«Σχολική Ψυχολογία»

ΒΑΣΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: 1Η
«Η ψυχολογική αξιολόγηση μαθησιακών και
συναισθηματικών δυσκολιών στο σχολικό περιβάλλον»
ΣΥΝΕΔΡΙΑ: 2Η
Αξιολόγηση νοητικών λειτουργιών παιδιών

ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ
Ελένη Ν. Νικολάου
Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Επιστημών της
Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού
Πανεπιστήμιο Αιγαίου

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ - ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ©

 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

Περιεχόμενα
ΔΗΛΩΣΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ .................................................................. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ ............................................................................................................... 3

ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ................................................................................................................... 5

ΨΥΧΟΜΕΤΡΙΚΑ ΤΕΣΤ ............................................................................................................................ 6

Τεστ νοημοσύνης ...................................................................................................................... 6

Τεστ προσωπικότητας............................................................................................................... 8

ΚΛΙΜΑΚΑ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ WESCHLER INTELLIGENCE TEST FOR CHILDREN (WISC-5) ........................................... 9

ΝΟΗΤΙΚΕΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ ΤΙΣ ΟΠΟΙΕΣ ΑΞΙΟΛΟΓΕΙ ΤΟ ΤΕΣΤ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ WISC-5 ................................................10

ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΤΕΣΤ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ ....................................................14

Η ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ............................................................................................15

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ GARDNER ΓΙΑ ΤΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ .........................................................................................16

ΣΥΝΟΨΗ/ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ.............................................................................19

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...................................................................................................................................20

1
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

Δήλωση Πνευματικών Δικαιωμάτων Εκπαιδευτικού Υλικού

Το υλικό αυτό αναπτύχθηκε για τις ανάγκες του Προγράμματος δια βίου μάθησης
“Πρόγραμμα Επιμόρφωσης στη Σχολική Ψυχολογία” και διανέμεται ηλεκτρονικά από την
πλατφόρμα ηλεκτρονικής μάθησης του Πανεπιστημίου Αιγαίου, στο οποίο και ανήκουν τα
δικαιώματα χρήσης και αξιοποίησης του παρόντος κειμένου.

Δικαίωμα χρήσης του παρόντος υλικού έχουν οι εγγεγραμμένοι/ες επιμορφούμενοι/ες στο

Πρόγραμμα, ενώ δεν επιτρέπεται η αναπαραγωγή ή περαιτέρω διανομή του χωρίς την
έγγραφη άδεια της συγγραφέως, η οποία και κατέχει τα πνευματικά δικαιώματα του υλικού.

Κάθε αναφορά στο περιεχόμενο του κειμένου αυτού πρέπει να συνοδεύεται με το σχετικό
παράθεμα μέσα στο κείμενο και στο τέλος να αναφέρεται η βιβλιογραφική αναφορά.

2
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

Περιεχόμενο της συνεδρίας

Στην παρούσα συνεδρία οι επιμορφούμενοι/νες θα εξοικειωθούν με την έννοια της

ψυχολογικής αξιολόγησης, καθώς και τα μέσα με τα οποία πραγματοποιείται η
ψυχολογική αξιολόγηση. Ένα σημαντικό μέρος της ψυχολογικής αξιολόγησης
πραγματοποιείται με τη χρήση των ψυχομετρικών τεστ. Ειδικότερα η συγκεκριμένη
συνεδρία επικεντρώνεται στην αξιολόγηση των νοητικών λειτουργιών. Παρουσιάζεται
το βασικότερο ψυχομετρικό τεστ, η κλίμακα του Wechsler για παιδιά (WISC-5) το
οποίο χρησιμοποιείται στον ελληνικό χώρο, λόγω του ότι είναι σταθμισμένο στον
ελληνικό πληθυσμό. Τέλος γίνεται αναφορά στη συγγραφή της ψυχολογικής έκθεσης.

Σκοπός:

Σκοπός της τρέχουσας συνεδρίας είναι να αποσαφηνίσει τη διαδικασία της

ψυχολογικής αξιολόγησης και να περιγράψει την έννοια των ψυχομετρικών τεστ και
τα βασικά χαρακτηριστικά τους. Ειδικότερα, περιγράφεται το τεστ Wisc, το οποίο
χρησιμοποιείται ευρέως για την αξιολόγηση της νοημοσύνης παιδιών και εφήβων έως
δεκαέξι ετών με απώτερο σκοπό την εξοικείωση των επιμορφούμενων στις έννοιες οι
οποίες εμπεριέχονται στις ψυχοδιαγνωστικές αξιολογήσεις των παιδιών και εφήβων.
Ένα σημαντικό κομμάτι των ψυχολογικών εκθέσεων αφιερώνεται στα αποτελέσματα
του συγκεκριμένου ψυχομετρικού τεστ για την αξιολόγηση της νοημοσύνης των
παιδιών με μαθησιακές δυσκολίες και νοητικές αναπηρίες, καθώς επίσης και των
χαρισματικών παιδιών. Το προφίλ του παιδιού στο τεστ το οποίο προκύπτει μπορεί να
αξιοποιηθεί για το σχεδιασμό της παρέμβασης και τη βελτίωση των αδύνατων
σημείων των παιδιών.

Προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα:

Στο τέλος της συνεδρίας οι επιμορφούμενοι/ες θα πρέπει να είναι σε θέση:

✓ Να περιγράφουν τη διαδικασία και τα μέσα της ψυχολογικής αξιολόγησης

3
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

✓ Να εξοικειωθούν με το περιεχόμενο της αξιολόγησης των νοητικών λειτουργιών

των παιδιών και της ψυχολογικής έκθεσης

✓ Να κατανοούν τη χρησιμότητα του νοητικού προφίλ ενός παιδιού και την

αξιοποίηση του στο μαθησιακό τομέα

Έννοιες κλειδιά: ψυχολογική αξιολόγηση, ψυχομετρικά τεστ, εκτίμηση νοητικών

λειτουργιών

Μέλη Συγγραφικής Ομάδας Βασικού Κειμένου Μελέτης

Ελένη Ν. Νικολάου
Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Επιστημών της
Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού,

Πανεπιστήμιο Αιγαίου

4
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

Αξιολόγηση νοητικών λειτουργιών

Ψυχολογική αξιολόγηση

Η αξιολόγηση των νοητικών λειτουργιών πραγματοποιείται στο πλαίσιο της

ψυχολογικής αξιολόγησης. Η ψυχολογική αξιολόγηση περιλαμβάνει σταθμισμένα
τεστ, όπως τα τεστ νοημοσύνης, καθώς και κλίμακες αξιολόγησης οι οποίες
αξιολογούν την παρουσία ή τη συχνότητα συγκεκριμένων συμπεριφορών, η
συμπλήρωση των οποίων εξαρτάται από το πως αντιλαμβάνεται τα πράγματα αυτός
που αξιολογεί. Παράδειγμα τέτοιων κλιμάκων αποτελούν κλίμακες που αξιολογούν
την προσαρμοστική συμπεριφορά των παιδιών (Vineland Adaptive Behavior Scale).

Επίσης, τα μεγαλύτερα παιδιά συμπληρώνουν κλίμακες αυτο-αναφοράς, με τις οποίες

αξιολογούν τη συμπεριφορά και τις δεξιότητές τους. Χρησιμοποιούνται σε
συνδυασμό με τις αντίστοιχες κλίμακες που συμπληρώνονται από γονείς ή
εκπαιδευτικούς οι οποίες πολύ συχνά είναι σταθμισμένες (Canter, 2003).

Παράλληλα, η συνέντευξη με τους γονείς είναι απαραίτητη στο πλαίσιο της

ψυχολογικής αξιολόγησης των παιδιών.

Η συνέντευξη με τους γονείς περιλαμβάνει πληροφορίες όπως η πηγή παραπομπής,

οι λόγοι παραπομπής, οι σχέσεις με τα άλλα μέλη της οικογένειας, οι σχέσεις με τα
αδέλφια και τους γονείς, οι σχέσεις με τα άλλα παιδιά, η προσαρμογή στο σχολείο, οι
δραστηριότητες εκτός σχολείου, το συναίσθημα και η διάθεση του παιδιού. Επίσης
είναι απαραίτητες οι ακόλουθες πληροφορίες οι οποίες προκύπτουν από τη
συνέντευξη με τους γονείς (Μόττη-Στεφανίδη, 1999):

• Αναπτυξιακό και οικογενειακό ιστορικό

• Ιδιοσυγκρασία του βρέφους

5
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

• Εμπειρίες στη σχέση του βρέφους με άλλα άτομα, αναπτυξιακά επιτεύγματα,

ιατρικό ιστορικό του παιδιού, σημαντικά γεγονότα ζωής, οικογενειακό
ιστορικό

Η συνέντευξη με το παιδί καλύπτει τα ακόλουθα ζητήματα:

• Προσαρμογή στο σχολείο,

• σχέσεις με τα άλλα παιδιά,

• οικογένεια,

• ενδιαφέροντα,

• συναίσθημα και διάθεση,

• αυτό-εικόνα,

• φόβοι και ανησυχίες,

• φαντασιώσεις και όνειρα,

• μελλοντικά σχέδια,

• πιθανά ψυχοσωματικά συμπτώματα.

Ψυχομετρικά τεστ

Τεστ νοημοσύνης

Η αξιολόγηση των νοητικών λειτουργιών πραγματοποιείται μέσω των ψυχομετρικών

δοκιμασιών ή τεστ. Τα τεστ νοημοσύνης συνιστούν ψυχομετρικά τεστ.

6
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

Σύμφωνα με τον Fogarty, το ψυχομετρικό τεστ αποτελεί μια συστηματική και

σταθμισμένη μέθοδο απόκτησης πληροφοριών σχετικά με κάποιες πλευρές της
ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Χαρακτηρίζεται από τα εξής τρία στοιχεία: αποτελεί ένα δείγμα της συμπεριφοράς,
το δείγμα αποκτάται κάτω από σταθμισμένες συνθήκες, και υπάρχουν συγκεκριμένοι
κανόνες για τη βαθμολογία. Υπάρχουν συγκεκριμένες οδηγίες για τη χορήγηση του
τεστ, οδηγίες για τη βαθμολόγηση και την ερμηνεία του τεστ. Είναι σημαντικό να
ακολουθούνται οι οδηγίες με ακρίβεια είτε αφορούν τη χορήγηση, είτε τη
βαθμολόγηση είτε την ερμηνεία. Ωστόσο, πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι τα τεστ
αξιολογούν ένα δείγμα της συμπεριφοράς.

Δύο σημαντικά χαρακτηριστικά των τεστ είναι η αξιοπιστία και η εγκυρότητα.

Η αξιοπιστία σχετίζεται με το βαθμό στον οποίο οι ατομικές διαφορές στις

βαθμολογίες του τεστ, αντικατοπτρίζουν πραγματικές διαφορές, στα χαρακτηριστικά
τα οποία μετρούν τα τεστ. Η αξιοπιστία είναι συνώνυμη με τη σταθερότητα στη
βαθμολογία όταν το τεστ χορηγηθεί ξανά σε διαφορετική περίσταση.

Η εγκυρότητα αφορά το κατά πόσο το τεστ μετρά το χαρακτηριστικό για το οποίο έχει
κατασκευασθεί να μετρά.

Παράλληλα, είναι σημαντικό το τεστ να έχει σταθμιστεί, δηλαδή να έχουν γίνει οι

απαραίτητες προσαρμογές προκειμένου να μπορεί να χορηγηθεί στα παιδιά μιας
συγκεκριμένης χώρας. Από τη διαδικασία της στάθμισης προκύπτουν οι νόρμες. Οι
νόρμες δείχνουν τη θέση ενός παιδιού σε σχέση με την ομάδα των συνομηλίκων του.

Στάθμιση είναι η χορήγηση σε ένα μεγάλο αντιπροσωπευτικό δείγμα. Τα

αποτελέσματα της στάθμισης χρησιμοποιούνται για την ερμηνεία της βαθμολογίας
στο τεστ. Η στάθμιση είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να είναι ένα τεστ αξιόπιστο.

Στα τεστ νοημοσύνης ο δείκτης νοημοσύνης δείχνει το βαθμό στον οποίο η

βαθμολογία του παιδιού στο τεστ αποκλίνει από την τυπική επίδοση των παιδιών της
ίδιας ηλικίας. Η μέση τιμή του δείκτη νοημοσύνης είναι το 100. Παράλληλα, η

7
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

εκατοστιαία τιμή ή εκατοστημόριο είναι η θέση που έχει το παιδί σε σχέση με τα

παιδιά της ίδιας ηλικίας σε μια εκατοστιαία κλίμακα. 75η εκατοστιαία θέση σημαίνει
ότι το 75 % των παιδιών της ίδιας ηλικίας έχει μικρότερη ή ίση επίδοση.

Τεστ προσωπικότητας

Υπάρχουν δύο βασικά είδη τεστ που αξιολογούν την προσωπικότητα: Τα

ερωτηματολόγια αυτοαναφοράς και τα προβολικά τεστ όπως το Rorschach και το CAT
και TAT. Στην πράξη χρησιμοποιούνται περισσότερο ερωτηματολόγια αυτο-αναφοράς
(ερωτηματολόγια τα οποία για παράδειγμα τα συμπληρώνουν τα ίδια τα παιδιά μέσω
των οποίων αξιολογούν τα ίδια κάποιες πλευρές της προσωπικότητας ή της
συμπεριφοράς τους).

Το Rorschach είναι γνωστό ως τεστ κηλίδων, αποτελεί από τις πρώτες μορφές
αξιολόγησης της προσωπικότητας. Περιέχει δέκα κάρτες ερεθίσματα, και ζητάει από
το παιδί να πει τι βλέπει. Η θεωρία στην οποία βασίζεται υποστηρίζει ότι αυτό που
βλέπει και ερμηνεύει το παιδί βλέποντας το υλικό του τεστ, αντικατοπτρίζει
θεμελιώδεις πλευρές της ψυχικής του λειτουργικότητας. Στο ΤΑΤ ο εξεταστής δείχνει
μια σειρά από εικόνες στο παιδί και του ζητά να φτιάξει μια ιστορία για κάθε εικόνα.
Τα παιδιά προβάλλουν τον εαυτό τους στις ιστορίες τις οποίες πλάθουν.

Επιπρόσθετα, το ερωτηματολόγιο παιδικής συμπεριφοράς του Achenbach (Child

Behavior Checklist, 1991), το οποίο ωστόσο δε συνιστά τεστ προσωπικότητας,
χρησιμοποιείται για τον εντοπισμό προβλημάτων συμπεριφοράς στα παιδιά. Υπάρχει
αντίστοιχο ερωτηματολόγιο το οποίο συμπληρώνεται από τους γονείς, τους
εκπαιδευτικούς και τα παιδιά.

Τα τεστ χορηγούνται κατόπιν εκπαίδευσης. Όλα τα τεστ προϋποθέτουν τη γνώση

βασικών εννοιών της ψυχομετρίας. Υπάρχουν τεστ τα οποία χορηγούνται μόνο από
ψυχολόγους και άλλα τεστ τα οποία χορηγούνται από εκπαιδευτικούς και άλλους
επαγγελματίες κατόπιν εκπαίδευσης.

8
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

Κλίμακα Νοημοσύνης Weschler intelligence test for children

(WISC-5)

Tο WISC είναι το πιο συχνά χρησιμοποιούμενο εργαλείο αξιολόγησης της

νοημοσύνης. Βασίζεται στη θεωρία των Cattell & Horn-Carroll (CHC) για τη
νοημοσύνη. Η θεωρία αυτή δέχεται το διαχωρισμό ανάμεσα στην αποκρυσταλλωμένη
και τη ρέουσα νοημοσύνη, ενώ παράλληλα αποδέχεται το γενικό δείκτη νοημοσύνης.
Οι Horn & Cattell κάνουν το διαχωρισμό ανάμεσα σε ρέουσα και αποκρυσταλλωμένη
νοημοσύνη.

Η αποκρυσταλλωμένη νοημοσύνη αναφέρεται στις γνώσεις και τις δεξιότητες του

ατόμου οι οποίες είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης του με το περιβάλλον. Η
ρέουσα νοημοσύνη είναι η ικανότητα του ατόμου για νοητική προσαρμογή, νέα
μάθηση και επίλυση προβλημάτων (Μόττη-Στεφανίδη, 1999). Η αποκρυσταλλωμένη
νοημοσύνη σχετίζεται με δεξιότητες, συσσωρευμένες γνώσεις και εμπειρίες. Για
παράδειγμα, στο τεστ νοημοσύνης, το λεξιλόγιο, και οι γενικές πληροφορίες, είναι
αποτέλεσμα της αποκρυσταλλωμένης νοημοσύνης (Berk, 2015).

Η ρέουσα νοημοσύνη σχετίζεται με δεξιότητες επεξεργασίας πληροφοριών, όπως η

ικανότητα ανίχνευσης σχέσεων ανάμεσα σε ερεθίσματα, η ταχύτητα με την οποία
μπορεί να αναλύσει κανείς πληροφορίες και η χωρητικότητα της εργαζόμενης μνήμης.

Ο Carroll (1993) θεωρεί ότι η νοημοσύνη αποτελείται από τρία επίπεδα. Η γενική
νοημοσύνη g είναι στην κορυφή, οι γενικές ικανότητες τοποθετούνται στη δεύτερη
βαθμίδα και οι ειδικές ικανότητες στην τρίτη βαθμίδα. Οι ειδικές ικανότητες είναι
συμπεριφορές με τις οποίες εκδηλώνονται οι γενικές ικανότητες.

Κάθε πρωτογενής (πρωταρχικός, βασικός) δείκτης του τεστ αντιστοιχεί σε μια

ικανότητα. Η θεωρία αναφέρεται σε γενικότερες και ειδικότερες ικανότητες, καθώς
και στην ταχύτητα με την οποία το άτομο εκτελεί τα γνωστικά έργα. Το τεστ έχει

9
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

συνολικά 15 υποδοκιμασίες. Οι 7 βασικές υποδοκιμασίες συνθέτουν την αξιολόγηση

του γενικού δείκτη νοημοσύνης. Αποτελείται από 5 κλίμακες πρωτογενών δεικτών και
5 κλίμακες βοηθητικών δεικτών.

Το WISC χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση της νοημοσύνης στο πλαίσιο της
διαγνωστικής αξιολόγησης των ειδικών μαθησιακών δυσκολιών, της νοητικής
αναπηρίας, και της χαρισματικότητας. Επίσης, χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση
της γνωστικής επεξεργασίας, των δυνατών σημείων και αδυναμιών του παιδιού, και
την αξιολόγηση των επιπτώσεων των τραυματισμών στο κεφάλι.

Νοητικές Ικανότητες τις οποίες αξιολογεί το τεστ νοημοσύνης

Wisc-5

Το τεστ αξιολογεί τις νοητικές ικανότητες οι οποίες αναπτύσσονται παρακάτω (Caemmerer et

al, 2018):

Η λεκτική κατανόηση μετράει την αποκτημένη γνώση μέσω του πολιτισμού,

συμπεριλαμβανομένου της γλώσσας και των πληροφοριών που μαθαίνει το παιδί εντός και
εκτός του σχολείου.

Περιλαμβάνει τις εξής υποδοκιμασίες:

• Ομοιότητες: Το παιδί καλείται να περιγράψει τις ομοιότητες μεταξύ δύο

λέξεων που χαρακτηρίζουν κοινά αντικείμενα ή έννοιες.

• Το λεξιλόγιο: το παιδί πρέπει να ορίσει συγκεκριμένες λέξεις

• Η κατανόηση: Το παιδί πρέπει να απαντήσει σε ρωτήσεις που σχετίζονται με

τις γενικές γνώσεις του παιδιού και τους κοινωνικούς κανόνες.

• Πληροφορίες: Το παιδί καλείται να απαντήσει σε ερωτήσεις γενικών

γνώσεων).

10
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

Η οπτικο-χωρική αντίληψη είναι η ικανότητα να αντιλαμβάνεται οπτικές

πληροφορίες, και να αναγνωρίζει μοτίβα. Ονομάζεται και οπτική επεξεργασία.

Περιλαμβάνει:

• τα σχέδια με κύβους. (Το παιδί καλείται να αναπαράγει γεωμετρικά σχέδια, σε

συγκεκριμένο χρονικό διάστημα χρησιμοποιώντας κύβους.

Παζλ: Παρουσιάζουμε στο παιδί εικόνες, τι οποίες καλείται να χειριστεί νοητικά, έτσι
ώστε να σχηματίσει ένα πλήρες σχέδιο (εικόνα).

Η ικανότητα του ρέοντα συλλογισμού. Αναφέρεται στον έλεγχο της προσοχής με

σκοπό την επίλυση προβλημάτων με τα οποία το παιδί δεν είναι εξοικειωμένο και δε
βασίζονται στην προγενέστερη μάθηση. Η ικανότητα αυτή είναι εμφανής στην
εξαγωγή συμπερασμάτων, στο σχηματισμό εννοιών, στην ταξινόμηση ερεθισμάτων με
τα οποία τα παιδιά δεν είναι εξοικειωμένα, στη γενίκευση παλιών λύσεων σε
καινούρια προβλήματα και πλαίσια, την παραγωγή υποθέσεων, καθώς και τον
εντοπισμό ομοιοτήτων, διαφορών και σχέσεων ανάμεσα σε διαφορετικά αντικείμενα
και ιδέες.

• Η μια υποδοκιμασία που μετράει τον ρέοντα συλλογισμό (Matrix Reasoning)

χρησιμοποιεί το παρακάτω υλικό. Το παιδί βλέπει μια μήτρα (μια σειρά από
εικόνες η οποία δεν είναι ολοκληρωμένη) και καλείται να επιλέξει μια εικόνα
(απ’ αυτές που του υποδεικνύονται) που θα συμπληρώσει τη μήτρα ή τη σειρά
των εικόνων.

• Όσον αφορά στη δεύτερη υποδοκιμασία (Figure Weights): Το παιδί βλέπει μια
ζυγαριά από την οποία λείπουν κάποια βάρη (αντικείμενο από τη μια πλευρά)
πρέπει να επιλέξει την εικόνα απ’ αυτές που του υποδεικνύονται) που θα
κάνει τη ζυγαριά να ισορροπήσει.

• Αριθμητική: Το παιδί πρέπει να επιλύσει μαθηματικά προβλήματα σε

συγκεκριμένο χρόνο.

11
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

• Έννοιες Εικόνων (Picture Concepts): Παρουσιάζονται στο παιδί μια σειρά από
εικόνες και καλείται να επιλέξει την εικόνα με την οποία έχουν κοινά στοιχεία
(σε εννοιολογικό επίπεδο).

Η ικανότητα της εργαζόμενης μνήμης αποτελείται από τις εξής υποδοκιμασίες:

• Μνήμη Αριθμών ή Εύρος Μνήμης Ψηφίων (Digit Span): Παρουσιάζεται στο

παιδί μια σειρά αριθμών και καλείται να ανακαλέσει τους αριθμούς με την
ίδια σειρά, και την αντίστροφη.

• Εύρος μνήμης εικόνων (Picture Span): Παρουσιάζεται στο παιδί μια σελίδα η
οποία αποτελεί το ερέθισμα με μια ή περισσότερες εικόνες, το παιδί καλείται
να επιλέξει την εικόνα ή τις εικόνες με τη σειρά που τις είδε από τις επιλογές
που του παρουσιάζονται στο φύλλο απαντήσεων.

• Διαδοχή Γραμμάτων-Αριθμών (Letter-Number Sequencing): Παρουσιάζεται

στο παιδί σειρές από γράμματα και αριθμούς τις οποίες καλείται θυμηθεί σε
αύξουσα σειρά.

Η ικανότητα για ταχύτητα επεξεργασίας περιλαμβάνει τις υποδοκιμασίες:

• Κωδικοποίηση (Coding). Το παιδί καλείται να αντιγράψει σύμβολα και να τα

αντιστοιχίσει σε μια λίστα με αριθμούς, αφού του δοθεί το παράδειγμα
(μοτίβο) σε συγκεκριμένο χρόνο

• Αναζήτηση Συμβόλων (Symbol Search): Το παιδί καλείται να κοιτάξει ένα ή

δύο σύμβολα που του παρουσιάζονται και να αποφασίσει εάν αυτά
βρίσκονται σε μια άλλη σειρά συμβόλων.

• Ακύρωση (Cancellation): Παρουσιάζονται στο παιδί μια σειρά από εικόνες κι

απαιτεί από το παιδί να επιλέξει ένα συγκεκριμένο σύμβολο όπου βρίσκεται
στην εικόνα σε συγκεκριμένο χρόνο

Το τεστ χορηγείται σε παιδιά ηλικίας από 6 έως 16 ετών και 11 μήνες.

12
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

Το τεστ εξάγει τους ακόλουθους δείκτες πέρα από το γενικό δείκτη νοημοσύνης, οι
οποίοι προσδιορίζουν το νοητικό προφίλ του παιδιού (Maccow, 2014):

• Ο δείκτης της λεκτικής κατανόησης μετράει την απόκτηση γνώσεων για τις
έννοιες, την ανάκτηση των πληροφοριών, την ικανότητα για συλλογισμό και
επίλυση λεκτικών προβλημάτων, καθώς και την ικανότητα για επικοινωνία της
γνώσης.

• Ο δείκτης της οπτικο-χωρικής αντίληψης μετράει τον οπτικο-χωρικό

συλλογισμό, τη σύνθεση των σχέσεων μέρους-όλου, την επικέντρωση και
προσοχή σε οπτικές λεπτομέρειες, τον οπτικο-κινητικό συντονισμό, και την
ικανότητα να επιλύει προβλήματα ανεξάρτητα από τις προηγούμενες γνώσεις.

• Ο δείκτης του ρέοντα συλλογισμού μετρά τον επαγωγικό συλλογισμό, την

ταυτόχρονη επεξεργασία, και την αφηρημένη σκέψη. Ένα παιδί με ελλείμματα
στην ικανότητα του ρέοντα συλλογισμού δυσκολεύεται να κατανοήσει τη
σχέση μεταξύ των εννοιών.

• Ο δείκτης της εργαζόμενης μνήμης μετράει την ικανότητα να καταγράφει, να

διατηρεί και να χειρίζεται νοητικά οπτικά και ακουστικά ερεθίσματα. Απαιτεί
προσοχή, ακουστική και οπτική διάκριση καθώς και συγκέντρωση. Νοητικός
χειρισμός είναι η νοητική επανατοποθέτηση σε σειρά, πληροφοριών με βάση
ένα συγκεκριμένο κανόνα.

• Ο δείκτης της ταχύτητας επεξεργασίας μετράει την ταχύτητα και ακρίβεια της
οπτικής αναγνώρισης, τη λήψη αποφάσεων και την εφαρμογή της απόφασης.
Η ταχύτητα επεξεργασίας προϋποθέτει ότι το παιδί διακρίνει γρήγορα και
σωστά απλά οπτικά ερεθίσματα. Προϋποθέτει καλή βραχυπρόθεσμη οπτική
μνήμη, οπτικο-κινητικό συντονισμό, οπτική διάκριση, συγκέντρωση, γνωστική
ευελιξία.

13
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

Χρησιμότητα και αξιοποίηση των ευρημάτων των τεστ

νοημοσύνης

Η αξιολόγηση των δεξιοτήτων ενός παιδιού οδηγεί στην κατανόηση των δυνατών
σημείων και των αδυναμιών ενός παιδιού που αποτελούν τη βάση για παρέμβαση.

Η λεκτική κατανόηση και η εργαζόμενη μνήμη μπορούν να προβλέψουν την

αναγνωστική ικανότητα. Τα παιδιά με ειδικές μαθησιακές δυσκολίες έχουν αδυναμίες
στη λεκτική εργαζόμενη μνήμη και στην ταχύτητα επεξεργασίας.

Τα παιδιά τα οποία δυσκολεύονται στα μαθηματικά παρουσιάζουν αδυναμίες στη

λεκτική κατανόηση, την εργαζόμενη μνήμη και την ταχύτητα επεξεργασίας.

Τα αποτελέσματα του τεστ μας δίνουν πληροφορίες για τα γνωστικά χαρακτηριστικά

των παιδιών με ειδικές μαθησιακές δυσκολίες. Για παράδειγμα, ελλείμματα στην
μνήμη εργασίας μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα το παιδί να μη μπορεί να
συγκρατήσει τις οδηγίες, ενώ είναι στη διαδικασία επίλυσης του προβλήματος.

Οι οπτικο-αντιληπτικές δεξιότητες παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των

δεξιοτήτων γραφής, στα μαθηματικά και την ανάγνωση. Για παράδειγμα, ένα παιδί
μπορεί να κατονομάσει τα γράμματα που αποτελούν μια λέξη (οπτική ανάλυση), αλλά
να μη μπορεί να συνδυάσει τα γράμματα για να διαβάσει τη λέξη (οπτική σύνθεση).

Οι δεξιότητες της ανάγνωσης σχετίζονται με τη λεκτική κατανόηση, οπότε τα παιδιά

με υψηλή βαθμολογία στο λεξιλόγιο μπορούσαν να διαβάσουν ένα κείμενο
γρηγορότερα και με ακρίβεια και να απαντούν σε ερωτήσεις σχετικές με το
απόσπασμα που διάβασε. Η βραχυπρόθεσμη μνήμη βοηθά στη φωνολογική
επεξεργασία των πληροφοριών, καθώς αποκωδικοποιούν νέες λέξεις και συγκρατούν
στη μνήμη τους αυτό που διαβάζουν έτσι ώστε να κατανοήσουν το νόημα του
κειμένου. Επίσης, η ταχύτητα επεξεργασίας επιδρά στην αναγνωστική ευχέρεια.

14
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

Σύμφωνα με την Pearson Clinical Assessment (2017), τα παιδιά με ειδικές μαθησιακές

δυσκολίες παρουσιάζουν δυσκολίες στην εργαζόμενη μνήμη και στην ταχύτητα
επεξεργασίας. Επιπλέον, τα παιδιά με δυσλεξία δυσκολεύονται σε γνωστικά έργα
που απαιτούν φωνολογική επεξεργασία. Η δυσαριθμησία χαρακτηρίζεται από
αδυναμίες στις οπτικο-χωρικές ικανότητες, και την επίλυση οπτικο-χωρικών
προβλημάτων (οπτική αντίληψη) (Toffalini, Gofre, & Cornolidi, 2017).

Τα παιδιά με ειδικές μαθησιακές δυσκολίες στην ανάγνωση βρέθηκε ότι είχαν

στατιστικά σημαντικές χαμηλότερες βαθμολογίες στους πρωτογενείς δείκτες του τεστ
σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου. Επίσης, είχαν χαμηλότερη βαθμολογία στις
περισσότερες υποδοκιμασίες με μεγαλύτερη δυσκολία στην εργαζόμενη μνήμη και τη
λεκτική κατανόηση.

Τα παιδιά με τη Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας είχαν

σημαντικά χαμηλότερη βαθμολογία στους δείκτες της λεκτικής κατανόησης, της
εργαζόμενης μνήμης και της ταχύτητας επεξεργασίας (Pearson, Wisc-V, 2018)

Η συγγραφή της ψυχολογικής αναφοράς

Η ψυχολογική αναφορά περιλαμβάνει τις εξής πληροφορίες:

• Σκοπός της αξιολόγησης, περίληψη των σχετικών πληροφοριών (σημαντικά

γεγονότα στο σχολείο),

• Μέσα αξιολόγησης

• Περίληψη των αποτελεσμάτων που σχετίζονται με την αιτία παραπομπής

• Επίδοση σε σταθμισμένες τεστ

• Περίληψη των πληροφοριών που προήλθαν από άλλες μορφές αξιολόγησης

• Συστάσεις σχετικά με την αιτία παραπομπής

15
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

Κατά τη διάρκεια του τεστ οι ψυχολόγοι παρατηρούν τη συμπεριφορά του παιδιού

(πιθανές αντιδράσεις όπως η προσοχή και το ενδιαφέρον του παιδιού για τα γνωστικά
έργα). Οι παρατηρήσεις του μπορούν να μας δώσουν πληροφορίες για το βαθμό στον
οποίο οι επιδόσεις του παιδιού στο τεστ αντικατοπτρίζουν τις πραγματικές του
ικανότητες (Berk, 2015).

Η Θεωρία του Gardner για τη νοημοσύνη

Η Θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης (2000)

Απορρίπτει τη ιδέα της γενικής νοημοσύνης. Η νοημοσύνη είναι ένα σύνολο

ξεχωριστών λειτουργιών που δίνουν τη δυνατότητα στα άτομα να επιλύουν
προβλήματα να δημιουργούν προϊόντα και να ανακαλύπτουν καινούριες σχέσεις. Η
θεωρία πρεσβεύει ότι υπάρχουν οκτώ ανεξάρτητες μορφές νοημοσύνης:

Η Γλωσσική η οποία σχετίζεται με την ευαισθησία σε ήχους, ρε ρυθμούς στη σημασία

των λέξεων και στις λειτουργίες της γλώσσας.

Η Λογικομαθηματική η οποία αναφέρεται στην ικανότητα προσδιορισμού λογικών ή

αριθμητικών σχημάτων και διαχείρισης λογικών συλλογισμών.

Η Μουσική. Συνδέεται με την ικανότητα παραγωγής και εκτίμησης του τονικού

ύψους, του ρυθμού της μελωδίας και της αισθητικής ποιότητας των εκφράσεων της
μουσικής.

Η Χωροταξική είναι η ικανότητα αντίληψης και διαχείρισης χωροταξικών σχέσεων

Η Σωματική-κιναισθητική αναφέρεται στην ικανότητα επιδέξιας χρήσης του σώματος

με σκοπό την έκφραση

Η Νατουραλιστική συνδέεται με την ικανότητα αναγνώρισης και ταξινόμησης όλων

των ποικιλιών ζωής ζώων και φυτών.

16
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

Η Διαπροσωπική είναι η ικανότητα αναγνώρισης των διαθέσεων, των

ιδιοσυγκρασιών, των κινήτρων και των προθέσεων των άλλων και της κατάλληλης
αντίδρασής απέναντι τους.

Η Ενδοπροσωπική, η οποία σχετίζεται με την ικανότητα διάκρισης βαθύτερων

συναισθημάτων και χρήσης τους για την καθοδήγηση της συμπεριφοράς του ίδιου
του ατόμου. Η επίγνωση των δυνατοτήτων, των αδυναμιών, των επιθυμιών και της
ευφυίας του.

Κάθε μορφή νοημοσύνης έχει μια ιδιαίτερη βιολογική βάση και μια ξεχωριστή πορεία
ανάπτυξης. Ο βαθμός στον οποίο αναπτύσσονται οι δυνατότητες ενός παιδιού και ο
τρόπος με τον οποίο αυτές εκφράζονται εξαρτάται από τις ευκαιρίες για μάθηση.

Ακολουθούν οι παρακάτω ατομικές δραστηριότητες ως ερεθίσματα-εναύσματα για

προβληματισμό.

ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1
Ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι η βλάβη σε μια ορισμένη περιοχή του εγκεφάλου
επηρεάζει μόνο μία ικανότητα, ενώ δεν επηρεάζει άλλες. Η διαπίστωση αυτή, ποια θεωρία
πιστεύεται ότι στηρίζει περισσότερο και γιατί ;

ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2
Σύμφωνα με τον Sternberg τα τεστ νοημοσύνης μπορούν να υποτιμήσουν τα νοητικά
πλεονεκτήματα ορισμένων παιδιών και ιδιαίτερα των παιδιών που ανήκουν σε εθνικές
μειονότητες. Για ποιους λόγους πιστεύετε ότι μπορεί να συμβαίνει αυτό;

ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 3

Με βάση τη θεωρία του Gardner ποιοι είναι οι περιορισμοί των τεστ νοημοσύνης ;

17
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 4

Ο δείκτης νοημοσύνης μπορεί να προβλέψει ως ένα βαθμό τα ακαδημαϊκά επιτεύγματα των

μαθητών (η συσχέτιση είναι μέτρια). Ποιοι άλλοι παράγοντες πιστεύετε ότι μπορούν να
εξηγήσουν τις ατομικές διαφορές των παιδιών στην ακαδημαϊκή επίτευξη ;

ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 4

Ένα ερώτημα είναι κατά πόσο ο δείκτης νοημοσύνης μένει σταθερός με το πέρασμα του
χρόνου. Οι έρευνες έδειξαν ότι όσο μεγαλύτερο είναι σε ηλικία το παιδί κατά τη χορήγηση του
πρώτου τεστ νοημοσύνης, τόσο καλύτερα ο δείκτης νοημοσύνης μπορεί να προβλέψει τη
μεταγενέστερη επίδοση του παιδιού. Ο δείκτης νοημοσύνης κατά την προσχολική ηλικία δε
θεωρείται καλός προγνωστικός δείκτης του μεταγενέστερου ΙQ των παιδιών. Η πλειοψηφία
των παιδιών παρουσιάζει διακυμάνσεις του IQ κατά την παιδική και εφηβική ηλικία. Οι τιμές
στα τεστ νοημοσύνης δεν είναι σταθερές κατά την προσχολική και σχολική ηλικία; Τι μπορεί
να αλλάξει την επίδοση;

18
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

Σύνοψη/Ανακεφαλαίωση Αντικειμένου Συνεδρίας

Στην παρούσα ενότητα αποσαφηνίστηκε το περιεχόμενο και τα μέσα της ψυχολογικής

αξιολόγησης, η οποία περιλαμβάνει τη χρήση ψυχομετρικών τεστ, τη συνέντευξη με
τους γονείς και τη συνέντευξη με το παιδί. Παρουσιάστηκαν τα βασικά
χαρακτηριστικά των τεστ, όπως η αξιοπιστία και η εγκυρότητα. Απαραίτητη
προϋπόθεση για την αξιοπιστία και την εγκυρότητα του τεστ είναι να έχει σταθμιστεί,
δηλαδή προσαρμοστεί στα δεδομένα του πληθυσμού στον οποίο πρόκειται να
χορηγηθεί. Κατά τη διαδικασία της αξιολόγησης των μαθησιακών δυσκολιών ενός
παιδιού και γενικότερα των δυσκολιών προσαρμογής χρησιμοποιούνται ψυχομετρικά
τεστ. Επιπλέον, η συνέντευξη με τους γονείς και το παιδί συνιστά σημαντικό μέρος της
αξιολόγησης. Στη συγκεκριμένη συνεδρία αναπτύχθηκαν οι νοητικές ικανότητες που
αξιολογεί η κλίμακα νοημοσύνης του Weschler (WISC-5) για παιδιά και η χρησιμότητα
του νοητικού προφίλ του παιδιού για το σχεδιασμό παρεμβάσεων. Τα τεστ
νοημοσύνης χρησιμοποιούνται από ψυχολόγους, κατόχους άδειας εξάσκησης
επαγγέλματος και κατόπιν εκπαίδευσης, όπως και τα τεστ προσωπικότητας. Τέλος, η
χρήση των τεστ προϋποθέτει τη γνώση των βασικών αρχών της ψυχομετρίας.

19
 Ελένη Ν. Νικολάου, Ψυχολόγος, PhD, Εκλεγμένη Email: enikolaou@aegean.gr - Web:
Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου https://nikolaoueleni.wordpress.com/

Βιβλιογραφία

Achenbach, T.M. (1991). Manual for Child Behavior Checklist/4-18 and 1991 Profile.
Burlington, VT: University of Vermont, Department of Psychiatry.

Schneider, W. J., & McGrew, K. S. (2012). The Cattell-Horn-Carroll model of

intelligence.

Μόττη-Στεφανίδη, Φ. (1999). Αξιολόγηση της νοημοσύνης παιδιών σχολικής ηλικίας

και εφήβων. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Berk, L. (2015). Αναπτυξιακή ψυχολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Ίων.

Carroll, J. B. (1993). Human cognitive abilities: A survey of factor-analytic studies.

Cambridge University Press.

Caemmerer, J. M., Maddocks, D. L., Keith, T. Z., & Reynolds, M. R. (2018). Effects of
cognitive abilities on child and youth academic achievement: Evidence from the WISC-
V and WIAT-III. Intelligence, 68, 6-20.

Canter, A. (2003). Psychological evaluations: what every principal should know.

November, Principal Leadership.

Maccow, G. (2016). Interpretation of Wescher Intelligence scale for children-Fifth

Edition Canadian. Pearson, Inc

Toffalini, E. , Gofre, D., & Cornolidi, C. (2017 ).Strenghts and weaknesses in the
intellectual profile of different subtypes of Specific Learning Disorder: A study on 1,049
diagnosed children. Brief Empirical Report. Association for Psychological Science, 5(2),
402-409

Sternberg, R. J. (1988). The triarchic mind: A new theory of human intelligence (Vol.
19891). New York: Viking.

Gardner, H. (1993). Multiple Intelligences. Vol. 5 (No 7). New York: Basic Books

Links:

Pearson Clinical Assessment (2017), retrieved from https://www.pearsonclinical.co.uk/

20