μνήμες και έτσι, δικαιολογείται η πληθώρα
πληροφοριών που ο άνθρωπος θυμάται και αποθηκεύει.
Παράγοντες που επηρεάζουν τη νευροπλαστικότητα

Στη νευροπλαστικότητα επιδρούν διάφοροι παράγοντες, όπως η εμπειρία. Οι

συμπεριφορικές μεταβολές, η μεταβολή των σκέψεων και των συναισθημάτων ίσως αλλάξουν την
εγκεφαλική δομή και λειτουργία. Έπειτα, η ικανότητα του εγκεφάλου να μεταβάλλεται μειώνεται
με την πάροδο του χρόνου, παρόλο που, πλέον, υπάρχουν αρκετές ενδείξεις για το αντίθετο. Οι
περιβαλλοντικές εμπειρίες και το χρόνιο άγχος δύνανται να αλλάξουν τη δομή και τη λειτουργία
του εγκεφάλου. Αν κάποιος, για παράδειγμα, εκτίθεται σε τοξίνες ή βιώνει έντονο στρες για μεγάλα
χρονικά διαστήματα ίσως οδηγήσει τον εγκέφαλο στο να υποστεί κάποια βλάβη και σε μείωση της
νευροπλαστικότητας. Η εγκεφαλική βλάβη πιθανώς να αλλάξει την ικανότητα του εγκεφάλου να
μεταβάλλεται και να ανταπεξέρχεται στις δυσκολίες. Κάποιοι άνθρωποι, εξαιτίας γενετικών
παραγόντων, ίσως παρουσιάζονται πιο ευάλωτα σε νευροπλαστικές μεταβολές. Τέλος, η
ικανοποιητική διάρκεια ύπνου και μια υγιεινή διατροφή που παρέχει βασικά θρεπτικά συστατικά
κρίνονται ζωτικά για την ομαλή εγκεφαλική λειτουργία αλλά και για τις νευροπλαστικές
μεταβολές.

Φυσική άσκηση και Εγκεφαλική Πλαστικότητα

Σημαντική συνεισφορά στην εγκεφαλική πλαστικότητα παρέχει η εκπαίδευση.

Υπάρχουν ποικίλες διαφοροποιήσεις στην εκμάθηση των μεταβολών της νευροπλαστικότητας,
ανάλογα με την ηλικία. Ένα ορθό πρόγραμμα εκπαίδευσης μπορεί να εξελίξει τις δυνατότητες και
δεξιότητες του ατόμου, κάνοντας χρήση της καλύτερης πιθανής πλαστικότητας των εγκεφαλικών
συστημάτων. Η φυσική άσκηση ίσως αναπτύξει τις νοητικές λειτουργίες που συντελούν στη
γνωστική ανάπτυξη. Στοχεύει, πρακτικά, στη νοητικής υγεία και ενεργοποιεί τα
νευροπροστατευτικά εγκεφαλικά πεδία ώστε να συντηρεί την επίδοση των γνωστικών λειτουργιών.
Μεταφέρει αυξημένο οξυγόνο και βοηθά την ροή του αίματος στον εγκέφαλο. Τονώνεται η
ικανότητα αντίληψης, το άτομο συγκεντρώνεται καλύτερα και βελτιώνεται η επίδοση σε
ακαδημαϊκό επίπεδο. Υπήρξε, επίσης, συσχετισμός της φυσικής δραστηριότητας και της
εγκεφαλικής ανάπτυξης στα παιδιά. Όσα ασκούνταν τακτικά είχαν μεγαλύτερο ιππόκαμπο και
καλύτερη απόδοση σε ασκήσεις μνήμης αλλά και σε γνωστικές λειτουργίες. Για παράδειγμα,
σύμφωνα με πολλές μελέτες, η ενασχόληση με τον χορό έχει πολλά οφέλη για τον εγκέφαλο. Έχει
παρατηρηθεί πως πραγματοποιείται μια διαφοροποίηση της φαιάς και λευκής ουσίας του
εγκεφάλου και συντελεί σε μεγέθυνση της νευρικής ενεργοποίησης σε πολλές εγκεφαλικές
περιοχές. Ο χορός προϋποθέτει γνωστική, αισθητική και κινητική απαίτηση, όπως ανάκληση
χορογραφιών που χρησιμοποιείται η μνήμη, αφομοίωση ποικίλων αισθητηριακών
δεδομένων και ταυτόχρονο συγχρονισμό του σώματος. Η ενασχόληση με τέτοιες δραστηριότητες
εξαλείφει τις πιθανότητες γεροντικής άνοιας και καθυστερεί πολλές φορές την εκδήλωση
νευροεκφυλιστικών νόσων.