History of Banking in India

एखाद्या देशाची आर्थिक व्यवस्था त्याच्या आर्थिक

वाढीस समर्थन देते. भारतातील बँकिं ग उद्योगात
गेल्या पाच शतकांमध्ये अर्थव्यवस्थेची स्थिती, वित्तीय
सेवांची गरज आणि त्यानंतरच्या तंत्रज्ञानातील
प्रगतीमुळे लक्षणीय बदल झाले आहेत.

ग्रीस, रोम, इजिप्त आणि बॅबिलोनमधील ऐतिहासिक

अहवालांवरून असे दिसून येते की मंदिरांनी पैसे
वाचवण्यापेक्षा बरेच काही के ले; त्यांनी ते उधारही दिले.
संघर्षांदरम्यान मंदिरे अनेकदा लुटली गेल्याचे एक
कारण म्हणजे ते वारंवार त्यांच्या शहरांचे आर्थिक
कें द्र म्हणून काम करत असत.

पहिली नाणी तयार झाल्यापासून आणि श्रीमंत

व्यक्तींना समजले की त्यांना त्यांचे पैसे ठे वण्यासाठी
सुरक्षित स्थान आवश्यक आहे , बँकिं ग अस्तित्वात
आहे . वाणिज्य, संपत्ती वितरण आणि कर
आकारणीसाठी, प्राचीन साम्राज्यांना देखील एक चांगली
आर्थिक व्यवस्था आवश्यक आहे .

भारतातील बँकिं गचा इतिहास वेद, प्राचीन भारतीय

ग्रंथांमध्ये व्याजाच्या संकल्पनेचा उल्लेख आहे, ही
अनैतिक आर्थिक कर्जे बनवण्याची प्रथा आहे जी
सावकारासाठी फायदेशीर आहे. सूत्र (700-100 BCE)
आणि जातक (600-400 BCE) मध्ये देखील व्याजाचा
उल्लेख आहे. मौर्य काळात (BCE 321-185), adesha
नावाचे एक साधन वापरले जात होते, जे एका बँकरला
नोटेवरील रक्कम तिसऱ्या व्यक्तीला देण्याचे निर्देश
देत होते, जे आधुनिक बिलाच्या व्याख्येशी संबंधित
होते. देवाणघेवाण

कर्जाचा वापर मुघल काळात चालू राहिला आणि

त्याला दस्तावेझ (उर्दू/हिंदीमध्ये) म्हटले गेले. हुंडीची
उत्क्रांती, एक प्रकारचे क्रे डिट इन्स्ट्रुमेंट, देखील याच
काळात झाले आणि ते वापरात आहे. भारतातील
बँकिं गच्या इतिहासाचे स्थूलमानाने वर्गीकरण करता
येईल: स्वातंत्र्यपूर्व टप्पा (१७७०-१९४७) स्वातंत्र्योत्तर
टप्पा (1947-आतापर्यंत चांगल्या प्रकारे समजून
घेण्यासाठी दुसरा टप्पा आणखी विभागला जाऊ
शकतो- राष्ट्रीयीकरण टप्पा (1947-1969)
राष्ट्रीयीकरणानंतरचा टप्पा (1969-1991) उदारीकरण
टप्पा (1991-आतापर्यंत) भारतातील बँकिं गचा
इतिहास: स्वातंत्र्यपूर्व टप्पा (1770-1947) भारतात,
आधुनिक बँकिं गचा उगम १८व्या शतकाच्या मध्यात
झाला. 1770 मध्ये स्थापन झालेली बँक ऑफ
हिंदुस्तान ही पहिली बँकिं ग संस्था होती आणि ती
युरोपियन व्यवस्थापनाखाली कलकत्ता येथील पहिली
बँक होती. 1830-32 मध्ये ते बंद करण्यात आले.
1786 मध्ये जनरल बँक ऑफ इंडियाची स्थापना
झाली पण ती 1791 मध्ये अयशस्वी झाली. कलकत्ता
हे बँकिं ग हब म्हणून विकसित झाले कारण ते
व्यापारासाठी भारतातील सर्वात व्यस्त बंदर होते,
मुख्यतः ब्रिटीश साम्राज्याच्या व्यापारामुळे. ब्रिटिश
ईस्ट इंडिया कं पनीने बँक ऑफ कलकत्ता, बँक ऑफ
बॉम्बे आणि बँक ऑफ मद्रास यांना तीन प्रेसिडेन्सी
बँकांची स्थापना करण्यासाठी परवाने दिले. अनेक वर्षे
ते भारतात मध्यवर्ती बँका असल्यासारखे कार्यरत
होते. 1806 मध्ये स्थापन झालेली बँक ऑफ
कलकत्ता लगेचच बँक ऑफ बंगाल बनली.

या तीन बँका 1921 मध्ये सामील झाल्या आणि

इम्पीरियल बँक ऑफ इंडिया बनल्या. नंतर, 1955
मध्ये, इम्पीरियल बँक ऑफ इंडियाचे 1955 मध्ये
राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले आणि त्याला स्टेट बँक
ऑफ इंडिया असे नाव देण्यात आले, जी सध्या
सार्वजनिक क्षेत्रातील सर्वात मोठी बँक आहे. 1934
च्या रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया कायद्यांतर्गत 1935
मध्ये रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाची स्थापना होण्यापूर्वी,
प्रेसीडेंसी बँका आणि त्यांच्या उत्तराधिकार्यांनी
दीर्घकाळ अर्ध-मध्यवर्ती बँका म्हणून काम के ले.
परिणामी, स्टेट बँक ऑफ इंडिया ही देशातील सर्वात
जुनी बँक आहे. या काळात तब्बल 600 बँकांची
स्थापना झाली. व्यवस्थापन कौशल्य, उपकरणे आणि
तंत्रज्ञानाच्या अभावामुळे बर्‍
याच मोठ्या बँका कार्य
करू शकल्या नाहीत, ज्यामुळे श्रमिक प्रक्रिया आणि
मानवाकडू न झालेल्या चुका झाल्या, ज्यामुळे भारतीय
खातेदारांना फसवणुकीचा धोका निर्माण झाला.
अलाहाबाद बँक (1865), पंजाब नॅशनल बँक (1894)
इत्यादीसारख्या काही बँका टिकल्या आणि आजही
आहेत. स्वदेशी चळवळीचा परिणाम म्हणून, विविध
स्थानिक व्यापारी आणि राजकारण्यांनी 1906 ते
1911 दरम्यान भारतीय लोकसंख्येसाठी बँका स्थापन
के ल्या. यापैकी अनेक अजूनही वापरात आहेत. पहिल्या
महायुद्धापासून (1914-1918), दुसरे महायुद्ध (1939-
45) संपेपर्यंत आणि दोन वर्षांनंतर, भारताला स्वातंत्र्य
मिळेपर्यंत आर्थिक क्षेत्राने खडतर कालावधी पाहिला.
या गोंधळाच्या काळात अनेक बँका निकामी झाल्या.
भारतातील बँकिं गचा इतिहास: स्वातंत्र्योत्तर टप्पा
(1947-1991) भारत सरकारने (GOI) स्वातंत्र्योत्तर
भारतीय बँकिं ग क्षेत्राची उत्क्रांती सुरू ठे वत
अर्थव्यवस्थेचा विकास करण्यासाठी 1948 मध्ये
बाजारातील लक्षणीय सहभागासह मिश्र अर्थव्यवस्थेचे
धोरण निवडले. 1935 मध्ये स्थापन झाल्यानंतर,
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाचे 1949 मध्ये राष्ट्रीयीकरण
करण्यात आले आणि भारतातील सर्व बँकांवर देखरेख,
संचालन आणि तपासणी करण्याचे अधिकार देण्यात
आले. भारतातील सर्व मुख्य बँका स्वातंत्र्याच्या वेळी
खाजगीरित्या चालवल्या जात होत्या, ज्यामुळे चिंता
वाढली कारण ग्रामीण रहिवासी अजूनही आर्थिक
सहाय्यासाठी सावकारांवर अवलंबून होते. ही समस्या
सोडवण्यासाठी तत्कालीन सरकारने बँकांचे
राष्ट्रीयीकरण करण्याचा निर्णय घेतला. हे देखील
वाचा: युनिफाइड पेमेंट इंटरफे स (UPI): साधे के ले
बँकांचे राष्ट्रीयीकरण भारत सरकारने 1969 मध्ये
बँकिं ग कं पनीज (अधिग्रहण आणि हस्तांतरण)
अध्यादेश जारी के ला आणि त्यावेळी भारतातील 14
सर्वात मोठ्या व्यावसायिक बँकांचे राष्ट्रीयीकरण के ले.
अलाहाबाद बँक बँक ऑफ इंडिया बँक ऑफ बडोदा बँक
ऑफ महाराष्ट्र सेंट्रल बँक ऑफ इंडिया कॅ नरा बँक देना
बँक इंडियन ओव्हरसीज बँक इंडियन बँक पंजाब
नॅशनल बँक सिंडिके ट बँक युनियन बँक ऑफ इंडिया
युनायटेड बँक युको बँक 1959 मध्ये, SBI च्या 7
उपकं पन्यांचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले: स्टेट बँक
ऑफ पटियाला स्टेट बँक ऑफ हैदराबाद स्टेट बँक
ऑफ बिकानेर आणि जयपूर स्टेट बँक ऑफ म्हैसूर
स्टेट बँक ऑफ त्रावणकोर स्टेट बँक ऑफ सौराष्ट्र
स्टेट बँक ऑफ इंदूर 1980 मध्ये, आणखी 6 बँकांचे
राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले, त्यांची संख्या 20
बँकांवर नेली: आंध्र बँक कॉर्पोरेशन बँक न्यू बँक ऑफ
इंडिया ओरिएंटल बँक ऑफ कॉम. पंजाब अँड सिंध
बँक विजया बँक राष्ट्रीयीकरणानंतर भारतात, बँकांचे
राष्ट्रीयीकरण आर्थिक स्थैर्याकडे एक महत्त्वाचे वळण
ठरले, विशेषतः ग्रामीण भागात जेथे मोठ्या बँका
नाहीत. भारतातील वित्तीय क्षेत्राची कार्यक्षमता
राष्ट्रीयीकृ त बँकांनी वाढवली आहे. या पायरीचा
देशाच्या आर्थिक व्यवस्थेवर मोठा प्रभाव पडतो-

जेव्हा देशाच्या दूरवरच्या भागात शाखा स्थापन

झाल्या, तेव्हा बँक प्रवेश सुधारला.
नवीन शाखा उघडल्यामुळे अधिक लोकांना बँकांमध्ये
प्रवेश मिळाला असल्याने, सरासरी देशांतर्गत बचत
दुप्पट वाढली.
सार्वजनिक ठे वींमध्ये तुलनात्मक वाढ बँकांच्या
विस्तारामुळे झाली, ज्याने निर्यात-संबंधित क्षेत्रे, कृ षी
आणि लहान व्यवसायांच्या विस्तारास मदत के ली.
सुधारित परिणामकारकता आणि अधिक सार्वजनिक
आत्मविश्वास हे अधिक जबाबदारीचे परिणाम होते.
लघुउद्योगांना चालना मिळाल्याने अर्थव्यवस्थेचा
लक्षणीय विस्तार झाला.
राष्ट्रीयीकरण झाल्यानंतर, आरबीआयने सर्वात मोठ्या
नियोक्त्यांमध्‍ये रँकिं ग करून आधीच एक उदाहरण
प्रस्थापित के ले आहे . अधिक बँकांनी आघाडीचे
अनुसरण के ल्याने, हे चालू राहिले.
बँका अल्पभूधारक शेतकऱ्यांना वाजवी दरात
वित्तपुरवठा करतात, ज्यामुळे भारताच्या कृ षी
उद्योगाला लक्षणीय चालना मिळाली.
उदारीकरण (1991)

खाजगी आणि परदेशी गुंतवणूकदारांचा सहभाग

वाढवण्यासाठी, सरकारने 1991 मध्ये आर्थिक उदारीकरण
लागू के ले, ज्यामुळे त्याच्या आर्थिक धोरणांमध्ये
लक्षणीय बदल झाला.

उदारीकरणाच्या चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यासाठी

खालील लेख वाचा:

1991 च्या आर्थिक सुधारणा

भारतीय अर्थव्यवस्थेवर उदारीकरणाचे परिणाम
निष्कर्ष
भारतातील बँकिं गचा इतिहास अनेक बदलांमधून गेला
आहे आणि सर्वात परिपक्व वित्तीय प्रणालींचा आहे .

ग्रामीण भागातही बँकांचा प्रसार झाला असला, तरी

गरिबांचा आर्थिक समावेश करणे हे एक आव्हान आहे .
ही समस्या दूर करण्यासाठी नाबार्डसारखे अनेक
उपक्रम राबविण्यात येत आहेत.

Functions of RBI

भारतीय रिझर्व्ह बँक (RBI), ही देशाची कें द्रीय बँक

आहे जी भारतीय बँकिं ग प्रणालीच्या नियमन आणि
कार्यासाठी जबाबदार आहे. RBI ची स्थापना हिल्टन
यंग कमिशनच्या शिफारशीवरून करण्यात आली,
ज्याला भारतीय नाणे प्राधिकरण देखील म्हणतात.
RBI ची वैधानिक स्थिती 1934 च्या रिझर्व्ह बँक
ऑफ इंडिया कायद्यांतर्गत प्रदान के ली गेली आहे
आणि 1 एप्रिल 1935 पासून कार्यान्वित झाली आहे.
शिवाय, जेव्हा RBI अंमलात आली तेव्हा ती
आतापर्यंत चलन नियंत्रक आणि इम्पीरियल बँक
ऑफ इंडियाकडू न पार पाडत असलेली सरकारची कार्ये
घेते. याव्यतिरिक्त, भारताच्या फाळणीनंतर,
आरबीआयने जून 1948 पर्यंत पाकिस्तानची सेंट्रल
बँक म्हणून काम के ले.

RBI चे उद्दिष्ट RBI चे राष्ट्रीयीकरण 1949 मध्ये झाले

आणि तेव्हापासून ते भारत सरकारच्या वित्त
मंत्रालयाच्या पूर्ण कक्षेत आले
RBI चा उद्देश भारतातील चलनविषयक स्थिरता
सुनिश्चित करण्यासाठी आणि सामान्यपणे, देशाची
चलन आणि पत व्यवस्था तिच्या फायद्यासाठी
चालवण्यासाठी बँक नोटा जारी करणे आणि राखीव
राखीव ठे वण्याचे नियमन करणे हा आहे. वाढत्या
गुंतागुंतीच्या अर्थव्यवस्थेमुळे निर्माण होणार्‍
या
आव्हानांना तोंड देण्यासाठी स्थूल आर्थिक स्थिरता,
आर्थिक स्थिरता आणि आधुनिक चलनविषयक धोरण
आराखडा राखणे हे संस्थेचे उद्दिष्ट आहे. RBI ची
रचना RBI चे कामकाज कें द्रीय संचालक मंडळाद्वारे
नियंत्रित के ले जाते. कें द्रीय संचालक मंडळावर गव्हर्नर
आणि चार डेप्युटी गव्हर्नरांसह जास्तीत जास्त 21
सदस्य असू शकतात ज्यांची नियुक्ती भारत
सरकारद्वारे RBI कायदा, 1934 नुसार 4 वर्षांच्या
कालावधीसाठी के ली जाते. RBI ची कार्ये RBI खालील
कार्ये करते: 1) आर्थिक व्यवस्थापन/अधिकारी RBI च्या
सर्वात महत्वाच्या कार्यांपैकी एक म्हणजे चलन धोरण
तयार करणे आणि त्याची अंमलबजावणी करणे आणि
भारतात चलन स्थिरता सुरक्षित करणे हे चलन आणि
क्रे डिट प्रणाली त्याच्या फायद्यासाठी कार्य करते. 2)
बँकिं ग आणि बिगर बँकिं ग वित्तीय संस्थांचे पर्यवेक्षण
आणि नियमन प्रभावी नियामक फ्रे मवर्क द्वारे
ठे वीदारांच्या हिताचे संरक्षण करण्यासाठी RBI कार्य
करते. विविध धोरणात्मक उपायांद्वारे एकू ण आर्थिक
स्थैर्य राखण्यासोबतच बँकिं ग ऑपरेशन्स आणि
बँकांच्या सॉल्व्हेंसीवर बारीक नजर ठे वणे. RBI चे हे
अधिकार RBI ACT 1934 आणि बँकिं ग रेग्युलेशन
ऍक्ट 1949 मधून आले आहेत. RBI चे हे नियामक
आणि पर्यवेक्षी कार्य भारतीय बँकिं ग प्रणाली तसेच
बिगर बँकिं ग वित्तीय संस्थांपर्यंत विस्तारते. 3) विदेशी
चलन बाजार, सरकारी सिक्युरिटीज मार्के ट आणि मनी
मार्के टचे नियमन परकीय चलन बाजार: 1991 मध्ये
सुरू करण्यात आलेल्या उदारीकरणाच्या
उपाययोजनांनंतर परकीय चलन व्यवस्थापन कायदा
1999 प्रकाशात आला. FEMA 1991 ने FERA 1973
ची जागा घेतली आणि जून 2022 मध्ये अंमलात
आली.

त्यामुळे आता भारतातील परकीय चलन बाजारावर

देखरेख ठे वण्याची जबाबदारी आरबीआयची आहे. RBI
FEMA कायदा 1999 च्या तरतुदीद्वारे परकीय चलन
बाजाराचे पर्यवेक्षण आणि नियमन करते. सरकारी
सिक्युरिटीज मार्के ट: RBI कें द्र आणि राज्य
सरकारांद्वारे जारी के लेल्या ट्रेड सिक्युरिटीजचे
नियमन करते. याचे नियमन करण्यासाठी, RBI ला
त्याची शक्ती RBI च्या 1934 च्या कायद्यातून
मिळते. मनी मार्के ट: अल्पकालीन आणि उच्च तरल
कर्ज रोखे देखील RBI द्वारे नियंत्रित के ले जातात
आणि यासाठी RBI ला RBI कायदा 1934 मधून
त्याचे अधिकार प्राप्त होतात. 4) परकीय चलन राखीव
व्यवस्थापन परकीय चलन राखीव मध्ये समाविष्ट
आहे- परकीय चलन मालमत्ता (FRAs) विशेष
रेखाचित्र अधिकार (SDRs) सोने RBI ही भारताच्या
परकीय चलनाच्या साठ्याची संरक्षक आहे. RBI
कायदा 1934 मध्ये परकीय चलनाच्या साठ्याच्या
व्यवस्थापनाबाबत कायदेशीर तरतूद नमूद आहे. 1934
चा RBI कायदा RBI ला या परकीय चलनाच्या
साठ्याची खालील साधनांमध्ये गुंतवणूक करण्याची
परवानगी देतो- आंतरराष्ट्रीय सेटलमेंटसाठी बँकांकडे
ठे व परदेशी व्यावसायिक बँकांमध्ये ठे व कर्ज साधने
आरबीआयच्या कें द्रीय बँकांच्या मान्यतेसह इतर
साधने 5) बँकर्स ते कें द्र आणि राज्य सरकार
आरबीआय सरकारसाठी बँकर म्हणून काम करते.
RBI ही विविध सरकारी विभागांच्या वतीने पैसे
मिळवण्यासाठी आणि भरण्यासाठी जबाबदार एजन्सी
आहे. सरकारच्या वतीने त्यांचे एजंट म्हणून काम
करण्यासाठी आणि बँकिं ग व्यवसाय करण्यासाठी इतर
बँकांची नियुक्ती करण्यासाठी RBI देखील अधिकृ त
आहे.

RBI कें द्र आणि राज्य सरकारच्या निधीची देखरेख करते

जसे की एकत्रित निधी, आकस्मिक निधी आणि
सार्वजनिक खाते.
RBI कें द्र/राज्य/कें द्रशासित प्रदेश सरकारला बँकर म्हणून
कर्ज देखील पुरवते.

तसेच वाचा: कर्ज तोटा तरतुदी

6) सरकारचे सल्लागार
आर्थिक आणि बँकिं ग-संबंधित बाबींवर असे करण्यास
सांगितले जाते तेव्हा RBI सरकारचे सल्लागार म्हणून
काम करते.

7) कें द्र आणि राज्य सरकारचे कर्ज व्यवस्थापक

कर्ज व्यवस्थापन धोरणाचे मुख्य उद्दिष्ट कर्ज
घेण्याची किं मत कमी करणे आणि कर्जाची
परिपक्वता संरचना गुळगुळीत करणे आहे . आरबीआय
सार्वजनिक कर्जाचे व्यवस्थापन करते आणि कें द्र
आणि राज्य सरकारच्या वतीने नवीन कर्ज देखील
जारी करते.

8) बँकर ते बँका
एसएलआर आणि सीआरआर राखण्यासाठी बँका
त्यांचे चालू खाते आरबीआयमध्ये उघडतात.
आरबीआय विविध बँकांसाठी एक सामान्य बँकर आहे
जे निधीच्या आंतरबँक हस्तांतरणाचे सेटलमेंट सक्षम
करते.

विशेष कारणांसाठी किं वा गरजेसाठी, RBI बँकांना अल्प-

मुदतीचे कर्ज आणि अग्रिम प्रदान करते

9) RBI- शेवटचा उपाय देणारा

म्हणजेच ज्या बँका दिवाळखोर नसलेल्या (तात्पुरत्या
लिक्विड समस्येचा सामना करत आहेत) अशा बँकांना
वाचवण्यासाठी RBI येते. ठे वीदारांच्या हिताचे रक्षण
करण्यासाठी आणि बँके चे संभाव्य अपयश
टाळण्यासाठी आरबीआय ही सुविधा देते.

10) RBI- चलन जारीकर्ता

पुरेशा प्रमाणात अस्सल आणि स्वच्छ नोटा जारी
करण्याच्या उद्देशाने RBI आणि सरकार राष्ट्रीय चलनाची
निर्मिती, उत्पादन आणि एकू ण प्रशासनाची जबाबदारी
घेतात.
भारतीय रिझर्व्ह बँके ने देशभरातील रुपयाच्या नोटा
आणि नाण्यांचे संचलन सुलभ करण्यासाठी काही बँक
शाखांना करन्सी चेस्ट उभारण्याची परवानगी दिली
आहे (करन्सी चेस्ट हे स्टोअरहाऊस आहे जिथे
आरबीआयच्या वतीने चलनी नोटा आणि रुपयाची
नाणी साठवली जातात)

11) विकासात्मक भूमिका

आरबीआयच्या विकासात्मक भूमिके मध्ये आर्थिक
पायाभूत सुविधा निर्माण करण्यासाठी संस्था निर्माण
करणे, अर्थव्यवस्थेच्या उत्पादक क्षेत्राला पतपुरवठा
सुनिश्चित करणे आणि परवडणाऱ्या वित्तीय
प्रणालींमध्ये प्रवेश वाढवणे यांचा समावेश होतो.

RBI च्या विकासात्मक भूमिकें तर्गत येणाऱ्या अनेक

योजना खालीलप्रमाणे आहेत-

प्राधान्य क्षेत्र कर्ज

RBI नुसार, प्राधान्य क्षेत्र ही अर्थव्यवस्थेची अशी क्षेत्रे
आहेत ज्यांना या विशेष योजनांच्या अनुपस्थितीत
वेळेवर आणि पुरेसा क्रे डिट मिळत नाही.

प्राधान्य क्षेत्र मार्गदर्शक तत्त्वे क्षेत्राला कर्जासाठी

प्राधान्य व्याज दर प्रदान करत नाहीत. ही लहान-
मूल्याची कर्जे सामान्यत: लोकसंख्येच्या त्या भागांसाठी
चालतात जे समाजातील दुर्बल घटक आहेत आणि
ज्यांना विशेष लक्ष देणे आवश्यक आहे आणि कृ षी
आणि लघु उद्योगांमध्ये सघनपणे कार्यरत असलेल्या
विभागासाठी.

प्राधान्य क्षेत्रांची यादी आहे -

शेती
एमएसएमई
निर्यात करा
शिक्षण
गृहनिर्माण
सामाजिक पायाभूत सुविधा
अक्षय ऊर्जा
इतर
कमकु वत विभाग
परदेशी बँकांसह व्यावसायिक बँका- PSL ला एकू ण
कर्जाच्या 40%

प्रादेशिक ग्रामीण बँका- ७५%

लघु वित्त बँका- ७५%
पेमेंट बँक- ते क्रे डिट देत नाहीत
नागरी (प्राथमिक) सहकारी बँका- 40% (2024 पर्यंत
टप्प्याटप्प्याने 75% पर्यंत वाढेल)
लीड बँक योजना
RBI ने 1969 मध्ये सुरू के लेली लीड बँक योजना बँका
आणि इतर विकास संस्थांच्या क्रियाकलापांमध्ये
समन्वय साधण्याच्या उद्देशाने बँक वित्तपुरवठा
प्राधान्य क्षेत्रे आणि इतर क्षेत्रांमध्ये वाढवण्याच्या
उद्देशाने सर्वांगीण विकासात बँके च्या भूमिके ला
प्रोत्साहन देण्यासाठी आहे .

12) डेटा प्रसार/धोरण संशोधन

RBI ने हाती घेतलेले असे संशोधन राष्ट्रीय आणि
आंतरराष्ट्रीय स्तरावर उद्भवणाऱ्या समस्या आणि
समस्यांवर लक्ष कें द्रित करते, ज्याचा भारतीय
अर्थव्यवस्थेवर गंभीर परिणाम होतो.

भारत हा डेटा जारी करण्याच्या उद्देशाने IMF द्वारे

परिभाषित के लेल्या विशेष डेटा प्रसार मानकांचा (SDDS)

स्वाक्षरी करणारा आहे .

आरबीआय कायद्यानुसार त्याच्यावर आरबीआयचे

काही कायदेशीर दायित्व आहेत. त्यापैकी एक म्हणजे
दरवर्षी दोन अहवाल प्रकाशित करणे. एक म्हणजे
वार्षिक अहवाल आणि दुसरा भारतातील बँकिं गचा ट्रेंड
आणि प्रगतीचा अहवाल.

RBI त्रैमासिक आधारावर ग्राहक आत्मविश्वास सर्वेक्षण

आणि महागाई अपेक्षा सर्वेक्षण आयोजित करते.

Bank Nationalization Case – A Critical

Analysis
परिचय :-

Rustom Cavasjee (R.C.Cooper) V. Union of India,1970[1], जे 'बँक

नॅशनलायझेशन के स' म्हणून प्रसिद्ध आहे , हा भारतीय
बँकिं ग कायद्यातील सर्वात महत्त्वाचा निर्णय आहे . हे
भारतीय राज्यघटनेच्या अनेक तत्त्वांवर आधारित
आहे . हे प्रकरण तथाकथित आहे कारण याचिकाकर्ते,
आर.सी.कू पर, जे सेंट्रल बँक ऑफ इंडियाचे संचालक
होते (यादीतील 14 बँकांपैकी एक) आणि बँक ऑफ
बडोदामध्ये त्यांचे शेअर्स होते, त्यांनी भारतीय संघाच्या
विरोधात याचिका दाखल के ली. १९६९ साली अनेक
बँकांचे राष्ट्रीयीकरण होत होते.

त्यांनी The Banking Companies (Acquisition and Transfer of Undertakings) Ordinance, 1969

मधील अनेक महत्त्वाच्या तरतुदींना आव्हान दिले,

त्यापैकी एक अनुसूची II आहे ज्यामध्ये नमूद के ले
आहे की सरकार जेव्हा कोणतीही बँक अधिग्रहित
करेल तेव्हा, नुकसान भरपाईचा निर्णय कराराद्वारे
के ला जाईल. आणि जर करार अयशस्वी झाला तर
अशा प्रकरणाची न्यायाधिकरणात चर्चा के ली जाईल.
शिवाय, न्यायाधिकरणाच्या निकालानंतर कं पनीला दहा
वर्षांनी नुकसानभरपाईची रक्कम मिळणार होती. ज्या
तारखेला करार अयशस्वी घोषित के ला जाईल त्या
तारखेपासून ही दहा वर्षे मोजली जातील. वरिष्ठ वकील
नानी फालखीवाला यांनी आर सी कू परच्या बाजूने
खटला लढवला तर युनियनचे प्रतिनिधित्व तत्कालीन
ऍटर्नी जनरल निरेन डे आणि सॉलिसिटर जनरल
जगदीश स्वरूप यांनी के ले.[2] या खटल्याचा निकाल 11

खंडपीठाच्या न्यायाधीशांनी दिला आणि 10:1 ने हा

खटला अध्यादेशाच्या विरोधात गेला.

पार्श्वभूमी :-

सन 1955 मध्ये, जेव्हा SBI कायदा संमत झाला, तेव्हा

सरकारने आधीच इम्पीरियल बँक ऑफ इंडियाचे
अधिग्रहण के ले होते, आणि त्यानंतर त्याच्या सर्व सात
उपकं पन्या स्टेट बँक ऑफ इंडिया (SBI) मध्ये विलीन
करण्यात आल्या. या कारवाईमागील कारण भारतीय
राज्यघटनेच्या भाग 4 मधील कलम 37 होते, ज्यामध्ये
राज्य धोरणाच्या निर्देशक तत्त्वांचा (DPSP) उल्लेख आहे .
त्यात असे म्हटले आहे की "या भागामध्ये समाविष्ट
असलेल्या तरतुदी कोणत्याही न्यायालयाद्वारे लागू
के ल्या जाणार नाहीत, परंतु त्यात नमूद के लेली तत्त्वे
देशाच्या कारभारात मूलभूत आहेत आणि असे कायदे
करताना ही तत्त्वे लागू करणे हे राज्याचे कर्तव्य
असेल. जसे वीज, विमा, तेल इ.

भारतीय संविधानात ‘समाजवादी’ नावाची संज्ञा आहे

जी DPSP मध्ये समाविष्ट आहे . त्यात नमूद के ले आहे
की सरकार आपल्या कारभारादरम्यान निर्देश तत्त्वांचे
पालन करेल. स्वातंत्र्यानंतर, भारताच्या सर्व भागांमध्ये
बँकिं ग सुविधा उपलब्ध नव्हत्या आणि अशा प्रकारे ,
त्या वेळी, सरकारने अनेक सुधारणात्मक पायऱ्यांद्वारे
संपूर्ण भारतात बँकिं ग सुविधांचा प्रचार करण्याचा
प्रयत्न के ला आणि त्यापैकी एक पाऊल म्हणजे
राष्ट्रीयीकरण. या पायऱ्यांद्वारे सरकारने विमा कं पन्या,
तेल शुद्धीकरण कारखाने, इलेक्ट्रिकल कं पन्या इत्यादींचे
राष्ट्रीयीकरण के ले. अशा प्रकारे , या सर्वांमागील
सरकारचा मुख्य हेतू भारताच्या कानाकोपऱ्यात
बँकांचा प्रचार करणे हा होता. या सर्वांमागे एक गंभीर
कारण होते. म्हणजे पूर्वी सावकार गरीब लोकांकडू न
मोठ्या प्रमाणावर व्याज आकारत असत आणि बँका
श्रीमंतांसाठी असतात असे लोकांना वाटत असे. त्यामुळे
राष्ट्रीयीकरणानंतर त्यांना स्पष्ट करण्यात आले की,
बँक सावकारांपेक्षा कमी व्याज आकारते आणि त्यांचे
पैसेही खात्यात साठवायचे असल्यास सुरक्षित हातात
आहेत.

तसेच, 1969 दरम्यान, 14 व्यावसायिक बँकांकडे एकू ण

ठे वींपैकी 5% रक्कम होती. यापैकी कोणत्याही बँके च्या
किमान ठे वी 50 कोटी होत्या. खाजगी विभागाकडू न
आर्थिक नियंत्रणाचा मोठा धोका होता आणि
त्याशिवाय ग्रामीण, कृ षी, लघु किं वा मध्यम उद्योगांना
त्या बँकांचे प्राधान्य नव्हते.

बँक राष्ट्रीयीकरण अध्यादेश :- अशाप्रकारे, वरील सर्व

कारणांमुळे, 19 जुलै 1969 रोजी, भारताच्या राष्ट्रपतींनी
भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 123(1) अंतर्गत एक
अध्यादेश जारी के ला – “द बँकिं ग कं पनीज
(अंडरटेकिं ग्जचे संपादन आणि हस्तांतरण) अध्यादेश,
1969”[3] आणि या अध्यादेशानुसार, 50 कोटींपेक्षा
जास्त ठे वी असलेल्या 14 बँकांचे राष्ट्रीयीकरण झाले.
सेंट्रल बँक ऑफ इंडिया आणि बँक ऑफ बडोदा या
14 बँकांपैकी दोन बँका होत्या ज्यांचे भागधारक
आर.सी. कू पर होते (जे या बँक राष्ट्रीयीकरण
प्रकरणाचे याचिकाकर्ते आहेत[4].) अध्यादेश हा मुळात,
कलम १२३ अंतर्गत अशा प्रकरणांमध्ये आणला जातो
जेव्हा एखादा कायदा ताबडतोब मंजूर करणे आवश्यक
असते परंतु त्या कालावधीत संसदीय अधिवेशन
नसते. त्यात असे म्हटले आहे की – “संसदेची दोन्ही
सभागृहे चालू असताना वगळता कोणत्याही वेळी,
राष्ट्रपतींना अशी परिस्थिती आहे की ज्याने त्यांना
त्वरित कारवाई करणे आवश्यक आहे असे समाधान
वाटत असेल, तर तो असा अध्यादेश जारी करू
शकतो. आवश्यक." त्यामुळे राष्ट्रपतींची परवानगी
आणि आदेश घेतल्यानंतर अध्यादेश काढता येतो.
त्याच पद्धतीने, बँकिं ग कं पनीज (अधिग्रहण आणि
हस्तांतरण) अध्यादेश, 1969 पारित करण्यात आला,
परंतु या प्रकरणात फरक असा होता की संसदेचे
अधिवेशन हे अध्यादेश ज्या तारखेला पास के ले जाते
त्या तारखेपासून दोन दिवसांनी होते. आणि अशा
प्रकारे, हा मुद्दा आर.सी. कू पर यांनी या प्रकरणात
उपस्थित के ला होता की अशी कोणती आणीबाणी
होती ज्याने इंदिरा गांधी सरकारला अध्यादेश
आणण्यास भाग पाडले जेव्हा ते संसदेच्या
अधिवेशनात विधेयक म्हणून सहजपणे मांडू शकले
असते. ही घटना घडली तेव्हा भारताचे कार्यवाहक
राष्ट्रपती सी होते जे भारताचे माजी सरन्यायाधीश
तसेच भारताचे माजी उपराष्ट्रपती होते. ते 20 जुलै
1969 रोजी कार्यालयात येणार होते आणि 19 जुलै
1969 रोजी शनिवारी अध्यादेश जारी करण्यात आला
आणि लोकसभेचे पावसाळी अधिवेशन 21 जुलै 1969
रोजी सुरू होणार होते परंतु तरीही व्ही.व्ही. गिरी यांनी
अध्यादेश काढला.

मुद्दे आणि निर्णय :-

C. कू पर यांनी UOI विरुद्ध भारताच्या सर्वोच्च

न्यायालयात रिट याचिका दाखल के ली आणि काही
प्रमुख मुद्दे हाती घेण्यात आले. काही मुद्दे आणि त्यावर
सर्वोच्च न्यायालयाच्या टिप्पण्या होत्या-

भागधारक कं पनीच्या वतीने याचिका दाखल करू

शकतो का?

या प्रकरणामध्ये, आर.सी. कू परने मांडलेला करार असा

होता की कं पनीला कोणतेही मूलभूत अधिकार नाहीत
त्यामुळे त्याचे उल्लंघन होऊ शकत नाही, परंतु, या
अध्यादेशामुळे , कं पनीचा भागधारक म्हणून, त्याच्या
अधिकारांचे उल्लंघन होत आहे आणि अशा प्रकारे , तो
त्यासाठी याचिका दाखल के ली.
तर, प्रतिवादीने असा युक्तिवाद के ला की, भारतीय
राज्यघटनेनुसार, कं पनी ही एक न्यायिक संस्था आहे ,
आणि त्यामुळे ती मूलभूत अधिकारांचा दावा करू
शकत नाही. शिवाय, भारतीय नागरिकत्व कायदा, 1955[5]
मध्ये देखील हाच मुद्दा नमूद के ला आहे . अशा प्रकारे ,
प्रतिवादीच्या बाजूनुसार, आर.सी. कू पर कं पनीच्या वतीने
त्याच्या हक्कांचा दावा करू शकत नाही.

शेवटी, निकालात, सर्वोच्च न्यायालयाने असे नमूद के ले

की कोणताही संचालक किं वा भागधारक एखाद्या
कं पनीच्या वतीने कलम 32 किं वा 226 नुसार त्याच्या
किं वा तिच्या मूलभूत अधिकारांवर दावा करू शकत
नाही.

जो अध्यादेश काढण्यात आला तो योग्य प्रकारे जारी

करण्यात आला की नाही?

या मुद्द्यावर सर्वोच्च न्यायालयाने नमूद के ले आहे की

सरकारला अध्यादेश जारी करण्याचा व्यक्तिनिष्ठ
अधिकार आहे . वेळेचा मुद्दा साहजिकच प्रश्नचिन्ह
निर्माण करणारा होता पण, न्यायालय सरकारच्या
अध्यादेश जारी करण्याच्या अधिकारात हस्तक्षेप करू
शकत नाही.

अध्यादेशाची अनुसूची II न्याय्य आहे की नाही?

बँकिं ग कं पनीज (अक्विझिशन अँड ट्रान्सफर ऑफ

अंडरटेकिं ग्ज) अध्यादेश, 1969 च्या शेड्यूल II मध्ये तरतूद
के ली आहे की सरकार जेव्हा कोणतीही बँक
अधिग्रहित करेल तेव्हा नुकसान भरपाई कराराद्वारे
ठरवली जाईल. आणि जर करार अयशस्वी झाला तर
अशा प्रकरणाची न्यायाधिकरणात चर्चा के ली जाईल.
शिवाय, न्यायाधिकरणाच्या निकालानंतर कं पनीला 10

वर्षांनंतर नुकसानभरपाईची रक्कम मिळणार होती.

ज्या तारखेला करार अयशस्वी घोषित के ला जाईल
त्या तारखेपासून ही 10 वर्षे मोजली जातील.

हा अध्यादेशातील सर्वात वादग्रस्त मुद्दा होता, त्यामुळे

आर.सी. कू पर यांनी त्यांच्या याचिके तही त्याचा उल्लेख
के ला होता. माननीय सर्वोच्च न्यायालयाने या मुद्द्यात
नमूद के ले आहे की 10 वर्षांनंतर नुकसान भरपाई ही
संकल्पना पूर्णपणे अतार्कि क आणि निराधार आहे .
आणि अशा प्रकारे , अनुसूची II मध्ये नमूद के ल्यानुसार
भरपाईची प्रक्रिया पूर्णपणे चुकीची आहे .

हा कायदा कलम 19(1), 13 आणि 31(2) चे उल्लंघन करत

होता का?

सर्वप्रथम, सरकारने सांगितले की ते कोणत्याही

मूलभूत अधिकाराचे उल्लंघन करत नाहीत. सरकार
मक्तेदारी निर्माण करू शकते, असेही सर्वोच्च
न्यायालयाने नमूद के ले. हे एकतर निरपेक्ष किं वा
आंशिक असू शकते परंतु मुख्य मुद्दा असा आहे की
त्याला मक्तेदारी निर्माण करण्याचा अधिकार आहे .
लोककल्याणामुळे जेव्हा सरकार मक्तेदारी निर्माण
करते तेव्हा ते वैध मानले जाते.

तथापि, सर्वोच्च न्यायालयाने आपल्या निकालात नमूद

के ले आहे की कलम 31(2) चे सरकारने कायद्याच्या
अनुसूची II द्वारे उल्लंघन के ले आहे ज्यामध्ये
नुकसान भरपाईच्या भागाचा उल्लेख आहे . त्यामुळे या
निकालानंतर सरकारने 1971 मध्ये या कायद्याची 25 वी
दुरुस्ती के ली.

सर्वोच्च न्यायालयाने कलम समानतेचा अधिकार) चे

14 (

उल्लंघन सरकारकडू न करण्यात आल्याचेही नमूद के ले

आहे . के वळ 14 बँकांची निर्दोष मुक्तता करण्यात
आल्याचे हे वास्तव आहे . परदेशी बँकांसह इतर सर्व
बँकांना खाजगीरित्या काम करण्याची परवानगी होती.

निकालाची प्रमुख तत्त्वे :-

सर्वोच्च न्यायालयाने आपल्या निकालात दोन प्रमुख

तत्त्वे घालून दिली आहेत. ती तत्त्वे होती -

कोणताही भागधारक किं वा संचालक कं पनीच्या वतीने

त्याच्या किं वा तिच्या मूलभूत अधिकारांवर दावा करू
शकत नाही जोपर्यंत त्याच्या स्वतःच्या अधिकारांवर
त्याचा परिणाम होत नाही.
प्रभाव चाचणी[6] ची संकल्पना विचारात घेण्यात आली.
ही संकल्पना प्रथम के . गोपालन यांनी मांडली. यानुसार,
असा विचार के ला जाईल की जो अध्यादेश काढला
गेला आहे तो के वळ त्याच्या परिणामानुसार ठरवला
जाऊ शकतो आणि त्याच्या हेतू किं वा वस्तुवर नाही.

पोस्ट विकास: -
पुढच्या निवडणुकीत लोकसभा आणि राज्यसभेत
सरकारला बहुमत मिळाले.

एक कायदा पारित के ला – बँकिं ग कं पन्या (अधिग्रहण

आणि हस्तांतरण) कायदा, 1970.[7]

निर्णयाद्वारे लादलेल्या या मर्यादांवर मात

करण्यासाठी. त्या दिवसाच्या सरकारने निकालाद्वारे
लादलेल्या निर्बंधांवर मात करण्यासाठी घटना
पंचवीसवी दुरुस्ती) कायदा, १९७१[८] मध्ये सुधारणा के ली.
(

या दुरुस्तीने मालमत्तेचा अधिकार कमी के ला आणि

नुकसान भरपाईच्या भरपाईवर सार्वजनिक वापरासाठी
खाजगी मालमत्तेचे संपादन करण्याची परवानगी
दिली.

अशा नुकसानभरपाईचा निर्णय संसदेद्वारे के ला

जाईल, न्यायालये नव्हे .

दुरुस्तीने मूलभूत अधिकारांचे उल्लंघन के ले असले

तरीही, राज्य धोरणाच्या निर्देशात्मक तत्त्वांच्या
अनुच्छे द 39(b) आणि (c) ला लागू करणार्‍
या कोणत्याही
कायद्याला न्यायालयीन पुनरावलोकनातून सूट दिली
आहे .

नाना पालखीवाला यांनी मुलभूत हक्कांच्या

उल्लंघनाबाबत न्यायालयीन आढावा कायम ठे वला
जावा याची खात्री करण्यासाठी "के शवानंद भारती V.

के रळ राज्य"[9] असा एक महत्त्वाचा खटला पुन्हा

लढला.

हे प्रकरण संविधानाच्या मूलभूत संरचना सिद्धांताच्या

स्थापनेसाठी देखील ओळखले जाते
Banking Regulation Act, 1949
परिचय
भारतात विविध प्रकारच्या बँका, जसे की व्यापारी बँका,
सहकारी बँका, ग्रामीण बँका आणि खाजगी क्षेत्रातील
बँका अस्तित्वात आहेत. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI)

ही बँकांचे नियमन आणि देखरेख करण्यासाठी

प्रशासकीय संस्था आहे . बँकिं ग नियमन कायदा, 1949 हा
एक कायदा आहे जो भारतातील बँकांचे नियमन
करण्यासाठी एक फ्रे मवर्क प्रदान करतो. हा कायदा 16

मार्च 1949 रोजी लागू झाला. हा कायदा RBI ला बँकांच्या

वर्तनावर नियंत्रण ठे वण्याचा अधिकार देतो. हा कायदा
बँकिं ग कं पनी कायदा, 1949 म्हणून संमत करण्यात आला.
तो 1956 पर्यंत जम्मू आणि काश्मीरला लागू नव्हता. हा
कायदा बँके च्या दैनंदिन कामकाजावर देखरेख ठे वतो.
या कायद्यांतर्गत, आरबीआय बँकांना परवाना देऊ
शकते, भागधारकांच्या शेअरहोल्डिंग आणि मतदानाच्या
अधिकारांवर नियमन करू शकते, बोर्ड आणि
व्यवस्थापनाच्या नियुक्तीवर लक्ष देऊ शकते आणि
ऑडिटसाठी सूचना देऊ शकते. RBI विलीनीकरण आणि
लिक्विडेशनमध्येही भूमिका बजावते.

आता डाउनलोड कर

बँकिं ग नियमन कायदा, 1949 चा इतिहास

बँकिं गची संकल्पना भारतात बँक ऑफ हिंदुस्थानच्या
स्थापनेपासून सुरू झाली. भारतात राष्ट्रीयीकरण
होण्यापूर्वी भारताची बँकिं ग व्यवस्था अधिक खाजगी
स्वरूपाची होती. बँका त्यांच्या शाखा सुरू ठे वण्यासाठी
धडपडत होत्या. कमी भांडवल आणि राखीव साठा
आणि जास्त नफा मिळविण्याचा लोभ हे बँकिं ग
व्यवस्थेच्या अपयशाचे कारण बनले. कं पनी कायदा, 1913
अंतर्गत बँकांचे पर्यवेक्षण के ले जात होते, परंतु हा
कायदा बँकांचे नियमन करण्यासाठी पुरेसा नव्हता.
अर्थव्यवस्था चांगली कामगिरी करत नव्हती आणि
यामुळे बँकांचे नुकसान होऊ लागले. तसेच, बँक ही
संकल्पना बहुतेक उच्चवर्गीय लोक वापरत होते. बँकांचा
वापर कमी होण्यामागे फसवणूक हे देखील एक
कारण होते. यामुळे भारताच्या बँकिं ग प्रणालीचे
नियमन करण्याची गरज निर्माण झाली. परिणामी,
बँकिं ग नियमन कायदा 1949 मध्ये लागू करण्यात आला.
तो सुरुवातीला बँकिं ग कं पन्यांना लागू होता, परंतु 1965

मध्ये झालेल्या दुरुस्तीनंतर हा कायदा सहकारी

बँकांनाही लागू झाला.

बँकिं ग नियमन कायदा, 1949 चे उद्दिष्टे

बँकिं ग नियमन कायद्याची उद्दिष्टे खाली नमूद के ली
आहेत:

ठे वीदारांच्या मागणीची पूर्तता करणे आणि त्यांना

सुरक्षा आणि हमी देणे.
बँकिं ग व्यवसायाचे नियमन करू शकतील अशा
तरतुदी प्रदान करणे.
शाखा उघडणे आणि विद्यमान शाखांची ठिकाणे
बदलण्याचे नियमन करणे.
बँकांच्या भांडवलासाठी किमान आवश्यकता विहित
करणे.
बँकिं ग संस्थांच्या विकासामध्ये समतोल राखणे.
बँकिं ग नियमन कायदा, 1949 ची व्याप्ती आणि लागूता
या कायद्यातील कलमांचा अर्थ कं पनी कायदा, 1956 च्या
कलमांसह किं वा बँकिं ग प्रणालीमध्ये प्रचलित
असलेल्या इतर कोणत्याही कायद्यांसह के ला जाणार
आहे . हा कायदा बँकिं ग कं पन्या आणि सहकारी बँकांना
लागू होतो. हे कायद्याच्या भाग V मध्ये नमूद
के ल्याशिवाय प्राथमिक कृ षी पतसंस्था किं वा सहकारी
जमीन गहाण बँक किं वा इतर कोणत्याही सहकारी
संस्थेला लागू होणार नाही.

बँकिं ग नियमन कायदा, 1949 ची वैशिष्ट्ये

56 कलमांचा समावेश करून या कायद्याची पाच
भागात विभागणी करण्यात आली आहे .

कायद्याची मुख्य वैशिष्ट्ये खाली नमूद के ली आहेत:

बिगर बँकिं ग कं पन्यांना मागणीनुसार देय असलेल्या

पैशांच्या ठे वी घेण्यास मनाई आहे .
बँकिं ग कं पन्यांच्या व्यापारावर बंदी घातल्याने गैर-
बँकिं ग जोखीम कमी होते.
किमान भांडवल मानके राखणे.
बँकिं ग कं पन्यांच्या शेअर्सच्या अधिग्रहणावरील
नियमन.
बँकांसाठी योजना बनवण्याचा कें द्र सरकारचा अधिकार.
बँकिं ग कं पन्यांसाठी लिक्विडेशन कार्यवाहीबाबत
तरतुदी.

बँकिं ग नियमन कायदा, 1949 च्या महत्त्वाच्या तरतुदी

कायद्यातील काही महत्त्वाच्या तरतुदी खाली नमूद
के ल्या आहेत.

व्याख्या
या कायद्याने बँकिं ग, बँकिं ग कं पनी, शाखा कार्यालय
इत्यादीसारख्या काही संज्ञा परिभाषित के ल्या आहेत.
बँकिं ग कं पनी म्हणजे भारतात बँकिं ग व्यवसाय
करणारी कं पनी. बँकिं ग म्हणजे लोकांकडू न पैसे जमा
करण्यासाठी किं वा गुंतवणूक करण्यासाठी स्वीकारणे
ज्याची परतफे ड मागणी के ली जाऊ शकते. सहाय्यक
बँकांचा अर्थ स्टेट बँक ऑफ इंडिया (सब्सिडियरी
बँक्स) कायदा, 1959 अंतर्गत दिलेल्या अर्थाप्रमाणेच आहे .
सुरक्षित कर्ज किं वा आगाऊ म्हणजे अॅडव्हान्स किं वा
मालमत्तेच्या सुरक्षिततेवर सुरक्षित के लेले कर्ज.

बँकिं ग कं पन्यांकडू न व्यवसाय के ला जाऊ शकतो

कलम 6(1) अंतर्गत, बँकिं ग कं पनी कर्ज घेण्याच्या किं वा
पैसे देण्याच्या व्यवसायात गुंतलेली असू शकते;
एक्सचेंजची बिले, प्रॉमिसरी नोट्स, कू पन, मसुदे , बिले,
रेल्वेच्या पावत्या, वॉरंट, डिबेंचर खरेदी करणे किं वा
विक्री करणे; परकीय चलनाची खरेदी किं वा विक्री;
व्यवहार स्टॉक, फं ड, शेअर्स, डिबेंचर्स, बाँड्स; एजन्सी
व्यवसाय जसे की माल क्लिअरिंग आणि फॉरवर्ड
करणे; हमी आणि नुकसानभरपाईचा व्यवसाय करणे इ.

व्यापार करण्यास मनाई

या कायद्याच्या कलम ८ अन्वये व्यापार करण्यास
मनाई आहे .

कोणतीही बँकिं ग कं पनी प्रत्यक्ष किं वा अप्रत्यक्षपणे

वस्तूंच्या खरेदी-विक्रीचा किं वा वस्तूंच्या
देवाणघेवाणीचा व्यवहार करणार नाही, जेव्हा ती
तिच्या सुरक्षिततेमध्ये ठे वलेल्या वस्तूंची विक्री करत
असेल. वसुली किं वा वाटाघाटीमुळे प्राप्त झालेल्या
देवाणघेवाणीची बिले वगळता बँके ने कोणत्याही
व्यापारात किं वा वस्तूंची खरेदी, विक्री किं वा
देवाणघेवाण करू नये.

बँके चे व्यवस्थापन
कायद्याच्या कलम 10 नुसार बँके ने व्यवस्थापकीय
भागीदाराला नोकरी देऊ नये किं वा नोकरी करू नये.

बँके ने अशा व्यक्तीला देखील कामावर ठे वू नये

ज्याला दिवाळखोर ठरवण्यात आले आहे किं वा ज्याचे
वेतन कं पनीच्या नफ्यावर अवलंबून आहे . मंडळाच्या
एकू ण सदस्यांपैकी किमान 51% सदस्यांना लेखा, कृ षी,
ग्रामीण अर्थव्यवस्था, बँकिं ग, सहकार, अर्थशास्त्र, वित्त,
कायदा, लघुउद्योग इत्यादी विषयांचा व्यावसायिक
अनुभव असणे आवश्यक आहे . दिग्दर्शक आठ वर्षांपेक्षा
जास्त नसावा.

किमान पेड-अप भांडवल आणि राखीव रक्कम

कलम 11 असे सांगते की जर बँकिं ग कं पनी
भारताबाहेर स्थापन के ली असेल तर तिच्या भरणा
के लेल्या भांडवलाचे एकू ण मूल्य पंधरा लाखांपेक्षा
जास्त असावे आणि जर तिचे कलकत्ता किं वा मुंबई
किं वा दोन्ही ठिकाणी व्यवसायाचे ठिकाण असेल तर
ते वीसपेक्षा जास्त असावे. लाख

बँकिं ग कं पनीने वर्षासाठी तिच्या नफ्याच्या वीस

टक्के रक्कम जमा करणे आवश्यक आहे. जर कं पनी
भारतात समाविष्ट के ली असेल आणि तिच्या
वेगवेगळ्या राज्यांमध्ये शाखा असतील तर, भरलेले
भांडवल पाच लाख रुपये असेल आणि व्यवसायाचे
ठिकाण मुंबई किं वा कलकत्ता किं वा दोन्ही शहरात
असेल तर दहा लाख रुपये हे किमान पेड-अप भांडवल
असणे आवश्यक आहे. जर कं पनीच्या सर्व शाखा
त्याच राज्यात असतील ज्यापैकी एकही मुंबई किं वा
कलकत्ता शहरात वसलेली नसेल, तर पेड-अप भांडवल
तिच्या व्यवसायाच्या मुख्य ठिकाणाबाबत एक लाख
रुपये आणि प्रत्येकाच्या संदर्भात दहा हजार रुपये
असणे आवश्यक आहे. ज्या जिल्ह्यात त्याचे
व्यवसायाचे प्रमुख ठिकाण आहे त्याच जिल्ह्यात
असलेल्या त्याच्या इतर शाखांपैकी, तसेच त्याच
जिल्ह्याच्या व्यतिरिक्त राज्यात इतरत्र असलेल्या
प्रत्येक शाखेसाठी पंचवीस हजार रुपये. कं पनीचे
सदस्यता घेतलेले भांडवल अधिकृ त भांडवलाच्या
अर्ध्या भागापेक्षा कमी नसावे आणि भरलेले भांडवल
सदस्यता घेतलेल्या भांडवलाच्या अर्ध्यापेक्षा कमी
नसावे. बँकिं ग कं पनी न भरलेल्या भांडवलावर
कोणतेही शुल्क तयार करू शकत नाही. कं पनी दरवर्षी
तिच्या नफ्यातील किमान वीस टक्के रक्कम राखीव
निधीमध्ये हस्तांतरित करेल. बँकिं ग कं पनीने
आरबीआयला विनियोगाच्या तारखेपासून एकवीस
दिवसांच्या आत रिझर्व्ह फं डाच्या विनियोगाची माहिती
दिली पाहिजे. सहाय्यक कं पन्यांच्या स्वरूपावर मर्यादा
बँकिं ग कं पनीने उपकं पनी बनवू नये जोपर्यंत स्थापन
झालेली कं पनी व्यवसायाच्या उपक्रमासाठी असेल
किं वा भारतीय रिझर्व्ह बँके कडू न लेखी परवानगी
घेतली नसेल. बँकिं ग कं पनी कं पनीच्या पेड-अप शेअर
कॅ पिटलच्या तीस टक्क्यांहून अधिक रकमेचे शेअर्स
किं वा स्वतःचे पेड-अप कॅ पिटल ठे वू शकते. बँकिं ग
कं पन्यांचा परवाना कोणतीही बँकिं ग कं पनी RBI कडू न
परवाना घेतल्याशिवाय भारतात व्यवसाय करू शकत
नाही. परवाना देण्यापूर्वी आरबीआय पुस्तकांची
तपासणी करू शकते. जर कं पनीने भारतात बँकिं ग
व्यवसाय करणे थांबवले तर RBI परवाना देखील रद्द
करू शकते. नवीन उघडणे आणि विद्यमान शाखांचे
हस्तांतरण प्रत्येक बँकिं ग कं पनीने नवीन शाखा
उघडण्यापूर्वी किं वा विद्यमान शाखा वेगळ्या शहर,
शहर किं वा राज्यात हस्तांतरित करण्यापूर्वी RBI ची
परवानगी घेणे आवश्यक आहे. भारतात समाविष्ट
असलेली कोणतीही बँकिं ग कं पनी आरबीआयच्या
पूर्वपरवानगीशिवाय भारताबाहेर नवीन शाखा उघडणार
नाही. तथापि, एक महिन्यापे
खाती आणि ताळेबंद बँकिं ग कं पन्या शेवटच्या
कामकाजाच्या दिवशी ताळेबंद आणि नफा-तोटा खाते
तयार करतील. तपासणी RBI बँकिं ग कं पनीच्या
तपासणीस कारणीभूत ठरू शकते आणि त्याचा
अहवाल कं पनीला सांगणे आवश्यक आहे. बँकिं ग
कं पनीच्या संचालकांनी सर्व पुस्तके , खाती किं वा
कागदपत्रे तपासणीसाठी सादर करणे आवश्यक आहे.
निर्देश जारी करण्याचा आरबीआयचा अधिकार
दिशानिर्देश जनतेच्या हिताचे आहेत किं वा बँकिं ग
कं पनीला हानीकारकपणे व्यवसाय करण्यापासून
रोखण्यासाठी बँकिं ग कं पनीचे समाधान असेल तर
आरबीआय वारंवार बँकिं ग कं पनीला निर्देश जारी करू
शकते. बँकिं ग कं पनीद्वारे काही क्रियाकलापांवर निर्बंध
बँकिं ग कं पनी कोणत्याही व्यक्तीला तिच्या
व्यवसायाच्या ठिकाणी प्रवेश करण्यास अडथळा आणू
शकत नाही. ते व्यवसायाच्या ठिकाणी हिंसक काहीही
ठे वू शकत नाही. उपरोक्त-उल्लेखित क्रियाकलापांच्या
उल्लंघनासाठी कलम 36AD अंतर्गत बँकिं ग जबाबदार
आहे. RBI चे अधिकार आणि कार्ये कलम ३६ मध्ये
RBI च्या अधिकारांचा उल्लेख आहे. रिझर्व्ह बँक
बँकिं ग कं पन्यांना एखाद्या विशिष्ट व्यवहारात प्रवेश
करण्यास मनाई करू शकते आणि बँकिं ग कं पनीला
सल्ला देऊ शकते. ते कलम 18 अंतर्गत कर्ज किं वा
अग्रिम मंजूर करून बँकिं ग कं पनीला मदत करू
शकते. कं पनीच्या बाबींवर चर्चा करण्यासाठी बँकिं ग
कं पनीला तिच्या संचालकांची बैठक बोलावण्याचे
निर्देश देऊ शकते. बँकिं ग कं पनीचे कामकाज कसे
चालते याचे निरीक्षण करण्यासाठी ते अधिकारी
देखील नियुक्त करू शकतात. व्यवसायाचे निलंबन
तात्पुरत्या कालावधीसाठी बँकिं ग कं पनी आपले
दायित्व पूर्ण करू शकत नसल्यास, ती उच्च
न्यायालयात स्थगितीसाठी अर्ज करू शकते. उच्च
न्यायालय स्थगन मंजूर करू शकते आणि योग्य
वाटेल म्हणून तात्पुरत्या कालावधीसाठी कार्यवाही
थांबवू शकते. स्थगितीचा कालावधी सहा महिन्यांपेक्षा
जास्त नसावा. बँकिं ग कं पनी फक्त तेव्हाच वैध
मानली जाते जेव्हा तिने RBI चा अहवाल जोडला
असेल की अर्ज मंजूर झाल्यास बँकिं ग कं पनी आपली
कर्जे भरण्यास सक्षम असेल. बँकिं ग कं पन्यांच्या
उपक्रमांचे संपादन बँकिं ग कं पन्यांचे उपक्रम कें द्र
सरकारने रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाशी सल्लामसलत
के ल्यानंतर के ले पाहिजेत. बँकिं ग कं पन्यांना कारण
दाखविण्याची संधी दिल्यानंतरच हे उपक्रम के ले
जावेत लाभांश भरणे बँकिं ग कं पन्यांनी सर्व भांडवली
खर्च भरल्यानंतरच लाभांश द्यावा. मंजूर
सिक्युरिटीजमधील गुंतवणुकीच्या मूल्यातील घसारा
किं वा शेअर्स, डिबेंचर्स किं वा बॉण्ड्समधील गुंतवणुकीचे
मूल्य राइट ऑफ होईपर्यंत ते लाभांश देणार नाही.
राखीव निधी प्रत्येक बँकिं ग कं पनीने एक राखीव निधी
तयार करणे आवश्यक आहे आणि त्यांच्या नफ्यातील
किमान वीस टक्के रक्कम राखीव निधीमध्ये
हस्तांतरित करणे आवश्यक आहे. प्रत्येक बँकिं ग
कं पनीने जर रिझर्व्ह फं डातून काही निधी विनियोग
के ला असेल तर त्यांनी रिझर्व्ह बँके ला अहवाल देणे
आवश्यक आहे. कं पन्यांच्या लिक्विडेशन संदर्भात कें द्र
सरकारचा अधिकारक्षा जास्त नसलेल्या तात्पुरत्या
कालावधीसाठी नवीन शाखा उघडली जाऊ शकते.

बँकिं ग कं पन्यांनी दिवाळखोरी आणि दिवाळखोरी

संहिता, 2016 अंतर्गत चूक के ली असल्यास कें द्र सरकार
RBI ला दिवाळखोरीची कार्यवाही सुरू करण्याचे आदेश
देऊ शकते.

बँकिं ग नियमन कायदा, 1949 अंतर्गत गुन्हे आणि शिक्षा

कायद्यात विविध तरतुदी नमूद के ल्या आहेत ज्यात
असे नमूद के ले आहे की एखाद्या व्यक्तीने
कायद्याचे उल्लंघन करणारे कोणतेही कृ त्य के ल्यास
त्याला कारावास आणि दंडाची शिक्षा होईल. कलम ४६
नुसार खालीलप्रमाणे नमूद के ले आहे .

एखाद्या व्यक्तीने कोणतीही तथ्ये चुकीची मांडली

किं वा जाणूनबुजून चुकीची कृ त्ये सादर के ली तर तीन
वर्षांपर्यंत कारावास आणि एक कोटी रुपयांपर्यंतचा दंड
होऊ शकतो.
एखादी व्यक्ती कागदपत्रे किं वा पुस्तके सादर
करण्यात अयशस्वी झाल्यास किं वा तपासणी
अधिकाऱ्याने विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे देण्यास
नकार दिल्यास सततच्या गुन्ह्याच्या बाबतीत वीस
लाख रुपयांपर्यंत आणि पन्नास हजार रुपयांपर्यंत दंड
होऊ शकतो.
बँकिं ग कं पनीच्या सर्व संचालकांना जबाबदार धरले
जाईल आणि बँकिं ग कं पनीकडे बेकायदेशीरपणे ठे वी
घेतल्यास बँकिं ग कं पनीकडे ठे वलेल्या ठे वींच्या दुप्पट
रकमेचा दंड आकारला जाईल.
कं पनीने चूक के ली असेल किं वा संचालकाच्या
निष्काळजीपणामुळे चूक झाली असेल तर संचालक
किं वा सचिव यांना शिक्षा होईल.
बँकिं ग नियमन कायदा, 1949 च्या उणीवा
बँकिं ग नियमन कायद्यात सार्वजनिक क्षेत्रातील
बँकांना कमी वाव आहे . आर्थिक व्यवस्थेतील
तणावग्रस्त मालमत्तेचा फायदा घेण्यासाठी
कायद्यातील सुधारणा पुरेशा नाहीत. नॉन-परफॉर्मिंग
अॅसेट (NPA) साठी कोणत्याही कठोर तरतुदी नाहीत
आणि यामुळे डिफॉल्टर्सना परिस्थितीतून सुटण्याची
संधी मिळते. या कायद्यातील काही तरतुदी बँकांच्या
कामकाजात अडथळा आणू शकतात.

बँकिं ग नियमन कायदा, 1949 मध्ये सुधारणा

बँकिं ग कायदे (सहकारी संस्थांना लागू) अधिनियम, 1965
सुरुवातीला, बँकिं ग नियमन कायदा बँकिं ग कं पनी
कायदा, 1949 म्हणून संमत करण्यात आला. परंतु बँकिं ग
कायदे (सहकारी संस्थांना लागू) कायदा लागू के ल्यामुळे ,
कं पनी हा शब्द वगळण्यात आला आणि बँकिं गच्या
शीर्षकामध्ये नियमन हा शब्द जोडला गेला. नियमन
कायदा, 1949. या कायद्याने बँकिं ग नियमन
कायद्यामध्ये भाग IV नंतर कलम 56 नावाचा एक
नवीन कलम देखील जोडला. हा विभाग काही
सुधारणांच्या अधीन असलेल्या सहकारी संस्थांना लागू
होईल.

बँकिं ग नियमन (सुधारणा) कायदा, 2020 (2020 चा कायदा 39)

हा कायदा 29 सप्टेंबर 2020 रोजी अंमलात आला. बँकिं ग

नियमन कायदा अशा सहकारी संस्थेला लागू होणार
नाही ज्यांचा मुख्य व्यवसाय कृ षी विकासासाठी
दीर्घकालीन आर्थिक सहाय्य प्रदान करत आहे .
सोसायट्यांनी त्यांच्या नावावर किं वा त्यांच्या
व्यवसायाशी संबंधित ‘बँक’, ‘बँकर’ किं वा ‘बँकिं ग’
हे शब्द वापरू नयेत, असेही या दुरुस्तीमध्ये नमूद
करण्यात आले आहे . भारतीय रिझर्व्ह बँके कडू न
पूर्वपरवानगी मिळाल्यानंतर सहकारी बँक तिच्या
सदस्यांना किं वा तिच्या कार्यक्षेत्रात राहणाऱ्या इतर
कोणत्याही व्यक्तीला दर्शनी मूल्यावर किं वा
प्रीमियमवर इक्विटी शेअर्स, प्राधान्य शेअर्स किं वा
विशेष शेअर्स जारी करू शकते.
दुरुस्तीनंतर, ठे वीदारांच्या संरक्षणासाठी आरबीआय बहु -
सहकारी बँके च्या संचालक मंडळाला पाच वर्षांसाठी
निलंबित करू शकते. या दुरुस्तीमुळे काही तरतुदी
वगळण्यात आल्या आहेत जसे की असुरक्षित कर्जे
किं वा तिच्या संचालकांना अॅडव्हान्स देणे आणि
बँके चे संचालक किं वा अध्यक्ष इच्छु क पक्ष असलेल्या
खाजगी कं पन्यांना, व्यवसायाचे नवीन ठिकाण उघडणे
किं वा शहराबाहेर सहकारी बँके चे स्थान बदलणे. , शहर
किं वा गावात ते सध्या RBI च्या परवानगीशिवाय
वसलेले आहे , इ.

निष्कर्ष
सर्व बँकिं ग कं पन्या बँकिं ग रेग्युलेशन अॅक्ट, 1949
अंतर्गत नियंत्रित के ल्या जातील. हा कायदा भारतातील
बँकिं ग प्रणालीला एक योग्य संरचना प्रदान करतो.
फसवणूक टाळण्यासाठी आणि ठे वीदारांच्या हिताचे
रक्षण करण्यासाठी हा कायदा बँकांवर निर्बंध घालतो.
त्यात बँकिं ग कं पनी बंद करण्याची प्रक्रिया देखील
नमूद के ली आहे . या कायद्यात बँकिं ग कं पन्यांचे
अधिग्रहण आणि विलीनीकरण देखील नमूद के ले
आहे . अशा प्रकारे , या कायद्यामुळे 1949 पूर्वी अभाव
असलेल्या बँकिं ग कं पन्यांची योग्य वाढ झाली.
Types of Bank Accounts
Typs of bank

या लेखात विविध प्रकारच्या बँक खात्यांची विस्तृत

चर्चा के ली आहे . प्रत्येक प्रकारच्या बँक खात्याचे
तपशील आणि फायदे हे देशातील प्रमुख सरकारी
परीक्षांसाठी सामान्य जागरूकता अभ्यासक्रमाचा एक
महत्त्वाचा भाग बनतात.

बँकिं ग उद्योगातील एक प्रमुख पैलू म्हणजे बँक

खात्यांची तरतूद. विविध प्रकारची बँक खाती आहेत जी
कोणत्याही सार्वजनिक किं वा खाजगी क्षेत्रातील
बँकांमध्ये उघडता येतात.

खाली बँक खात्यांची यादी दिली आहे ज्याची आपण

या लेखात चर्चा करणार आहोत:
बचत खाते
चालू खाते
आवर्ती ठे व खाते
मुदत ठे व खाते
DEMAT खाते
NRI खाते
सुरुवातीला भारतात फक्त चार प्रकारची बँक खाती
कार्यरत होती. यामध्ये चालू खाते, बचत खाते, आवर्ती
ठे व खाते आणि मुदत ठे व खाते यांचा समावेश होता.
पण नंतर बँकिं ग क्षेत्रातील प्रगतीमुळे इतर विविध
प्रकारची बँक खाती सुरू झाली.

बचत खाते
नावाप्रमाणेच, बचत खाती एखाद्या व्यक्तीद्वारे किं वा
दोन लोक एकत्रितपणे पैसे वाचवण्याच्या उद्देशाने
उघडू शकतात.
बचत बँक खाते उघडण्याचा मुख्य फायदा म्हणजे
अशा प्रकारचे खाते उघडण्यासाठी बँक तुम्हाला व्याज
देते.

बचत खात्याची काही वैशिष्ट्ये खाली दिली आहेत:

खातेदार या खात्यात किती वेळा पैसे जमा करू

शकतो याची मर्यादा नाही परंतु या खात्यातून किती
वेळा पैसे काढता येतील यावर मर्यादा आहे .
खातेधारकाला मिळणारा व्याज दर वर्षाला 4% ते 6%

पर्यंत बदलतो
या प्रकारच्या खात्यासाठी कोणतीही किमान शिल्लक
राखण्याची गरज नाही
बचत खातेधारकांना हवे असल्यास ते एटीएम/डेबिट/रुपे
कार्ड मिळवू शकतात
बचत बँक खाते पुढे दोन प्रकारांमध्ये विभागले गेले
आहे : मूलभूत बचत बँक ठे व खाते (बीएसबीडीए) आणि
दुसरे एक मूलभूत बचत बँक ठे व खाते लहान योजना
बीएसबीडीएस) आहे .
(
बचत बँक खाते बहुतेक विद्यार्थी, पेन्शनधारक आणि
कार्यरत व्यावसायिकांसाठी पात्र आहे

चालू खाते
बँक खात्याचा दुसरा प्रकार म्हणजे चालू बँक खाते. ही
खाती बचतीच्या उद्देशाने वापरली जात नाहीत.

चालू बँक खात्याशी संबंधित काही महत्त्वाचे मुद्दे

खाली चर्चिले गेले आहेत:

या प्रकारचे बँक खाते बहुतांशी व्यावसायिकांनी उघडले

आहे . संघटना, संस्था, कं पन्या, धार्मिक संस्था आणि इतर
व्यवसाय-संबंधित कामे, चालू खाते उघडता येते.
अशा खात्यांमधून पैसे किती वेळा जमा करता येतील
किं वा काढता येतील याची निश्चित संख्या नाही
इंटरनेट बँकिं ग उपलब्ध आहे
या प्रकारच्या बँक खात्याची कोणतीही निश्चित
परिपक्वता नसते
चालू बँक खात्यांसाठी ओव्हरड्राफ्ट सुविधा उपलब्ध
आहे
अशा खात्यांवर कोणतेही व्याज दिले जात नाही
आवर्ती ठे व खाते
आवर्ती ठे व खाते किं वा आरडी खाते हे एक प्रकारचे
खाते आहे ज्यामध्ये खातेधारकाला निश्चित मुदतपूर्ती
तारखेपर्यंत पोहोचेपर्यंत दरमहा एक निश्चित रक्कम
जमा करावी लागते.

आवर्ती ठे व खात्याच्या वैशिष्ट्यांची खाली चर्चा के ली

आहे :

कोणतीही व्यक्ती किं वा संस्था स्वतंत्रपणे किं वा

संयुक्तपणे आवर्ती ठे व खाते उघडू शकते
नियतकालिक किं वा मासिक हप्ते जोडणे आवश्यक
आहे ते रु. 50/- इतके कमी असू शकतात किं वा बँके नुसार
बदलू शकतात.
ज्या महिन्यांसाठी आरडी खाते उघडले जाऊ शकते
त्याची श्रेणी 6 महिने ते 120 महिन्यांपर्यंत असते
तुम्ही खाते उघडण्यासाठी निवडलेल्या बँके वर
अवलंबून व्याजदर बदलतो
आरसी खात्यांसाठीही नामांकन सुविधा उपलब्ध आहे
या प्रकारच्या बँक खात्यासाठी पासबुक जारी के ले
जाते
रक्कम अकाली काढण्याची परवानगी आहे , जर रक्कम
दंड म्हणून कापली जाईल

मुदत ठे व खाते FD किं वा मुदत ठे व खाते हे आणखी

एक प्रकारचे बँक खाते आहे जे कोणत्याही सार्वजनिक
किं वा खाजगी क्षेत्रातील बँके त उघडले जाऊ शकते.
फिक्स्ड डिपॉझिट खात्याच्या संदर्भात ज्या
महत्त्वाच्या गोष्टी माहित असणे आवश्यक आहे
त्यांची यादी खाली नमूद के ली आहे: ही एक वेळची
ठे व आणि एक वेळ काढू न खाते आहे. या प्रकारच्या
खात्यांतर्गत, खातेधारकाला ठराविक कालावधीसाठी
निश्चित रक्कम (त्यांच्या इच्छे नुसार) जमा करणे
आवश्यक आहे. FD खात्यात जमा के लेली रक्कम
एकाच वेळी काढली जाऊ शकते आणि हप्त्यांमध्ये
नाही बँका मुदत ठे व खात्यावर व्याज देतात व्याजाचा
दर तुम्ही जमा के लेल्या रकमेवर आणि FD च्या
कालावधीसाठी अवलंबून असतो FD च्या मॅच्युरिटी
तारखेपूर्वी रकमेची पूर्ण परतफे ड उपलब्ध आहे
DEMAT खाते इलेक्ट्रॉनिक स्वरूपात ठे वता येणारे
शेअर्स आणि सिक्युरिटीज हे DEMAT खाते बनवतात.
DEMAT खाते म्हणजे डीमॅट खाते. DEMAT खात्याशी
संबंधित उमेदवाराला माहित असणे आवश्यक असलेले
मुद्दे खाली दिले आहेत: भारतात फक्त दोन
डिपॉझिटरी संस्था आहेत ज्या या प्रकारच्या बँक
खात्याचे व्यवस्थापन करतात. यात समाविष्ट आहे:
नॅशनल सिक्युरिटीज डिपॉझिटरी लिमिटेड आणि
सेंट्रल डिपॉझिटरी सर्व्हिसेस लिमिटेड हे रोखे आणि
शेअर्सचा सुलभ व्यापार सुलभ करण्यास मदत करते
शेअर्सचा तणावमुक्त व्यवहार करण्यास मदत करते
DEMAT खाते उघडण्यासाठी KYC आवश्यक आहे
व्यवहार खर्च कमी होतो व्यापारी कु ठू नही काम करू
शकतात सिक्युरिटीजचे हस्तांतरण कमी कागदपत्रांसह
के ले जाऊ शकते NRI खाते अनिवासी भारतीय किं वा
भारतीय वंशाच्या व्यक्तीच्या बँक आवश्यकता पूर्ण
करण्यासाठी, NRI खात्याचा पर्याय उपलब्ध आहे. NRI
खाती पुढील तीन प्रकारात विभागली आहेत: NRO
(अनिवासी सामान्य रुपये) खाते - हे तुम्हाला तुमची
परदेशी कमाई भारतात सहजपणे हस्तांतरित करू
देईल. ते FD/RD/चालू/बचत खाते या स्वरूपात
उघडता येते. ही खाती वैयक्तिक किं वा संयुक्तपणे
उघडली जाऊ शकतात NRE (अनिवासी बाह्य रुपे)
खाते - जेव्हा एखादा भारतीय नागरिक तेथे काम
करण्यासाठी परदेशात जातो तेव्हा त्याचे/तिचे खाते
NRE खात्यात रूपांतरित करणे आवश्यक असते. हे
खाते भारतीय रहिवाशासोबत संयुक्तपणे उघडता येते
FCNR (परकीय चलन अनिवासी) खाते - आंतरराष्ट्रीय
चलन व्यवस्थापित करण्यासाठी या प्रकारचे खाते
उघडले जाऊ शकते. ते के वळ मुदत ठे वीच्या स्वरूपात
असू शकते आणि के वळ मुदतीनंतरच काढता येते.
Banking Ombudsman

परिचय
बँकिं ग लोकपाल योजना ही बँके च्या ग्राहकांसाठी
भारतातील बँकांद्वारे प्रदान के लेल्या सेवांबद्दल
त्यांच्या तक्रारींचे निराकरण करण्यासाठी एक वेगवान
आणि स्वस्त मंच आहे . बँकिं ग लोकपाल बँकिं ग
नियमन कायदा, 1949 च्या कलम 35A द्वारे बँकिं ग
लोकपाल नियुक्त करण्यासाठी एक जबाबदारी निर्माण
करतो, जो भारतीय रिझर्व्ह बँके ने नियुक्त के लेल्या
मुख्य महाव्यवस्थापक किं वा महाव्यवस्थापकाच्या
दर्जापेक्षा कमी नसलेला वरिष्ठ अधिकारी आहे . ही
योजना सन 1995 पासून अंमलात आली आणि सध्या
चालू चालू योजना बँकिं ग लोकपाल योजना आहे (1

जुलै 2017 पर्यंत सुधारित). या योजनेचे मुख्य उद्दिष्ट हे

आहे की बँकांद्वारे प्रदान के लेल्या सेवांशी संबंधित
रिझोल्यूशन स्कीम जर ग्राहक समाधानी नसतील
आणि अशा तक्रारी आणि विवादांचे निराकरण
करण्यासाठी बँकांकडू न कोणतेही समाधान प्रदान के ले
जात नाही. बँकिं ग लोकपाल योजना संपूर्ण देशात
विस्तारित आहे आणि देशातील बँकिं ग उद्योगाच्या
व्यवसायाचा समावेश करते म्हणजेच सर्व अनुसूचित
व्यावसायिक बँका, ग्रामीण बँका, सहकारी बँका या
योजनेच्या कक्षेत येतील.

रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया निवडलेल्या लोकपालचे

अधिकार क्षेत्र किं वा प्रादेशिक मर्यादा निर्दिष्ट करेल.
तक्रारीत कितीही रक्कम गुंतलेली असली तरीही
पीडित पक्षांनी दाखल के लेल्या तक्रारी प्राप्त
करण्यासाठी आणि त्यावर विचार करण्यासाठी
लोकपाल जबाबदार असेल. बँक आणि पीडित पक्ष
यांच्यातील विवाद मध्यस्थी किं वा सलोख्याच्या
प्रक्रियेद्वारे सोडवण्यास किं वा आवश्यक असल्यास
परिस्थितीनुसार आवश्यक असल्यास संबंधित पक्षाला
पुरस्कार देऊन तो जबाबदार असेल. नियुक्त के लेल्या
लोकपालाने मागील आर्थिक वर्षात त्याच्या
कार्यालयामार्फ त के लेल्या कामांबाबत आणि रिझर्व्ह
बँके ने विचारलेल्या इतर कोणत्याही तपशिलांचा
प्रत्येक आर्थिक वर्षाच्या 30 जून रोजी रिझर्व्ह बँके च्या
गव्हर्नरला अहवाल सादर करावा लागतो.

बँकिं ग लोकपाल योजना पीडित ग्राहकाला

लोकपालकडे तक्रारीत कोणतीही रक्कम गुंतलेली
असली तरीही कोणत्याही स्वरूपाची तक्रार दाखल
करण्याची परवानगी देते.

ज्या आधारावर तक्रारी दाखल करता येतील

पीडित ग्राहक ज्या कारणांवरून या तक्रारी दाखल करू
शकतात ते आहेत-

चेक, ड्राफ्ट, बिले इ. विलंब किं वा न भरणे,

कोणतेही पुरेसे कारण न देता भारतीय चलनाच्या
कोणत्याही नोटा किं वा नाणी न स्वीकारणे,
वरील बिंदूमध्ये नमूद के लेल्या कोणत्याही सेवेसाठी
काही रक्कम कमिशन आकारणे ज्याचा बँके ला
अधिकार नाही,
अदा न करणे किं वा आवक प्रेषण भरण्यास विलंब,
बँकांच्या कामकाजाच्या वेळेचे पालन न करणे,
बँकिं ग सुविधा प्रदान करण्यात विलंब किं वा अपयश,
यापूर्वी बँके च्या अधिकार्‍
यांनी किं वा एजंटांनी
आश्वासन दिले होते,
कोणत्याही वैध कारणाशिवाय ठे व खाती उघडण्यास
नकार देणे,
अनिवासी भारतीयांशी संबंधित पैसे विलंब किं वा न
पाठवण्याबाबत किं वा बँके शी संबंधित इतर कोणत्याही
बाबी,
ग्राहकांना कोणतीही पूर्व सूचना न देता इतर कोणतेही
अतिरिक्त शुल्क आकारणे,
एटीएम किं वा डेबिट कार्डच्या वापरासंदर्भात रिझर्व्ह
बँके ने दिलेल्या सूचना आणि मार्गदर्शक तत्त्वांचे
पालन न करणे, जसे की - खाते डेबिट झाले परंतु
एटीएमद्वारे रोख रक्कम वितरित के ली गेली नाही,
एटीएम मशीनद्वारे कमी रोख रक्कम वितरित के ली
गेली, चोरीला गेलेली कार्डे, एका खात्यासाठी दोनदा
डेबिट के ले गेले. वर नमूद के लेल्या घटकांवर के लेले
व्यवहार,
बँकांद्वारे प्रदान के लेल्या क्रे डिट कार्ड सुविधांच्या
संदर्भात रिझर्व्ह बँके ने दिलेल्या मार्गदर्शक तत्त्वांचे
पालन न करणे, जसे की – कार्डवरील चुकीचे बिलिंग,
आधीच नमूद के लेल्या शुल्काविरुद्ध जादा वार्षिक
शुल्क आकारणे, अॅड-ऑन कार्डसाठी अनपेक्षित कॉल
इ.
बॅंकांच्या वतीने वसुली एजंट्सचा अयोग्य दृष्टिकोन
किं वा रिकव्हरी एजंट्सच्या कामकाजाबाबत रिझव्‍
‌र्ह
बँके ने मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन न करणे.
रिझर्व्ह बँके ने सांगितलेली इतर कोणतीही मार्गदर्शक
तत्त्वे.
बँकांनी प्रदान के लेल्या मोबाईल किं वा इंटरनेट बँकिं ग
सुविधेसंदर्भात रिझर्व्ह बँके ने दिलेल्या मार्गदर्शक
तत्त्वांचे पालन न करणे, जसे की - ऑनलाइन पेमेंट /

फं ड ट्रान्सफर, अनधिकृ त इलेक्ट्रॉनिक पेमेंट / फं ड

ट्रान्सफर, विलंब किं वा अयशस्वी.
रिझर्व्ह बँक किं वा सरकारच्या निर्देशानुसार कर आणि
इतर शुल्कांसाठी देयके स्वीकारण्यास विलंब किं वा
नकार,
जारी करण्यात विलंब किं वा सरकारी रोख्यांची पूर्तता
करण्यास नकार,
कोणतीही पूर्वसूचना न देता किं वा ग्राहकाची
कोणत्याही प्रकारची खाती बंद होण्यास विलंब
झाल्यास कोणत्याही विशिष्ट कारणाशिवाय जमा
खाती सक्तीने बंद करणे,
व्याजदरांबाबत रिझव्‍
‌र्ह बँके च्या मार्गदर्शक तत्त्वांचे
पालन न करणे, वैध कारणांशिवाय कर्जासाठी अर्ज
स्वीकारण्यास नकार देणे किं वा कर्ज अर्जांचा विहित
मुदतीत निपटारा न करणे किं वा वाजवी व्यवहार
संहितेच्या तरतुदींचे पालन न करणे या कारणास्तव
तक्रारी. बँके ने स्वीकारलेले सावकार किं वा बँके च्या
ग्राहकांना वचनबद्धतेची संहिता,
देशातील बँकिं ग व्यवसायात गुंतलेल्या बँकांना किं वा
त्यांच्या उपकं पन्यांना रिझर्व्ह बँके ने वेळोवेळी दिलेल्या
इतर कोणत्याही मार्गदर्शक तत्त्वांचे किं वा इतर
कोणत्याही सूचनांचे पालन न करणे.
तक्रार नोंदवण्याची प्रक्रिया
तक्रार दाखल करणे
ग्राहकांद्वारे कोणत्याही बँके बद्दल तक्रार नोंदवण्याची
प्रक्रिया वर नमूद के लेल्या सूचीमधून सेवेतील
कमतरता ओळखण्याच्या प्रक्रियेपासून सुरू होते.

तक्रार कोण नोंदवू शकते?

तक्रारदार स्वत: किं वा अधिकृ त प्रतिनिधीमार्फ त बँकिं ग
लोकपालकडे तक्रार करू शकतो ज्यांच्या
अधिकारक्षेत्रात बँक आहे . हे लक्षात घेतले पाहिजे की
क्रे डिट कार्डच्या तक्रारींच्या बाबतीत तक्रार बँकिं ग
लोकपालकडे के ली जाईल ज्यांच्या प्रादेशिक
अधिकारक्षेत्रात तक्रारदार किं वा ग्राहकाचा बिलिंग
पत्ता आहे .

तक्रारीत तपशील द्यावा तक्रार लिखित स्वरूपात

किं वा इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने के ली जाईल (या प्रकरणात
अशा तक्रारीची प्रिंट आउट लोकपालाने रेकॉर्ड म्हणून
घेतली जाईल) आणि तक्रारदार किं वा त्याच्या
प्रतिनिधीने निर्दिष्ट फॉर्ममध्ये रीतसर स्वाक्षरी के ली
पाहिजे ज्यामध्ये तक्रारदाराचे नाव आणि पत्ता, ज्या
बँके च्या विरोधात तक्रार दाखल करायची आहे त्या
बँके च्या शाखेचे किं वा कार्यालयाचे नाव आणि पत्ता,
तक्रारदाराला झालेल्या नुकसानीच्या प्रमाणात आणि
लोकपालकडू न मागितलेली मदत यासह तक्रारीतील
तथ्य तक्रारीद्वारे. तक्रारदाराने त्याच्या तक्रारीच्या
दाव्याचे समर्थन करण्यासाठी आणि उपरोक्त
कलमाच्या उपक्लॉज (3) अंतर्गत तक्रार कायम
ठे वण्यायोग्य असण्यासाठी, जर काही कागदपत्रे
असतील तर त्याच्या प्रती दाखल करणे आवश्यक
आहे. तक्रारदारावर प्रथम बँके त जाण्याची जबाबदारी
तक्रारदाराला त्याच्या तक्रारीच्या निवारणासाठी प्रथम
बँके कडे जाण्याची जबाबदारी आहे, म्हणून, तक्रारदाराने
लेखी निवेदनात आपली तक्रार घेऊन बँके शी संपर्क
साधल्याशिवाय आणि बँके ने त्याची तक्रार
नाकारल्याशिवाय लोकपालाकडे कोणतीही तक्रार खोटे
बोलता येणार नाही. बँके कडू न तक्रार आल्यानंतर एका
महिन्याच्या आत तक्रारदाराला बँके च्या बाजूने
कोणतेही उत्तर मिळालेले नाही किं वा ग्राहक त्याला
दिलेल्या निवारणाबाबत समाधानी नाही. तसेच,
लोकपालाकडे तक्रार बँके कडू न प्राप्त झालेल्या
उत्तरापासून एक वर्षाच्या आत किं वा जेथे बँके कडू न
कोणतेही उत्तर प्राप्त झाले नाही, त्यानंतर
निवेदनाच्या तारखेपासून एक वर्ष आणि एक
महिन्याच्या आत तक्रार नोंदवावी लागेल. पूर्वीच्या
कोणत्याही प्रकरणात लोकपालाने गुणवत्तेवर निकाली
काढलेल्या कारवाईचे कारण त्याच्याकडे आणले
असल्यास तक्रार लोकपालाकडे खोटे बोलणार नाही.
लोकपालने जारी के लेले निर्देश लोकपालाकडे तक्रार
दाखल के ल्यानंतर, त्याच्याकडे बँके ला निर्देश देण्याचा
अधिकार आहे, ज्याच्या विरोधात तक्रार दाखल के ली
गेली आहे त्या तक्रारीशी संबंधित कोणत्याही
कागदपत्रांच्या कोणत्याही माहिती किं वा प्रमाणित
प्रती. प्रदान के लेल्या माहितीची गोपनीयता राखण्याची
जबाबदारी लोकपालाची आहे परंतु वरील कलमामुळे
कोणत्याही कायदेशीर आवश्यकता किं वा नैसर्गिक
न्याय आणि न्यायाच्या तत्त्वांचे पालन करण्यासाठी
वाजवीपणे आवश्यक असलेली कोणतीही माहिती
किं वा दस्तऐवज उघड करण्यास प्रतिबंधित नाही.
कार्यवाही मध्ये मध्यस्थी/समाधानाद्वारे तक्रारीचा
निपटारा बँकिं ग लोकपाल शक्य तितक्या लवकर
तक्रारीची प्रत तक्रारदाराने तक्रारीत नमूद के लेल्या
बँके च्या शाखा कार्यालयात पाठवेल आणि मध्यस्थी
किं वा सलोख्याद्वारे पक्षांमधील कराराद्वारे तक्रारीचा
निपटारा करण्यास प्रोत्साहन देईल.

तक्रारीचा निपटारा न झाल्यास

तक्रार मिळाल्याच्या तारखेपासून एक महिन्याच्या
कालावधीत किं वा लोकपालाने परवानगी दिलेल्या
कालावधीत कराराद्वारे तक्रारीचा निपटारा न
झाल्यास, प्रकरणाशी संबंधित पक्षकारांचे म्हणणे ऐकू न
लोकपाल निवाडा देऊ शकतो. किं वा तक्रार नाकारणे.

तक्रार हाताळताना बँकिं ग लोकपालची कर्तव्ये

बँकिं ग लोकपालला प्रचलित कायदे आणि रिझर्व्ह
बँके ने वेळोवेळी दिलेले निर्देश, मार्गदर्शक तत्त्वे आणि
सूचना विचारात घ्याव्या लागतात.
दिलेल्या पुरस्कारामध्ये ज्या कारणांमुळे हा पुरस्कार
देण्यात आला त्या कारणांसह आणि बँके ने दिलेल्या
रकमेव्यतिरिक्त, जर असेल तर, कोणत्याही विशिष्ट
दायित्वांच्या कामगिरीसाठी बँके ला दिलेले निर्देश
देखील असले पाहिजेत. बँके च्या सेवेतील कमतरतेमुळे
तक्रारदाराला झालेल्या नुकसानीची भरपाई म्हणून.
बँकिं ग ओम्बड्समनला बँके च्या वगळण्याच्या किं वा
कमिशनच्या कृ तीचा थेट परिणाम म्हणून
तक्रारकर्त्याला झालेल्या वास्तविक नुकसानापेक्षा किं वा
दोन दशलक्ष रुपये यापैकी जे असेल ते भरपाईसाठी
रक्कम देण्याचे निर्देश देणारा पुरस्कार पारित
करण्याचा अधिकार नसेल. कमी
तक्रारदाराचा वेळ, तक्रारदाराने के लेला खर्च, छळवणूक
आणि तक्रारकर्त्याला झालेला मानसिक त्रास लक्षात
घेऊन बँकिं ग लोकपाल वरील व्यतिरिक्त पण 0.1

दशलक्ष रुपयांपेक्षा जास्त नसलेली नुकसानभरपाई

देखील देऊ शकतो.
आवाहन
लोकपालाने दिलेल्या निवाड्यामुळे किं वा तक्रार
नाकारल्यामुळे नाराज झालेल्या तक्रारीचे पक्षकार
निवाडा मिळाल्याच्या तारखेपासून तीस दिवसांच्या
आत अपील प्राधिकरणाकडे अपील करू शकतात.

निष्कर्ष
बँकिं ग लोकपाल योजना हे बँकिं ग उद्योगातील
ग्राहकांच्या हातात असलेले एक साधन आहे जे
बँके च्या सेवेत कमतरता असल्यास किं वा जेव्हा ग्राहक
बँकिं गद्वारे प्रदान के लेल्या सेवांबद्दल समाधानी
नसतात तेव्हा ते वापरू शकतात. उद्योग या योजनेचा
ग्राहकांना मोठा फायदा झाला आहे कारण यामुळे
त्यांना बँकांना ते देत असलेल्या सेवांवर नियंत्रण
ठे वण्याचा अधिकार दिला आहे .
Recovery Of Money Under
The Recovery Of Debts Due
To Banks And Financial
Institution Act, 1993

RDDBFI कायद्याचे मूळ - एक परिचय रिझर्व्ह बँक

ऑफ इंडिया (RBI) कडे रीतसर नोंदणी के लेल्या बँका
आणि वित्तीय संस्था कायदेशीर संस्था आणि
व्यक्तींना (कर्जदार) कर्ज सुविधा देतात. कर्जदार
कर्जाच्या रकमेची परतफे ड करण्यात अयशस्वी
झाल्यास किं वा त्याचा कोणताही भाग ज्यामध्ये न
भरलेले व्याज आणि इतर शुल्क देखील समाविष्ट
आहे आणि/किं वा कर्ज नॉन-परफॉर्मिंग अॅसेट (NPA)
बनले तर, बँका आणि वित्तीय संस्था योग्य न्यायिक
मंचांशी संपर्क साधून कर्ज वसूल करू शकतात.
आरडीडीबीएफआय कायदा लागू होण्यापूर्वी, बँका आणि
वित्तीय संस्थांना कर्जदारांकडू न कर्ज वसूल करण्यात
मोठ्या आव्हानांचा सामना करावा लागत होता कारण
न्यायालयांवर मोठ्या प्रमाणात नियमित खटल्यांचा
बोजा होता, ज्यामुळे न्यायालये बँकांच्या वसुलीच्या
प्रकरणांना प्राधान्य देऊ शकत नव्हती आणि आर्थिक
संस्था. भारत सरकारने 1981 मध्ये श्री. टी. तिवारी
यांच्या अध्यक्षतेखाली एक समिती स्थापन के ली
होती, या समितीने के वळ बँका आणि वित्तीय
संस्थांसाठी एक अर्ध-न्यायिक सेटअप सुचवला होता
जो सारांश प्रक्रियेचा अवलंब करून बँका आणि
वित्तीय संस्थांनी दाखल के लेल्या वसुलीची प्रकरणे
त्वरीत निकाली काढू शकतात. कर्जदारांच्या विरोधात
संस्था. पुन्हा 1991 मध्ये, श्री नरश्मम यांच्या
नेतृत्वाखाली एक समिती स्थापन करण्यात आली,
ज्याने श्री. टी. तिवारी समितीच्या मताला मान्यता
दिली आणि कर्जाच्या जलद वसुलीसाठी अर्ध-न्यायिक
स्थापन करण्याची शिफारस के ली. ज्याच्या अनुषंगाने
भारत सरकारने RDDBFI कायदा लागू के ला. द्वारे,
RDDBFI कायद्याच्या अर्ध-न्यायिक प्राधिकरणांची
स्थापना करण्यात आली आणि कर्जाच्या जलद
वसुलीसाठी प्रक्रिया निर्दिष्ट करण्यात आली. आता
डाउनलोड कर RDDBFI कायद्यांतर्गत अधिकारी कर्ज
वसुली न्यायाधिकरण कलम 3, RDDBFI
कायद्यांतर्गत अशा न्यायाधिकरणाला प्रदान के लेले
कार्य, अधिकार क्षेत्र, अधिकार आणि अधिकार यासाठी
कें द्र सरकारने जारी के लेल्या अधिसूचनेद्वारे कर्ज
वसुली न्यायाधिकरण (DRT) ची स्थापना करण्याची
तरतूद आहे. कोलकाता येथे 1994 मध्ये प्रथम DRT
ची स्थापना करण्यात आली. सध्या भारतात विविध
ठिकाणी 33 DRT कार्यरत आहेत आणि आणखी 6
DRT ची स्थापना के ली जात आहे[1]. कलम 4 नुसार,
DRT मध्ये फक्त एकमात्र सदस्य असतो, ज्याला
पीठासीन अधिकारी म्हणून ओळखले जाते. कलम 5,
अशी तरतूद आहे की जी व्यक्ती जिल्हा न्यायाधीश
बनण्यासाठी पात्र आहे किं वा ती डीआरटीचे अध्यक्षीय
कार्यालय म्हणून नियुक्त के ली जाऊ शकते. कलम 6
मध्ये अशी तरतूद आहे की पीठासीन कार्यालयाच्या
अटी तो कार्यालयात प्रवेश के ल्याच्या तारखेपासून 5
वर्षांचा कालावधी संपल्यानंतर संपुष्टात येईल आणि
जर त्याने 65 वर्षांचे वय पूर्ण के ले नसेल तर तो
पुनर्नियुक्तीसाठी पात्र असेल.

कर्ज वसुली अपीलीय न्यायाधिकरण

कलम 8 -11 कर्ज वसुली अपीलीय न्यायाधिकरण (DRAT)

च्या अध्यक्ष व्यक्तीची स्थापना, पात्रता आणि

कार्यकाळ यांच्याशी संबंधित आहे . DRAT ची स्थापना
RDDBFI कायद्यांतर्गत दिलेले नियंत्रण आणि अधिकार
वापरण्यासाठी करण्यात आली आहे . DRAT मध्ये अध्यक्ष
व्यक्ती म्हणून ओळखले जाणारे एकमेव सदस्य
असतात. जर एखादी व्यक्ती उच्च न्यायालयाचा
न्यायाधीश बनली असेल किं वा पात्र असेल किं वा
भारतीय विधी सेवांचा सदस्य असेल आणि किमान
तीन वर्षांच्या कालावधीसाठी असे सदस्य म्हणून ग्रेड
1 चे पद धारण के ले असेल तर ती अध्यक्ष व्यक्ती
होण्यासाठी पात्र आहे . किं वा कमीत कमी तीन वर्षांच्या
कालावधीसाठी न्यायाधिकरणाच्या पीठासीन अधिकारी
पदावर काम के ले आहे . DRAT चे अध्यक्ष व्यक्ती पाच
वर्षांच्या कालावधीसाठी आपले पद धारण करू
शकतात आणि पुनर्नियुक्तीसाठी देखील पात्र आहेत,
जर त्याने वयाची सत्तर वर्षे पूर्ण के ली नसतील.
सध्या भारतात दिल्ली, चेन्नई, मुंबई, अलाहाबाद आणि
कोलकाता येथे 5 DRAT आहेत. DRAT ला DRTs वर अपीलीय
आणि पर्यवेक्षी अधिकार क्षेत्र आहे .

RDDBFI कायद्यांतर्गत DRT कडू न कोण पैसे वसूल करू

शकतो
कलम 1(4) नुसार, RDDBFI कायद्याच्या तरतुदी लागू होत
नाहीत जेथे बँक किं वा वित्तीय संस्था किं वा बँका
आणि वित्तीय संस्थांच्या कं सोर्टियमच्या कर्जाची
रक्कम दहा लाख रुपयांपेक्षा कमी असेल किं वा एक
रुपयांपेक्षा कमी नसलेली इतर कोणतीही रक्कम
असेल. लाख, कें द्र सरकार अधिसूचनेद्वारे निर्दिष्ट करू
शकते अशी प्रकरणे. अशा प्रकारे , थोडक्यात,
डीआरटीकडू न वसूल के ले जाणारे किमान कर्ज दहा
लाख रुपयांपेक्षा कमी नसावे. SARFESAI कायद्याच्या
बाबतीत, जर मालमत्ता नॉन-प्रीफॉर्मिंग अॅसेट (NPA)

म्हणून घोषित के ली गेली असेल, तर सुरक्षितता लागू

के ल्यानंतर पात्र बँका आणि वित्तीय संस्था RDDBFI

कायद्यांतर्गत उर्वरित रक्कम वसूल करू शकतात जी

एक लाख रुपयांपेक्षा जास्त आहे .

RDDBFI कायद्यांतर्गत कोणत्या प्रकारचे कर्ज वसूल के ले

जाऊ शकते
कलम २ (जी) नुसार कर्ज हे व्याजासह कोणतेही
दायित्व आहे , ज्याचा दावा कोणत्याही व्यक्तीकडू न
कोणत्याही बँक किं वा वित्तीय संस्था किं वा त्यांच्या
संघाने के ला आहे . असे दायित्व सुरक्षित किं वा
असुरक्षित किं वा नियुक्त के ले जाऊ शकते, मग ते
न्यायालयाच्या आदेशानुसार किं वा लवादाच्या
निवाड्यानुसार किं वा गहाणखत अंतर्गत देय असेल.
असे उत्तरदायित्व कायम असेल आणि अर्जाच्या
तारखेला वैधपणे वसूल के ले जाईल.

कर्जामध्ये कर्जरोख्यांवरील दायित्वाचाही समावेश आहे

जे कर्जदारांना डिबेंचर ट्रस्टी किं वा ज्यांच्या बाजूने
कर्ज सुरक्षा धारकाच्या फायद्यासाठी सुरक्षा व्याज
तयार के ले आहे अशा कोणत्याही प्राधिकरणाद्वारे
कर्जदारांना नव्वद दिवसांच्या नोटीसनंतर पूर्ण किं वा
अंशतः न भरलेले राहते. कलम 2(ga) कर्ज सुरक्षेची
व्याख्या SEBI द्वारे सिक्युरिटीज अँड एक्सचेंज बोर्ड
ऑफ इंडिया कायदा, 1992 अंतर्गत परिभाषित के लेल्या
नियमांनुसार सूचीबद्ध सिक्युरिटीज म्हणून करते.

DRT आणि DRAT चे अधिकार क्षेत्र, अधिकार आणि

प्राधिकरण
RDDBFI कायद्याच्या कलम 17 नुसार, अशा बँका आणि
वित्तीय संस्थांकडू न कर्ज वसूल करण्यासाठी बँका
आणि वित्तीय संस्थांकडू न अर्ज स्वीकारण्याचा आणि
निर्णय घेण्याचे अधिकार क्षेत्र, अधिकार आणि
अधिकार डीआरटीकडे आहेत. पुढे , कलम 17A सामान्य
अधीक्षक आणि नियंत्रणाचे DRAT अधिकार प्रदान करते
आणि DRAT वर अपीलीय अधिकार प्रदान करते. DRAT ला
के स एका DRT वरून दुसर्‍
या DRT मध्ये हस्तांतरित
करण्याचा अधिकार देखील आहे . DRAT ला DRT कडू न
प्रलंबित प्रकरणांची माहिती मागवण्याचा आणि त्यांचा
निपटारा करण्याचा अधिकार आहे . DRAT ला पीठासीन
अधिकार्‍
यांची बैठक बोलावण्याचा अधिकारही देण्यात
आला आहे . तसेच पीठासीन अधिकाऱ्यांची चौकशी
करण्याचे आणि कें द्र सरकारला योग्य कारवाईची
शिफारस करण्याचे अधिकार दिले आहेत.

कलम 18 भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 226 आणि 227

अंतर्गत उच्च न्यायालय आणि सर्वोच्च न्यायालय

वगळता कोणत्याही दिवाणी न्यायालय किं वा
प्राधिकरणाच्या अधिकार क्षेत्राला प्रतिबंधित करते. अशा
प्रकारे DRAT च्या आदेशाला उच्च न्यायालय किं वा
सर्वोच्च न्यायालयाच्या रिट अधिकारक्षेत्रात आव्हान
दिले जाऊ शकते
RDDBFI कायद्यांतर्गत पैसे वसूल करण्यासाठी खटले
दाखल करण्याची प्रक्रिया[2]
आता डीआरटी आणि डीआरएटीसह RDDBFI कायद्याची
मूलभूत माहिती समजून घेतल्यानंतर, आता या
कायद्यांतर्गत कोणत्या प्रक्रियेचे अनुसरण करायचे
आहे किं वा पैसे वसूल करण्याची प्रक्रिया समजून घ्या:

सामान्यतः डीआरटीसमोर दाखल के लेल्या

याचिका/अर्जांचे प्रकार
पक्षकारांनी DRT मध्ये दाखल के लेल्या याचिका
खालीलप्रमाणे आहेत

मूळ अर्ज (O.A) म्हणजे कर्जदाराकडू न कर्जाच्या

वसुलीसाठी बँक किं वा वित्तीय संस्थेने दाखल
के लेल्या दाव्याचा संदर्भ.
इंटरलोक्यूटरी ऍप्लिके शन (I.A) के स प्रलंबित असताना
दाखल के लेल्या अर्जांचा संदर्भ देते. Miscellaneous Interlocutory
Application (Misc. I.A) RDDBFI कायद्याच्या कलम 22(2) च्या खंड e,g

किं वा h अंतर्गत दाखल के लेल्या अर्जांचा संदर्भ देते.

लेखी विधान/उत्तर कर्जदाराच्या बचावाचा संदर्भ देते
डीआरटीच्या स्थानिक अधिकार क्षेत्रात अर्ज दाखल
करावा

संबंधित डीआरटीच्या स्थानिक अधिकारक्षेत्रात अर्ज

दाखल करणे आवश्यक आहे , कायद्याच्या कलम 19(1)

नुसार, ज्याच्या अधिकारक्षेत्रात डीआरटीच्या स्थानिक

मर्यादेत अर्ज दाखल के ला जाऊ शकतो:

बँक किं वा वित्तीय संस्थेचे शाखा किं वा इतर

कोणतेही कार्यालय असे खाते सांभाळत आहे
ज्यामध्ये दावा के लेले कर्ज थकित आहे ;
प्रतिवादी स्वेच्छे ने राहतो किं वा त्याचा व्यवसाय
करतो किं वा फायद्यासाठी काम करतो;
एकापेक्षा जास्त प्रतिवादी असल्यास, ज्या ठिकाणी
प्रतिवादींपैकी कोणताही एक स्वेच्छे ने राहतो किं वा
त्याचा व्यवसाय करतो किं वा लाभासाठी काम करतो;
जेथे कारवाईचे कारण पूर्ण किं वा अंशतः उद्भवले.
पुढे , जिथे एखाद्या बँके ने किं वा वित्तीय संस्थेने, ज्याला
कोणत्याही व्यक्तीकडू न कर्ज वसूल करायचे आहे ,
त्यांनी O.A दाखल के ला आहे आणि त्याच व्यक्तीच्या
विरोधात दुसरी बँक किं वा वित्तीय संस्थेने देखील
कर्ज वसूल करण्याचा दावा के ला आहे , नंतर, नंतरची
बँक किं वा वित्तीय संस्था त्या डीआरटीकडे अर्ज
करून, अंतिम आदेश पारित होण्यापूर्वी, कार्यवाहीच्या
कोणत्याही टप्प्यावर अर्जदार बँक किं वा वित्तीय
संस्थेत सामील होऊ शकतात.

अर्ज सामग्री
अर्जासोबत ज्या कागदपत्रांवर बँक किं वा वित्तीय
संस्था त्याच्या दाव्याच्या समर्थनार्थ विसंबून आहे
त्या कागदपत्रांच्या सत्य प्रती दाखल करणे आवश्यक
आहे . पुढे , अर्जदाराने इतर गोष्टींबरोबरच खालील गोष्टी
नमूद के ल्या पाहिजेत:

वेगवेगळ्या शीर्षकांखालील अर्जाची कारणे संक्षिप्तपणे

सांगितली पाहिजेत;
कर्जदाराच्या मालकीच्या मालमत्तेमध्ये किं वा
मालमत्तेमध्ये सुरक्षिततेच्या व्याजाने सुरक्षित
के लेल्या कर्जाचे तपशील आणि त्याचे अंदाजे मूल्य;
जर सुरक्षित मालमत्ता कर्ज भरण्यासाठी पुरेशी नसेल
तर कर्जदाराच्या मालकीच्या इतर कोणत्याही
मालमत्तेचे किं वा मालमत्तेचे तपशील नमूद के ले
पाहिजेत;
जर इतर मालमत्तेचे मूल्य कर्ज भरण्यासाठी पुरेसे
नसेल, तर कर्जदाराला त्याच्या इतर मालमत्तेचे किं वा
मालमत्तेचे तपशील जाहीर करण्यासाठी मार्गदर्शन
करण्याची विनंती करून प्रार्थना के ली पाहिजे.
भाषा आणि विनवणीचे प्रकार आणि इतर
औपचारिकता
सर्व याचिका इंग्रजी किं वा हिंदी भाषेत के ल्या
पाहिजेत. जर इंग्रजी भाषेत असेल तर फॉन्ट टाइम्स
न्यू रोमन असावा ज्याचा फॉन्ट आकार 13 असावा.
ओळींमध्ये दुहेरी अंतर असावे. डाव्या हाताचा मार्जिन 5

सेंटीमीटर आणि उजव्या हाताचा मार्जिन 2.5 सेंटीमीटर

असावा. सर्व याचिकांमध्ये, कायदेशीर आकाराचा (A3)

कागद वापरावा.

कागदी पुस्तक तयार के ले जाते ज्यामध्ये खालील

गोष्टींचा समावेश असावा:

फॉर्म 1 मध्ये अनुक्रमणिका

तारखा आणि कार्यक्रमांची यादी
याचिका म्हणजे अर्ज
इंटरलोक्यूटरी ऍप्लिके शन, जर असेल तर
प्रतिज्ञापत्र
दस्तऐवजांची अनुक्रमणिका/परिशिष्ट
कागदपत्रांची मूळ/प्रमाणित प्रत
पॉवर ऑफ अॅटर्नी/बोर्ड रिझोल्यूशन/ऑथोरायझेशन
लेटर
वकलतनमा, जर वकिलाद्वारे प्रतिनिधित्व के ले असेल

O.A दाखल करताना, बँकर्स बुक्स एव्हिडन्स ऍक्ट, 1891 च्या

तरतुदींनुसार प्रमाणित, खात्याच्या स्टेटमेंटची एक प्रत,
व्याज आकारले गेले आहे असे प्रमाणपत्रासह व्याजदर
नमूद करून O.A. सोबत दाखल करणे आवश्यक आहे .
अशा दराने. तसेच, कर्जदाराकडू न आकारण्यात आलेल्या
दंडात्मक व्याजाचा तपशील एका प्रमाणपत्रासोबत
नमूद करणे आवश्यक आहे की दंडात्मक व्याजाचे
भांडवल के लेले नाही.

कायदेशीर आकाराच्या कागदापेक्षा लहान असलेले

फाटलेले किं वा लहान दस्तऐवज सबमिट करताना,
अशी कागदपत्रे कागदाच्या पुस्तकात बसतील याची
खात्री करण्यासाठी कायदेशीर आकाराच्या कागदावर
चिकटविणे आवश्यक आहे .

पेपर बुकच्या सर्व पानांवर स्वाक्षरी करणे आवश्यक

आहे आणि याचिकांवर स्वाक्षरी करणार्‍
या व्यक्तीचे
नाव प्रत्येक पानावर मोठ्या अक्षरात लिहिलेले असणे
आवश्यक आहे . तसेच, पक्ष डिजिटल स्वाक्षरी चिकटवू
शकतो, आणि निरक्षर व्यक्तीच्या बाबतीत अंगठ्याचा
ठसा चिकटवला जातो आणि त्याचे नाव मोठ्या
अक्षरात लिहावे.
सर्व परिशिष्ट/कागदपत्रे प्रत्येक पानावर नमूद के लेल्या
खालील वाक्यासह प्रमाणित के ली पाहिजेत

" हे परिशिष्ट मूळ दस्तऐवजाची खरी प्रत आहे ",

दस्तऐवजाच्या सर्व पृष्ठांवर रीतसर स्वाक्षरी के ली
आहे .

पेपर बुकचा एक संपूर्ण संच दुसऱ्या पक्षाला दिला

जाणे आवश्यक आहे .

फी
O.A किं वा I.A किं वा पुनरावलोकन किं वा अपील दाखल
करताना. डीआरटीच्या नोंदणीच्या नावे मागणी किं वा
पोस्टल ऑर्डरद्वारे फी भरणे आवश्यक आहे , ज्या
ठिकाणी डीआरटी आहे तेथे देय आहे . देय शुल्काची
रक्कम खालीलप्रमाणे आहे :

पुनर्प्राप्तीसाठी अर्जाचे सादरीकरण/दाखल करणे वर

नमूद के ल्याप्रमाणे प्री-फाइलिंग औपचारिकता पूर्ण
के ल्यानंतर, रजिस्ट्रार किं वा रजिस्ट्रारने अधिकृ त
के लेल्या डीआरटीच्या इतर कोणत्याही
अधिकाऱ्यासमोर अर्ज दाखल के ला जाऊ शकतो.
कोणत्याही कामकाजाच्या दिवशी दुपारी 4.30 वाजेपूर्वी
अर्ज दाखल करता येईल. ई-फायलिंगद्वारेही अर्ज
भरता येतो. अर्ज रजिस्ट्रारचे एक सादरीकरण किं वा
त्यांनी अधिकृ त के लेल्या अधिकाऱ्याने अर्ज भरणाऱ्या
पक्षाला डायरी क्रमांक, त्याच्या समर्थनासह दाखल
करण्याची तारीख द्यावी. असा दाखल के लेला अर्ज
निबंधक किं वा त्यांनी अधिकृ त के लेल्या
अधिकाऱ्याकडू न १५ दिवसांच्या आत सुरक्षित के ला
जाईल. त्रुटी आढळल्यास अर्जदारास कमतरता दूर
करण्यासाठी 15 दिवसांचा अवधी दिला जाईल, जर
अर्जदार 15 दिवसांच्या कालावधीत कमतरता भरून
काढू शकला नाही, तर तो मुदतवाढीसाठी अर्ज करू
शकतो आणि रजिस्ट्रार त्याला जास्तीत जास्त
मुदतवाढ देऊ शकतो. एका महिन्याचे. मुदतवाढ
दिल्यानंतरही अर्जदार दोष दूर करण्यात अपयशी
ठरल्यास निबंधकांकडू न अर्जाची नोंदणी के ली जाणार
नाही. एकदा सर्व दोष बरे झाल्यानंतर, किं वा
अर्जामध्ये कोणतेही दोष नसताना, DRT चे रजिस्ट्रार
अर्ज/के स नोंदणीकृ त करतील आणि अर्जाला
अनुक्रमांक देईल. रजिस्ट्रारसमोर सूचीबद्ध करावयाच्या
प्रकरणांची कारणांची यादी नियोजित सुनावणीच्या
एक दिवस आधी डीआरटीच्या बोर्ड किं वा वेबसाइटवर
ठे वली जाईल.

समन/सूचनेची सेवा
डीआरटीचे निबंधक किं वा पीठासीन अधिकाऱ्याने
प्राधिकृ त के लेले अन्य अधिकारी समन/सूचना जारी
करतील, जी अर्जदाराकडू न प्रतिवादी/प्रतिवादीला दिली
जाईल. ज्या फॉर्ममध्ये समन्स/सूचना जारी करण्यात
आली होती त्या तपशिलांचे अनुसरण करा:

फॉर्म-3 मध्ये O.A च्या संदर्भात समन्स

फॉर्म-4 मधील S.A. संदर्भात सूचना
फॉर्म-5 मधील कायद्याच्या कलम अ अंतर्गत दाखल
31-

के लेल्या अर्जाच्या संदर्भात सूचना

विविध संदर्भात सूचना. I.A. फॉर्म-6 मध्ये
फॉर्म-7 मधील अपील संदर्भात सूचना.
समन/सूचना ज्यामध्ये याचिका/अर्जाचे कागदी पुस्तक
देखील असते, सामान्यत: प्रतिवादी/प्रतिवादीला हाताने
किं वा नोंदणीकृ त पोस्टाने पोचपावती (AD) किं वा स्पीड
पोस्ट किं वा कु रिअरद्वारे दिली जाते. रजिस्ट्रारच्या
परवानगीने, समन/सूचना ईमेल किं वा फॅ क्सद्वारे
देखील पाठविली जाऊ शकते, तथापि, अशा परिस्थितीत,
प्रतिवादी/प्रतिवादीला त्याच्या हजेरीच्या पहिल्या
तारखेला पेपर बुकची प्रत मिळेल याची खात्री करणे
आवश्यक आहे . समन/सूचना प्रतिवादी/प्रतिवादीच्या
कु टुंबातील कोणत्याही प्रौढ सदस्याला त्याच्या
पत्त्यावर वितरित के ली असल्यास, ती वितरित के ली
गेली आहे असे मानले जाईल. जर AD किं वा स्पीड पोस्ट
किं वा कु रिअर किं वा ईमेल किं वा फॅ क्ससह नोंदणीकृ त
पोस्टद्वारे समन/सूचना पाठवली गेली असेल तर, एक
शपथपत्र पाठवण्याची पद्धत आणि ती जिथे पाठवली
गेली होती त्या पत्त्याची अचूकता सांगून दाखल के ले
पाहिजे. अशा परिस्थितीत समन/सूचना वितरित के ली
गेली आहे असे मानले जाईल की वितरणाची
पोचपावती परत मिळाली नाही. जर प्रतिवादी/प्रतिवादी
जाणूनबुजून समन्स/सूचनेची सेवा टाळत असेल तर
DRT च्या परवानगीने समन्स/सूचना
प्रतिवादी/प्रतिवादीच्या जागेच्या दृश्यमान ठिकाणी
चिकटवता येईल किं वा अग्रगण्य दैनिक वृत्तपत्रात
प्रकाशन के ले जाऊ शकते. आणि दोन्ही प्रकरणांमध्ये
सेवेचा परिणाम प्रतिवादी/प्रतिवादीवर के ला जाईल असे
मानले जाईल. याला पर्यायी सेवा असेही म्हणतात.

पीठासीन अधिकाऱ्यांसमोर प्रकरणाची सुनावणी

प्रत्युत्तर/लिखित निवेदन दाखल करणे -

प्रतिवादी/प्रतिवादीने नोटीस/समन्स बजावल्यापासून

एक महिन्याच्या आत उत्तर दाखल करणे आवश्यक
आहे . तथापि, डीआरटीच्या परवानगीने प्रतिवादी/प्रतिवादी
उत्तर/लिखित विधान दाखल करण्यासाठी वेळ मागू
शकतात. जरी वाढीव कालावधीत प्रतिवादी/प्रतिवादी
त्याचे उत्तर दाखल करण्यात अयशस्वी ठरले तरी
डीआरटी एक्स-प्रेट पुढे जाऊ शकते.

सेट ऑफ/काउं टर क्लेमचा दावा - सुनावणीच्या पहिल्या

तारखेला प्रतिवादी सेट ऑफ/काउं टरक्लेमसाठी दावा
दाखल करू शकतो. त्यानंतर डीआरटीच्या
परवानगीशिवाय तो दाखल करू शकत नाही. सेट
ऑफ/काउं टरक्लेमचा दावा कोणत्याही कार्यवाहीमध्ये
काउं टर सूट सारखाच परिणाम करेल.

प्रतिवादी/प्रतिवादी द्वारे दायित्वाची कबुली - जर

प्रतिवादी/प्रतिवादीने त्याचे दायित्व कबूल के ले, तर त्या
घटनेत पीठासीन अधिकारी डीआरटीच्या आदेशाच्या
तारखेपासून 30 दिवसांच्या आत प्रतिवादी/प्रतिवादीला
दाखल के लेली रक्कम भरण्याचे निर्देश देईल. .
प्रतिवादी/प्रतिवादी त्या कालावधीत भरलेली रक्कम
भरण्यात अयशस्वी झाल्यास, पीठासीन कार्यालय
कायद्याच्या कलम 19 नुसार देय कर्जाचे प्रमाणपत्र
जारी करू शकते.
प्रतिज्ञापत्रे- प्रतिवादी/प्रतिवादीने त्याचे दायित्व
नाकारल्यास, त्या घटनेत पीठासीन कार्यालय
पक्षकारांना प्रतिज्ञापत्र दाखल करून कोणतीही
वस्तुस्थिती सिद्ध करण्यास सांगू शकते आणि अशी
शपथपत्रे सुनावणीमध्ये DRT ला योग्य वाटेल त्या
पद्धतीने वाचली जातील. संबंधित पक्षकारांनी प्रतिज्ञापत्र
दाखल के ल्यानंतर जिथे अर्जदार किं वा
प्रतिवादी/प्रतिवादी यांना उलटतपासणीसाठी साक्षीदार
सादर करण्याची इच्छा असल्याचे दिसून येते आणि
अशा साक्षीदाराला हजर के ले जाऊ शकते आणि
के ससाठी ते आवश्यक आहे , तेव्हा डीआरटी नोंदवल्या
जाणाऱ्या पुरेशा कारणास्तव, साक्षीदाराला
उलटतपासणीसाठी हजर राहण्याचा आदेश द्या आणि
साक्षीदार उलटतपासणीसाठी हजर न झाल्यास,
प्रतिज्ञापत्र पुराव्यात घेतले जाणार नाही.

DRT द्वारे अंतरिम आदेश

ज्या प्रकरणांमध्ये अर्जदाराला असे वाटते की कर्जदार
कारवाईच्या प्रयत्नांना अपयशी ठरू शके ल अशी
पावले उचलू शकतो, तो DRT कडे जोडल्या जाणार्‍
या
मालमत्तेचा तपशील आणि त्याच्या मूल्यासह अर्ज
करू शकतो आणि अशा अर्जावर प्रतिवादी/प्रतिवादीला
निर्देश देणारा अंतरिम आदेश पारित करू शकतो,
त्याला मालमत्ता मूल्याच्या समतुल्य रक्कम किं वा
कर्ज वसूल करण्यासाठी पुरेशी असलेली रक्कम किं वा
डीआरटीने मालमत्तेची विल्हेवाट लावण्याआधी
ठे वण्याची आवश्यकता असेल तेव्हा जमा करण्याचे
निर्देश देणे.

जिथे डीआरटीला ते योग्य वाटेल तिथे ते खालील

आदेश देखील देऊ शकते;

रिकव्हरी सर्टिफिके ट (RC) मंजूर करण्यापूर्वी किं वा नंतर

मालमत्तेचा प्राप्तकर्ता नियुक्त करा;
कोणत्याही व्यक्तीला कोणत्याही मालमत्तेच्या
ताब्यात किं वा ताब्यातून काढू न टाकणे;
ताब्यात घेणे, प्राप्तकर्त्याचे व्यवस्थापन करणे;
रिसीव्हरला मालमत्तेच्या वतीने खटला दाखल
करण्यासाठी/बचाव करण्यासाठी किं वा मालमत्तेच्या
सुधारणेसाठी कोणत्याही प्रकारे कार्य करण्याचा
अधिकार प्रदान करा;
प्रतिवादी/प्रतिवादीच्या मालमत्तेचा किं वा त्याच्या
विक्रीचा तपशील गोळा करण्यासाठी आयुक्त नियुक्त
करा.
DRT द्वारे न्याय आणि पुनर्प्राप्ती प्रमाणपत्र
दोन्ही पक्षांना सुनावणीची संधी दिल्यानंतर आणि
त्यांचे म्हणणे ऐकू न घेतल्यावर DRT अशा सुनावणीच्या
समाप्तीच्या 30 दिवसांच्या आत आपला अंतरिम किं वा
अंतिम आदेश देईल. आदेश पारित के ल्यापासून १५
दिवसांच्या आत, डीआरटी आरसी जारी करेल आणि
वसुली अधिकाऱ्याकडे पाठवेल. आरसीमध्ये कर्जदार
कर्जदाराकडू न वसूल के लेल्या रकमेचा तपशील असेल.
RC चा दिवाणी न्यायालयाच्या आदेशाप्रमाणेच प्रभाव
असेल.

आवाहन
डीआरटीच्या आदेशाविरुद्ध कोणत्याही पीडित
पक्षाकडू न अपील आदेश प्राप्त झाल्यापासून 30

दिवसांच्या आत दाखल करता येईल. पक्षकारांच्या

संमतीने दाखल के लेल्या कोणत्याही आदेशाविरुद्ध
अपील दाखल करता येणार नाही. DRAT सहा महिन्यांच्या
कालावधीत शेवटी अपील निकाली काढण्याचा प्रयत्न
करेल.

अपील दाखल करण्यासाठी जमा करावयाची रक्कम -

जेथे कर्जदाराने अपील करण्यास प्राधान्य दिले आहे , जे

डीआरटीच्या आदेशानुसार अपील दाखल करताना बँक
किं वा वित्तीय संस्थेला पैसे देण्यास जबाबदार आहेत,
त्यांनी DRAT 50% आधी जमा करणे आवश्यक आहे .
डीआरटीच्या आदेशानुसार त्याने भरावी लागणारी
रक्कम. तथापि, DRAT च्या परवानगीने, ही रक्कम DRAT

द्वारे कमी के ली जाऊ शकते, परंतु कमी के लेली

रक्कम कर्जाच्या रकमेच्या 25% पेक्षा कमी नसावी जी
DRT आदेशानुसार कर्जदाराने भरणे आवश्यक आहे .

वसुली अधिकाऱ्याकडू न कर्जाची वसुली

डीआरटीकडू न आरसी मिळाल्यानंतर, पुनर्प्राप्ती
कार्यालय खालीलपैकी एक किं वा अधिक पद्धतींद्वारे
पुनर्प्राप्ती सुरू करेल:
प्रतिवादी/कर्जदारांच्या जंगम किं वा स्थावर मालमत्तेची
जोडणी आणि विक्री;
ज्या मालमत्तेवर सुरक्षेचे हितसंबंध निर्माण झाले
होते किं वा प्रतिवादी/कर्जदाराची इतर कोणतीही
मालमत्ता ताब्यात घेणे आणि त्याच्या
व्यवस्थापनासाठी प्राप्तकर्त्याची नियुक्ती करणे;
प्रतिवादी/कर्जदाराची अटक आणि त्याला तुरुं गात
ठे वणे;
प्रतिवादी/कर्जदाराच्या जंगम किं वा स्थावर
मालमत्तेच्या व्यवस्थापनासाठी प्राप्तकर्त्याची
नियुक्ती;
कें द्र सरकारने विहित के लेली इतर कोणतीही पद्धत.

वरील पद्धतींव्यतिरिक्त, वसुली अधिकारी,

प्रतिवादी/कर्जदाराला कोणतीही रक्कम देण्यास
जबाबदार असलेल्या कोणत्याही व्यक्तीस, अशा
रकमेतून वसुलीची रक्कम वजा करून, वसुली
अधिकाऱ्याच्या क्रे डिटमध्ये वजा के लेली रक्कम
हस्तांतरित करण्याचे निर्देश देऊ शकतात. तथापि,
वसुली अधिकारी अशी कोणतीही रक्कम कपात
करणार नाही जी सिव्हिल प्रक्रिया संहिता, 1908 अंतर्गत
संलग्नकातून मुक्त आहे .

Relationship between a
banker and customer
परिचय
बँकर आणि ग्राहक यांच्यातील नाते विश्वासावर
आधारित आहे . आजच्या जगात बँका हा देशाच्या
अर्थव्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा घटक मानला जातो. ही
एक प्रभावी बँकिं ग प्रणाली आहे जी अर्थव्यवस्थेच्या
योग्य वाढीसाठी मार्ग प्रशस्त करते. ग्राहक बँके कडू न
विविध प्रकारच्या सेवांचा लाभ घेतात. हा लेख ग्राहक
आणि बँकर यांच्यातील विविध प्रकारच्या संबंधांचे
गंभीरपणे विश्लेषण करतो. यामध्ये बँकर आणि ग्राहक
यांच्या हिताचे रक्षण करणार्‍
या वेगवेगळ्या कायद्यांची
चर्चा के ली जाते आणि त्यावर योग्य उपायही के ले
जातात.
वेगवेगळ्या प्रकारचे नाते
कर्जदार आणि कर्जदार यांचे नाते
जेव्हा एखादा ग्राहक बँके त बँक खाते उघडतो, तेव्हा तो
फॉर्म भरतो आणि त्यासाठी आवश्यक असलेल्या इतर
गोष्टी अनिवार्य असतात. जेव्हा तो त्याच्या बँक
खात्यात पैसे जमा करतो तेव्हा तो बँके चा कर्जदार
बनतो. बँक कर्जदार बनते. ग्राहकांच्या ठे वीतून पुढील
व्यवसाय करण्यासाठी बँके च्या जबाबदाऱ्या पूर्णपणे
त्यांच्या स्वत:च्या निवडीवर अवलंबून असतात. बँक
त्यांच्या सोयीनुसार ते पैसे गुंतवू शकते. जर ग्राहकाला
ते पैसे परत घ्यायचे असतील तर त्याने पैसे
काढण्याची पद्धत अवलंबावी.

तारण ठे वणारा आणि तारण ठे वणारा यांचा संबंध

जेव्हा एखादा ग्राहक कर्ज भरण्यासाठी किं वा
वचनाच्या कामगिरीसाठी सुरक्षा म्हणून बँकरकडे लेख
वस्तू आणि कागदपत्रे) गहाण ठे वतो, तेव्हा ग्राहक
(

तारण ठे वतो आणि बँकर तारण ठे वतो.

जामीनदार आणि जामीनदार यांचे नाते
भारतीय करार कायदा, 1872 च्या कलम 148 मध्ये जामीन,
जामीनदार आणि जामीनदार यांची व्याख्या के ली
आहे . "जामीन" म्हणजे एका व्यक्तीकडू न दुसऱ्या
व्यक्तीकडे काही कारणासाठी वस्तू हस्तांतरित करणे,
ज्या करारावर ते उद्देश पूर्ण झाल्यानंतर वस्तू परत
करतील किं वा अटी व शर्तींनुसार मान्य के लेल्या
निर्देशानुसार मालाची विल्हेवाट लावतील. करार. चांगली
वस्तू वितरित करणार्‍
या व्यक्तीला जामीनदार
म्हणतात आणि ज्याला चांगले वितरित के ले जाते
त्या व्यक्तीला जामीनदार म्हणतात. बँका काही मूर्त
मालमत्ता सिक्युरिटीज म्हणून घेऊन त्यांचे अग्रिम
सुरक्षित करतात. कधीकधी ते मौल्यवान वस्तू, किं वा
जमीन आणि इतर गोष्टी सुरक्षितता म्हणून ठे वतात.
असे के ल्याने, बँक जामीनदार बनते आणि ग्राहक
जामीनदार बनतो.

कमी आणि कमीपणाचे नाते

मालमत्ता हस्तांतरण कायदा, 1882 च्या कलम 105 मध्ये
भाडेपट्टा, भाडेकरार, भाडेपट्टी, प्रीमियम आणि भाडे
परिभाषित के ले आहे .

स्थावर मालमत्तेचा भाडेपट्टा ठराविक कालावधीसाठी

मालमत्तेचा उपभोग घेण्याच्या अधिकाराकडे
हस्तांतरित के ला जातो. हस्तांतरणकर्ता पट्टेदार आहे .
हस्तांतरित करणार्‍याला पट्टेदार म्हणतात.

विश्वस्त आणि लाभार्थी यांचे नाते

जेव्हा बँके ला पैसे किं वा इतर मौल्यवान सिक्युरिटीज
मिळतात, तेव्हा बँकरचे स्थान ट्रस्टीचे असते. दुसरीकडे,
जेव्हा बँके ला पैसे मिळतात आणि ते विविध
क्षेत्रांमध्ये वापरतात, तेव्हा बँक लाभार्थी बनते.

संबंधित कायदे
ग्राहक संरक्षण कायदा, 2019
ग्राहक संरक्षण कायदा, 2019 ग्राहकांचे हित सुरक्षित आणि
संरक्षित करण्याच्या उद्देशाने लागू करण्यात आला
आहे . हे सेवा प्रदात्याच्या सेवेने समाधानी नसलेल्या
ग्राहकांच्या तक्रारींचे निराकरण करते. या कायद्याच्या
कलम 2(1)(o) अंतर्गत "सेवा" परिभाषित करते. कायद्याचे
कलम 2(1)(g) " सेवा" या शब्दाची व्याख्या प्रदान करते.
बँकिं ग सेवा देखील ग्राहक संरक्षण कायदा, 1986 अंतर्गत
प्रदान के लेल्या सेवेच्या कक्षेत येतात. कोणत्याही
प्रकारच्या सेवांमधील कमतरता तक्रारींचे निवारण
करण्यासाठी ग्राहक मंचांकडे आणले जाऊ शकते.
कायद्याचे कलम 2(1)(d) म्हणते की ग्राहक ही अशी
व्यक्ती आहे जी मोबदल्यासाठी सेवांचा लाभ घेते.

मर्यादा कायदा, 1963

मर्यादा कायदा, 1963 विहित कालावधीसाठी तरतूद करतो
ज्यामध्ये कोणताही दावा, अपील किं वा अर्ज के ला
जाऊ शकतो. "निर्धारित कालावधी" म्हणजे मर्यादा
कायद्याच्या तरतुदींनुसार गणना के लेल्या मर्यादेचा
कालावधी. कागदपत्र मर्यादेच्या आत असेल तेव्हाच
बँकरला कर्जाच्या वसुलीसाठी खटला, अपील किं वा अर्ज
दाखल करण्याची परवानगी आहे . त्यामुळे बँके ने
सावधगिरी बाळगली पाहिजे की कर्जाची सर्व
कायदेशीर कागदपत्रे कालमर्यादेत आहेत आणि ती
वैध आहेत.

दस्तऐवजाचे पुनरुज्जीवन
पावती कर्ज
मर्यादा कायद्याच्या कलम 18 नुसार, मुदत संपण्यापूर्वी
कर्जदाराने आवश्यक स्टॅम्प पेपरवर कर्जाची लेखी
पोचपावती दिल्यास मर्यादा कालावधी वाढू शकतो.

भाग पेमेंट
दस्तऐवजाची मुदत संपण्यापूर्वी कर्जदाराने स्वतः
किं वा त्याच्या अधिकृ त एजंटद्वारे भाग परतफे ड
के ल्यावर, अशा पेमेंटचा पुरावा लिखित स्वरूपात घ्यावा
लागेल आणि कर्जदाराची रीतसर सही करावी लागेल.

कागदपत्रांचा ताजा संच

मूळ दस्तऐवजाची मुदत संपण्यापूर्वी बँके ला
कागदपत्रांचा नवा संच प्राप्त झाला की, नवीन मर्यादेचा
कालावधी सुरू होतो. वेळ-प्रतिबंधित कर्जाचे
पुनरुज्जीवन भारतीय करार कायदा, 1872 च्या कलम 25(3)

अंतर्गत नियंत्रित के ले जाते.

बँका आणि वित्तीय संस्था अधिनियम, 1993 (DRT कायदा)

मुळे कर्जाची वसुली
हा कायदा 24 जून 1993 रोजी अंमलात आला. बँका आणि
वित्तीय संस्थांच्या कर्जाची थकबाकी न्यायालयामार्फ त
वसूल करणे कठीण झाले. प्रकरणांचा मोठा अनुशेष
होता. या समस्येवर मात करण्यासाठी आणि कर्ज
वसुलीची प्रक्रिया जलद करण्यासाठी हा कायदा
करण्यात आला.

कायद्यातील महत्त्वाच्या गोष्टी

या कायद्याने कर्जाच्या जलद वसुलीसाठी “कर्ज
वसुली न्यायाधिकरण” स्थापन के ले.
हा कायदा 10 लाखांवरील कर्जाच्या वसुलीसाठी
कोणत्याही बँक किं वा कोणत्याही वित्तीय संस्था
किं वा त्यांच्या कोणत्याही कं सोर्टियमच्या कर्जासाठी
लागू आहे .
" कर्ज" या शब्दात खालील प्रकारच्या कर्जांचा समावेश
होतो:
व्याजासह कोणतेही दायित्व, सुरक्षित किं वा असुरक्षित
असो.
कोणत्याही दिवाणी न्यायालयाच्या डिक्री किं वा आदेश
किं वा कोणत्याही प्रकारच्या लवादाच्या निवाड्यानुसार
देय कोणतेही दायित्व.
गहाणखत देय असलेले कोणतेही दायित्व किं वा
त्यावर अवलंबून राहणे किं वा कायदेशीररित्या अंमलात
आणण्यायोग्य आणि अर्जाच्या तारखेला वसूल
करण्यायोग्य

लोकअदालत कायदा
लोकअदालत विधी सेवा प्राधिकरण कायदा, 1987 अंतर्गत
आयोजित के ल्या जातात. त्यांचा हेतू न्यायालयाबाहेर
विवाद किं वा संभाव्य विवाद सोडवण्यासाठी आहे .
लोकअदालत पक्षकारांच्या संमतीने किं वा
लोकअदालतीद्वारे विवाद निकाली काढता येईल असे
न्यायालयाचे समाधान होते तेव्हा प्राप्त होते. त्यांना
समता, न्याय आणि सद्सद्विवेकबुद्धीच्या तत्त्वावर
आधारित प्रकरणाचा निर्णय घ्यावा लागतो. समझोता
झाल्यास, निवाडा दोन्ही पक्षांना बंधनकारक असेल.
निवाड्याविरुद्ध कोणत्याही न्यायालयात अपील करता
कामा नये.

सरफे सी कायदा, 2002

हा कायदा बँक आणि इतर वित्तीय संस्थांना
न्यायालयाच्या हस्तक्षेपाशिवाय, नॉन परफॉर्मिंग
अॅसेट्समध्ये त्यांची थकबाकी वसूल करण्याचा
अधिकार देतो. हे बँके ला थकबाकीदार कर्जदारांना किं वा
जामीनदारांना 60 दिवसांच्या आत त्यांची थकबाकी
भरण्यासाठी नोटीस जारी करण्याचा अधिकार देते.

कायद्यातील महत्त्वाच्या बाबी

सिक्युरिटायझेशन
सिक्युरिटायझेशन ही अशी प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये
सिक्युरिटायझेशन किं वा रिकन्स्ट्रक्शन कं पनीद्वारे
कर्जदाराकडू न (बँक किं वा वित्तीय संस्था) आर्थिक
मालमत्ता खरेदी के ली जाते. सिक्युरिटायझेशन किं वा
पुनर्रचना कं पनी पात्र आणि संस्थात्मक
खरेदीदारांकडू न त्यांना सुरक्षा पावती देऊन निधी
उभारते. सुरक्षा पावती आर्थिक मालमत्तेमध्ये
अविभाजित व्याज दर्शवते.

मालमत्ता पुनर्रचना
वसुलीच्या उद्देशाने आर्थिक मालमत्तेच्या बँके कडू न
कर्जे किं वा आगाऊ रक्कम घेणे ही मालमत्ता
पुनर्रचना भूमिका आहे . आर्थिक मालमत्ता संपादन
के ल्यावर, मालमत्ता पुनर्रचना कं पनी मालमत्तेची
मालक बनते. मालमत्ता पुनर्रचना कं पनी बँके च्या
शूजमध्ये पाऊल ठे वते. सिक्युरिटायझेशन कं पनी कं पनी
कायदा, 1956 द्वारे शासित आहे . सर्व सिक्युरिटायझेशन
कं पनीसाठी नियामक प्राधिकरण रिझर्व्ह बँक ऑफ
इंडिया आहे .

सुरक्षा हिताची अंमलबजावणी

बँके च्या कर्जाच्या वसुलीसाठी सुरक्षा व्याजाची
अंमलबजावणी करणे महत्त्वाचे आहे . सुरक्षा
वैशिष्ट्याची अंमलबजावणी न्यायालयाच्या कोणत्याही
हस्तक्षेपाशिवाय पूर्ण के ली जाते. बँके ने कर्जदाराला 60

दिवसांपूर्वी नोटीस पाठवावी आणि कर्जाची जबाबदारी

मुक्त करण्याची विनंती के ली पाहिजे. जर कर्जदार
निर्धारित वेळेत रक्कम भरण्यात अयशस्वी झाला तर
सुरक्षित धनको सुरक्षित मालमत्तेचा ताबा घेऊ
शकतो.

सुरक्षा व्याज
सुरक्षित कर्जदाराच्या नावे तयार के लेल्या मालमत्तेचा
कोणताही हक्क, शीर्षक किं वा व्याज याला सुरक्षा
व्याज म्हणतात. जेव्हा जेव्हा कोणताही सावकार
कोणत्याही कर्जदाराकडू न कोणतीही मालमत्ता घेतो
तेव्हा त्या मालमत्तेत सावकाराला सुरक्षा मिळते. जेव्हा
बँक किं वा कोणताही सावकार मालमत्ता ताब्यात घेत
असेल तेव्हा खबरदारी घेणे आवश्यक आहे आणि
आवश्यक असल्यास, महानगर दंडाधिकारी किं वा मुख्य
न्यायदंडाधिकारी यांची मदत घेतली जाऊ शकते.

सावकार दायित्व कायदा

भारत सरकारने मर्यादित दायित्व कायद्यांसाठी
स्थापन के लेल्या समितीच्या शिफारशीनंतर, सावकार
दायित्व कायदा लागू झाला. याने सावकारांसाठी काही
वाजवी सराव संहिता तयार के ली आहे जी सर्व बँकांनी
स्वीकारली आहे .

कर्ज देण्‍
यासाठी कर्जदारांनी कोणते निकष पाळले
पाहिजेत हे या कायद्याने स्पष्टपणे नमूद के ले आहे .
सावकारांनी कर्जाचा कोणताही अर्ज वाजवी
कालावधीत निकाली काढावा. यात कर्जदाराच्या हिताचा
विचार के ला पाहिजे. जर अर्ज अर्थव्यवस्थेच्या
महत्त्वाच्या क्षेत्राशी संबंधित असलेल्या कोणत्याही
कर्जदाराकडू न असेल, तर त्याला प्राधान्याने हाताळले
पाहिजे. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाने प्रदान के लेल्या
नियम आणि नियमांनुसार क्रे डिट योग्यता तपासली
पाहिजे. कर्ज मंजूर करण्यासाठी इतर अटी व शर्तींसह
मार्जिन आणि सुरक्षा अट योग्य परिश्रम म्हणून
वापरली जाऊ नये.

बँकिं ग लोकपाल
बँकिं ग लोकपाल योजना ही तक्रार निवारण प्रणाली
आहे . जर एखादा ग्राहक बँके च्या सेवेबद्दल असमाधानी
असेल तर तो पुढील कारवाईसाठी बँकिं ग लोकपालकडे
जाऊ शकतो. बँकिं ग रेग्युलेशन अॅक्ट, 1949 च्या कलम
35A अंतर्गत हे सादर के ले आहे .

बँकिं ग लोकपाल योजनेची महत्त्वाची वैशिष्ट्ये

सेवेतील कमतरता, पुरेशा कारणाशिवाय लहान
मूल्यांच्या नोटा स्वीकारणे.
आवक प्रेषण विलंब किं वा न भरणे किं वा मसुदा जारी
करण्यास विलंब.
विहित कामाच्या तासांचे पालन न करणे.
कोणत्याही वैध कारणाशिवाय बँकिं ग खाते उघडण्यास
नकार.
ग्राहकाला कोणतीही पूर्वसूचना न देता शुल्क आकारणे.
नोटीस किं वा पुरेसे कारण न देता जमा खाते सक्तीने
बंद करणे.
खाती बंद करण्यास किं वा बंद करण्यास विलंब
करण्यास नकार.
बँके ने अवलंबलेल्या वाजवी प्रक्रियेचे पालन न करणे
किं वा बँकिं ग कोड्स आणि स्टँडर्ड बोर्ड ऑफ इंडियाने
ठरवून दिलेल्या ग्राहकांसाठीच्या न्याय्य प्रक्रियेचे
आणि कार्याचे पालन न करणे.
बँकांद्वारे वसुली एजंटांच्या सहभागावर रिझर्व्ह
बँके च्या मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन न करणे.
व्याजदरांबाबत रिझर्व्ह बँके च्या मार्गदर्शक तत्त्वांचे
पालन न करणे.
के स कायदे

मोतीगावरी विरुद्ध नारंजीद्वारकदास या खटल्यात

मुंबई उच्च न्यायालयाने म्हटले आहे की, बँकर आणि
बँकर यांच्यातील नाते हे सावकार आणि कर्जदाराचे
असते. कॅ नरा बँक विरुद्ध कॅ नरा सेल कॉर्पोरेशन आणि
इतरांच्या बाबतीत, एक व्यापक दृष्टीकोन विचारात
घेण्यात आला आणि असे मानले गेले की बँके चे
ग्राहक आणि ग्राहक यांच्यातील संबंध कर्जदार आणि
कर्जदार यांच्यात असतो. सुरेंदर S/O लक्ष्मण निकोसे
विरुद्ध मुख्य व्यवस्थापक आणि अधिकृ त अधिकारी,
स्टेट बँक ऑफ इंडिया या प्रकरणात, मुंबई उच्च
न्यायालयाने असे नमूद के ले की बँकर आणि ग्राहक
यांच्यातील संबंध संपुष्टात आले की, ते अधिकारांसह
सर्व हक्क सोडू न देतात. धारणाधिकाराचा. निष्कर्ष
इंटरनेटच्या प्रगतीमुळे आणि विविध ऑनलाइन
यंत्रणांमुळे जग हे जागतिक गाव बनले आहे. चांगले
परताव्यासाठी लोक आपली बचत आणि मौल्यवान
वस्तू बँकांमध्ये ठे वतात. काही वेळा आपण पाहिले
आहे की लोकांनी ऑनलाइन फसवणुकीची उदाहरणे
पाहिली आहेत. संपूर्ण संरक्षण सुनिश्चित करण्यासाठी
नियमन के ले जावे आणि ग्राहकांचे समाधान व्हावे.
ब्रँड व्हॅल्यू असलेल्या लोकांना कर्ज देण्याच्या
मनमानी कारवाईवर अंकु श ठे वला पाहिजे आणि
निष्क्रियता किं वा अयोग्यतेसाठी कोणी जबाबदार
असल्याचे आढळल्यास खाते निश्चित के ले पाहिजे.
वाढती अनुत्पादित मालमत्ता हा देशातील
प्रत्येकासाठी चिंतेचा विषय बनला आहे. त्याचा प्रत्यक्ष
किं वा अप्रत्यक्षपणे देशातील सर्वसामान्य जनतेवर
परिणाम होतो. त्यामुळे काळाची गरज समजून त्या
दिशेने नियमावली बनवली पाहिजे.

E-BANKING
E BANKIG

ई-बँकिं गचा अर्थ: बँका ग्राहकांना आकर्षित करण्यासाठी

प्रशासन किं वा बँक सेवा देतात, अॅडव्हान्स देणे,
डेबिट कार्ड आणि क्रे डिट कार्ड जारी करणे,
संगणकीकृ त आर्थिक सेवा आणि आश्चर्यकारकपणे
वैयक्तिक सेवा किं वा प्रशासन. असे असले तरी,
सध्याच्या काळातील काही मूलभूत प्रशासन अनेक
व्यावसायिक बँकांनी मांडले आहेत. इलेक्ट्रॉनिक
बँकिं गला वेब-आधारित बँकिं ग, ई-बँकिं ग, आभासी
बँकिं ग किं वा वेब बँकिं ग आणि ऑनलाइन बँकिं ग
यांसारखी अनेक नावे आहेत. विविध आर्थिक सेवा
आणि उत्पादने पोहोचवण्यासाठी दूरसंचार नेटवर्क
आणि इलेक्ट्रॉनिक नेटवर्क्सचा उपयोग हा फक्त आहे.
ई-बँकिं गद्वारे, क्लायंट त्याचे रेकॉर्ड मिळवू शकतो
आणि त्याच्या सेल फोन किं वा वैयक्तिक संगणकाचा
वापर करून असंख्य एक्सचेंजेस व्यवस्थापित करू
शकतो.

ई-बँकिं गचे वर्गीकरण:

बँका इलेक्ट्रॉनिक आर्थिक टप्प्यांद्वारे विविध
प्रकारच्या सेवा देतात. हे तीन प्रकारचे आहेत:

प्रकार १:
बँका त्यांच्या साइटद्वारे ऑफर करणार्‍
या प्रशासन
किं वा सेवांची ही आवश्यक पदवी आहे . या
साहाय्याद्वारे , बँक डेटा, तिच्या सेवा आणि उत्पादनांशी
संबंधित माहिती ग्राहकांना देते. पुढे , काही बँका
ईमेलद्वारे चौकशीला प्रतिसाद देऊ शकतात.

प्रकार २:
या श्रेणीमध्ये, बँका त्यांच्या ग्राहकांना विविध
प्रशासनांसाठी दिशानिर्देश किं वा अर्ज सबमिट
करण्यास, त्यांची रेकॉर्ड शिल्लक तपासण्याची परवानगी
देतात. तसे असो, बँका त्यांच्या ग्राहकांना त्यांच्या नोंदी
किं वा खात्यांच्या संदर्भात कोणतेही फं ड-आधारित
एक्सचेंज करण्याची परवानगी देत नाहीत.

प्रकार 3:

तिसर्‍
या श्रेणीमध्ये, बँका त्यांच्या क्लायंटना काम
करण्यास किं वा त्यांचे रेकॉर्ड किं वा बिल पेमेंट,
सिक्युरिटीज खरेदी आणि पूर्तता आणि निधी
हस्तांतरण इत्यादींसाठी खाते चालविण्यास परवानगी
देतात.

बहुतेक पारंपारिक बँका ई-बँकिं ग प्रशासनाला सपोर्ट

ऑफर करण्यासाठी अतिरिक्त तंत्र म्हणून ऑफर
करतात. पुढे , अनेक नवीन बँका बँकिं ग प्रशासन
मुख्यतः इतर इलेक्ट्रॉनिक कन्व्हेयन्स चॅनेल किं वा
वेबद्वारे पोहोचवतात. त्याचप्रमाणे, काही बँका ‘फक्त
इंटरनेट’ बँका आहेत ज्यांची देशात कु ठे ही प्रत्यक्ष
शाखा नाही.
अशा प्रकारे , बँकिं ग साइट्स दोन प्रकारच्या आहेत:
ट्रान्झॅक्शनल वेबसाइट्स: या साइट्स ग्राहकांना बँके च्या
साइटवरील एक्सचेंजेसमध्ये जाण्याची परवानगी
देतात. पुढे , हे एक्सचेंजेस एका साध्या रिटेल खात्यातील
शिल्लक विनंतीपासून मोठ्या व्यवसाय-ते-व्यवसाय
लिक्विड मालमत्ता हस्तांतरणापर्यंत जाऊ शकतात.
सोबतच्या तक्त्यामध्ये वित्तीय संस्था आणि
बँकांद्वारे सादर के लेल्या काही सामान्य घाऊक आणि
किरकोळ ई-बँकिं ग प्रशासनाची नोंद आहे .

माहितीच्या वेबसाइट्स: या साइट्स ग्राहकांना बँक

आणि तिची सेवा आणि उत्पादने संबंधित सामान्य
डेटा देतात.

बँकांद्वारे घाऊक सेवा: खाते व्यवस्थापन, रोख

व्यवस्थापन, लघु व्यवसाय कर्ज अर्ज, मंजूरी किं वा
अग्रिम, व्यावसायिक वायर हस्तांतरण, व्यवसाय-ते-
व्यवसाय पेमेंट, कर्मचारी लाभ आणि पेन्शन प्रशासन
समाविष्ट करा.
बँकांद्वारे किरकोळ सेवा: खाते व्यवस्थापन, बिल पेमेंट,
नवीन खाते उघडणे, ग्राहक वायर हस्तांतरण, गुंतवणूक
आणि ब्रोकरेज सेवा, कर्ज अर्ज आणि मंजूरी आणि
खाते एकत्रीकरण समाविष्ट करा.

ई-बँकिं ग अंतर्गत सेवा:

मोबाईल बँकिं ग:
मोबाइल बँकिं ग (अन्यथा एम-बँकिं ग म्हटले जाते) हे
खाते एक्सचेंज किं वा व्यवहार, बिल पेमेंट, क्रे डिट
अॅप्लिके शन, बॅलन्स चेक आणि मोबाइल फोन
सारख्या वैयक्तिक डिजिटल असिस्टंट (PDA) किं वा सेल
फोनद्वारे इतर आर्थिक देवाणघेवाण करण्यासाठी
वापरले जाणारे नाव आहे .

इलेक्ट्रॉनिक क्लिअरिंग सिस्टम (ECS):

इलेक्ट्रॉनिक क्लिअरिंग सिस्टम ही व्यापलेल्या

व्यक्तींसाठी एक सर्जनशील तरतूद आहे . या
तरतुदीसह, एखाद्या व्यक्तीचे क्रे डिट कार्ड बिल
परिणामी त्याच व्यक्तीच्या बचत बँक खात्यातून
आकारले जाते, त्यामुळे एखाद्याला चुकलेल्या किं वा
उशीरा पेमेंटचा ताण सहन करावा लागत नाही.

स्मार्ट कार्ड्स:
स्मार्ट कार्ड हे एक कार्ड आहे जे डेबिट कार्ड आणि
क्रे डिट कार्ड्सवर आढळणाऱ्या चुंबकीय पट्टीच्या
बदल्यात मायक्रोचिप किं वा मेमरी चिप किं वा
मायक्रोप्रोसेसरवर डेटा संग्रहित करते. स्मार्ट कार्ड्सचा
उपयोग के वळ आर्थिक डेटा हस्तांतरित करण्यासाठी
किं वा हलविण्यासाठी के ला जात नाही, परंतु ते
ओळखीच्या आधारांच्या वर्गीकरणासाठी देखील वापरले
जाऊ शकतात. एका पक्षाकडू न दुसर्‍या पक्षाकडे डेटाची
देवाणघेवाण सुरक्षित ठे वण्यासाठी स्मार्ट कार्डसह
के लेली एक्सचेंजेस स्क्रॅ म्बल किं वा एनक्रिप्ट के ली
जातात. प्रत्येक एन्कोड के लेले एक्सचेंज हॅक के ले जाऊ
शकत नाही आणि एकल एक्सचेंज किं वा व्यवहार
पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या कोणत्याही
अतिरिक्त डेटाचे प्रसारण करत नाही.

इलेक्ट्रॉनिक निधी हस्तांतरण (ETFs):

इलेक्ट्रॉनिक फं ड ट्रान्सफर (ईएफटी) म्हणजे बँके तील
वैयक्तिक खात्यापासून सुरू होणारी रोख रक्कम
त्याच बँके च्या दुसर्‍
या वैयक्तिक खात्यात किं वा इतर
वित्तीय संस्थांसह किं वा अनेक संस्थांसह, वैयक्तिक
संगणक आधारित फ्रे मवर्क द्वारे , शिवाय इलेक्ट्रॉनिक
एक्सचेंज. बँक कर्मचार्‍
यांची तत्काळ मध्यस्थी.

टेलिफोन बँकिं ग:
टेलिफोन बँकिं ग ही बँक किं वा इतर आर्थिक संस्था
किं वा इतर वित्तीय संस्थांद्वारे दिलेली मदत आहे , जी
क्लायंटला एटीएम किं वा बँके ला भेट न देता, रोख
किं वा आर्थिक साधनांचा समावेश नसलेल्या मौद्रिक
एक्सचेंजेसचे कार्य टेलिफोनद्वारे करण्यास सक्षम
करते. शाखा

इंटरनेट बँकिं ग:
वेब-आधारित बँकिं ग ही बँकांद्वारे सादर के लेली मदत
आहे जी खातेधारकांना वेब किं वा इंटरनेटद्वारे त्यांची
रेकॉर्ड माहिती मिळविण्याची परवानगी देते. वेब-
आधारित बँकिं ग किं वा इंटरनेट बँकिं गला अन्यथा "वेब
बँकिं ग" किं वा "ऑनलाइन बँकिं ग" म्हणतात.

प्रचलित बँकांद्वारे इंटरनेट बँकिं ग ग्राहकांना प्रत्येक

मानक एक्सचेंज, उदाहरणार्थ, बिल पेमेंट, शिल्लक
विनंत्या, स्टॉप-पेमेंट विनंत्या आणि शिल्लक चौकशी
करण्यास सक्षम करते. काही बँका ऑनलाइन क्रे डिट
कार्ड आणि कर्ज अर्ज देखील प्रस्तावित करतात.

खाते डेटा दिवसा किं वा रात्री मिळवला जाऊ शकतो

आणि कोणत्याही ठिकाणाहून शक्य असावा.

होम बँकिं ग:
बँके ची शाखा वापरण्याऐवजी स्वतःच्या घरातून चलन
विनिमय पूर्ण करण्याचा होम बँकिं ग हा सर्वात
सामान्य मार्ग आहे . यामध्ये खात्याच्या विनंत्या करणे,
रोख रक्कम हलवणे, बिले कव्हर करणे, क्रे डिटसाठी अर्ज
करणे आणि ठे वी निर्देशित करणे समाविष्ट आहे .

ई-बँकिं गचे महत्त्व:

ग्राहकांसाठी महत्त्व:
प्रति एक्सचेंज कमी किं मत: क्लायंटला प्रत्येक
एक्सचेंजसाठी शाखेला भेट देण्याची आवश्यकता
नसल्यामुळे , यामुळे त्याचा वेळ आणि रोख दोन्हीची
बचत होते.
स्थलाकृ तिक अडथळे नाहीत: पारंपारिक आर्थिक
फ्रे मवर्क मध्ये, भौगोलिक अंतर विशिष्ट आर्थिक
देवाणघेवाणांमध्ये अडथळा आणू शकतात. तरीही, ई-
बँकिं गमुळे , भूवैज्ञानिक अडथळे कमी होत आहेत.
सुविधा: क्लायंट त्याच्या रेकॉर्ड किं वा बँक खात्यावर
जाऊ शकतो आणि कोणत्याही ठिकाणाहून कधीही
कार्यान्वित करू शकतो

व्यवसायासाठी महत्त्व: उत्तम कार्यक्षमता:

इलेक्ट्रॉनिक बँकिं गची उपयुक्तता आणखी विकसित
होते. हे सामान्य, नियमितपणे नियोजित पेमेंटचे
संगणकीकरण करण्यास परवानगी देते आणि
व्यवसायाची कार्यक्षमता सुधारण्यासाठी पुढील बँकिं ग
क्रियाकलाप प्रदान करते. कमी खर्च: सहसा, आर्थिक
संबंध आणि कनेक्शनमधील खर्च वापरलेल्या
मालमत्तेवर अवलंबून असतात. एखाद्या विशिष्ट
व्यवसायाला ठे वी, वायर ट्रान्स्फर इत्यादीसाठी अधिक
मदतीची आवश्यकता आहे असे गृहीत धरून, त्या
वेळी, बँक आपला खर्च जास्त आकारते. इंटरनेट
बँकिं गसह, हे खर्च मर्यादित आहेत. कमी त्रुटी:
इलेक्ट्रॉनिक वित्तीय सामान्य आर्थिक
देवाणघेवाणांमधील चुका कमी करते. भयंकर लेखणी,
मिश्रित डेटा किं वा माहिती आणि अशाच प्रकारे चुका
होऊ शकतात ज्या खूप जास्त असू शकतात.
त्याचप्रमाणे, रेकॉर्ड किं वा खात्याच्या क्रियाकलापांचे
एक साधे ऑडिट, हालचालीमुळे चलन विनिमयाची
अचूकता सुधारते. कमी झालेले चुकीचे वर्णन:
इलेक्ट्रॉनिक बँकिं ग सर्व प्रतिनिधींना एक प्रगत छाप
देते जे बँकिं ग व्यायामात बदल करण्याचा
विशेषाधिकार राखून ठे वतात. अशा प्रकारे, व्यवसायाला
त्याच्या देवाणघेवाणांमध्ये अधिक चांगल्या प्रकारे
जाणण्याची क्षमता आहे, ज्यामुळे कोणत्याही
फसवणूक करणाऱ्यांना गुन्हे करणे कठीण होते. खाते
पुनरावलोकने: व्यवसाय मालक आणि नियुक्त
कर्मचारी व्यक्ती वेब-आधारित आर्थिक इंटरफे सचा
वापर करून वेगाने रेकॉर्ड मिळवू शकतात. हे त्यांना
रेकॉर्ड क्रियेचे ऑडिट करण्याची परवानगी देते
आणि शिवाय, खात्याच्या सुरळीत कामकाजाची हमी
देते.

Commercial Banks

व्यावसायिक बँक ही एक प्रकारची वित्तीय संस्था

आहे जी सामान्य लोकांसाठी ठे वी आणि पैसे
काढण्याशी संबंधित सर्व ऑपरेशन्स तसेच गुंतवणूक
कर्ज आणि इतर तत्सम क्रियाकलाप हाताळते. या बँका
नफा कमावणारे उद्योग आहेत जे के वळ नफ्याच्या
उद्देशाने व्यवसाय करतात.

व्यावसायिक बँके चे दोन मूलभूत गुण म्हणजे कर्ज

देणे आणि कर्ज घेणे. बँक ठे वी स्वीकारते आणि
उत्पन्न (नफा) निर्माण करण्यासाठी विविध
उपक्रमांसाठी निधी वितरित करते. कर्ज घेण्याचा दर
म्हणजे बँक ठे वीदारांना दिलेला व्याजदर, तर कर्ज
देणारा दर म्हणजे बँक ज्या दराने कर्ज देते.

प्राथमिक कार्ये
ठे वी स्वीकारणे: ग्राहक बचत, मुदत आणि चालू
ठे वींद्वारे व्यापारी बँकांमध्ये पैसे ठे वू शकतात.

बचत ठे वी: ग्राहक त्यांच्या खात्यात बचत ठे वीसह एका

विशिष्ट मर्यादेपर्यंत पैसे जोडू शकतो. निश्चित उत्पन्न
असलेल्या लोकांना या ठे वी आवडतात कारण ते
त्यांना वेळोवेळी पैसे वाचविण्यात मदत करतात.

मुदत ठे वी: मुदत ठे वीसह, पैसे ठराविक वेळेसाठी लॉक

के ले जातात. मुदत ठे वींना "वेळ ठे वी" असेही म्हणतात
कारण पैसे ठराविक वेळेसाठी ठे वले जातात.

चालू ठे वी: चालू ठे वींसह, खातेधारक पैसे ठे वू शकतात

आणि त्यांना आवश्यक असेल तेव्हा ते त्यांच्या
खात्यातून काढू शकतात. लोक आणि व्यवसाय
कधीकधी त्यांच्या चालू खात्यांसह एका विशिष्ट
मर्यादेपर्यंत ओव्हरड्राफ्ट मिळवू शकतात.

कर्जे: व्यावसायिक बँका व्यवसायांना आणि लोकांना

कर्ज देणाऱ्या मुख्य गोष्टींपैकी एक आहे आणि ते
कमावलेल्या व्याजातून पैसे कमवतात. सहसा, बँका
त्यांच्या खर्चाची पूर्तता करण्यासाठी एक लहान राखीव
ठे वतात आणि उर्वरित पैसे ग्राहकांना अल्प-मुदतीच्या
आणि दीर्घकालीन कर्जाच्या स्वरूपात देतात.

क्रे डिट क्रिएशन - क्रे डिट निर्मिती ही अशी गोष्ट आहे

जी फक्त व्यावसायिक बँका करू शकतात. रोख रक्कम
देण्याऐवजी, बँका एक क्रे डिट लाइन तयार करतात
आणि एकाच वेळी व्यवसाय किं वा व्यावसायिक
संस्थेला कर्ज देतात.

व्यावसायिक बँका तारणासह आणि विना दोन्ही कर्ज

देतात.

कॅ श क्रे डिट: व्यापारी बँका करत असलेल्या गोष्टींपैकी

एक म्हणजे लोकांना आणि व्यवसायांना बॉण्ड्स,
इन्व्हेंटरी आणि इतर प्रकारच्या सिक्युरिटीजवर पैसे
देणे. या प्रकारचे क्रे डिट, ज्याला सहसा "कॅ श क्रे डिट"
म्हटले जाते, तुम्हाला इतर प्रकारच्या क्रे डिटपेक्षा मोठी
रक्कम देते.

अल्प-मुदतीचे क्रे डिट्स: अल्प-मुदतीची कर्जे सहसा

तारण न देता दिली जातात आणि कर्जाची रक्कम
आणि परतफे ड करण्याची वेळ कमी असते. वैयक्तिक
कर्ज हे या प्रकारच्या कर्जांचे दुसरे नाव आहे .

दुय्यम कार्ये
लॉकर प्रदान करणे - ज्या ग्राहकांना मौल्यवान वस्तू
ठे वण्यासाठी सुरक्षित जागा हवी आहे ते व्यापारी
बँके कडू न लॉकर भाड्याने घेऊ शकतात. वस्तू घरात न
ठे वता लॉकरमध्ये ठे वल्यास चोरी किं वा हरवण्याचा
धोका दूर होतो.

परकीय चलनाशी व्यवहार करणे: व्यापारी बँका इतर

देशांतून वस्तूंची निर्यात किं वा आयात करणार्‍या
लोकांना आणि व्यवसायांना त्यांना आवश्यक असलेले
परकीय चलन मिळविण्यात मदत करतात. परंतु के वळ
काही बँका ज्यांना परकीय चलनात व्यवहार
करण्याचा परवाना आहे अशा बँकाच अशा प्रकारचे
व्यवहार करू शकतात.

सिक्युरिटीजची देवाणघेवाण: व्यावसायिक बँका देखील

रोखे आणि इतर रोख्यांची खरेदी आणि विक्री करतात.
ग्राहक थेट वित्तीय संस्थेकडू न युनिट्स खरेदी किं वा
विक्री करू शकतात, जे इतर मार्गांपेक्षा सोपे आहे .

बिले ऑफ एक्स्चेंज: आधुनिक जगात व्यावसायिक

बँके चे मुख्य काम म्हणजे व्यावसायिक बिलांमध्ये
सूट देणे. बँकांसाठी पैसे कमविण्याचा एक चांगला मार्ग
म्हणून बिल सवलत पाहिली जाते. बिले पैशाचा स्थिर
प्रवाह निर्माण करतात, परंतु जेव्हा ते दिले जातात
तेव्हा ते धोकादायक गुंतवणूक नसतात कारण ते
बदलले जाऊ शकतात. वित्तीय संस्था देखील
कोणत्याही न्यायालयीन प्रकरणांमध्ये गुंतलेली नाही.
एजंट म्हणून बँक - व्यावसायिक बँक आणि तिचे कार्य
देखील त्यांना ग्राहकांना आर्थिक सेवा देणे आवश्यक
आहे , जे एजंट करतात. बहुतेक वेळा, या सेवांमध्ये
प्रशासक, विश्वस्त किं वा ग्राहकाच्या मालकीच्या
इस्टेटचे कार्यकारी म्हणून काम करणे समाविष्ट
असते.

ग्राहकांना त्यांचे टॅक्स रिटर्न, कर परतावा आणि इतर

समान कार्यांमध्ये मदत करणे.

विम्याचे हप्ते, कर्जाचे हप्ते इत्यादी भरण्यासाठी जागा

उपलब्ध करून देणे.

इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने पैसे पाठवण्‍

यासाठी आणि प्राप्त
करण्‍
यासाठी तसेच धनादेश, मसुदे , बिले इ.

ठे वी स्वीकारणे
व्यावसायिक बँक ठे वी घेणे ही सर्वात महत्त्वाची
गोष्ट करते. जनता बँके ला ठे वींच्या स्वरूपात पैसे देते,
ज्याचा वापर बँक कर्ज देण्यासाठी करते. मागितल्यावर
त्यांना पैसे द्यावे लागतील. बँका सहसा खालील
प्रकारच्या ठे वी स्वीकारतात:

चालू ठे वी.

बचत ठे वी.

मुदत ठे वी.

आवर्ती ठे वी

1. चालू ठे वी

चालू ठे वींना चालू खाती असेही म्हणतात. बहुतेक

व्यावसायिकांकडे त्यांचे बँकिं ग व्यवहार करणे सोपे
व्हावे म्हणून चालू खाती असतात. बँक वेळोवेळी
ठरवेल ती रक्कम टाकू न ग्राहक बँके त चेकिं ग खाते
उघडू शकतो. 2.बचत ठे वी कमी, मध्यम आणि उच्च
उत्पन्न असलेल्या लोकांना त्यांचे पैसे कामात
लावण्यास मदत करण्यासाठी व्यावसायिक बँका बचत
ठे व खाती देतात. ते दर महिन्याला निश्चित उत्पन्न
असलेल्या लोकांना पैसे वाचवायला शिकवतात. अशा
प्रकारचे खाते के वळ तेच लोक किं वा संस्था उघडू
शकतात जे त्यातून पैसे कमवत नाहीत. ज्याला
व्यावसायिक बँके त बचत खाते उघडायचे असेल त्याने
एक विशिष्ट रक्कम, जसे की रु. 500, ठे व म्हणून
ठे वावी लागतात. 3. मुदत ठे वी मुदत ठे वींना टाइम
डिपॉझिट देखील म्हणतात. येथे, ग्राहक ठराविक
वेळेसाठी ठराविक रक्कम ठे वतो आणि तो वेळ
संपण्यापूर्वी परत मिळवू शकत नाही. त्या काळात
त्याला ठे वीवर व्याज मिळते. बहुतेक वेळा, या
ठे वींवरील व्याज दर चालू आणि बचत खात्यांवरील
व्याजदरापेक्षा जास्त असतो. 4. आवर्ती ठे वी आवर्ती
ठे वींमध्ये, ग्राहक 12 ते 120 महिन्यांपर्यंतच्या
कालावधीसाठी दरमहा समान रक्कम पाठवतात.
शेवटच्या पेमेंटनंतर, तुम्हाला संपूर्ण रक्कम आणि
व्याज भरावे लागेल. कमी आणि मध्यम उत्पन्न
असलेल्या लोकांना या प्रकारच्या ठे वींचा भरपूर
फायदा होऊ शकतो. “पाण्याचे छोटे थेंब मोठा
महासागर बनवतात” ही त्यामागची कल्पना आहे. हे
खाते कोणीही उघडू शकते. हे दोन नावांनी देखील
उघडता येते. बहुतेक वेळा, या ठे वीवर दिलेला व्याज
दर जोडला जातो. निष्कर्ष संपूर्ण देशाच्या
अर्थव्यवस्थेसाठी व्यावसायिक बँका खूप महत्त्वाच्या
आहेत. ते आधुनिक जीवनासाठी इतके महत्त्वाचे
आहेत की ते जवळजवळ एक गरज आहे. ते मनी
मार्के टच्या कें द्रस्थानी आहेत. आज बँकांच्या
कार्यपद्धतीमुळे अर्थव्यवस्थेचा जवळजवळ प्रत्येक भाग
प्रभावित झाला आहे. ते शेती, उद्योग, व्यापार,
वाणिज्य, आयात, निर्यात इत्यादी अर्थव्यवस्थेच्या सर्व
भागांशी अशा प्रकारे जोडलेले आहेत की ते तोडले
जाऊ शकत नाहीत.

Negotiable Instruments: Definition, Types,

and Examples
निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट म्हणजे काय?
निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट हे एक स्वाक्षरी के लेले
दस्तऐवज आहे जे निर्दिष्ट व्यक्ती किं वा नियुक्तीला
देय देण्याचे वचन देते. दुसऱ्या शब्दांत, हा IOU चा एक
औपचारिक प्रकार आहे : एक हस्तांतरणीय, स्वाक्षरी
के लेला दस्तऐवज जो वाहकाला भविष्यातील तारखेला
किं वा मागणीनुसार पैसे देण्याचे वचन देतो.

निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट्सच्या सामान्य उदाहरणांमध्ये

वैयक्तिक धनादेश, रोखपालांचे धनादेश, मनी ऑर्डर, जमा
प्रमाणपत्रे (सीडी), प्रॉमिसरी नोट्स आणि प्रवासी
धनादेश यांचा समावेश होतो. देयक प्राप्त करणार्‍या
व्यक्तीचे, ज्याला देयक म्हणून ओळखले जाते, त्याचे
नाव किं वा अन्यथा इन्स्ट्रुमेंटवर सूचित के ले जाणे
आवश्यक आहे . कारण ते हस्तांतरणीय आणि नियुक्त
करण्यायोग्य आहेत, काही निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट्स
दुय्यम बाजारात व्यापार करू शकतात.

निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट्स समजून घेणे निगोशिएबल

इन्स्ट्रुमेंट्स हस्तांतरणीय आहेत, त्यामुळे धारक निधी
रोख स्वरूपात घेऊ शकतो किं वा त्यांच्या इच्छे नुसार
व्यवहारासाठी किं वा अन्य मार्गाने वापरू शकतो.
दस्तऐवजावर सूचीबद्ध के लेल्या निधीच्या रकमेमध्ये
वचन दिलेली विशिष्ट रक्कम समाविष्ट असते आणि
ती मागणीनुसार किं वा निर्दिष्ट वेळी पूर्ण भरणे
आवश्यक आहे. निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट एका
व्यक्तीकडू न दुसऱ्या व्यक्तीकडे हस्तांतरित के ले जाऊ
शकते. एकदा इन्स्ट्रुमेंट हस्तांतरित के ल्यावर,
धारकाला इन्स्ट्रुमेंटला संपूर्ण कायदेशीर शीर्षक
मिळते. १ हे दस्तऐवज इन्स्ट्रुमेंट जारी करणार्‍
या
घटकाकडू न इतर कोणतेही वचन देत नाहीत.
याशिवाय, निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंटवर सूचीबद्ध के लेली
रक्कम प्राप्त करण्यासाठी वाहकाला इतर कोणत्याही
सूचना किं वा अटी करता येणार नाहीत. एखादे
इन्स्ट्रुमेंट निगोशिएबल होण्यासाठी, त्यावर चिन्ह
किं वा स्वाक्षरीसह, इन्स्ट्रुमेंटच्या निर्मात्याने- मसुदा
जारी करणाऱ्याने स्वाक्षरी के ली पाहिजे. ही संस्था
किं वा व्यक्ती निधी काढणारी म्हणून ओळखली जाते.
"निगोशिएबल" हा शब्द या वस्तुस्थितीचा संदर्भ देतो
की प्रश्नातील नोट दुसर्‍
या पक्षाकडे हस्तांतरित किं वा
नियुक्त के ली जाऊ शकते; "नॉन-निगोशिएबल" असे
वर्णन करते जे दृढपणे स्थापित आहे आणि
समायोजित किं वा सुधारित के ले जाऊ शकत नाही.
निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट्सची उदाहरणे अधिक सुप्रसिद्ध
निगोशिएबल साधनांपैकी एक म्हणजे वैयक्तिक
तपासणी. तो मसुदा म्हणून काम करतो, देय
देणाऱ्याच्या वित्तीय संस्थेद्वारे तो प्राप्त झाल्यानंतर,
निर्दिष्ट के लेल्या अचूक रकमेमध्ये. त्याचप्रमाणे,
रोखपालाचा धनादेश समान कार्य करतो परंतु
त्यासाठी धनादेश जारी होण्यापूर्वी प्राप्तकर्त्यासाठी
निधीचे वाटप करणे किं वा बाजूला ठे वणे आवश्यक
आहे. १ मनी ऑर्डर चेक प्रमाणेच असतात परंतु
देयकर्त्याच्या वित्तीय संस्थेद्वारे जारी के ले जाऊ
शकतात किं वा नसू शकतात. अनेकदा, मनी ऑर्डर
जारी करण्यापूर्वी पैसे देणाऱ्याकडू न रोख रक्कम प्राप्त
करणे आवश्यक आहे. एकदा का मनीऑर्डर
प्राप्तकर्त्याकडू न प्राप्त झाल्यानंतर, त्याची रोखीने
देवाणघेवाण के ली जाऊ शकते. ट्रॅव्हलरचे चेक वेगळ्या
पद्धतीने कार्य करतात, कारण त्यांना व्यवहार पूर्ण
करण्यासाठी दोन स्वाक्षरी आवश्यक असतात. जारी
करताना, नमुना स्वाक्षरी प्रदान करण्यासाठी धारकाने
दस्तऐवजावर स्वाक्षरी करणे आवश्यक आहे. देयक
कोणाला देय दिले जाईल हे निर्धारित के ल्यावर,
पेमेंटसाठी प्रतिस्वाक्षरी प्रदान करणे आवश्यक आहे.
ट्रॅव्हलरचे चेक सामान्यत: जेव्हा कोणी परदेशी देशात
प्रवास करत असेल आणि प्रवास करताना चोरी किं वा
फसवणूक विरूद्ध अतिरिक्त स्तराची सुरक्षा प्रदान
करणारी पेमेंट पद्धत शोधत असेल तेव्हा वापरला
जातो. 2 इतर सामान्य प्रकारच्या निगोशिएबल
इन्स्ट्रुमेंट्समध्ये बिल ऑफ एक्सचेंज, प्रॉमिसरी
नोट्स, मसुदे आणि सीडी यांचा समावेश होतो.

निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट कशासाठी वापरले जाते?

निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट विशिष्ट व्यक्ती किं वा
नियुक्त के लेल्या व्यक्तीला पैसे देण्याचे वचन देते. हे
हस्तांतरणीय आहे , म्हणून ते धारकास रोख रक्कम
म्हणून पैसे घेण्याची परवानगी देते, नंतर त्यांना योग्य
वाटेल तसे पैसे वापरतात.

निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंटचा फायदा काय आहे ?

निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट सहज हस्तांतरणीय आहे . असे
हस्तांतरण करण्यात कोणतीही औपचारिकता आणि
मर्यादित कागदपत्रे नाहीत. इन्स्ट्रुमेंटची मालकी फक्त
डिलिव्हरीद्वारे किं वा वैध समर्थनाद्वारे बदलली जाऊ
शकते.

दोन प्रकारची निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट्स कोणती

आहेत?
निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट्सचे दोन मूलभूत प्रकार आहेत:
पैसे देण्याची ऑर्डर (यामध्ये मसुदे आणि धनादेश
समाविष्ट आहेत) आणि पैसे देण्याचे वचन (प्रॉमिसरी
नोट्स आणि सीडी).
3

तळ ओळ
एक निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट, जसे की वैयक्तिक किं वा
रोखपालाचा धनादेश, एक दस्तऐवज आहे जो एखाद्या
विशिष्ट व्यक्तीला किं वा संस्थेला पैसे देण्याचे वचन
देतो. हे हस्तांतरणीय असण्याने वैशिष्ट्यीकृ त आहे ;
इन्स्ट्रुमेंटची मालकी फक्त वितरणाद्वारे किं वा वैध
समर्थनाद्वारे दिली जाऊ शकते. निगोशिएबल
इन्स्ट्रुमेंट्सचे सर्वात सामान्य प्रकार म्हणजे
वैयक्तिक, रोखपाल, प्रवासी धनादेश, मनी ऑर्डर, प्रॉमिसरी
नोट्स आणि सीडी.
Rights and duties of Bankers and Customers

बँकर आणि ग्राहक यांचे हक्क आणि कर्तव्ये बँक

खात्याशिवाय जगणे खूप कठीण आहे कारण ते
अनेक गोष्टींसाठी आवश्यक आहे. 50% पेक्षा जास्त
भारतीयांकडे बँक खाती असल्याने, बँकर्स आणि ग्राहक
या दोघांचे अधिकार आणि कर्तव्ये जाणून घेणे
तुमच्यासाठी खूप महत्वाचे आहे. या ब्लॉगमध्ये
आपण बँकर्स आणि ग्राहकांचे हक्क आणि कर्तव्ये
यावर चर्चा करू. बँकरचे अधिकार 1. व्याज
आकारण्याचा अधिकार भारतातील प्रत्येक बँके ला
ग्राहकांना मंजूर के लेल्या कर्जावर आणि
अॅडव्हान्सवर व्याज आकारण्याचा अधिकार आहे.
व्याज सामान्यतः मासिक, त्रैमासिक, अर्धवार्षिक किं वा
वार्षिक आकारले जाते. 2. कमिशन आणि सेवा शुल्क
आकारण्याचा अधिकार व्याजासह, बँकांना प्रदान
के लेल्या सेवांसाठी कमिशन आणि सेवा शुल्क
आकारण्याचा अधिकार देखील आहे. बँके द्वारे प्रदान
के लेली सेवा एसएमएस सूचना सेवा, रिटेल बँकिं ग
इत्यादी असू शकते. बँका हे शुल्क ग्राहकाच्या बँक
खात्यातून देखील डेबिट करू शकतात. 3.
धारणाधिकाराचा अधिकार बँकांद्वारे उपभोगलेला
आणखी एक महत्त्वाचा हक्क म्हणजे
धारणाधिकाराचा अधिकार. कर्जदाराकडू न कर्जाची
परतफे ड होईपर्यंत बँकांना कर्जदाराच्या मालकीच्या
वस्तू आणि सिक्युरिटीज सिक्युरिटी म्हणून ठे वण्याचा
अधिकार आहे. बँकांना फक्त कर्जदाराची सुरक्षा
राखण्याचा अधिकार आहे आणि विक्रीचा नाही. 4.
सेट-ऑफचा अधिकार बँकरला ग्राहकांची खाती सेट
करण्याचा अधिकार आहे. बँका ग्राहकाच्या नावावर
असलेली दोन खाती विलीन करू शकतात आणि एका
खात्यातील डेबिट शिल्लक दुसर्‍
या खात्यातील क्रे डिट
बॅलन्ससह सेट ऑफ करू शकतात, जर तो निधी
ग्राहकाचा असेल. 5. विनियोगाचा अधिकार आपण
विचार करूया की एका ग्राहकाने बँके कडू न बरीच कर्जे
घेतली आहेत आणि तो कोणत्याही सूचनांशिवाय
बँके त काही पैसे जमा करतो. जर ती रक्कम सर्व कर्जे
सोडण्यासाठी पुरेशी नसेल, तर बँके ला कोणत्याही
कर्जासाठी जमा के लेली रक्कम, अगदी कालबद्ध
कर्जासाठी देखील विनियोग करण्याचा अधिकार आहे.
परंतु ग्राहकाला याची माहिती द्यावी

6. खाते बंद करण्याचा अधिकार ग्राहकाचे खाते

व्यवस्थित न ठे वल्यास, बँकांना ग्राहकाला नोटीस
पाठवून खाते बंद करण्याचे सर्व अधिकार आहेत.
बँकर्सना लेखी नोटीस पाठविल्याशिवाय खाते बंद
करण्याचा अधिकार नाही. हे देखील पहा: 6 बँकिं ग
सेवा ज्या भारतात GST आकर्षित करतात ग्राहकाचे
हक्क 1. न्याय्य वागणुकीचा अधिकार या
अधिकारानुसार, बँका सेवा देताना लिंग, वय, धर्म, जात
आणि शारीरिक क्षमता या आधारावर ग्राहकांमध्ये
भेदभाव करू शकत नाहीत. याचा अर्थ असा नाही की
बँका विशिष्ट लोकांसाठी तयार के लेल्या योजना देऊ
शकत नाहीत. बँकांना ग्राहकांना भिन्न व्याज दर
किं वा उत्पादने ऑफर करण्याचे सर्व अधिकार आहेत.
2. पारदर्शक, निष्पक्ष आणि प्रामाणिक व्यवहाराचा
अधिकार बँका आणि ग्राहक यांच्यातील करार सामान्य
माणसाला सहज समजला पाहिजे. ग्राहकाला व्याजदर,
त्यात जोखीम आणि इतर सर्व अटी व शर्ती समजून
घेणे ही बँके ची जबाबदारी आहे. करारावर स्वाक्षरी
करण्यापूर्वी बँकांनी ग्राहकापासून काहीही लपवू नये.
काही कमी येत असले तरी ते ग्राहकांना कळवावे.
करारातील भाषा सोपी आणि सहज समजणारी
असावी. 3. योग्यतेचा अधिकार आर्थिक उत्पादने,
विशेषत: जीवन विमा पॉलिसींची चुकीची विक्री
झाल्याची अनेक प्रकरणे तुमच्या समोर आली
असतील. सहसा, ग्राहकांना एजंटला सर्वाधिक कमिशन
देणारे उत्पादन खरेदी करण्यास भाग पाडले जाते. या
अधिकारानुसार, ग्राहकांना त्यांच्यासाठी योग्य असलेले
उत्पादन विकले पाहिजे. त्यामुळे बँकांनी कोणतेही
उत्पादन विकण्यापूर्वी ग्राहकांच्या गरजा नेहमी लक्षात
ठे वाव्यात. 4. गोपनीयतेचा अधिकार या कायद्यानुसार,
ग्राहकांनी बँके ला दिलेली वैयक्तिक माहिती गोपनीय
ठे वली पाहिजे. बँकर्स फक्त अशीच माहिती उघड करू
शकतात, जी कायद्याने आवश्यक आहे किं वा
ग्राहकांनी परवानगी दिल्यानंतरच. बँकांना तुमचे
तपशील टेलिमार्के टिंग कं पन्यांना किं वा क्रॉस-
सेलिंगसाठी प्रदान करण्याची परवानगी नाही. 5. तक्रार
निवारण आणि नुकसान भरपाईचा अधिकार बँका
त्यांच्याद्वारे ऑफर के लेल्या सर्व उत्पादनांसाठी आणि
सेवांसाठी जबाबदार आहेत आणि बँक मूलभूत
नियमांचे पालन करण्यात अपयशी ठरल्यास ग्राहकांना
सुलभ आणि सोप्या तक्रार निवारण प्रणालीचा
अधिकार आहे. त्यांच्या स्वतःच्या उत्पादनांसोबत,
बँकर्स विमा कं पन्या आणि फं ड हाऊससारख्या तृतीय
पक्षांच्या उत्पादनांसाठी जबाबदार असतात. बँके ने
ग्राहकांच्या तक्रारीचे निराकरण न के ल्यास, ग्राहक
बँकिं ग लोकपालकडे जाऊ शकतात.
बँकांप्रती ग्राहकांची कर्तव्ये
1. चेक आणि इतर निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट्स बँके च्या
कामकाजाच्या वेळेतच सादर करणे हे ग्राहकांचे
कर्तव्य आहे .

2. बँक स्टेटमेंटमध्ये कोणतेही मतभेद असल्यास,

ग्राहकांनी बँके ला कळवावे.

3. बँके ला जेव्हा जेव्हा ग्राहकांची छायाचित्रे आवश्यक

असतील तेव्हा ती सादर करावीत.

4. जारी के ल्याच्या तारखेपासून देय वेळेत क्रे डिटचे

साधन सादर करणे हे ग्राहकाचे कर्तव्य आहे .

5. चेक ग्राहकांनी अतिशय काळजीपूर्वक भरावा.

6. चेकबुक हरवले किं वा चोरीला गेल्यास, बँके ला कळवणे

हे ग्राहकांचे कर्तव्य आहे .
7. जर ग्राहकाला चेकच्या रकमेत काही खोटेपणा
आढळून आला, तर त्याने त्याची माहिती ताबडतोब
बँके ला द्यावी.

8. ग्राहकांनी तुमचा ग्राहक जाणून घ्या (KYC) फॉर्ममध्ये

योग्य माहिती द्यावी.

9. ग्राहकांनी सर्व थकबाकी वेळेवर परत करावीत.

10. MITC ( सर्वात महत्त्वाच्या अटी व शर्ती) वाचणे हे

ग्राहकांचे कर्तव्य आहे .

बँकर्सची जबाबदारी
1. ग्राहकांच्या खात्यात जमा होणार्‍
या रकमेपर्यंतच्या
ग्राहकांच्या धनादेशांचा सन्मान करणे हे बँके चे कर्तव्य
आहे . बँके ने चुकीच्या पद्धतीने चेकचा सन्मान करण्यास
नकार दिल्यास, ग्राहकाला भरपाई देण्यास बँक
जबाबदार आहे .

2. ग्राहकांनी दिलेल्या सूचनांचे पालन करणे हे बँके चे

कर्तव्य आहे . जर ग्राहकाने कोणतीही सूचना दिली
नसेल तर बँके ने नियम आणि नियमांनुसार कार्य
करावे.

3. बँकर्सनी ग्राहकांनी दिलेली वैयक्तिक माहिती

कोणत्याही बाहेरील व्यक्तीला उघड करू नये.

4. ग्राहकाने के लेल्या व्यवहारांचे सर्व तपशील बँकांनी

जपून ठे वले पाहिजेत.
The State Bank of India Act, 1955

स्टेट बँक ऑफ इंडिया (SBI) ही भारतातील सर्वात

जुनी व्यावसायिक बँक आहे. स्टेट बँक ऑफ इंडिया
कायदा, 1955 (1955 चा कायदा क्रमांक 23) अंतर्गत
त्याची स्थापना करण्यात आली. ही एक भारतीय
बहुराष्ट्रीय सार्वजनिक क्षेत्रातील बँक आणि वित्तीय
सेवा वैधानिक संस्था असून तिचे मुख्यालय मुंबई,
महाराष्ट्र येथे आहे. या कायद्याद्वारे, एसबीआयने
इंपीरियल बँक ऑफ इंडियाची जागा घेतली, जी
त्यावेळी सर्वात मोठी व्यावसायिक बँक होती आणि
ब्रिटिश भारतासाठी सेंट्रल बँक म्हणून काम करत
होती. बँक ऑफ मद्रासचे बँक ऑफ कलकत्ता आणि
बँक ऑफ बॉम्बेमध्ये विलीनीकरण करून इम्पीरियल
बँके ची स्थापना करण्यात आली. भारत सरकारने
1955 मध्ये इम्पीरियल बँक ऑफ इंडियाचा ताबा
घेतला, रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाने 60% हिस्सा घेतला
आणि त्याचे नाव स्टेट बँक ऑफ इंडिया असे ठे वले.
या कायद्याला 8 मे 1955 रोजी राष्ट्रपतींची संमती
देण्यात आली आणि 1 जुलै 1955 रोजी तो लागू
झाला. तो 57 विभाग आणि 2 अनुसूची असलेल्या 8
प्रकरणांमध्ये विभागला गेला आहे (सुरुवातीला याच्या
5 अनुसूची होत्या परंतु तिसरी, चौथी आणि पाचवी
अनुसूची रद्द करण्यात आली. रद्द करणे आणि
सुधारणा कायदा, 1960). या बँके ची निर्मिती ग्रामीण
आणि निमशहरी भागात बँकिं ग सुविधांचा विस्तार
करण्यासाठी आणि इम्पीरियल बँके चे उपक्रम
हस्तांतरित करण्यासाठी करण्यात आली. इतिहास स्टेट
बँक ऑफ इंडियाची मुळे 19 व्या शतकाच्या पहिल्या
दशकात आहेत जेव्हा बँक ऑफ कलकत्ताचे नंतर
बँक ऑफ बंगाल असे नामकरण करण्यात आले, 2
जून 1806 रोजी बँक ऑफ बंगाल ही तीन प्रेसिडेन्सी
बँकांपैकी एक होती, इतर दोन बँक ऑफ बॉम्बे (15
एप्रिल 1840 रोजी स्थापित) आणि बँक ऑफ मद्रास
(1 जुलै 1843 रोजी समाविष्ट). सर्व तीन प्रेसीडेंसी
बँका संयुक्त स्टॉक कं पन्या म्हणून समाविष्ट के ल्या
गेल्या आणि त्या रॉयल चार्टर्सचा परिणाम होत्या. 27
जानेवारी 1921 रोजी प्रेसिडेन्सी बँकांचे विलीनीकरण
झाले आणि पुनर्गठित बँकिं ग संस्था इम्पीरियल बँक
ऑफ इंडिया बनली. ती एक जॉइंट-स्टॉक कं पनी
राहिली पण सरकारच्या सहभागाशिवाय. 1955 च्या
स्टेट बँक ऑफ इंडिया कायद्याच्या तरतुदींनुसार, 1
जुलै 1955 रोजी भारतीय रिझर्व्ह बँके ने इम्पीरियल
बँक ऑफ इंडियामध्ये नियंत्रित व्याज प्राप्त के ले
आणि ती स्टेट बँक ऑफ इंडिया बनली. नंतर 2008
मध्ये, भारत सरकारने रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाचा
SBI मधील भागभांडवल विकत घेतले जेणेकरुन
कोणताही हितसंबंध दूर करण्यासाठी RBI ही देशाची
बँकिं ग नियामक प्राधिकरण आहे.

स्टेट बँके चा समावेश

या कायद्याच्या कलम ३ मध्ये अशी तरतूद आहे की
या कायद्याच्या तरतुदींनुसार बँकिं ग आणि इतर
व्यवसाय चालवण्यासाठी आणि इम्पीरियलचे उपक्रम
हाती घेण्याच्या उद्देशाने स्टेट बँक ऑफ इंडिया
म्हणून ओळखल्या जाणार्‍
या बँके ची स्थापना के ली
जाईल. बँक. हे कें द्र सरकारला, इतर व्यक्तींसह, स्टेट
बँके त शेअरहोल्डर बनण्याची परवानगी देखील देते
आणि जोपर्यंत ते स्टेट बँके चे भागधारक आहेत, ते
शाश्वत उत्तराधिकारासह एक कॉर्पोरेट कॉर्पोरेट तयार
करतील आणि त्याखाली एक सामान्य शिक्का असेल.
स्टेट बँक ऑफ इंडियाचे नाव, आणि नावाने खटला
दाखल के ला जाईल.
स्टेट बँके ला जंगम असो वा जंगम, ज्या उद्देशांसाठी ती
स्थापन के ली गेली आहे आणि तिची विल्हेवाट
लावण्याचा अधिकार आहे .

भाग भांडवल
शेअर कॅ पिटल हे भांडवल दर्शवते जे कं पनी दिलेल्या
दर्शनी मूल्यावर शेअर्स जारी करून वाढवते. कं पनीच्या
शेअर्सचे दर्शनी मूल्यानुसार सदस्यत्व घेऊन
भागधारकांनी दिलेली ही रक्कम आहे . हे कं पनीने जारी
के लेल्या समभागांच्या एकू ण नाममात्र मूल्याचे
प्रतिनिधित्व करते.

अधिकृ त भांडवल हे जास्तीत जास्त भांडवल असते जे

कं पनी तिच्या MoA द्वारे तिच्या हयातीत जारी
करण्याचा अधिकार घेते. कलम ४ नुसार स्टेट बँक
ऑफ इंडियाचे अधिकृ त भांडवल रु. 5000 कोटी जे प्रत्येकी
दहा रुपयांच्या पूर्ण पेड-अप शेअर्सच्या पाचशे
कोटींमध्ये विभागले गेले आहेत. कें द्रीय मंडळ रिझर्व्ह
बँके च्या मान्यतेने शेअर्सचे नाममात्र किं वा दर्शनी
मूल्य कमी करू शकते आणि कें द्र सरकार रिझर्व्ह
बँके शी सल्लामसलत करून अधिकृ त भांडवल वाढवू
किं वा कमी करू शकते.

साधारणपणे, एखादी कं पनी तिचे संपूर्ण अधिकृ त

भागभांडवल सर्वसामान्यांसाठी जारी करत नाही,
म्हणजे त्याचा फक्त काही भाग गुंतवणूकदारांना
सबस्क्रिप्शन आणि वाटपासाठी ऑफर के ला जातो.
त्यामुळे, कं पनीच्या अधिकृ त भांडवलाचा तो भाग जो
प्रत्यक्षात सर्वसामान्यांना सबस्क्रिप्शनसाठी जारी के ला
जातो, त्याला जारी के लेले भांडवल म्हणतात. हे
सदस्याला जारी के लेल्या भाग भांडवलाच्या नाममात्र
मूल्याचे प्रतिनिधित्व करते. कलम 5 नुसार स्टेट
बँके चे जारी के लेले भांडवल रु. 56250000 562500
समभागांमध्ये विभागलेले (पाच कोटी, बासठ लाख
आणि पन्नास हजार रुपये पाच लाख, बासठ हजार
आणि पाचशे शेअर्समध्ये विभागलेले) जे सर्व
इम्पीरियल बँके च्या शेअर्सच्या बदल्यात कें द्र
सरकारला वाटप के ले जातात आणि कलम 6 अंतर्गत
त्यात निहित आहे. कें द्रीय मंडळ वेळोवेळी, रिझर्व्ह बँक
आणि कें द्र सरकारच्या पूर्वीच्या मान्यतेसह, इक्विटी
किं वा प्राधान्य समभागांच्या इश्यूद्वारे जारी के लेले
भांडवल वाढवू शकते परंतु जारी के लेल्या भांडवलाच्या
किमान 51% कें द्राकडे असेल. सरकार प्रत्येक वेळी.
इम्पीरियल बँके च्या उपक्रमाचे हस्तांतरण इंपीरियल
बँक ऑफ इंडिया ही भारतीय उपखंडातील सर्वात जुनी
आणि सर्वात मोठी व्यावसायिक बँक होती. याने सर्व
सामान्य कार्ये पार पाडली जी व्यावसायिक बँके ने
करणे अपेक्षित होते. म्हणून, 1955 मध्ये जेव्हा त्याचे
राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले तेव्हा मालमत्ता आणि
दायित्वांचे हस्तांतरण, विद्यमान अधिकारी आणि
कर्मचाऱ्यांची सेवा, विद्यमान भविष्य निर्वाह निधी
इत्यादींचे नियमन करणाऱ्या तरतुदी तयार करणे
अत्यावश्यक होते.
कायद्याच्या कलम 6-9 मध्ये अशा तरतुदी नमूद के ल्या
आहेत
मालमत्ता आणि दायित्वांचे हस्तांतरण
कलम 6 निर्दिष्ट करते की इम्पीरियल बँके च्या
भांडवलामधील सर्व शेअर्स सर्व ट्रस्ट, दायित्वे आणि
बोजांशिवाय रिझर्व्ह बँके कडे हस्तांतरित के ले जातील
आणि ते रिझर्व्ह बँके कडे असतील.
त्यात असे नमूद के ले आहे की सर्व अधिकार,
अधिकार, अधिकारी आणि विशेषाधिकार आणि सर्व
मालमत्ता, जंगम आणि स्थावर, ज्यात रोख शिल्लक,
राखीव निधी, गुंतवणूक आणि इतर सर्व स्वारस्य
आणि अधिकार यांचा समावेश आहे , किं वा त्यांच्या
ताब्यात असू शकते अशा मालमत्तेमध्ये किं वा
त्यातून उद्भवणारे अधिकार. नियुक्त दिवसापूर्वी बँक,
आणि त्यासंबंधीची सर्व पुस्तके , खाती आणि दस्तऐवज
आणि सर्व कर्जे, दायित्वे आणि दायित्वे त्या बँके च्या
अस्तित्वात असलेल्या कोणत्याही प्रकारची हस्तांतरित
के ली जातील आणि स्टेट बँके कडे निहित असतील.
त्यात पुढे अशी तरतूद आहे की सर्व करार, कृ त्ये,
बॉण्ड्स, करार, मुखत्यारपत्र, कायदेशीर प्रतिनिधित्वाचे
अनुदान आणि इतर साधने जे काही नियोजित
दिवसाच्या आधी अस्तित्वात आहेत किं वा प्रभावी
आहेत आणि ज्यासाठी इम्पीरियल बँक पक्ष आहे
किं वा ज्याच्या बाजूने आहेत. इम्पीरियल बँके ची पूर्ण
शक्ती आणि प्रभाव स्टेट बँके च्या विरुद्ध किं वा बाजूने
असेल, जसे की स्थिती असेल, आणि इम्पीरियल
बँके च्या ऐवजी स्टेट बँक म्हणून पूर्ण आणि
परिणामकारकपणे लागू के ली जाईल किं वा त्यावर
कारवाई के ली जाईल. त्यामधील पक्षकार किं वा जणू ते
स्टेट बँके च्या नावे जारी के ले गेले आहेत.

तसेच, नियुक्त दिवशी जर इम्पीरियल बँके कडू न किं वा

विरुद्ध कोणत्याही स्वरूपाचा खटला, अपील किं वा इतर
कायदेशीर कार्यवाही प्रलंबित असेल, तर ती कमी के ली
जाणार नाही, बंद के ली जाणार नाही किं वा राज्याकडे
हस्तांतरित के ल्याच्या कारणास्तव कोणत्याही प्रकारे
प्रतिकू ल परिणाम होणार नाही. इम्पीरियल बँक किं वा
या कायद्यामध्ये समाविष्ट असलेल्या कोणत्याही
गोष्टीची बँक, परंतु स्टेट बँके द्वारे किं वा विरुद्ध खटला,
अपील किं वा इतर कार्यवाही चालू ठे वली जाऊ शकते,
खटला चालवला जाऊ शकतो आणि लागू के ला जाऊ
शकतो.

विद्यमान अधिकारी व कर्मचाऱ्यांच्या सेवेच्या बदल्या

सेक्शन 7 हे सूत्र बनवते की इम्पीरियल बँके च्या
अधिकारी आणि कर्मचार्‍
यांचा दर्जा बदलीवर अखंड
राहील. इम्पीरियल बँके चा प्रत्येक अधिकारी किं वा
इतर कर्मचारी जो नियुक्त दिवसाच्या अगोदर
इम्पीरियल बँके च्या नोकरीत असेल तो स्टेट बँके चा
अधिकारी किं वा अन्य कर्मचारी होईल आणि त्याच
कार्यकाळापर्यंत त्याचे कार्यालय किं वा सेवा त्यात
कायम ठे वेल. समान मोबदला, आणि त्याच अटी व
शर्तींवर आणि पेन्शन, ग्रॅच्युइटी आणि इतर बाबींच्या
समान अधिकार आणि विशेषाधिकारांसह, जर
इम्पीरियल बँके चे उपक्रम राज्यामध्ये निहित झाले
नसते तर तो नियुक्त दिवशीच धारण के ला असता.
बँक. कलमाच्या दुसर्‍
या कलमात अशी तरतूद आहे
की, पेन्शन किं वा इतर सेवानिवृत्ती किं वा अनुकं पा
भत्ता किं वा इम्पीरियल बँके कडू न मिळणारा लाभ
किं वा प्राप्तीसाठी पात्र असलेली कोणतीही व्यक्ती
हीच पेन्शन स्टेट बँके द्वारे भरण्यास आणि प्राप्त
करण्यास पात्र असेल. , भत्ता किं वा लाभ जोपर्यंत तो
ज्या अटींवर पेन्शन, भत्ता किं वा लाभ मंजूर करण्यात
आला होता त्या अटींचे पालन करतो आणि त्याने
अशा अटी पाळल्या आहेत का असा प्रश्न उद्भवल्यास,
तो प्रश्न कें द्र सरकार आणि कें द्र सरकारच्या
निर्णयाद्वारे निश्चित के ला जाईल. त्यावर अंतिम
असेल. परंतु या तरतुदी व्यवस्थापकीय संचालक,
उपव्यवस्थापकीय संचालक किं वा इम्पीरियल बँके च्या
कोणत्याही स्थानिक मंडळाच्या सदस्यावर लागू होत
नाहीत. अशा व्यक्तीने नियुक्त के लेल्या दिवशी आपले
कार्यालय रिकामे के ले आहे असे मानले जाईल आणि
तो इम्पीरियल बँक किं वा स्टेट बँके कडू न
कार्यालयाच्या नुकसानीसाठी किं वा संबंधित कोणत्याही
कराराच्या किं वा कराराच्या मुदतीपूर्वी संपुष्टात
आल्याबद्दल कोणत्याही भरपाईसाठी पात्र असणार
नाही. त्याची नोकरी, अशी पेन्शन, भरपाई किं वा स्टेट
बँक त्याला देऊ शके ल असे इतर लाभ वगळता.
इम्पीरियल बँके चे विद्यमान भविष्य निर्वाह निधी
आणि इतर निधी कलम 8 मध्ये अशी तरतूद आहे की
कें द्र सरकारने नियुक्त के लेल्या दिवसापूर्वी खालील
निधीचे विश्वस्त असलेल्या व्यक्तींची जागा अशा
इतर व्यक्तींसह बदलली जाईल जी सामान्य किं वा
विशेष आदेशाद्वारे निर्दिष्ट करेल: इम्पीरियल बँक
ऑफ इंडिया कर्मचारी भविष्य निर्वाह निधी;
इम्पीरियल बँक ऑफ इंडिया एम्प्लॉइज पेन्शन आणि
गॅरंटी फं ड; बँक ऑफ बॉम्बे ऑफिसर्स पेन्शन आणि
गॅरंटी फं ड; बँक ऑफ मद्रास पेन्शन आणि ग्रॅच्युइटी
फं ड; बँक ऑफ मद्रास ऑफिसर्स प्रॉव्हिडंट आणि
म्युच्युअल गॅरंटी फं ड.

इम्पीरियल बँके च्या भागधारकांना भरपाई द्यावी

कलम 9 सांगते की इम्पीरियल बँके च्या प्रत्येक
भागधारकाला पूर्ण भरणा के लेल्या समभागाच्या
बाबतीत प्रति शेअर 1765 रुपये आणि 10 आणे (एक हजार
सातशे पासष्ट रुपये आणि दहा आणे) या दराने
मोजलेल्या रकमेने भरपाई दिली जाईल. आणि अंशतः
पेड अप शेअर्सच्या बाबतीत 431 रुपये, 12 आणे आणि 4

पाय (चारशे एकतीस रुपये, बारा आणे आणि चार पाय)

प्रति शेअर { तरतुदी पहिल्या अनुसूचीमध्ये समाविष्ट
आहेत}.
भागधारकाच्या अशा समभागांमध्ये इतर कोणत्याही
व्यक्तीला स्वारस्य असल्यास, तो अशा समभाग
धारकास दिलेल्या नुकसानभरपाईवर त्याचे व्याज
लागू करण्याचा अधिकार असेल परंतु रिझर्व्ह बँके च्या
विरोधात नाही.
शेअर्स
शेअर हा कं पनी किं वा आर्थिक मालमत्तेतील
मालकीचे अविभाज्य एकक आहे . कं पन्या आपले
भांडवल अशा समभागांमध्ये विभागतात जे
गुंतवणूकदार खरेदी करू शकतात. कें द्र सरकार स्टेट
बँके त जारी के लेल्या भांडवलाच्या 51% पेक्षा कमी नाही
आणि उर्वरित समभाग मुक्तपणे हस्तांतरणीय आहेत.
कलम
( 10)

भागधारकांची नोंदणी पुस्तक किं वा संगणक फ्लॉपी

किं वा डिस्के टमध्ये किं वा स्टेट बँके ने तिच्या कें द्रीय
कार्यालयात ठे वलेल्या इतर कोणत्याही इलेक्ट्रॉनिक
स्वरूपात के ली जाते. (कलम 13) या निमित्त अधिकृ त
स्टेट बँके च्या अधिकार्‍
याच्या हाताखाली खरी प्रत
असल्याचे प्रमाणित के लेल्या भागधारकांच्या
रजिस्टरची प्रत, किं वा त्यातील अर्क , सर्व कायदेशीर
कार्यवाहींमध्ये पुराव्यांनुसार स्वीकार्य असेल. त्यात
खालील तपशील प्रविष्ट के ले जातील:
समभागधारकांची नावे, पत्ते आणि व्यवसाय, जर असेल
तर, आणि प्रत्येक शेअरहोल्डरकडे असलेल्या शेअर्सचे
स्टेटमेंट, प्रत्येक शेअर त्याच्या दर्शविणाऱ्या संख्येनुसार
वेगळे करतात.
प्रत्येक व्यक्तीने शेअरहोल्डर म्हणून प्रविष्ट के लेली
तारीख.
ज्या तारखेला कोणतीही व्यक्ती शेअरहोल्डर होण्याचे
थांबते.
असे इतर तपशील विहित के ले जाऊ शकतात.

2010 मध्ये, कलम 10A घातला गेला होता जो नोंदणीकृ त

भागधारक किं वा संयुक्त धारकांना एखाद्या व्यक्तीला
नामनिर्देशित करण्यास परवानगी देतो
ज्याच्या/त्याच्या मृत्यूच्या घटनेत शेअर्समधील त्यांचे
सर्व अधिकार असतील. जर असा नामनिर्देशित व्यक्ती
अल्पवयीन असेल तर तो अशा अल्पसंख्याक काळात
समभागांचा हक्कदार होण्यासाठी इतर कोणत्याही
व्यक्तीस नामनिर्देशित करू शकतो. शेअरहोल्डरच्या
मृत्यूनंतर, नामनिर्देशित व्यक्ती अशा समभागांच्या
संबंधात त्याच्या सर्व अधिकारांचा हक्कदार बनतो
आणि नामांकन भिन्न किं वा रद्द के ल्याशिवाय इतर
सर्व व्यक्तींना वगळले जाईल.

कलम 11 कें द्र सरकार व्यतिरिक्त इतर भागधारकांच्या

मतदानाच्या अधिकारांवर निर्बंध लादते. के वळ कें द्र
सरकार किं वा कें द्र सरकार असे भागधारक, रिझर्व्ह
बँके शी सल्लामसलत के ल्यानंतर, निर्दिष्ट के लेल्या
भांडवलाच्या दहा टक्क्यांपेक्षा जास्त असलेल्या
कोणत्याही समभागांच्या संदर्भात मतदानाचा अधिकार
वापरण्याचा अधिकार असेल.

कलम 12 एक नॉन-ऑब्स्टंट क्लॉजने सुरू होते आणि

असे नमूद करते की स्टेट बँके चे शेअर्स भारतीय ट्रस्ट
कायदा, 1882 च्या कलम 20 मध्ये गणल्या गेलेल्या
सिक्युरिटीजमध्ये समाविष्ट आहेत आणि विमा
कायदा, 1938 च्या उद्देशासाठी मंजूर सिक्युरिटीज देखील
आहेत.
कलम 15 पुढे अशी तरतूद करते की कोणत्याही
ट्रस्टची, व्यक्त, निहित किं वा रचनात्मक, भागधारकांच्या
रजिस्टरवर नोंद के ली जाणार नाही किं वा स्टेट
बँके कडू न प्राप्त करता येणार नाही.

व्यवस्थापन

रचना
कायद्याच्या कलम 17 मध्ये अशी तरतूद आहे की
स्टेट बँके च्या कामकाजाचे आणि व्यवसायाचे सामान्य
देखरेख आणि दिशा कें द्रीय बोर्डाकडे सोपवण्यात येईल.
असे मंडळ सर्व अधिकारांचा वापर करेल आणि स्टेट
बँके द्वारे वापरल्या जाणार्‍
या किं वा के ल्या जाणाऱ्या
अशा सर्व कृ ती आणि गोष्टी करेल.

कें द्रीय मंडळ आपली कार्ये पार पाडताना सार्वजनिक

हिताच्या दृष्टीने व्यावसायिक तत्त्वांवर कार्य करेल.
कलम २१ स्थानिक मंडळांसाठी तरतूद करते- स्टेट
बँके चे स्थानिक मुख्य कार्यालय असलेल्या प्रत्येक
ठिकाणी एक स्थानिक मंडळ स्थापन के ले जावे.
सेंट्रल बोर्ड कलम 21C अंतर्गत कोणत्याही क्षेत्रासाठी
स्थानिक समिती देखील स्थापन करू शकते. ते अशा
अधिकारांचा वापर करेल आणि कें द्रीय बोर्ड तिला
प्रदान करेल किं वा नियुक्त करेल अशी कार्ये आणि
कर्तव्ये पार पाडेल.

स्थानिक समित्या
कार्यालये, शाखा आणि एजन्सी
स्टेट बँके ची मुंबई, कोलकाता आणि चेन्नई येथे
स्थानिक मुख्य कार्यालये असतील आणि कलम 16

मध्ये दिल्याप्रमाणे कें द्रीय कार्यालय किं वा कॉर्पोरेट

कें द्र मुंबई येथे असेल. कें द्र सरकार स्थानिक मुख्य
कार्यालयांसाठी इतर ठिकाणे देखील निश्चित करू
शकते, परंतु के वळ सल्लामसलत के ल्यानंतर कें द्रीय
मंडळासह.

इम्पीरियल बँके च्या सर्व शाखा किं वा एजन्सी ज्या

नियुक्त दिवसापूर्वी अस्तित्वात होत्या त्या स्टेट
बँके ने स्वतःच्या शाखा किं वा एजन्सी म्हणून राखल्या
जातील आणि रिझर्व्ह बँके च्या पूर्वीच्या मान्यतेशिवाय
अशी कोणतीही शाखा बंद करता येणार नाही. या
शाखा किं वा एजन्सी व्यतिरिक्त, भारतामध्ये किं वा
बाहेरील कोणत्याही ठिकाणी शाखा किं वा एजन्सी
स्थापन करण्याचा अधिकार आहे आणि नियुक्त
दिवसाच्या पाच वर्षांच्या आत चारशेपेक्षा कमी शाखा
स्थापन के ल्या जाणार नाहीत.

रचना
कें द्रीय मंडळ
कलम 19 नुसार, कें द्रीय मंडळामध्ये खालील गोष्टींचा
समावेश असेल:
रिझव्‍
‌र्ह बँके शी सल्लामसलत करून कें द्र सरकारने
नियुक्त के लेला अध्यक्ष.
4 किं वा त्यापेक्षा कमी व्यवस्थापकीय संचालकांची
संख्या, जसे की कें द्र सरकार रिझर्व्ह बँके शी
सल्लामसलत करून नियुक्त करू शकते.
संचालकांच्या निवडीसाठी निश्चित के लेल्या तारखेच्या
तीन महिने आधी ज्यांची नावे भागधारकांच्या
रजिस्टरवर आहेत, कें द्र सरकार व्यतिरिक्त इतर
भागधारकांच्या होल्डिंगची एकू ण रक्कम असेल तर:
> अशा भांडवलाच्या 25%, 4 संचालक, अशा भागधारकांद्वारे
विहित पद्धतीने निवडले जातील.

1 संचालक, स्टेट बँके च्या कर्मचार्‍

यांपैकी, जे कामगार
आहेत, कें द्र सरकारद्वारे नियुक्त के ले जातील. 1
संचालक, स्टेट बँके च्या अशा कर्मचार्‍
यांपैकी, जे
कर्मचारी नाहीत, कें द्र सरकारने नियुक्त के ले जातील.
सहकारी संस्थांच्या कामकाजाचे आणि ग्रामीण
अर्थव्यवस्थेचे विशेष ज्ञान असलेल्या किं वा वाणिज्य,
उद्योग, बँकिं ग किं वा वित्त क्षेत्रातील अनुभव
असलेल्या व्यक्तींमधून कें द्र सरकारने नामनिर्देशित
के ले जाणारे 2-6 संचालक. 1 संचालक कें द्र सरकारने
नामनिर्देशित के ले जातील. 1 संचालक, रिझव्‍
‌र्ह बँके च्या
शिफारशीनुसार कें द्र सरकारने नामनिर्देशित के ल्या
जाणाऱ्या व्यावसायिक बँकांच्या नियमन किं वा
पर्यवेक्षणाशी संबंधित बाबींमध्ये आवश्यक कौशल्य
आणि अनुभव असलेला. शिवाय, रिझर्व्ह बँके ला कलम
19B अन्वये, बँकिं ग धोरणाच्या हितासाठी किं वा
सार्वजनिक हितासाठी किं वा स्टेट बँके च्या हितासाठी
आवश्यक असेल तेव्हा एक किं वा अधिक व्यक्तींना
स्टेट बँके चे अतिरिक्त संचालक म्हणून नियुक्त
करण्याचा अधिकार आहे. स्टेट बँके च्या एकू ण
संचालकांच्या संख्येच्या कोणत्याही प्रमाणात गणना
करण्याच्या हेतूने अतिरिक्त संचालक विचारात घेतले
जाणार नाहीत. तो करेल: रिझव्‍
‌र्ह बँके च्या
आनंदादरम्यान आणि तीन वर्षांपेक्षा जास्त नसलेल्या
कालावधीसाठी किं वा रिझव्‍
‌र्ह बँके ने निर्दिष्ट
के ल्यानुसार तीन वर्षांपेक्षा जास्त नसलेल्या पुढील
कालावधीसाठी पद धारण करणे. के वळ त्याच्या
अतिरिक्त संचालक असण्याच्या कारणास्तव किं वा
त्याच्या कार्यालयातील कर्तव्ये पार पाडण्यासाठी किं वा
त्याच्याशी संबंधित सद्भावनेने के लेल्या किं वा
वगळल्या गेलेल्या कोणत्याही गोष्टीसाठी कोणतेही
दायित्व किं वा दायित्व नाही. स्टेट बँके त पात्रता
समभाग धारण करणे आवश्यक नाही

स्थानिक मंडळ कलम 21 नुसार, स्थानिक मंडळामध्ये

खालील गोष्टींचा समावेश असेल: अध्यक्ष, पदसिद्ध
किं वा अध्यक्षाद्वारे नामनिर्देशित व्यवस्थापकीय
संचालक. स्‍
थानिक मुख्‍य कार्यालयाचे मुख्‍य महाव्‍
यवस्‍
थापक, स्‍
टेट बँके ने पदसिद्ध के लेले. कें द्र सरकारने
नामनिर्देशित के ले जाणारे 6 सदस्य.[ कें द्र सरकार
अध्यक्षांशी सल्लामसलत के ल्यानंतर, यापैकी एका
सदस्याची अध्यक्ष म्हणून नियुक्ती करेल] असे सर्व
संचालक निवडू न आलेले किं वा सेंट्रल बोर्डात वर नमूद
के लेल्या मुद्द्या 3 ते 6 अंतर्गत नामनिर्देशित के लेले
आहेत जे सामान्यतः स्थानिक मुख्य कार्यालयाच्या
कार्यक्षेत्रात येणारे रहिवासी आहेत. [कें द्र सरकार
अध्यक्षांशी सल्लामसलत के ल्यानंतर, यापैकी एका
सदस्याची उपराष्ट्रपती म्हणून नियुक्ती करेल]
स्थानिक समित्या कलम 21C नुसार, स्थानिक
समितीमध्ये विहित के लेल्या सदस्यांची संख्या असेल.
त्यांनी नामनिर्देशित के लेले अध्यक्ष किं वा
व्यवस्थापकीय संचालक अशा प्रत्येक स्थानिक
समितीचे पदसिद्ध सदस्य असतील. संचालकांच्या
निवडीसाठी पात्रता कलम 19A खालीलप्रमाणे
आवश्यक पात्रता देते: निवडू न आलेल्या संचालकांना
खालीलपैकी एक किं वा अधिक क्षेत्रांबाबत विशेष ज्ञान
किं वा अनुभव असावा: कृ षी आणि ग्रामीण
अर्थव्यवस्था बँकिं ग सहकार्य अर्थशास्त्र वित्त कायदा लघु
उद्योग रिझव्‍
‌र्ह बँके च्या मते स्टेट बँके ला उपयुक्त
ठरेल अशा इतर कोणत्याही क्षेत्राचे विशेष ज्ञान आणि
अनुभव. ट्रॅक रेकॉर्ड आणि सचोटीच्या आधारावर
व्यक्तीला तंदुरुस्त आणि योग्य स्थिती असावी.
[रिझर्व्ह बँक वेळोवेळी इतर निकष देखील सूचित करू
शकते]
शक्ती
कें द्रीय मंडळाचे अधिकार
कार्यकारिणी आणि इतर समित्या स्थापन करण्याचा
अधिकार
कलम 30 मध्ये अशी तरतूद आहे की कें द्रीय मंडळ एक
कार्यकारी समिती आणि स्वत:च्या इतर अनेक
समित्या स्थापन करू शकते, कारण ते अशा
अधिकारांचा वापर करण्यास आणि कें द्रीय मंडळाद्वारे
त्यांना सोपवलेली कर्तव्ये पार पाडण्यासाठी योग्य
वाटेल.

अधिकारी व इतर कर्मचाऱ्यांची नियुक्ती करण्याचा

अधिकार
कलम 43 मध्ये तरतूद आहे की स्टेट बँक आपल्या
कार्याच्या कार्यक्षम कामगिरीसाठी आवश्यक किं वा
इष्ट वाटेल अशा संख्येने अधिकारी, सल्लागार आणि
कर्मचारी नियुक्त करू शकते आणि त्यांच्या नियुक्ती
आणि सेवेच्या अटी व शर्ती निश्चित करू शकते.

विनियम बनवण्याचा अधिकार

कलम 50 मध्ये अशी तरतूद आहे की कें द्रीय बोर्ड,
रिझर्व्ह बँके शी सल्लामसलत के ल्यानंतर आणि
अधिकृ त राजपत्रातील अधिसूचनेद्वारे कें द्र सरकारच्या
पूर्वीच्या मंजुरीसह या कायद्याशी विसंगत नसलेले
नियम बनवू शकतात.

अध्यक्षांचे अधिकार
अध्यक्ष कें द्रीय मंडळाच्या सर्व बैठकांचे अध्यक्षस्थान
करील आणि, कें द्रीय मंडळ देऊ शके ल अशा सामान्य
किं वा विशेष निर्देशांच्या अधीन राहून, अशा सर्व
अधिकारांचा वापर करील आणि स्टेट बँके द्वारे
वापरल्या जाणार्‍या किं वा के ल्या जातील अशा सर्व
कृ ती आणि गोष्टी करतील.

व्यवस्थापकीय संचालकांचे अधिकार

एक व्यवस्थापकीय संचालक
स्टेट बँके चा पूर्णवेळ अधिकारी असेल
अध्यक्षांच्या सामान्य नियंत्रणाच्या अधीन राहून, अशा
अधिकारांचा वापर करील आणि कें द्रीय मंडळाने
त्याला सोपवलेले किं वा सोपवलेले कर्तव्ये पार
पाडतील.
चेअरमनने प्राधिकृ त के ल्यावर, त्याच्या अनुपस्थितीत
कें द्रीय बोर्डाच्या बैठकांचे अध्यक्षता करतील.

स्थानिक मंडळाचे अधिकार

लोकल बोर्ड अशा अधिकारांचा वापर करेल आणि
कें द्रीय बोर्डाने त्यांना सोपवलेले किं वा सोपवलेली
कर्तव्ये आणि कार्ये पार पाडतील.

स्थानिक समित्यांचे अधिकार

स्थानिक समिती अशा अधिकारांचा वापर करेल आणि
अशी कार्ये आणि कर्तव्ये पार पाडेल जसे कें द्रीय बोर्ड
तिला प्रदान करेल किं वा नियुक्त करेल.

वेतन
संचालकांचे मानधन (कलम २६)
पूर्वग्रह न ठे वता, संचालकांना कें द्रीय मंडळाच्या किं वा
तिच्या कोणत्याही समितीच्या बैठकांना उपस्थित
राहण्यासाठी आणि स्टेट बँके च्या विहित के लेल्या
इतर कोणत्याही कामात उपस्थित राहण्यासाठी असे
शुल्क आणि भत्ते दिले जातील. व्यवस्थापकीय
संचालक किं वा कें द्र सरकार किं वा रिझर्व्ह बँके चे
अधिकारी असलेल्या इतर संचालकांना कोणतेही शुल्क
देय असणार नाही.

अध्यक्षांचे मानधन (कलम २७)

चेअरमनला कें द्र सरकारने ठरवल्याप्रमाणे वेतन, फी,
भत्ते आणि सुविधा मिळतील.

व्यवस्थापकीय संचालकांचे मानधन (कलम 29)

व्यवस्थापकीय संचालकाला कें द्र सरकारद्वारे निर्धारित

के ले जाईल असे वेतन आणि भत्ते मिळतील.

ऑफिसला सुट्टी
संचालक किं वा सदस्याच्या कार्यालयात रिक्त जागा
निर्माण के ली जाते जेव्हा तो:
कलम 22 मध्ये नमूद के लेल्या कोणत्याही अपात्रतेच्या
अधीन आहे .
अध्यक्ष आणि व्यवस्थापकीय संचालकांच्या बाबतीत,
कें द्र सरकारला आणि इतर संचालकांच्या किं वा
स्थानिक मंडळांच्या किं वा समित्यांच्या सदस्यांच्या
बाबतीत, कें द्रीय मंडळाला, त्यांच्या हाताखाली लिखित
स्वरुपात नोटीस देऊन आपल्या पदाचा राजीनामा
देतो आणि राजीनामा देतो. स्वीकारले जाते.
कें द्रीय बोर्ड, स्थानिक मंडळ किं वा स्थानिक समिती
ज्याचा तो संचालक किं वा सदस्य आहे अशा
रजेशिवाय अनुपस्थित असेल, यथास्थिती, त्याच्या
सलग तीनपेक्षा जास्त बैठकांसाठी, त्याची जागा
त्यानंतर रिक्त होईल. (कलम 23)

Vētana

शिवाय कलम 25 अन्वये, अध्यक्ष किं वा

व्यवस्थापकीय संचालक दुर्बलतेच्या कारणास्तव
आपली कर्तव्ये पार पाडण्यास अक्षम असल्यास किं वा
रजेवर अनुपस्थित असल्यास किं वा अन्यथा त्यांच्या
कार्यालयाच्या सुट्टीचा समावेश नसलेल्या परिस्थितीत,
कें द्र सरकार रिझर्व्हच्या सल्लामसलत करू शकते.
बँक, रिक्त पदावर काम करण्यासाठी दुसऱ्या
व्यक्तीची नियुक्ती करा. इतर कोणतीही प्रासंगिक
रिक्त जागा आढळल्यास, ती भरली जाईल: निवडू न
आलेल्या संचालकाच्या बाबतीत, निवडणुकीद्वारे.
नामनिर्देशित संचालक किं वा स्थानिक मंडळाच्या
नामनिर्देशित सदस्याच्या बाबतीत, नामांकनाद्वारे.
अशी निवडू न आलेली किं वा नामनिर्देशित व्यक्ती
त्याच्या पूर्ववर्तींच्या मुदतीच्या कालबाह्य भागासाठी
पद धारण करेल. कार्यालयातून काढणे कलम 24 मध्ये
संचालकांच्या पदावरून काढू न टाकण्याची तरतूद इ.
कें द्र सरकार रिझर्व्ह बँके शी सल्लामसलत के ल्यानंतर
अध्यक्ष किं वा व्यवस्थापकीय संचालकांना पदावरून
दूर करू शकते. कें द्र सरकार कोणत्याही संचालकाला
पदावरून काढू न टाकू शकते आणि रिक्त जागा
भरण्यासाठी त्यांच्या जागी दुसर्‍
या व्यक्तीची नियुक्ती
किं वा नामनिर्देशन करू शकते. कें द्र सरकार
व्यतिरिक्त इतर भागधारक, अशा सर्व भागधारकांनी
धारण के लेल्या भागभांडवलाच्या अर्ध्या भागापेक्षा
कमी नसलेल्या अशा भागधारकांच्या बहुमताने संमत
के लेल्या ठरावाद्वारे, कोणत्याही संचालकांना काढू न
टाकू शकतात आणि त्यांच्यामध्ये निवडू शकतात.
रिक्त जागा भरण्यासाठी दुसर्या व्यक्तीला बदला.
कोणत्याही व्यक्तीला त्याच्या पदावरून काढू न टाकले
जाणार नाही, जोपर्यंत त्याला त्याच्या पदावरून
हटवण्याविरुद्ध कारणे दाखवण्याची संधी दिली जात
नाही. कें द्रीय मंडळाकडू न निर्णय घेणे कें द्रीय मंडळ
बैठका घेऊन निर्णय घेते. कलम 31 नुसार कें द्रीय
मंडळ व्यक्तीशः किं वा व्हिडिओ कॉन्फरन्सिंगद्वारे
किं वा विहित के लेल्या इतर इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांद्वारे
भेटू शकते, जे संचालकांच्या सहभागाचे रेकॉर्डिंग आणि
ओळखण्यास सक्षम आहेत आणि अशा बैठकांच्या
कार्यवाही रेकॉर्ड आणि संग्रहित करण्यास सक्षम
आहेत. बोर्डाने अवलंबलेली वेळ, ठिकाण आणि
कार्यपद्धती स्टेट बँक ऑफ इंडिया जनरल रेग्युलेशन,
1955 च्या अनुरूप असेल

सभेतील सर्व प्रश्न सभेत उपस्थित संचालकांच्या

बहुमताने किं वा व्हिडिओ कॉन्फरन्सिंगद्वारे किं वा
अशा इतर इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांद्वारे आणि मतांच्या
समानतेच्या बाबतीत अध्यक्ष किं वा त्यांच्या
अनुपस्थितीत, व्यवस्थापकीय संचालकांनी अधिकृ त
के लेल्या बहुमताने निर्णय घेतला जाईल. अध्यक्ष
आणि या दोघांच्या अनुपस्थितीत, अध्यक्षांनी या
निमित्त लेखी प्राधिकृ त के लेले कोणतेही संचालक
आणि अशा अधिकाराच्या अनुपस्थितीत, त्यांच्यापैकी
उपस्थित संचालकांनी निवडलेला कोणताही संचालक,
बैठकीचे अध्यक्षस्थान करेल आणि, मतांची समानता
झाल्यास, दुसरे किं वा निर्णायक मत असेल. स्टेट
बँके ने किं वा तिच्या वतीने के लेल्या कोणत्याही
करारात, कर्ज, व्यवस्था किं वा प्रस्तावात प्रत्यक्ष किं वा
अप्रत्यक्षपणे स्वारस्य असलेल्या संचालकाने शक्य
तितक्या लवकर कें द्रीय मंडळाला त्याच्या स्वारस्याचे
स्वरूप उघड करावे. माहिती मिळवण्याच्या हेतूने इतर
संचालकांना त्याची उपस्थिती आवश्यक
असल्याशिवाय, अशा कोणत्याही करार, कर्ज, व्यवस्था
किं वा प्रस्तावावर चर्चा के ल्यावर कें द्रीय मंडळाच्या
कोणत्याही बैठकीत तो उपस्थित राहणार नाही. जेव्हा
असे दिग्दर्शक फक्त: कं पनी कायदा, 1956 (1956 चा
1) मध्ये परिभाषित के ल्यानुसार कोणत्याही
सार्वजनिक कं पनीमध्ये पेड-अप भांडवलाच्या दोन
टक्क्यांपेक्षा जास्त नसलेला भागधारक किं वा भारतात
सध्या लागू असलेल्या कोणत्याही कायद्याद्वारे किं वा
त्याअंतर्गत स्थापन के लेल्या कोणत्याही कॉर्पोरेशन
किं वा कोणतीही सहकारी संस्था, जिच्याशी किं वा
ज्यामध्ये स्टेट बँके ने प्रवेश के ला आहे किं वा के ला
आहे, किं वा करार, कर्ज, व्यवस्था किं वा प्रस्ताव, किं वा
स्टेट बँके चा पदसिद्ध संचालक किं वा उपकं पनी बँके चा
संचालक, किं वा स्टेट बँके चा अधिकारी किं वा इतर
कर्मचारी, जर तो कलम 19 च्या खंड (ca) किं वा खंड
(cb) अंतर्गत नियुक्त के लेला संचालक असेल

निष्कर्ष
स्टेट बँक ऑफ इंडियाने इम्पीरियल बँके ची जागा
घेतली आणि नियुक्त के लेल्या दिवसापासून,
कोणत्याही कायद्यात किं वा कोणत्याही करारात किं वा
इतर साधनांमध्ये इम्पीरियल बँके चा कोणताही संदर्भ,
कें द्र सरकारने के लेल्या कोणत्याही सामान्य किं वा
विशेष आदेशात अन्यथा प्रदान के ल्याशिवाय, स्टेट
बँके चा संदर्भ असल्याचे मानले जाते. इम्पीरियल बँक
ऑफ इंडिया कायदा, 1920 (1920 चा 47) रद्द करण्यात आला.
What is Promissory Note?
PEOMISSARY NOTE

प्रॉमिसरी नोटचा अर्थ

प्रॉमिसरी नोट ही पक्षाने घोषित के लेले कायदेशीर,
आर्थिक साधन आहे , जे दुसर्‍
या पक्षाला विशिष्ट
दिवशी कर्ज भरण्याचे वचन देते. ठराविक तारखेला
किं वा जेव्हाही मागणी के ली जाईल तेव्हा पैसे देण्याचे
वचन देऊन ड्रॉवर स्वाक्षरी के लेला हा लेखी करार
आहे .

ही नोट एक अल्प-मुदतीचे क्रे डिट साधन आहे जे

कोणत्याही चलनी नोट किं वा बँक नोटशी संबंधित
नाही.

प्रॉमिसरी नोट्सचे प्रकार

प्रॉमिसरी कर्जाच्या प्रकारानुसार, नोटा वेगवेगळ्या
प्रकारच्या असतात. काही खाली नमूद के ले आहेत.

पर्सनल प्रॉमिसरी नोट्स - हे कु टुंब किं वा मित्रांकडू न

घेतलेले विशिष्ट कर्ज आहे . जवळच्या संपर्कातून कर्ज
मिळवताना लोक कायदेशीर लेखन टाळत असले तरी,
प्रॉमिसरी नोट कर्जदाराच्या हितावर विश्वास आणि
विश्वास दर्शवते.
व्यावसायिक - येथे, बँकांसारख्या व्यावसायिक
सावकारांशी व्यवहार करताना नोट तयार के ली जाते.
बहुतेक व्यावसायिक वचनपत्र हे वैयक्तिक
नोट्ससारखेच असतात.
रिअल इस्टेट - हे नॉनपेमेंट परिणामांच्या दृष्टीने
व्यावसायिक नोट्ससारखेच आहे . जर कर्जदार डिफॉल्टर
झाला तर पक्षाला कर्ज माफ होईपर्यंत मालमत्ता
ठे वण्याचा अधिकार आहे . हे थोडे धोक्याचे आहे कारण
सर्व आवश्यक तपशील सार्वजनिक होतात, जे
भविष्यात कर्जदाराच्या क्रे डिट इतिहासात अडथळा
आणू शकतात.
गुंतवणूक - प्रॉमिसरी नोट अधूनमधून व्यवसायासाठी
निधी उभारण्यासाठी वापरली जाते. हे सुरक्षा उद्देश
म्हणून वापरले जाते आणि सिक्युरिटीज
कायद्यांद्वारे व्यवस्थापित के ले जाते. यात
गुंतवणुकीच्या परताव्याशी संबंधित अटी व शर्तींचा
समावेश आहे

प्रॉमिसरी नोटचे पक्ष

सर्व प्रॉमिसरी नोट्समध्ये तीन प्राथमिक पक्ष
असतात. यामध्ये ड्रॉई, ड्रॉवर आणि पैसे घेणारा यांचा
समावेश आहे .

ड्रॉवर: ड्रॉअर ही अशी व्यक्ती आहे जी प्रॉमिसरी

नोटच्या मॅच्युरिटीवर ड्रॉवर ठराविक रक्कम देण्यास
सहमत आहे . त्याला/तिला निर्माता म्हणूनही ओळखले
जाते.
ड्रॉई: ती/ती एक व्यक्ती आहे , जिच्या नावे नोट तयार
के ली आहे . नेहमीच्या प्रकरणांमध्ये जोपर्यंत प्रॉमिसरी
नोट विशेषत: प्राप्तकर्त्याच्या नावे हस्तांतरित के ली
जात नाही तोपर्यंत ड्रॉ घेणारा देखील प्राप्तकर्ता
असतो. साठी उदा. रामने श्यामला ५००० रुपये देण्याचे
वचन दिल्यास त्याला ड्रॉवर मानले जाते (श्याम ड्रॉई
आहे ). तथापि, जर तीच प्रॉमिसरी नोट रोहनच्या नावे
हस्तांतरित के ली गेली, तर रोहन पैसे देणारा ठरतो.
प्राप्तकर्ता: प्राप्तकर्ता म्हणजे ज्याला पेमेंट के ले जाते.
बर्‍
याच वेळा, पैसे देणारे आणि पैसे घेणारे तेच लोक
असतात ज्यांना रोख रक्कम दिली जाते. ज्या पक्षाने
पैसे कर्ज दिले आहे तो प्रॉमिसरी नोट ठे वतो आणि
जेव्हा देय रक्कम क्लिअर के ली जाते, तेव्हा पैसे
घेणारा किं वा ड्रॉ घेणारा नोट रद्द करतो आणि ती
ड्रॉवर/पैसे घेणाऱ्याला देतो.

प्रॉमिसरी नोटची वैशिष्ट्ये मुद्रित/लिखित करार - एक

वचनपत्र लिखित स्वरूपात असले पाहिजे आणि पैसे
देण्याचे तोंडी वचन स्वीकारले जात नाही. परिभाषित
रक्कम द्या - एखाद्या विशिष्ट वेळी किं वा मागणी
के ल्यावर पैसे देण्याचे वचन आहे. नमूद के लेली
रक्कम जोडली किं वा वजा के ली जाऊ शकत नाही.
स्वाक्षरी के लेले दस्तऐवज - दस्तऐवज योग्यरित्या
स्वाक्षरी के लेले आहे आणि ड्रॉवरद्वारे काढलेले आहे
आणि त्यावर शिक्का मारला आहे. बिनशर्त वचन -
ठराविक रक्कम देण्याचे वचन सर्व प्रकरणांमध्ये
परिपूर्ण असणे आवश्यक आहे. अशा नोट्समध्ये, सशर्त
हमी स्वीकारली जात नाही. कायदेशीर रचना - सर्व
पेमेंट देशाच्या कायदेशीर चलनात के ले जावे.
तपशीलवार माहिती - नोटमध्ये ड्रॉवर आणि
प्राप्तकर्त्याचे नाव, मुदतपूर्तीची तारीख, परतफे डीच्या
अटी, जारी करण्याची तारीख, ड्रॉअरचे नाव, नाव आणि
स्वाक्षरी, मूळ रक्कम आणि दर यासह सर्व आवश्यक
माहिती आहे.

Garnishee Order

गार्निश ऑर्डर म्हणजे काय?

गार्नीशी ऑर्डर ही ऑस्ट्रेलियन टॅक्स ऑफिस (ATO)

करदात्याच्या वतीने पैसे ठे वणाऱ्या व्यक्तीकडू न किं वा

व्यवसायाकडू न थेट पैसे जप्त करण्यासाठी वापरणाऱ्या
अधिक गंभीर पद्धतींपैकी एक आहे .

हा न्यायालयाचा आदेश आहे जो गार्नीशी म्हणून

ओळखल्या जाणार्‍
या तृतीय पक्षाला, कर्जदाराकडे
असलेला निधी कर्जदाराकडे पुनर्निर्देशित करण्यासाठी
निर्देशित करतो.
हे नियोक्ता, बँक, वित्तीय संस्था किं वा कर्जदाराला पैसे
देणारी इतर कोणतीही व्यक्ती किं वा संस्था असू
शकते.

जेव्हा गार्निश ऑर्डर जारी के ला जातो, तेव्हा गार्निश

कायदेशीररित्या ऑर्डरचे पालन करण्यास आणि
कर्जदाराला पैसे देण्यास बांधील असते.

गार्निश ऑर्डर कधी जारी के ला जाऊ शकतो?

गार्नीशी ऑर्डर हा सामान्यत: शेवटचा उपाय असतो

आणि ATO ने त्यांना योग्य प्रक्रिया करूनच जारी के ले
पाहिजे.

ATO द्वारे जारी के लेले गार्निश ऑर्डर विशिष्ट नियम

आणि मार्गदर्शक तत्त्वांच्या अधीन आहेत.

तथापि, ऑस्ट्रेलियन लघु व्यवसाय आणि कौटुंबिक

एंटरप्राइझ लोकपाल अजूनही ATO गार्निशच्या
संख्येबद्दल चिंतित आहेत, जर एखादा आदेश
अयोग्यरित्या जारी के ला गेला तर लहान व्यवसायाला
लक्षणीय नुकसान होण्याची शक्यता लक्षात घेऊन.
अयोग्यरित्या जारी के लेल्या आदेशाचा लहान
व्यवसायांवर आणि असुरक्षित व्यक्तींवर विनाशकारी
परिणाम होऊ शकतो आणि त्यांना गंभीर आर्थिक
संकटात टाकू शकते.

गार्नीशी ऑर्डर रोख प्रवाहात व्यत्यय आणू शकते,

कर्जदाराला त्यांचे क्रे डिट काढू न घेण्यास कारणीभूत
ठरू शकते, प्रतिष्ठे वर परिणाम करू शकते आणि
भावनिक त्रासास हातभार लावू शकते.

अशा प्रभावांना कमी करण्याचा कालावधी कमी आहे ,

विशेषत: नॅशनल पेमेंट प्लॅटफॉर्मच्या अंमलबजावणीसह
जे जवळजवळ तात्काळ पेमेंट हस्तांतरण प्रदान करते.
बरेच छोटे व्यवसाय, विशेषत: नवीन, रोख प्रवाह आणि
नफ्यासाठी अगदी कमी मार्जिनवर चालतात.
अशा परिस्थितीत जारी के लेल्या ऑर्डरमुळे व्यवसाय
खराब होण्याची लक्षणीय शक्यता असते, विशेषत: जर
ते कर्मचारी किं वा पुरवठादारांना पैसे देऊ शकत
नसतील.

गार्निशीचे आदेश: इन्स्पेक्टर-जनरल ऑफ टॅक्सेशन

द्वारे तपास

2017 आणि 2018 मध्ये गार्नीशी ऑर्डर्सबद्दलच्या तक्रारी

वाढल्या, ज्यामुळे इन्स्पेक्टर-जनरल ऑफ टॅक्सेशन (IGT)

कडू न चौकशी करण्यात आली.

2019 मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या अहवालात एटीओच्या ‘कॅ श-

हॅब’ डावपेचांचा कोणताही पुरावा आढळला नाही.

ATO ने महसूल वाढवण्याच्या उद्दिष्टांना प्रोत्साहन दिले

आणि गार्नीशी ऑर्डरद्वारे गोळा के लेल्या रकमेच्या
आधारे कर्मचार्‍
यांच्या कामगिरीचे मूल्यांकन के ले गेले
हे आरोप देखील अहवालात नाकारले गेले.
तथापि, ATO ने लक्षात घेतले की कर्मचारी संप्रेषण आणि
प्रशिक्षणामध्ये काही समस्या होत्या ज्यामुळे ऑर्डर
जारी करण्याच्या प्रक्रियेत त्रुटी येऊ शकतात.

A brief study on ATM and its benefits

ATM चे पूर्ण रूप म्हणजे ऑटोमेटेड टेलर मशीन. बँक
ग्राहक त्यांच्या विविध प्रकारच्या खात्यातील
व्यवहारांसाठी या इलेक्ट्रॉनिक मशीनचा वापर
करतात. वापरकर्त्याकडे एक प्रकारचे प्लास्टिक कार्ड
आहे, जे डेबिट कार्ड म्हणून प्रसिद्ध आहे. वापरकर्त्याची
माहिती कार्डवर तयार के ली जाते. कार्डमध्ये एक
ओळख कोड आहे. कार्डधारकाने ऑटोमेटेड टेलर
मशिनमध्ये कार्ड घालणे आवश्यक आहे ज्याद्वारे
खाते आणि त्याचे व्यवहार ऍक्सेस के ले जाऊ
शकतात. 1960 मध्ये, जॉन शेफर्ड - बॅरन यांनी
स्वयंचलित टेलर मशीनचा शोध लावला. ऑटोमेटेड
टेलर मशीनद्वारे, वापरकर्ते पैसे जमा करणे, पैसे
काढणे, पैसे हस्तांतरित करणे, संबंधित खात्याशी
संबंधित माहिती आणि एटीएम पिन बदलणे करू
शकतात. एटीएमला कॅ श डिपॉझिट मनी किं वा
ऑटोमॅटिक बँकिं ग मशीन असेही म्हणतात.
कोणत्याही बँके च्या प्रतिनिधींच्या मदतीशिवाय या
मशीनच्या मदतीने खात्यातील व्यवहार पूर्ण करता
येतात. दोन प्रकारचे ऑटोमेटेड टेलर मशीन उपलब्ध
आहेत. पहिली मूलभूत आहे जी फक्त रोख रक्कम
काढण्याची आणि खात्यातील शिल्लक तपशीलांची
परवानगी देते. दुसरा प्रकार म्हणजे पैसे जमा करून
क्रे डिट कार्ड सुविधा आणि खात्यातील शिल्लक देणारे
कॉम्प्लेक्स.

एटीएमचा इतिहास

एटीएमची संकल्पना जपान आणि स्वीडनपासून

अमेरिके पर्यंत अनेक देशांमध्ये सुरू झाली. संगणक
कर्जासाठी संगणक लोड मशीनचा शोध जपानने 1966

मध्ये लावला होता. 1967 मध्ये लंडनमध्ये कॅ श डिस्पेंसिंग

मशीन विकसित करण्यात आले. हे संगणक लोड
मशीन प्रथम बार्क लेज बँके ने वापरले. भारताप्रमाणेच
एटीएमचा विकास खूपच मंद होता. ऑटोमेटेड टेलर
मशीनने बँकांच्या शाखा व्यवस्थेशी संबंधित अनेक
समस्यांचे निराकरण के ले. कालांतराने एटीएम
विकसित झाले.

एटीएम मशीन – प्रकार

ऑटोमेटेड टेलर मशीनचे काही भिन्न प्रकार आहेत
ज्यांचा खाली उल्लेख के ला आहे :

लीज्ड लाइन मशीन: हे मशीन होस्ट प्रोसेसरला थेट

जोडते. ते चार-वायर पॉइंटपासून टेलिफोन लाईनशी
जोडतात. या मशीन्सची ऑपरेशनची किं मत खूप
जास्त आहे आणि त्यांना फक्त विशिष्ट ठिकाणीच
प्राधान्य दिले जाते.
डायल-अप मशीन: ही मशीन मॉडेम वापरून फोन
लाइनद्वारे प्रोसेसरशी जोडतात. त्यांना सामान्य
कनेक्शन आणि कमी खर्चाची आवश्यकता आहे . या
मशिन्सचा ऑपरेशनचा खर्च भाडेतत्त्वावर घेतलेल्या
मशीनपेक्षा कमी आहे .
व्हाईट लेबल मशीन: हे बँक नसलेल्या संस्था
चालवतात. हे आरबीआयने देशातील एटीएमच्या
प्रवेशासाठी सादर के ले आहेत. ते कोणत्याही प्रकारचे
बँके चे लोगो दाखवत नाहीत आणि ते TATA द्वारे सादर
के ले गेले.
तपकिरी लेबल: ही मशीन सेवा प्रदात्यांच्या मालकीची
आहेत आणि ते रोख आणि नेटवर्क क्षेत्रांची काळजी
घेतात
ऑनसाइट एटीएम: बँके ची विशिष्ट शाखा जिथे आहे
तिथे ही मशीन उपलब्ध करून दिली जातात. याद्वारे ,
बँक आणि एटीएम दोन्ही विविध कारणांसाठी वापरले
जातात.
ऑफसाइट एटीएम: ही मशीन स्वतंत्रपणे बनविली
जातात, याचा अर्थ तिथे फक्त एटीएम असते. हे अधिक
भौगोलिक क्षेत्रातील बँकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी त्यांच्या
सेवा वापरण्यास मदत करते जरी त्या प्रदेशात बँक
उपलब्ध नसतानाही.
कॅ श डिस्पेंसर: हे ऑटोमेटेड टेलर मशीन रोख पैसे
काढणे, शिल्लक तपशील आणि मिनी स्टेटमेंट प्रदान
करते.
मोबाइल एटीएम: हे कोविड-19 दरम्यान सादर करण्यात
आले होते आणि ते वापरकर्त्यांसाठी उपयुक्त आहेत.
ग्रीन लेबल मशीन: या मुख्यत्वे कृ षी उद्देशाच्या
व्यवहारांसाठी वापरल्या जातात.
ऑरेंज लेबल: हे शेअर्सच्या व्यवहारासाठी वापरले
जातात.
यलो लेबल: हे ऑटोमेटेड टेलर मशीन ई-कॉमर्स
सुविधेद्वारे ऑनलाइन खरेदीसाठी आहे .
गुलाबी लेबल: हे ऑटोमेटेड टेलर मशीन महिला
वापरतात. संरक्षक या एटीएमवर लक्ष ठे वतात
जेणेकरून महिलांशिवाय इतर कोणीही सेवा वापरू
नये.

ऑटोमेटेड टेलर मशीनचे फायदे एटीएमचे अनेक

फायदे आहेत जे खाली सूचीबद्ध आहेत: प्रत्येक
व्यक्तीला सेवांचा लाभ घेता यावा यासाठी प्रत्येक
भागात एटीएम उपलब्ध करून देण्यात आले आहेत. हे
काही सेकं दात पैसे काढण्यास मदत करते. एटीएम
कार्ड मिळवण्यासाठी कोणत्याही कागदोपत्री कामाची
गरज नाही. खाते उघडण्याच्या प्रक्रियेदरम्यान प्रत्येक
बँक एटीएम कार्ड देते. एटीएमच्या मदतीने संबंधित
खात्यातील शिल्लक कळू शकते. एटीएम युटिलिटी
पेमेंट्सना परवानगी देतात. हे 24×7 सेवा प्रदान करते.
एटीएम पासवर्ड संरक्षित आहेत. वापरकर्ते त्यांच्या
खात्यांमध्ये प्रवेश मिळवू शकतात जर त्यांना त्यांचे
पासवर्ड माहित असतील जे त्यांना सुरक्षित आणि
सुरक्षित बनवतात. त्यामुळे बँक कर्मचाऱ्यांवरील
कामाचा ताण आणि ताण कमी होतो. रोख वाहून
नेण्याची प्रक्रिया सुलभ होते कारण कोणत्याही
उपलब्ध एटीएम कें द्रातून पैसे काढता येतात.
एटीएमद्वारे वापरकर्त्यांना नवीन चलनी नोटा दिल्या
जातात. ही मशीन वापरकर्त्यांसाठी फायदेशीर आणि
सोयीस्कर आहेत. मशीन कोणत्याही प्रकारच्या
त्रुटीशिवाय सेवा प्रदान करते. निष्कर्ष आम्हाला आशा
आहे की या लेखाद्वारे तुम्हाला एटीएम आणि
त्यांच्या फायद्यांबद्दल माहिती मिळाली असेल. ते
अतिशय सुरक्षित आणि सुरक्षित मशीन आहेत. ते
बँक व्यवहारांसाठी उपयुक्त आहेत. आजकाल ते
प्रत्येक प्रदेशात उपलब्ध आहेत. एटीएम वेळेनुसार
अपग्रेड के ले जातात. यंत्रांमध्ये अनेक नवीन कार्ये
लागू करण्यात आली आहेत.

(IDBI)

इंडस्ट्रियल डेव्हलपमेंट बँक ऑफ इंडिया (IDBI)

IDBI ही भारतीय खाजगी क्षेत्रातील बँक आहे जी

आर्थिक आणि बँकिं ग सेवा प्रदान करते. त्याची
स्थापना 1964 मध्ये झाली आणि औद्योगिक क्षेत्रांना
आर्थिक सहाय्य दिले. IDBI ही विकास वित्तीय संस्था
आहे . ही लाइफ इन्शुरन्स कॉर्पोरेशनची उपकं पनी आहे
आणि स्मॉल इंडस्ट्रीज डेव्हलपमेंट बँक ऑफ इंडिया
ही IDBI ची उपकं पनी आहे . 2005 मध्ये. IDBI चे IDBI बँके त
विलीनीकरण करण्यात आले आणि सार्वजनिक
क्षेत्रातील संस्था म्हणून वर्गीकरण करण्यात आले.
तथापि, 2019 मध्ये भारतीय रिझर्व्ह बँके ने ती खाजगी
बँक म्हणून वर्गीकृ त के ली. स्मॉल इंडस्ट्रीज डेव्हलपमेंट
बँक ऑफ इंडिया, नॅशनल स्टॉक एक्स्चेंज ऑफ इंडिया,
एक्झिम बँक इत्यादीसारख्या अनेक राष्ट्रीय वित्तीय
संस्था IDBI मध्ये त्यांचे मूळ शोधतात.

भारतीय लघु उद्योग विकास बँक

स्मॉल इंडस्ट्रीज डेव्हलपमेंट बँक ऑफ इंडिया ही
संपूर्णपणे IDBI च्या मालकीची आहे . त्याची उपकं पनी
म्हणून 1988 मध्ये संसदेच्या कायद्याद्वारे स्थापना
करण्यात आली आणि 1990 मध्ये ती कार्यरत झाली. IDBI
ने लघु उद्योग विकास निधी आणि राष्ट्रीय इक्विटी
फं डाची जबाबदारी भारतीय लघु उद्योग विकास
बँके ला दिली. स्मॉल इंडस्ट्रीज डेव्हलपमेंट बँक ऑफ
इंडिया (SIDBI) एक वित्तीय संस्था म्हणून विकसित
झाली आणि MSME क्षेत्राला चालना देण्यासाठी आणि
विकसित करण्यासाठी काम के ले.

IDBI चा इतिहास
डेव्हलपमेंट बँकिं गचा इतिहास 1930 मधील महामंदी
आणि दुसऱ्या महायुद्धात सापडतो. विनाशामुळे
झालेल्या नुकसानीमुळे पुनर्बांधणीची मागणी निर्माण
झाली, ज्यामुळे राष्ट्रीय संस्थांची स्थापना झाली.
औद्योगिक आणि कृ षी क्षेत्रातील आर्थिक गरजा पूर्ण
करण्यासाठी IDBI, NABARD, NHB आणि SIDBI सारख्या विशेष
वित्तीय संस्थांची स्थापना करण्यात आली. 1964 मध्ये
IDBI ही RBI ची पूर्ण मालकीची उपकं पनी होती, परंतु 1976

मध्ये तिचा कार्यभार कें द्र सरकारने ताब्यात घेतला.

आणि यासह, IDBI ही औद्योगिक क्षेत्राच्या विकासासाठी
आर्थिक क्रियाकलापांचे समन्वय साधणारी प्रमुख
संस्था बनली.

वस्तुनिष्ठ

IDBI च्या उद्दिष्टांमध्ये हे समाविष्ट आहे:

आयसीआयसीआय, एलआयसी इत्यादी वित्तीय
संस्थांच्या क्रियाकलापांचे समन्वय, पर्यवेक्षण आणि
नियंत्रण इतर वित्तीय संस्थांसाठी संसाधनांचे संकलन
आणि आर्थिक सहाय्य प्रदान करणे औद्योगिक
विकास वाढविण्यासाठी मुख्य उद्योगांचे नियोजन
आणि प्रोत्साहन राष्ट्रीय प्राधान्यक्रमांचे पालन करणारी
प्रणाली तयार करणे इंडस्ट्रियल डेव्हलपमेंट बँक ऑफ
इंडिया शेअर किं मत इंडस्ट्रियल डेव्हलपमेंट बँक ऑफ
इंडियाच्या शेअरची किं मत बाजारातील चढउतारांवर
अवलंबून वाढत आणि कमी होत राहते. IDBI शेअर्सची
सध्याची किं मत रु. ४८.५० (१० फे ब्रुवारी २०२२, दुपारी
३:३०). IDBI चे बँक इक्विटी शेअर्स भारताच्या BSE
आणि नॅशनल स्टॉक एक्सचेंजवर सूचीबद्ध आहेत.
सप्टेंबर 2021 पर्यंत, कें द्र सरकारकडे असलेले शेअर्स
45.48% होते, तर भारतीय आयुर्विमा महामंडळाचे
49.24% शेअर्स होते. उर्वरित शेअर्स नॉन-प्रमोटर्सकडे
होते. भारतातील वित्तीय संस्थांच्या शाखा आर्थिक
क्रियाकलाप सुलभ करण्यासाठी IDBI कडे व्यापक
नेटवर्क आहे. 31 डिसेंबर 2020 पर्यंत ही संख्या 2095
शाखा आणि 3394 एटीएमवर पोहोचली आहे. स्मॉल
इंडस्ट्रीज डेव्हलपमेंट बँक ऑफ इंडियाच्या शाखा 5
प्रादेशिक कार्यालयांपर्यंत विस्तारल्या आहेत. आणि
स्मॉल इंडस्ट्रीज डेव्हलपमेंट बँक ऑफ इंडियाच्या
शाखांची संख्या 33 आहे. इतर वित्तीय संस्थाही
देशभर पसरलेल्या आहेत. इंडस्ट्रियल डेव्हलपमेंट बँक
ऑफ इंडियाचे कार्य भारतातील औद्योगिक विकासाला
व्यापक स्तरावर उत्प्रेरित करण्यासाठी सुधारणापूर्व
काळात IDBI ने महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.
इंडस्ट्रियल डेव्हलपमेंट बँक ऑफ इंडियाची कार्ये
खालीलप्रमाणे आहेत: औद्योगिक रचनेतील अंतर
भरून काढण्यासाठी उद्योगांना प्रोत्साहन आणि
विकास करणे हे IDBI ची महत्त्वपूर्ण कार्ये आहेत.
औद्योगिक विकासासाठी नवीन प्रकल्प तयार करणे
आणि तयार करणे हे IDBI द्वारे के ले जाणारे एक
महत्त्वाचे कार्य आहे बाजार आणि गुंतवणुकीवरील
संशोधन, सर्वेक्षणे आणि गुंतागुंत समजून घेण्यासाठी
अभ्यास आणि औद्योगिक वाढीसाठी योगदान
उद्योगांशी संबंधित शेअर्स खरेदी करणे इतर वित्तीय
संस्थांद्वारे के लेल्या क्रियाकलापांचे समन्वय
उद्योगांच्या विस्तारासाठी तांत्रिक आणि प्रशासकीय
मदतीचा विस्तार इंडस्ट्रियल फायनान्स कॉर्पोरेशन
ऑफ इंडिया (IFCI), सिक्युरिटीज अँड फ्युचर्स
कमिशन (SFC) आणि भारत सरकारने मंजूर के लेल्या
इतर वित्तीय संस्थांना पुनर्वित्त सुविधा प्रदान करणे

IDBI परकीय चलन सेवांनाही मदत करते. चलनांची

खरेदी, देशाबाहेर ठे वी, अदलाबदल इत्यादी देखील
त्याचद्वारे सुलभ आहेत. निष्कर्ष थोडक्यात, IDBI चे
नाविन्य आणि समन्वयाद्वारे औद्योगिक
वित्तपुरवठ्यात योगदान देणारा नेता म्हणून स्पष्ट
के ले जाऊ शकते. IDBI चे अधिकृ त भांडवल वाढवून
रु. 1986 च्या दुरुस्ती कायद्यांतर्गत 1000 कोटी.
आयडीबीआयची भूमिका सल्लामसलत, व्यापारी
क्रियाकलाप आणि ट्रस्टीशीप गुंतवणुकीत देखील
महत्त्वपूर्ण आहे. आधुनिकीकरण योजना, उपकरणे
वित्त योजना आणि तांत्रिक विकास योजनांद्वारे
प्रकल्प कर्जामध्ये थेट औद्योगिक सहाय्य प्रदान के ले
गेले. अलिकडच्या वर्षांत मागासलेले भाग आणि
लघुउद्योगांना IDBI ने दिलेला पाठिंबा पाहिला आहे.
निधी आणि फी-आधारित सेवांची संपूर्ण प्रणाली वित्त
आणि सल्लागारांच्या गरजा पूर्ण करते. इंडस्ट्रियल
डेव्हलपमेंट बँक ऑफ इंडिया ही जगातील दहावी
सर्वात मोठी विकास बँक आहे.