Pojęcie sprawiedliwości i rządów prawa.

Prawo i polityka
 Spis treści

Sprawiedliwość jako idea

Równość w prawie i równość wobec prawa

Rządy prawa

Polityczny charakter prawa

Wpływ Unii Europejskiej na sprawowanie władzy w państwie

narodowym

2
 Sprawiedliwość jako idea

Spory dotyczące tego, czym jest sprawiedliwość, toczą się od starożytności.

Greccy i rzymscy filozofowie uważali ją za cnotę doskonałości etycznej, czyli
cechę istoty ludzkiej, która przejawia się w jej postępowaniu.

Uważano, że sprawiedliwość to zdolność do czynienia dobra, której można

się nauczyć tak samo jak innych czynności, np. dodawania i odejmowania.
Działania niesprawiedliwe były postrzegane jako przejaw niewiedzy. Takie

3
pojmowanie sprawiedliwości znalazło swoje odzwierciedlenie w teoriach
prawnonaturalnych.

Arystoteles głosił, że sprawiedliwość przyjmuje dwie podstawowe postaci:

• wyrównawczą – polegającą na odpłacie za otrzymane dobro i zło;

• rozdzielczą – polegającą na dzieleniu ciężarów oraz zysków między
zobowiązanych a zasłużonych.

Sprawiedliwość rozdzielcza w szerokim znaczeniu polega na dystrybucji

dóbr takich jak wynagrodzenie, świadczenia społeczne itp. oraz nakładaniu
ciężarów w postaci podatków, opłat i innych danin. Czynności te mogą
przysparzać problemy z uwagi na deficyt określonych dóbr oraz status
poszczególnych jednostek.

W ten sposób wykształciły się materialne koncepcje sprawiedliwości

społecznej, do których zalicza się:

• „Każdemu według jego dzieł” – w tej koncepcji najbardziej liczy się

efekt końcowy, całkowicie ignoruje się nakłady i środki, które
musiały zostać wykorzystane osiągnięcie celu.

• „Każdemu według jego zasług” – w tym przypadku zasługa nie jest

tożsama z efektem, a oznacza ocenę nakładu pracy, trudu jej
wykonywania, przezwyciężenie napotkanych przeszkód. Liczy się
wartość powstałego w ten sposób efektu, a nie efekt sam w sobie oraz
poświęcenie wykonawcy.

4
• „Każdemu według jego potrzeb” – u podstaw tej koncepcji leży
miłosierdzie. Współcześnie polega na wypracowaniu przez państwo
obiektywnych kryteriów oceny potrzeb ludzkich tak, by określić tzw.
minimum socjalne.

• „Każdemu według jego pozycji” – koncepcja zakłada istnienie

formalnej hierarchii społecznej, w której istnieją uprzywilejowane
warstwy wyższe oraz uciemiężone warstwy niższe. To właśnie
pozycja zajmowana przez jednostkę w hierarchii społecznej decyduje
o dotkliwości ciężarów i obowiązków oraz zakresie przywilejów.
Takie hierarchiczne relacje dostrzegalne są również we
współczesnych państwach w stosunkach między dorosłymi a dziećmi,
czy w stosunkach służbowych służb mundurowych.

• „Każdemu to samo” – koncepcję tę promują przedstawiciele

skrajnego egalitaryzmu, którzy odrzucają proporcjonalną dystrybucję
dóbr i nakładanie obciążeń. Każdy człowiek pod każdym względem
jest równy i nie bierze się pod uwagę jego indywidualnych cech,
mających wpływ na jego produktywność i możliwości ponoszenia
kosztów społecznych, np. ze względu na stan zdrowia.

• „Każdemu według tego, co przyznaje mu prawo” – zakłada, że

prawo ustala najlepsze kryterium sprawiedliwości w odniesieniu do
konkretnej sytuacji. Prawo zaś bazuje na jednej z wymienionych
wyższej koncepcji.

5
Sprawiedliwość rozumie się również przez formalną koncepcję, zwaną
również zasadą zasad, zasadą równej miary. Stanowi ona, że
sprawiedliwość to właściwość czyjegoś postępowania (postawy), która
polega na równym traktowaniu podmiotów znajdujących się w jednakowej
sytuacji lub noszących jednakowe cechy.

Sprawiedliwość w procesach stanowienia

i stosowania prawa

We współczesnym pojmowaniu filozofii prawa sprawiedliwość jest

nierozerwalnie związana z prawem. Już w XX wieku polski filozof, K.
Ajdukiewicz, stwierdził, że sprawiedliwość w procesie stosowania prawa
można rozumieć jako:

• Zgodność z literą prawa – sprawiedliwym wyrokiem będzie

wyłącznie taki, który sąd wyda na podstawie ściśle określonych
przepisów.

• Zgodność z duchem (ideą) prawa – polega na postępowaniu w

zgodzie nie ze znaczeniem językowym przepisów, a z aksjologiczną
podstawą systemu oraz wartościami przyświecającymi prawodawcy
w procesie stanowienia prawa, np. sprzyjanie realizacji postulatów
demokracji, respektowanie wolności i równości jednostek itp.

• Sprawiedliwość moralną – kryterium uznania czegoś za

sprawiedliwe jest bardzo subiektywne, zależne od aprobaty bądź jej
braku przez wewnętrzne przeżycia osoby stosującej prawo.

6
Ustalenie zasad sprawiedliwości następuje w procesie stanowienia prawa.
Prawodawca musi brać pod uwagę poczucie sprawiedliwości, które
dominuje w danym społeczeństwie. Inaczej tworzone przez niego normy
zachowań mogą nie zyskać akceptacji i zostać odrzucone, co doprowadzi do
nieskuteczności prawa samego w sobie.

Amerykański filozof, L.L. Fuller, opracował w tym aspekcie koncepcję

wewnętrznej moralności prawa, według której dobre prawo, to prawo,
które:

• jest dostatecznie ogólne;

• jest należycie ogłaszane;
• nie działa z mocą wsteczną;
• jest jasne (zrozumiałe pod względem językowym);

7
 • unika sprzeczności norm;
• nie domaga się od adresatów rzeczy niemożliwych;
• jest względnie trwałe;
• jest respektowane w procesie podejmowanych działań urzędowych.

Systemy prawne ustanawiają i funkcjonują w ramach różnych procedur. W

tym rozumieniu filozofia prawa wykształciła pojęcie sprawiedliwości
proceduralnej, która powinna mieć zastosowanie w organizacji procesów
decyzyjnych.

Zasada ta wiąże się mocno z relacjami zachodzącymi między jednostką a

organami państwa. Zasada ta powinna przejawiać się postepowaniem

8
cechującym się rzetelnością, uczciwością, bezstronnością i racjonalnością,
respektowaniem równości stron.

Sprawiedliwość społeczna

Zasada sprawiedliwości społecznej jest jedną z najważniejszych zasad w

polskim prawie. Wyrażona została przez ustrojodawcę w art. 2 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997 nr 78 poz.
483 ze zm.)1, oznacza to, że jej rola w systemie jest przewodnia.

1 Stan prawny na 20.07.2022. Aktualne informacje znajdują się tutaj: https://lexlege.pl/konstytucja-

rzeczypospolitej-polskiej/art-2/.

9
Jednakże od czasów początku obowiązywania Konstytucji RP do dziś polski
prawodawca nie zdefiniował tej zasady ani nie określił jej kryteriów.
Kryteria te są ustalane w orzecznictwie sądów w określonych sprawach
oraz przez Trybunał Konstytucyjny w drodze wykładni przepisów.

Trybunał Konstytucyjny w swoim dorobku ustalił, że idea sprawiedliwości

społecznej jest złożona, odgrywa szczególną rolę przy podziale dóbr i
nakładaniu obciążeń.

Równość w prawie i równość wobec

prawa

Sprawiedliwość społeczna jest immamentnie powiązana z ideą równości.

Równość wynika z przyrodzonej godności każdego człowieka. W polskim
prawie z wyrażaniem tej zasady związany jest art. 32 Konstytucji RP2, który
stanowi, że wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do
równego traktowania przez władze publiczne.

Takie sformułowanie ma zagwarantować realizację równości jednostek w

przepisach stanowionego prawa, jak również sposobu ich realizacji przez
organy administracyjne i sądy.

2 Stan prawny na 20.07.2022. Aktualne informacje znajdują się tutaj: https://lexlege.pl/konstytucja-

rzeczypospolitej-polskiej/art-32/.

10
 Rządy prawa

Idea rządów prawa (państwa prawnego) bierze swoje korzenie w czasach

oświecenia a później w końcu XIX wieku. Jest mocno powiązana z ideą
sprawiedliwości.

Państwem prawnym jest takie państwo, które działa za

pośrednictwem swoich organów na podstawie norm prawnych i w ich
granicach.

Koncepcja państwa prawa doczekała się odmiennych interpretacji:

11
 • Idea rządów prawa a nie ludzi – podkreśla aspekt negatywny
funkcjonowania prawa (obrona obywateli przed despotyzmem i
dowolnością działania władz).

• Pozytywny aspekt idei rządów prawa – podkreśla aspekt pozytywny

funkcjonowania prawa zapewniający bezpieczeństwo socjalne
obywateli.

• Idea praworządności i państwa praworządnego.

• Idea rządów poprzez prawo – traktuje prawo instrumentalnie

poprzez rozbudowaną aktywność państwa we wszystkich sprawach
życia społecznego.

• Idea demokratycznego państwa prawnego – łączy ideę państwa

prawnego oraz zasadę demokracji, jako elementu selekcji rządzących.

Demokratyczne państwo prawne

To podstawowa zasada ustrojowa, na której została zbudowana polska

państwowość po przemianach przełomu lat 80. i 90.

Zasada ta, z uwagi na jej społeczno-polityczny doniosły charakter, jest

przywoływana przez Trybunał Konstytucyjny, Naczelny Sąd
Administracyjny i Sąd Najwyższy w większości rozpatrywanych spraw.

12
Orzecznictwo tych organów oraz sądów powszechnych, a także dorobek
doktryny doprowadziły do uznania zasady demokratycznego państwa
prawnego jako źródła pozostałych zasad ustrojowych wprost wyrażonych
w Konstytucji RP oraz tych dorozumianych.

Do materii, którą można wyinterpretować z zasady demokratycznego

państwa prawnego, zalicza się:

• trójpodział władzy;
• niezawisłość sądownictwa;
• sądową kontrolę stosowania prawa;
• prawo do sądu;
• działanie organów państwowych na podstawie i w granicach prawa;
• istnienie i respektowanie wolności i praw człowieka i obywatela;
• indywidualizację odpowiedzialności karnej;
• domniemanie niewinności;

13
 • niedziałanie prawa wstecz;
• ochronę uprawnień legalnie nabytych;
• pewność prawa;
• jawność i jasność prawa;
• vacatio legis;
• pacta sunt servanda.

Gwarancje państwa prawnego

Realizacja zasady państwa prawnego wymaga istnienia środków, dzięki

którym będzie taka możliwość. W ten sposób zasadzie państwa prawnego
towarzyszy szereg rozwiązań ustrojowych, które można ująć w
następujących kategoriach:

• Gwarancje materialne – polegają na wypracowaniu takich

rozwiązań, które zapobiegają dokonania przez państwo naruszeń
prawa albo minimalizujące skutki takich naruszeń. O skuteczności
tych mechanizmów decyduje wysoki poziom dobrobytu społecznego,
wysoki poziom kultury prawnej klasy politycznej i obywateli,
nienaruszalność praw obywatelskich.

14
 • Gwarancje formalne – to prawnie określone mechanizmy kontroli,
którymi objęta jest działalność państwa. Wyróżnić można:
o gwarancje ustrojowe – wynikają z cech ustrojowych
(trójpodział władzy, swoboda działania legalnej opozycji,
poszanowanie niezbywalności praw i wolności jednostek itd.);
o gwarancje legislacyjne – to zasady tworzenia i stosowania
prawa, takie jak: prymat konstytucji nad ustawami, kontrola
konstytucyjności aktów normatywnych przez uprawniony
organ, itp.;
o gwarancje proceduralne – to określenie wszelkich procedur,
np. kompleksowego opisu procesu ustawodawczego z
wyszczególnieniem kompetencji poszczególnych podmiotów;
 gwarancje procesowe – pozwalają na skuteczną obronę,
którą może podjąć oskarżony oraz zapewniają pewność
rzetelnego i bezstronnego rozstrzygnięcia sporów.

Polityczny charakter prawa

Państwo i prawo od początków swojego istnienia są nierozerwalnie ze sobą

związane. Prawo było i jest instrumentem do zdobywania władzy, a
następnie jej utrzymania.

W dawnych czasach sprawowanie władzy związane było działalnością

władcy, który wydawał wiążące rozkazy.

15
Zmiany w tym zakresie nastąpiły na przełomie XIX i XX wieku, kiedy pojęcie
sprawowania władzy przeszło ewolucję w wyniku następujących zjawisk:

• Procesu demokratyzacji – polegającego na upowszechnieniu się

wpływu obywateli na kształt i funkcjonowanie instytucji tworzących
państwowość, np. poprzez wyłanianie w wyborach przedstawicieli,
którzy w określonym procesie stanowią prawo.

• Procesu jurydyzacji – władza publiczna zaczęła obejmować swoim

działaniem każdą dziedzinę życia społecznego, przez co prawo przez
nią stanowione rozrosło się i zaczęło wypierać inne (nienormatywne)
źródła norm zachowań (religijne, moralne itp.).

• Procesu kontroli sprawowania władzy przez prawo.

16
 Krytyka tradycyjnej roli państwa i jego
współczesny charakter

Ostatnie półwiecze charakteryzuje się dynamicznymi zmianami w

stosunkach międzynarodowych, które dotyczą sposobu porozumiewania
się państw, prowadzenia polityki zagranicznej oraz rozszerzeniem gamy
podmiotów, które uczestniczą w stosunkach międzynarodowych w
wymiarze globalnym.

Wpływ na taki stan rzeczy ma zmniejszenie adekwatności teorii

suwerenności. Niezależność państw narodowych zanika na rzecz
przekazywania części lub całości kompetencji na rzecz pomiotów o

17
ponadnarodowym charakterze, np. na kontynencie europejskim rolę tę
pełni Unia Europejska.

Rozwój znaczenia praw człowieka sprawił, że są one gwarantowane i

chronione na poziomie międzynarodowym. Wywiera to wpływ na
prawodawstwo i orzecznictwo wewnętrzne państw narodowych, które
odczuwają powinność recepcji ogólnie przyjętych w tej materii zasad na
grunt prawa rodzimego.

Następuje rozwój rozwiązań w sferach, które do tej pory były

zastrzeżone dla działalności państwa narodowego, np. euro wyparło
waluty poszczególnych państw, istnieje instytucja obywatelstwa Unii
Europejskiej funkcjonująca równocześnie z obywatelstwem państwa
członkowskiego itp.

Nieobojętna w ewolucji pojmowania nowych stosunków

międzynarodowych pozostaje wciąż postępująca globalizacja, która ma
coraz większy wpływ na gospodarkę, sprawy społeczno-kulturowe oraz
polityczne.

Wszystkie te czynniki przyczyniają się do osłabienia roli państwa

narodowego.

18
 Wpływ Unii Europejskiej
na sprawowanie władzy w państwie
narodowym

Wspólnoty międzynarodowe mają ogromny wpływ na to, co dzieje się w

państwach, które są ich członkami. Rozwiązania, które przyjmują takie
organizacje zasadniczo równą się od rozwiązań, które zalicza się do tych
tworzących państwo narodowe.

Unia Europejska jest szczególnym tworem organizacji międzynarodowej,

która jest trudna do sklasyfikowania, ponieważ jej obszary działalności nie
mają ściśle określonych granic, kompetencje poszczególnych organów
podlegają ciągłej ewolucji, przez co nie jest możliwe wyznaczenie
krańcowych ram jej funkcjonowania.

19
Z uwagi na to, Unia Europejska:

• Jest organizacją, która formalnie zrzesza państwa członkowskie, ale

ustalany w niej porządek prawny ma zastosowanie nie do państw
samych w sobie, ale do ich obywateli.

• Mimo rozbudowanego zaplecza instytucjonalnego, istnienia organów

władzy prawodawczej, wykonawczej i sądowniczej (tak podobnych
do organów państwa narodowego), sprawowanych na określonym
terytorium i w stosunku do określonej populacji nie można jej
zaliczyć do kategorii federacji ani konfederacji (typów tworów
międzynarodowych, które przyjmują wymienione charakterystyczne
cechy państwowości).

• Funkcjonuje na podstawie traktatów międzynarodowych (tak jak

klasyczne organizacje międzynarodowe), ale także na podstawie
stanowionego przez siebie samą prawa (prawa wtórnego, nieznanego
na gruncie innych podmiotów prawa międzynarodowego).

• Reguluje już nie tylko kwestie gospodarcze (do czego została

pierwotnie powołana), ale również podejmuje się regulowaniem
polityki bezpieczeństwa, spraw zagranicznych, sprawiedliwości i
spraw wewnętrznych, edukacji oraz kultury.

• Posiada konstrukcję obywatelstwa europejskiego, które nie koliduje z

obywatelstwem państw członkowskich.

20
 Podsumowanie

 Zapoznaj się z treścią lekcji. Gdy opanujesz już cały materiał

zawarty w dziale, przystąp do testu cząstkowego.

Literatura uzupełniająca:

1. Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do

prawoznawstwa, Warszawa, 2016.
2. Dyra A. (red.), Teoria i filozofia prawa, Warszawa, 2021.
3. Hołówka J. (red.), Dziobkowski B. (red), Filozofia prawa. Normy
i fakty, Warszawa, 2020.
4. Korybski A., Leszczyński L., Stanowienie i stosowanie prawa.
Elementy teorii, Warszawa, 2021.
5. Nowacki J., Tobor Z., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa,
2020.
6. Pieniążek A., Stefaniuk M. E., Socjologia prawa. Zarys wykładu,
Warszawa, 2021.
7. Romański R., Elementy prawoznawstwa i prawa cywilnego.
Prawo dla nieprawników, Warszawa, 2007.
8. Tokarczyk R. A., Podstawy prawoznawstwa, teorii i filozofii
prawa. Reinterpretacja krytyczna, Sosnowiec, 2017.
9. Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady – reguły – wskazówki,
Warszawa, 2017.

21
10. Zirk-Sadowski M., Wprowadzenie do filozofii prawa,
Warszawa, 2021.

22