Νευροψυχολογία, Γνωσιακή επιστήμη και Εργοθεραπεία

Το παρόν άρθρο αναφέρεται στον συνδυασμό της νευροψυχολογίας και της γνωσιακής
επιστήμης καθώς και στο ενδιαφέρον που πρέπει να δείξει η εργοθεραπεία για τέτοιου είδους
επιστήμες.
Η νευροψυχολογία μελετά τη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου και προσπαθεί να
κατανοήσει τις μεταβολές των γνωστικών λειτουργιών(αντίληψη, προσοχή, μνήμη, κίνηση
και δράση), των συναισθημάτων και της συμπεριφοράς.
Ειδικότερα, η νευροανάπτυξη του εγκεφάλου και η ικανότητα για πλαστικότητα
εξαρτώνται από τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος ιδιαίτερα από τα ποιοτικά. Έχει ειπωθεί
ότι ο εγκέφαλος αναπτύσσεται και ωριμάζει ανατομικά και λειτουργικά από κάτω προς τα
πάνω και από πίσω προς τα εμπρός .Με τον όρο πλαστικότητα εννοούμε την ικανότητα του
εγκεφάλου να προσαρμόζεται από το περιβάλλον μέσα από τη μάθηση και τη μνήμη και να
αναδιοργανώνεται σε περιπτώσεις βλαβών. Η πλαστικότητα αυτή είναι πιο μεγάλη στα
βρέφη και στα παιδιά παρά στους ενήλικες.
Ο Luria(1973) ξεχώρισε τρεις κύριες λειτουργικές μονάδες του εγκεφάλου οι οποίες
είναι: η μονάδα ρύθμισης του τόνου, της εγρήγορσης και των ψυχικών καταστάσεων, η
μονάδα πρόσληψης ανάλυσης και αποθήκευσης της πληροφορίας και η μονάδα
προγραμματισμού, ρύθμισης και επαλήθευσης της δραστηριότητας. Κάθε ψυχική
δραστηριότητα γίνεται με τον συντονισμό και των τριών λειτουργίκων μονάδων. Η πρώτη
μονάδα αν και εκτείνεται σε όλον τον εγκέφαλο, τον κύριο ρόλο παίζουν τα πρωτοταγή
στοιχεία(δικτυωτός σχηματισμός, μεσεγκέφαλος, θάλαμος) και τα δευτεροταγή
(υποθάλαμος, παρεγκεφαλίδα) ενώ τα ανώτερα κέντρα έχουν μόνο ρυθμιστική δράση. Η
δεύτερη λειτουργική μονάδα περιλαμβάνει τον φλοιό των ινιακών, βρεγματικών, και
κροταφικών λοβών καθώς και το ιππόκαμπο και την παραιπποκάμπεια έλικα που είναι μέρος
του μεταιχμιακού συστήματος. Σε αυτή τη μονάδα τον κύριο ρόλο παίζει το τριτογενείς
στοιχείο(βρεγματοινιοκροταφική περιοχή). Η τελευταία μονάδα αποτελείται από τον φλοιό
των μετωπιαίων λοβών και τον κύριο ρόλο παίζει το τριτογενές στοιχείο(ο προμετωπιαίος
συνειρμικός φλοιός). Ως πρωτογενές στοιχείο της μονάδας είναι ο πρωτεύων κινητικός
φλοιός και ως δευτεροταγές ο προκινητικός φλοιός.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα ημισφαίρια από λειτουργική και ανατομική άποψη δεν είναι
πλήρως συμμετρικά. Το αριστερό ημισφαίριο είναι υπεύθυνο για όλες τις γλωσσικές
λειτουργίες όπως κατανόηση της γλώσσας, παραγωγή λόγου , ανάγνωση, γράψιμο. Το δεξί
είναι κυρίαρχο για καλύτερη επεξεργασία οπτικών και χωρικών πληροφοριών, αναγνώριση
αντικειμένων, σχέση της θέσης του σώματος και των μελών του. Παρ’ όλο την εξειδίκευση
των ημισφαιρίων οι απλές γνωστικές λειτουργίες παρουσιάζονται και στα δυο ημισφαίρια.
Επιπλέον σημαντικό είναι ότι οι διεργασίες του εγκεφάλου δεν διεκπεραιώνονται με
παράλληλη επεξεργασία. Έτσι οι βλάβες μας δείχνουν τι μπορεί να κάνει ο υπόλοιπος
εγκέφαλος για να διατηρήσει τις λειτουργίες του.
Ένα επίσης εύρημα είναι οι γνωστικές λειτουργίες δηλαδή η αντίληψη, η προσοχή, η
μνήμη, η κίνηση και η δράση. Πιο συγκεκριμένα για την ομαλή λειτουργία της αντίληψης
εργάζονται όλα τα συστήματα του εγκεφάλου. Στην προσοχή, ως ανώτερη νοητική
λειτουργία, συμμετέχουν όλες οι λειτουργικές μονάδες του. Για τη μνήμη κάθε λειτουργική
μονάδα παίζει το δικό της ρόλο. Η εκούσια κίνηση και δράση βασίζεται στην αρμονική
λειτουργία των μονάδων του εγκεφάλου.

1
 Απ’ την άλλη η γνωσιακή επιστήμη είναι η μελέτη της σχέσης και της ολοκλήρωσης της
γνωστικής ψυχολογίας, της βιολογίας, της ανθρωπολογίας, της επιστήμης των υπολογιστών,
της γλωσσολογίας και της φιλοσοφίας.
Η γνωσιακή επιστήμη προσπαθώντας να καταλάβει τη λειτουργία του νου έχει καταλήξει
σε διάφορες απόψεις για την σκέψη και την αντίληψη και πως αυτά λειτουργούν στην
αντιμετώπιση του περιβάλλοντος όπως για τη λύση προβλημάτων.
Η Rosch E.(1979) και ύστερα ο Labov ασχολήθηκαν με τη σκέψη και το σχηματισμό
εννοιών. Έννοια είναι ένα σύνολο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ομαδοποιήσει. Οι
έννοιες είναι βασικές για την σκέψη. Στον σχηματισμό των εννοιών συμμετέχουν όλες οι
λειτουργικές μονάδες του εγκεφάλου αλλά κατά κύριο λόγο η δεύτερη(συνειρμικός
βρεγματοινιοκροταφικός φλοιός) και η τρίτη(προκινητικός φλοιός).
Ο Rumelhart(1980) πρότεινε ότι υπάρχουν τέσσερις τρόποι σκέψης με σχήματα. Επίσης
με αυτό ασχολήθηκαν ο Tolman(1948) και ο Johnston-Laid. Σχήματα είναι πακέτα
αποθηκευμένης πληροφορίας που αναπαριστούν την γνώση για αντικείμενα, καταστάσεις,
γεγονότα ή πράξεις και έτσι χρησιμοποιούνται για να γίνει κατανοητή η σχέση με τα
γεγονότα και να κατευθυνθεί η συμπεριφορά. Οι έννοιες αποτελούν μια μορφή σχημάτων.
Τα σχήματα ως θεωρίες απαιτούν κυρίως την τρίτη λειτουργική μονάδα, ενώ τα σχήματα ως
υπολογιστικά συστήματα γίνονται με την συνεργασία της δεύτερης και της τρίτης.
Ο Piaget, οι Bruner Goodnow και Austin αναφέρθηκαν στην δημιουργία των σχημάτων
όπου απαιτεί την ακεραιότητα και των τριών λειτουργικών μονάδων του εγκεφάλου.
Ο Mc Kellar(1957), οι Newell και Simon(1972), οι Ericsson και Simon, ο Robert
Siegler(1978), οι Keniston και Favell(1979) και ο Luria έκαναν τις δικές τους προσεγγίσεις
για την σκέψη και τη λύση των προβλημάτων. Για μια απ’ τις πιο σημαντικές λειτουργίες
του εγκεφάλου υπεύθυνος είναι ο προμετωπιαίος φλοιός. Βέβαια η όλη διαδικασία δεν θα
μπορούσε να γίνει χωρίς τις άλλες δύο μονάδες.
Τελευταίο εύρημα της γνωσιακής επιστήμης είναι η επεξεργασία των πληροφοριών η
οποία περιλαμβάνει δύο τρόπους συνδυαστικά. Απ’ τη μία είναι οι θεωρίες επεξεργασίας
που οδηγούνται από τις εισερχόμενες πληροφορίες και εμπλέκουν την πρώτη και τη δεύτερη
λειτουργική μονάδα ενώ απ’ την άλλη οι θεωρίες επεξεργασίας, που οδηγούνται από τα
εσωτερικά σχήματα, εμπλέκουν κυρίως την Τρίτη αλλά και τη δεύτερη μονάδα.
Έτσι μέσα από τον συνδυασμό γνωσιακής επιστήμης και νευροψυχολογίας
δημιουργήθηκε η γνωστική νευροψυχολογία.
Η γνώση των νευροεπιστημών σε συνδυασμό με τις γνώσεις απ’ τις επιστήμες του νου
μπορεί να εξυπηρετήσει την εργοθεραπεία. Να υποστηρίζει θεωρητικά το έργο της αλλά και
να μας βοηθήσει να συγκροτήσουμε κατάλληλα τις δραστηριότητες και γενικά τη θεραπεία.
Η θεωρητική υποστήριξη γίνεται μέσα από την πλαστικότητα και την παράλληλη
επεξεργασία. Στον πυρήνα της εργοθεραπείας βρίσκεται η δραστηριότητα που σκοπό έχει να
δώσει τα κατάλληλα ποιοτικά ερεθίσματα για αποκατάσταση. Η σκόπιμη δραστηριότητα
είναι η βάση της εργοθεραπείας κατά την οποία το άτομο πρέπει να εμπλέκεται ενεργά, με τη
θέληση του και να γνωρίζει το νόημα της. Στόχος της εργοθεραπείας είναι να διευκολύνει
την εμφάνιση σκόπιμων δραστηριοτήτων. Για την εμφάνιση τους υπάρχουν τρεις σημαντικοί
παράγοντες: το επίπεδο συνείδησης, το κίνητρο και οι ευκαιρίες στις οποίες
περιλαμβάνονται οι ικανότητες του ατόμου.
Η ανάλυση μιας δραστηριότητας είναι η διαδικασία κατά την οποία η δραστηριότητα
κομματιάζεται εξετάζοντας τα συστατικά της όπως είναι για παράδειγμα τα βήματα της
δραστηριότητας κατά την εφαρμογή της και οι προϋποθέσεις για την επιτυχία της
δραστηριότητας. Απ’ την άλλη η διαβάθμιση της δραστηριότητας περιλαμβάνει τη σταδιακή
αλλαγή της διαδικασίας, του περιβάλλοντος, των εργαλείων, των υλικών μιας
δραστηριότητας για την αύξηση ή την μείωση των απαιτούμενων ικανοτήτων. Επίσης κάθε
δραστηριότητα μπορεί να διαβαθμιστεί και με βάση τη δυσκολία της.

2
 Οι Abreu και Toglia(1987) προτείνουν η διαβάθμιση να περνά από τρεις φάσεις. Την
πρώτη φάση όπου οι δραστηριότητες απαιτούν την ελάχιστη ικανότητα αντιληπτικής
επεξεργασία και λειτουργεί κατά κύριο λόγο η πρώτη μονάδα του εγκεφάλου, την δεύτερη
όπου οι δραστηριότητες απαιτούν μέση αντιληπτική επεξεργασία και λειτουργούν κυρίως η
δεύτερη αλλά και η πρώτη μονάδα και τέλος την τρίτη όπου οι δραστηριότητες απαιτούν το
μέγιστο της γνωστικής και αντιληπτικής επεξεργασίας και λειτουργούν και οι τρεις μονάδες
με πρωταρχικό ρόλο στην τρίτη καθώς και στη δεύτερη. Επίσης προτείνουν τον συνδυασμό
των παραπάνω φάσεων με διαβαθμίσεις με βάση: το περιβάλλον(οικείο, που μοιάζει με
οικείο, καθόλου οικείο),τον ρυθμό με τον οποίο εμπλέκονται διάφορα αντικείμενα της
δραστηριότητας, την ποσότητα των αντικειμένων, την οικειότητα που έχει το άτομο με τα
αντικείμενα της δραστηριότητα(οικεία, μη οικεία, ασυνήθιστα), τις οδηγίες που δίνει ο
εργοθεραπευτής, τη διάρκεια μια συγκεκριμένης συμπεριφοράς(διάσπαση προσοχής), την
αισθητηριακή ικανότητα, τη χωρική ταξινόμηση των πραγμάτων που περιλαμβάνονται στη
δραστηριότητα και την πολυπλοκότητα δηλαδή τον βαθμό δυσκολίας της δραστηριότητας.
Αυτά τα στοιχεία διαβαθμίζονται με βάση τις τρεις λειτουργικές μονάδες.
Επιπλέον σύμφωνα με την Toglia(1991) οι δραστηριότητες για την γενίκευση της
μάθησης μπορούν να αναλυθούν και να διαβαθμιστούν σε:
• «κοντινή» μεταφορά μάθησης όπου γίνεται αλλαγή ενός ή δύο χαρακτηριστικών της
δραστηριότητας ώστε η δραστηριότητα που καλείται να κάνει να έχει πολύ μεγάλη
ομοιότητα με την αρχική.
• Ενδιάμεση μεταφορά μάθησης όπου γίνεται όταν μια δραστηριότητα έχει μόνο ορισμένα
χαρακτηριστικά με την αρχικά τα οποία είναι λιγότερο φανερά.
• Μακρινή μεταφορά μάθησης όπου γίνεται όταν μια δραστηριότητα έχει μόνο ένα κοινό
χαρακτηριστικό με την αρχική.
• Πολύ μακρινή μεταφορά μάθησης όπου η γενική στρατηγική που βρίσκεται πίσω από
μια δραστηριότητα μπορεί να βοηθήσει στις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής.
Συνοψίζοντας μάθαμε ότι στις ανώτερες γνωστικές λειτουργίες συμμετέχουν οι τρεις
κύριες λειτουργικές μονάδες και ότι η εργοθεραπεία πρέπει να ενδιαφέρεται για την
γνωστική νευροψυχολογία.

3
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Σύλλογος Ελλήνων Εργοθεραπευτών

Τεύχος 22
Απρίλιος-Ιούνιος 2005

Νταβατζίκος Αργύριος, Εργοθεραπευτής, ΚΔΑΠ-Μέλος Δήμου

Κορυδαλλού